Strona 1 I k ra in \k o p a rtyzan tka 1 Ч 42 ~ 1Ш 1 to pionierska p ró b a całościowe go p rz e d sta w ie n ia działalności O rg a n iz ac ji U k ra iń sk ich N a cjo n ali­ stów i U kraińskiej Pow stańczej Armii. A utor omawia przyczyny i przebieg antypolskich akcji UPA przeprow a­ dzanych w czasie 11 wojny światowej na Kresach i popełnione wówczas zbrodnie, aktywność ukraińskiej partyzantki przeciwko Niemcom, a r­ mii w ęgierskiej i p arty zan tce sowieckiej oraz je j stosunek do Żydów i Czechów. O pisuje długotrw ałe walki partyzanckie z władza sowiecka toczone od 1944 r, aż. do I960 r„ tj. do czasu zlikw idow ania ostatniej leśnej grupy na Ukrainie. Książka w szechstronnie prezentuje cele, taktykę i najw ażniejsze akcje zbrojne ukraińskiego podziemia, ja k również sowieckie represje prow a­ dzone u czasie operacji przeciw partyzanckich przez NKWD i NKGB. Di Grzegorz Motyka, ui 1967 r.. w 1992 r ukończył studia bisio­ ry елн- w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Pracownik Instytutu Studiów Politycznych PAN oraz Biura Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej. Autor monografii Tak b\łn w Bieszczadach. Walki polsko-ukraińskie u Poln e J943-I9481 Warszaw a 1998). która otrzymała Nagrodę .«Przeglądu Wschod­ niego" oraz Nagrodę Historyczną „Polityki”. W spólni tor (razem z Rafałem Wnukiem i książki „Puny" i ., т и п у ”. Współpraca AK-WiN i UPA /W 5 -/W 7 (Warszawa 1997) Redaktor naukowy i współautor tomu studiów Słutby Reyaei :cnxt\\a Polski i Czechosłowacji wobec Ukraińców I945-I9tt9. 7 warsztatów badawczy* h <Warszawa 2005i Autor licznych artykułów naukowych i popularnonaukowych zamieszczanych m.tn. w „Karcie", ..W ięzi'. .Zeszytach Historycznych"oraz w „Gazecie Wyborczej". „Rze- c/vw spoiitci". ..Wotom" Strona 2 S®W WSCHODMU =Й= GRZEGORZ MOTYKA Ukraińska partyzantka 1942 -1960 L i**i i ф ui l и 5 Strona 3 Strona 4 Ukraińska partyzantka 1942-1960 Strona 5 Serii patronują: Archiwum Wschodnie Instytut Historii PAN Instytut Historii i Archiwistyki Uniwerstytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Instytut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego Instytut Studiów Politycznych i Etniczno-Narodowościowych Narodowej Akademii Nauk Ukrainy w Kijowie Instytut Studiów Politycznych PAN Instytut Sztuki PAN Lwowski Uniwersytet Narodowy im. Iwana Franki Oficyna Wydawnicza RYTM Ośrodek Badań, Informacji i Upowszechniania Stowarzyszenia „Memoriał” w Moskwie Wydział Historyczny Uniwersytetu Wileńskiego Redaktor serii - Krzysztof Jasiewicz Strona 6 S«M W S O tO D M /l GRZEGORZ M OTYKA Ukraińska partyzantka 1942-1960 Działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii IN S T Y T U T ST U D IÓ W PO LITY C ZN Y C H PAN OFICY N A WYDAWNICZA RYTM Warszawa Strona 7 Recenzent wydawniczy dr hab. Grzegorz Hryciuk Projekt graficzny okładki i stron tytułach Wiktor Jędrzejec Na okładce Kopiec pamiątkowy UPA w Skale Podolskiej Fot. Katarzyna Kotyńska Na wyklejkach Mogiła UPA w Liskach Cmentarz UPA w Szychowicach Opracowanie redakcyjne i korekty Oficyna Wydawnicza RYTM Skład i łamanie Studio Graficzne Oficyny Wydawniczej RYTM - Jolanta Matuszewska [email protected] Wydanie książki umożliwiła finansowa pomoc Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych © Copyright by Grzegorz Motyka, Instytut Studiów Politycznych PAN and Oficyna Wydawnicza RYTM, 2006 Wydanie I ISBN - 1 0 83-88490-58-3 ISBN - 1 3 8978-83-88490-58-3 ISBN 83-7399-163-8 Druk i oprawa Łódzkie Zakłady Graficzne Oficyna Wydawnicza RYTM prowadzi sprzedaż wysyłkową z 25% rabatem. Koszt wysyłki pokrywa zamawiający tylko w wysokości 7,00 zł. Zamówienia można składać pod adresem: Oficyna Wydawnicza RYTM ul. Górczewska 8, 01-180 Warszawa tel. (0-22) 631-77-92, fax (0-22) 862-37-59 e-mail: [email protected] www.rytm-wydawnictwo.pl Strona 8 Edycie Strona 9 Spis treści Wykaz skrótów....................................................................................................... 11 W stęp...................................................................................................................... 17 Rozdziali Ukraińskie podziemie w II Rzeczypospolitej 1. Powstanie Ukraińskiej Organizacji Wojskowej (UWO)............................. 34 2. Społeczność ukraińska w Polsce międzywojennej..................................... 38 3. Ukraińska Organizacja Wojskowa 1923-1929 ........................................... 42 4. Powstanie Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN)........................ 44 5. Organizacja UkraińskichNacjonalistów w Polsce....................................... 55 6. Uderzenie Niemiec na Polskę. Postawy ukraińskiej społeczności wobec agresji.......................................................................................................... 66 7. Stosunki OUN z Niemcami wprzededniu wojny........................................ 68 8. Ukraińska dywersja..................................................................................... 70 Rozdział П Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów w latach 1939-1941 1. Sytuacja na terenach okupowanej Polski.................................................... 74 2. Podział Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. Przygotowywanie antysowieckiego powstania........................................... 77 3. Sowiecka kontrakcja................................................................................... 85 4. Akt 30 czerwca 1941 roku.......................................................................... 86 5. Grupy marszowe Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów-Bandery.......... 92 6. Działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów-Melnyka.................. 94 7. Bataliony „Nachtigall” i „Roland” .............................................................. 94 8. Problem antysemickich pogromów 1941 roku........................................... 96 9. Polskie reakcje na wybuch wojny niemiecko-radzieckiej........................... 99 Rozdział Ш Działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów w latach 1942-1944. Powstanie Ukraińskiej Powstańczej Armii 1. Niemiecka okupacja.................................................................................... 102 2. Ukraińska Powstańcza Armia Tarasa Bulby-Borowcia.............................. 105 3. Sytuacja w Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów w 1942 roku.............. 108 4. Działania gestapo wobec Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów............. 110 5. Konferencja wojskowa Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów............... 112 6. m konferencja Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów............................ 115 7 Strona 10 7. Ukraińska Powstańcza Armia „Kłyma Sawura"........................................ 118 8. III Zjazd Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów...................................... 122 9. Między III Zjazdem a powstaniem Ukraińskiej Głównej Rady Wyzwoleńczej - Konferencja Narodów Zniewolonych............................. 125 10. Działania Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów-Melnyka.................... 128 11. Powstanie Ukraińskiej Głównej Rady Wyzwoleńczej.............................. 130 12. Sprawa Rewolucyjnej Organizacji Narodowo-Wyzwoleńczej................. 136 Rozdział IV Rozwój organizacyjny i struktura Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów oraz Ukraińskiej Powstańczej Armii 1. Siatka Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów.......................................... 138 2. Struktura Ukraińskiej Powstańczej Armii................................................. 139 3. Oddziały..................................................................................................... 141 4. Kadry.......................................................................................................... 144 5. Uzbrojenie.................................................................................................. 147 6. Umundurowanie......................................................................................... 148 7. Taktyka....................................................................................................... 149 8. Zasady konspiracji...................................................................................... 149 9. Samoobronne Kuszczowe Widdiły............................................................. 150 10. Łączność................................................................................................... 151 11. Finansowanie Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii.................................................................................... 152 12. Cudzoziemskie oddziały Ukraińskiej Powstańczej Armii........................ 154 13. Wojskowa Żandarmeria Polowa - problemy dyscypliny w Ukraińskiej Powstańczej Armii.................................................................................... 156 14. Służba Bezpeky Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów........................ 159 15. Propaganda Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii.................................................................................... 168 16. Organizacje młodzieżowe......................................................................... 172 17. Ukraiński Czerwony Krzyż - Służba Sanitarna Ukraińskiej Powstańczej Armii......................................................................................................... 176 18. Kobiety w ukraińskim podziemiu............................................................ 177 19. Ukraińska Powstańcza Armia a Dywizja SS „Galizien".......................... 180 20. Poparcie ludności dla Ukraińskiej Powstańczej Armii............................. 185 Rozdział V Działania zbrojne Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii pod okupacją niemiecką 1943-1944 1. Pierwsza akcja UPA: Włodzimierzec i Parośle........................................... 187 2. Stosunki Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii z Niemcami.................................................................. 192 2.1. Siły niemieckie na Wołyniu................................................................. 192 2.2. Dezercja policji ukraińskiej i pierwsze akcje partyzanckie................. 193 2.3. Niemiecka kontrakcja na Wołyniu....................................................... 206 8 Strona 11 2.4. Starcia obronne Ukraińskiej Powstańczej Armii z Niemcami na Wołyniu....................................................................... 211 2.5. Konflikt ukraińsko-niemiecki na przełomie 1943/1944 roku na Wołyniu................................................................. 214 2.6. Powstanie Ukraińskiej Narodowej Samoobrony w Galicji Wschodniej i próby niemieckiej kontrakcji.............................................................. 218 2.7. Antyniemieckie akcje Ukraińskiej Powstańczej Armii w Galicji Wschodniej........................................................................................... 220 2.8. Stosunek Niemców do Ukraińskiej Powstańczej Armii w Galicji Wschodniej: akcje represyjne............................................................... 223 2.9. Starcia obronne Ukraińskiej Powstańczej Armii z Niemcami w Galicji Wschodniej........................................................................................... 226 2.10. Bitwa k. góry Łopata.......................................................................... 228 2.11. Rozmowy Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii z Niemcami........................................................... 229 3. Walki Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii z sowiecką partyzantką..................................................................... 237 3.1. Rozwój sowieckiego ruchu partyzanckiego......................................... 237 3.2. Pierwsze starcia zbrojne Ukraińskiej Powstańczej Armii z partyzantką sowiecką............................................................................................... 243 3.3. Bitwa k. Teremna................................................................................. 246 3.4. Sowieckie akcje przeciwko Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii.......................................................... 248 3.5. Rajd Sidora Kowpaka.......................................................................... 251 3.6. Walki Ukraińskiej Powstańczej Armii z partyzantką sowiecką na Wołyniu na przełomie 1943 i 1944 roku......................................... 254 3.7. Działania sowieckiej partyzantki w Galicji Wschodniej..................... 261 3.8. Bitwa o Czarny Las i walki ze zgrupowaniem M. Szukajewa............. 263 3.9. Sprawa Nikołaja Kuźniecowa.............................................................. 267 4. Rajdy Ukraińskiej Powstańczej Armii na Ukrainę wschodnią................... 268 5. Stosunki Oiganizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii z armią węgierską............................................................................. 271 6. Ukraińska Powstańcza Armia a Czesi na Wołyniu..................................... 281 7. Ukraińska Powstańcza Armia a Żydzi........................................................ 287 Rozdział VI „Polaków z naszych ziem usuwać Antypolska akcja Ukraińskiej Powstańczej Armii 1943-1945 1. Polskie podziemie wobec kwestii ukraińskiej............................................. 298 2. Ukraiński plan „usunięcia” polskiej ludności............................................. 303 3. Przebieg antypolskiej akcji na Wołyniu...................................................... 311 3.1. Początek antypolskiej akcji (marzec-czerwiec 1943 roku)................. 311 3.2. Pierwsze polskie reakcje...................................................................... 324 3.3. „Od każdego Polaka śmierdzi teraz trupem”. Lipiec-sierpień 1943 roku na Wołyniu........................................................................................... 327 9 Strona 12 3.4. Polska samoobrona.............................................................................. 347 3.5. Ostatnia fala napadów na Wołyniu - przełom 1943/1944 roku........... 352 3.6. Walki 27 Wołyńskiej DP AK z Ukraińcami......................................... 357 4. Antypolska akcja w Galicji Wschodniej (do wejścia Sowietów)............... 361 4.1. Polsko-ukraińska gra polityczna.......................................................... 361 4.2. Ukraińska decyzja: pierwsze akcje antypolskie................................... 366 4.3. Rozkazy Ukraińskiej Powstańczej Armii 376 4.4. Masowa antypolska akcja w Galicji Wschodniej................................. 381 4.5. Polskie spory wokół koncepcji postępowania z Ukraińcami............... 390 5. Walki polsko-ukraińskie na Lubelszczyźnie i Podkarpaciu w latach 1943-1944................................................................................................... 394 6. Sytuacja w Galicji Wschodniej po przejściu frontu.................................... 398 7. Zmiana taktyki Ukraińskiej Powstańczej Armii. Ostatnia masowa antypolska akcja............................................................................ 401 Rozdział VII Czynne wystąpienie. Działania Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii w ZSRR w latach 1944-1945 1. Początki sowietyzacji Ukrainy zachodniej.................................................. 414 2. Walki partyzanckie Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii...................................................................................... 424 2.1. Koncepcje walki i sytuacja wewnętrzna podziemia............................. 424 2.2. „Mała wojna" z Armią Czerwoną........................................................ 437 2.3. Uderzenia w administrację i struktury bezpieczeństwa....................... 452 3. Zwalczanie podziemia ukraińskiego przez Sowietów................................ 474 3.1. Działania sowieckich władz i organów represji................................... 474 3.2. Działania Armii Czerwonej przeciwko podziemiu.............................. 488 3.3. Wybrane bitwy Ukraińskiej Powstańczej Armii z NKWD.................. 489 4. Sowieckie operacje specjalne..................................................................... 499 Rozdział VIII lYwanie. Działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii od „Wielkiej Blokady” do śmierci Romana Szuchewycza 1. Dalsza sowietyzacja Ukrainy zachodniej. Głód w latach 1946-1947 ........ 503 2. „Wielka Blokada"....................................................................................... 506 3. Działania Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii w latach 1946-1947..................................................... 511 3.1. Zmiana koncepcji walki partyzanckiej: przejście do zbrojnego podziemia............................................................................................. 511 3.2. Aktywność zbrojna podziemia............................................................. 514 3.3. Ukraińskie podziemie na wschodniej Ukrainie.................................... 525 4. Zwalczanie podziemia w latach 1946-1947 ............................................... 526 5. Fala rusyfikacji............................................................................................ 531 6. Operacja „Zachód" - sowiecka akcja „Wisła"............................................ 533 10 Strona 13 7. Kolektywizacja rolnictwa........................................................................... 539 8. Działalność podziemia w latach 1948-1950............................................... 542 8.1. Walki partyzanckie............................................................................... 542 8.2. „Bieszczadzkie” sotnie Ukraińskiej Powstańczej Armii na Ukrainie Radzieckiej........................................................................................... 553 8.3. Zamachy przeciwko znanym osobom - sprawa Jarosława Hałana...... 559 9. Polowanie. Zwalczanie podziemia w latach 1948-1950 ............................ 566 10. Śmierć Romana Szuchewycza.................................................................. 574 Rozdział IX Działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii poza granicami USRR 1. Podziemie ukraińskie w Polsce 1945-1948................................................ 577 2. Ukraińska Powstańcza Armia w Czechosłowacji w latach 1945-1947...... 592 3. Działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii na Białorusi.................................................................. 604 Rozdział X „Ostatni leśni” 1. Zmiany w podziemiu ukraińskim po śmierci „Tarasa Czuprynki” ............. 608 2. Aktywność zbrojna podziemia.................................................................... 612 3. Działania Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów na wschodzie Ukrainy .... 615 4. Zwalczanie podziemia ukraińskiego........................................................... 617 5. Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów-Bandery na emigracji: problem współpracy z angielskim i amerykańskim wywiadem.................................... 622 6. Sowieckie operacje kontrwywiadowcze: walka z desantami spadochronowymi....................................................................................... 627 7. Sprawa Berii. Aresztowanie Wasyla Hałasy i Wasyla Kuka....................... 632 8. Członkowie Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii w łagrach...................................................................... 638 9. Ukraińscy „niezłomni” ................................................................................ 641 10. Likwidacja ostatniej grupy partyzanckiej w 1960 roku............................ 647 Zakończenie............................................................................................................ 651 Bibliografia............................................................................................................. 661 Indeks osób............................................................................................................. 691 Strona 14 Wykaz skrótów ABN - Antybilszowyćkyj Błok Narodiw (Antybolszewicki Blok Narodów) ACz - Armia Czerwona AK - Armia Krajowa BSB - Bojówki Służby Bezpieczeństwa BSRR - Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka BUSA - Bukowińska Ukrajinśka Samooboronna Armija (Bukowińska Ukraińska Armia Samoobrony) CDAHOU - Centralnyj Derżawnyj Archiw Hromadśkych Objednań Ukrajiny (Centralne Państwowe Archiwum Społecznych Organizacji Ukrainy) CDAWOWU - Centralnyj Derżawnyj Archiw Wyszczych Orhaniw Włady i Uprawlinnia Ukrajiny (Centralne Państwowe Archiwum Wyższych Organów Władzy i Administracji Ukrainy) CIA - Central Intelligence Agency (Centralna Agencja Wywiadowcza) CP - Centralnyj Prowid (Kierownictwo Centralne) CSR - Ceskoslovenska Republika (Republika Czechosłowacka) CzPA - Czeska Powstańcza Armia DAŁO - Derżawnyj Archiw Lwiwśkoji Obłasti (Państwowe Archiwum Obwodu Lwowskiego) DA SBU - Derżawnyj Archiw Służby Bezpeky Ukrajiny (Państwowe Archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy) DG - Dywizja Górska DP - Dywizja Piechoty DUN - Drużyny Ukrajinśkych Nacionalistiw (Drużyny Ukraińskich Nacjonalistów) FS - Straż Celna FUR - Front Ukraińskiej Rewolucji FZN - Nauka Fabryczno-Zakładowa GARF - Gosudarstwiennyj Archiw Rossijskoj Fiedieracyi (Państwowe Archiwum Rosyjskiej Federacji) GG - Generalne Gubernatorstwo GL - Gwardia Ludowa GO - Grupa Operacyjna GOOP - Grupi Ochorony Obszcziestwiennogo Poriadka (Grupy Ochrony Porządku Społecznego) GPU - Gossudarstwiennoje Politiczeskoje Uprawlenije (Państwowy Zarząd Polityczny) GRU - Gławnoje Razwiediwatielnoje Uprawlenije (Główny Zarząd Wywiadu) 12 Strona 15 GUBB NKWD ZSRR - Gławnoje Uprawlenije po Borbie z Banditizmom (Główny Zarząd Walki z Bandytyzmem) HK - Hołowna Komanda (Główne Dowództwo) HOSP - Hołownyj Oseredok Propahandy OUN (Główny Ośrodek Propagandy OUN) HUDM - Hrupa Ukrajinśkoji Derżawnyćkoji Mołodi (Grupa Ukraińskiej Młodzieży Państwowej) HWO - Heneralnyj Wojennyj Okruh (Generalny Okręg Wojskowy) HWSz - Hołownyj Wijśkowyj Sztab (Główny Sztab Wojskowy) IB - istriebitielne bataliony (oddziały pościgowe) ITŁ - isprawitielno-trudowoj łagier (poprawczy obóz pracy) j.a. - jednostka archiwalna KBW - Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego КС - Komitet Centralny KE - Krajowa Egzekutywa KGB - Komitet Gosudarstwiennoj Biezopastnosti (Komitet Bezpieczeństwa Państwowego) KOP - Korpus Ochrony Pogranicza KOP - Krajowyj Oseredok Propahandy (Krajowy Ośrodek Propagandy OUN) KP(b)B - Komunistyczna Partia (bolszewików) Białorusi KP(b)U - Komunistyczna Partia (bolszewików) Ukrainy KPCz - Komunistyczna Partia Czechosłowacji KPZ - Kamiera priedwaritielnogo zakliuczienija (Cela tymczasowego zatrzymania) KPZR - Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego KPZU - Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy KRN - Krajowa Rada Narodowa KRP - Krajowa Reprezentacja Polityczna KSS - Korpus Siczowych Striłciw (Korpus Strzelców Siczowych) LAF - Front Litauischer Aktivisten (Front Litewskich Aktywistów) MBP - Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego MGB - Ministerstwo Gosudarstwiennoj Biezopasnosti (Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego) MO - Milicja Obywatelska MSZ - Ministerstwo Spraw Zagranicznych MSW - Ministerstwo Spraw Wewnętrznych MTS - Maszinno-traktomaja stancija (Stacja maszynowo-traktorowa) MWD - Ministerstwo Wnutriennych Dieł (Ministerstwo Spraw Wewnętrznych) NARB - Nacjonalnyj Archiw Republiki Biełaruś (Narodowe Archiwum Republiki Białoruś) NB - Narodowe Bezpieczeństwo NKGB - Narodnyj Komissariat Gosudarstwiennoj Biezopasnosti (Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego) NKWD - Narodnyj Komissariat Wnutriennych Dieł 13 Strona 16 (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych) NWRO - Narodno Wyzwolna Rewoliucijna Orhanizacija (Rewolucyjna Organizacja Narodowo-Wyzwoleńcza) NSZ - Narodowe Siły Zbrojne Obkom - Obłastnoj Komitiet ONZ - Organizacja Narodów Zjednoczonych OOP - Okrużnyj Oseredok Propahandy (Okręgowy Ośrodek Propagandy OUN) op. -opis ORMO - Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej OSUZ - Oseredńo-ukrajinśki zemli (Środkowe Ziemie Ukraińskie) OUN - Orhanizacija Ukrajinśkych Nacjonalistiw (Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów) OUN-B - Orhanizacija Ukrajinśkych Nacjonalistiw-Bandery (Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów, frakcja Bandery) OUN-M - Orhanizacija Ukrajinśkych Nacjonalistiw-Melnyka (Organizacja Ukraińskich Nacionalistów, frakcja Melnyka) OUN-SD - Orhanizacija Ukrajinśkych Nacjonalistiw-Samostijnikiw-Derżawnikiw (Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów-Niepodległościowców- -Państwowców) OWKUH - Orhanizacija Wyszczych Klas Ukrajinśkych Himnazij (Organizacja Wyższych Klas Gimnazjów Ukraińskich) PKWN - Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego POW - Polska Organizacja Wojskowa PPR - Polska Partia Robotnicza PPS - Polska Partia Socjalistyczna PRL - Polska Rzeczpospolita Ludowa PSL - Polskie Stronnictwo Ludowe PUN - Prowid Ukrajinśkych Nacionalistiw (Kierownictwo Ukraińskich Nacjonalistów) PZUZ - Piwniczno-zachidni ukraj inśki zemli (Północno-zachodnie ziemie ukraińskie) RGANI - Rossijskij Gosudarstwiennyj Archiw Nowiejszoji Istorii (Rosyjskie Państwowe Archiwum Historii Najnowszej) RGASPI - Rossijskij Gosudarstwiennyj Archiw Socyalno-Politiczeskoj Istorii (Rosyjskie Państwowe Archiwum Historii Społeczno-Politycznej) RFN - Republika Federalna Niemiec RGAE - Rossijskij Gosudarstwiennyj Archiw Ekonomiki (Rosyjskie Państwowe Archiwum Ekonomiki) RGO - Rada Główna Opiekuńcza RK - rajonnyj komitiet (komitet rejonowy) RKKA - Rabocze-Kriestjanskaja Krasnaja Armija (Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona) RKU - Reichsskomissariat Ukraine (Komisariat Rzeszy Ukraina) 14 Strona 17 RO - rajonnyj otdieł (rejonowy oddział) RP - Rzeczpospolita Polska RSHA - Reichssicherheitshauptamt (Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy) SA - Sturmabtailungen (oddziały szturmowe) SB OUN - Służba Bezpeky OUN (Służba Bezpieczeństwa OUN) SD - Sicherheitsdienst (Służba Bezpieczeństwa) SD - Stronnictwo Demokratyczne SIS - Secret Intelligence Service (Tajna Służba Wywiadowcza) SK - Korpus Strzelecki SKW - Samooboronni Kuszczowi Widdiły (Kuszczowe Oddziały Samoobrony) SNB - Sbor narodni bezpećnosti (Korpus Bezpieczeństwa Narodowego) SOK - Straż Ochrony Kolei sp - pułk strzelecki ss - Schutzstaffeln (Sztafety Ochronne) SUNM - Sojuz Ukrajinśkoji Nacionalistycznoji Mołodi (Związek Ukraińskiej Młodzieży Nacjonalistycznej) TW - Taktycznyj Widtynok (Odcinek Taktyczny) UB - Urząd Bezpieczeństwa иск - Ukrajinśkyj Centralnyj Komitet (Ukraiński Komitet Centralny) UCzCh - Ukrajinśkyj Czerwonyj Chrest (Ukraiński Czerwony Krzyż) UDK - Ukrajinśkyj Dopomohowyj Komitet (Ukraiński Komitet Pomocy) UDP - Ukraińska Dywizja Partyzancka UHA - Ukrajinśka Hałyćka Armija (Ukraińska Armia Halicka) UHWR - Ukrajinśka Hołowna Wyzwolna Rada (Ukraińska Główna Rada Wyzwoleńcza) UKN - Ukraiński Komitet Narodowy UŁS - Ukrajinśkyj Łehion Samooborony (Ukraiński Legion Samoobrony) UNDO - Ukrajinśke Nacionalno-Demokratyczne Obiednannia (Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne) UNF - Ukrajinśkyj Nacionalnyj Front (Ukraiński Front Narodowy) UNK - Ukrajinśkyj Nacionalnyj Komitet (Ukraiński Komitet Narodowy) UNR - Ukrajinśka Narodna Respublika (Ukraińska Republika Ludowa) UNRA - Ukrajinśka Narodna Rewoliucijna Armija (Ukraińska Armia Narodowo-Rewolucyjna) UNS - Ukrajinśka Narodna Samooborona (Ukraińska Samoobrona Narodowa) UPA - Ukrajinśka Powstanśka Armija (Ukraińska Powstańcza Armia) URN - Ukraińska Rada Narodowa USA - United States of America (Stany Zjednoczone Ameryki) USRR - Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka USSD - Ukrajinśka Samostijna Soboma Derżawa (Ukraińskie Niepodległe Zjednoczone Państwo) USzP - Ukraiński Sztab Partyzancki UWO - Ukrajinśka Wijśkowa Orhanizacija (Ukraińska Organizacja Wojskowa) WDP AK - Wołyńska Dywizja Piechoty Armii Krajowej 15 Strona 18 WiN - Wolność i Niezawisłość WKP(b) - Wszechzwiązkowa Partia Komunistyczna (bolszewików) WNOŚ - Wojska Nabliudienija, Opowieszczenija i Swiazi (Wojska Obserwacji i Łączności) WO - Wijśkowa Okruha (Okręg Wojskowy) WOP - Wojska Ochrony Pogranicza WP - Wojsko Polskie WPŻ - Wijśkowo-Polowa Żandarmerija (Polowa Żandarmeria Wojskowa) wss - Wojskowy Sąd Specjalny WW NKWD - Wojska Wewnętrzne NKWD WZOUN - Wielki Zjazd OUN z. - zespół ZCz OUN - Zakordonni Czastyny OUN (Zagraniczne Formacje OUN) ZP UHWR - Zakordonne Predstawnyctwo UHWR (Zagraniczne Przedstawicielstwo UHWR) ZSRR - Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich ZUNR - Zachidno-Ukrajinśka Narodna Respublika (Zachodnioukraińska Republika Ludowa) ZLTNRO - Zachidno-Ukrajinśka Narodna Rewolucijna Orhanizacija (Zachodnioukraińska Organizacja Narodowo-Rewolucyjna) ZUZ - Zachidnioukrajinśki Zemli (Zachodnioukraińskie ziemie) ZWZ - Związek Walki Zbrojnej Strona 19 W stęp Nazwa Ukraińska Powstańcza Armia po raz pierwszy pojawiła się w 1921 r. Tak określono oddziały Ukraińskiej Republiki Ludowej (UNR), które pod dowództwem generała Jurija Tjutjunnyka wyruszyły na tereny opanowane przez bolszewików, by wywołać tam powstanie. W 1941 r. do nazwy tej na­ wiązał sympatyzujący z rządem UNR Taras Boroweć, „Taras Bulba”, tworząc na Polesiu najpierw tylko antysowiecką, a później także antyniemiecką party­ zantkę. Na przełomie lat 1942-1943 zyskała ona taką popularność wśród ukra­ ińskiej ludności, że członkowie frakcji banderowskiej Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN-B) postanowili ją przyjąć dla tworzonej przez siebie partyzantki. Tak powstała formacja, której historia, pomimo upływu wielu lat, budzi niegasnące emocje zarówno w Polsce, jak i na Ukrainie. W 2003 r. ukazały się dwa albumy - jeden w Polsce, drugi na Ukrainie, porównanie których pokazuje jak odległe od siebie potrafią być polskie i ukra­ ińskie poglądy na wspólną przeszłość. Ukraiński album, zatytułowany Armija bezsmertnych. Powstanśki switłyny 1, dotyczy podziemia OUN oraz UPA i jest pozycją analogiczną do opublikowanego w Polsce wydawnictwa Żoł­ nierze wyklęci12*.Jego celem jest oddanie hołdu partyzantom ukraińskim. Na­ tomiast album Aleksandra Kormana Ludobójstwo UPA na ludności polskiej. Dokumentacja fotograficzna stara się przedstawić zbrodnie ukraińskiej party­ zantki'. Zestawienie obu pozycji robi wstrząsające wrażenie. W pierwszym z nich widzimy typowe partyzanckie zdjęcia. Młodzi ludzie z bronią trzyma­ ną zawadiacko, stojący gdzieś na leśnym postoju do pamiątkowego zdjęcia. Widzimy ich, jak odpoczywają i posilają się przy świątecznym stole czy biorą udział w polowej liturgii. Jest też nieco zdjęć zabitych partyzantów zrobio­ nych dla potrzeb śledczych NKWD i NKGB. W albumie polskim przeważają zdjęcia Polaków - ofiar ukraińskiej partyzantki. Wśród 130 zamieszczonych fotografii znakomita większość przedstawia ciała pomordowanych cywilów. 1Annija bezsmertnych. Powstanśki switłyny, red. W. Wjatrowycz, W. Moroz, Lwiw 2003. 2 Żołnierze wyklęci. Antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 roku, oprać. G. Wąsowski, L. Żebrowski. Warszawa 1999. ' A. Korman, Ludobójstwo UPA na ludności polskiej. Dokumentacja fotograficzna , Wrocław 2003. 17 Strona 20 przy czym ujęcia są niezwykle drastyczne. Nie brakuje takich, na których są widoczne poodcinane ludzkie kończyny czy zmasakrowane zwłoki. Jak widać dla wielu Polaków OUN i UPA były organizacjami zbrodni­ czymi, w których mogli się znaleźć jedynie krwawi oprawcy. Liczna grupa Ukraińców uważa, iż członkowie tych formacji byli ucieleśnieniem cnót żoł­ nierskich, wręcz rycerzami oddającymi swe życie dla świętej sprawy. Te dwa skrajnie odmienne stanowiska wyznaczają pole polsko-ukraińskiej dyskusji na temat UPA. Mimo że w ostatnich latach w wielu pracach i w trakcie licznych konfe­ rencji (np. głośnych „Polska - Ukraina: trudne pytania” ) doszło, przynajmniej w środowisku naukowym do poznania, a nawet pewnego zbliżenia stanowisk, brakuje rozprawy, która próbowałaby spojrzeć na historię UPA w sposób ca­ łościowy, uwzględniając całe bogactwo powstałej historiografii. Ukraińskie prace opublikowane w ostatnich latach na temat OUN i UPA koncentrują uwagę na walce podziemia z Niemcami i Sowietami. Jeśli problem relacji polsko- -ukraińskich jest wspominany, to raczej marginalnie. Uwaga autorów skupia się bardziej na działalności polskiego podziemia niż na antypolskich akcjach UPA4. Polskie prace dotykające historii UPA koncentrują się natomiast właśnie na stosunkach polsko-ukraińskich w czasie II wojny światowej. Bar­ dziej szczegółowo zajmują się one mordami na ludności polskiej na Wołyniu i w Galicji Wschodniej, ewentualnie działalnością ukraińskiego podziemia w latach 1945-1947 na ziemiach dzisiejszej Polski i akcją „Wisła”5. Prace próbujące wyjść poza ten w dużej mierze naturalny punkt widzenia należą do rzadkości6. Ukraiński czytelnik musi odnieść wrażenie, iż antypolska akcja to margines historii UPA, a polski, iż dla ukraińskich nacjonalistów był to nie­ mal jedyny obszar aktywności. Toczące się dyskusje i spory zasadniczo koncentrują się, moim zdaniem, z jednej strony wokół ideologii „wyznawanej” przez ukraińskich nacjonali­ stów; wpływu, jaki na nią wywarło pisarstwo ukraińskiego filozofa Dmytro 4 Przykładowo w skądinąd interesującej książce A. Kentija, Ukrajinśka Powstanśka Armija u - 1942-1943 rr.%Kyjiw 1999 opis relacji polsko-ukraińskich zajął 16 stron, a już konflikt UPA z so­ wiecką partyzantką 27. s Patrz: W. Siemaszko, E. Siemaszko. Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939-1945 , t. 1-2, Warszawa 2000: A. B. Szczęśniak, W. Z. Szota, Droga do nikąd. Działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i jej likwidacja w Polsce, Warszawa 1973; R. Torzecki, Polacy i Ukraińcy. Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej na terenie 11 Rzeczypo­ spolitej, Warszawa 1993; A. L. Sowa, Stosunki polsko-ukraińskie 1939-1947 , Kraków 1998; G. Moty­ ka, Tak było w Bieszczadach. Walki polsko-ukraińskie 1943-1948 , Warszawa 1999. 6 Np. G. Hryciuk, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 193l-1948%Toruń 2005, gdzie jest m.in. dobrze naświetlona sowiecka polityka deportacji ludności ukraińskiej. 18