Uniwersytet ��DZKI Pawe� Chmielewski Marian Wilk Zarys dziej�w ZSRR Poazczcg�lne rocdzlaty napl��ll Htrlmn mik - rozdz. I-WI Ctmimlmumki - rozdz. mi-xix REDAKCJA NACZELNA MYDMMICTH UNIBERSYTETU ��CZKIEOU BoArfan fljra Kry*tyi�M (redaktor naccelny) J Mouiak M AHNICTH "FOLIA HISTORICA" ay Stankicwlci, JuJiin RECEKZENT SKRYPTU Piotr �o*ovsU REDAKTOR WYDAMNICTHK Lena Pa� OEZAOG; PMOJEKTOWU. Hiestftt CX*p*kl Skrypt przeznaczony jest dla ctudeo�dM historii i filologii rosyjskiej U n l w e r � y t � t 1983 ��dzki Wydanie t. Kaklad Soo+92 egr. ArL. uyd. 23,5. Ark. druk. 26,875. Papier kl. V, 7o g, 61x86. Zaa. 147/994/8J. L-3. Cena i� 141.- Druk wykonano w Pracowni Poligraficznej Uniwersytetu ��dzkiego ^^���M SPIS TRE�CI �7 Przedmowa ....��..������...��������.��������������������� Rozdzia� I - Obalenie caratu............................ Wp�yw wojny na sytuacj� wewn�trzn� ...77:............ �Rewolucja lutowa.................................... Rozdzia� II - Rewolucja pa�dziernikowa.................. Mi�dzy marcen a pa�dziernikiem...................... 29 Powstanie zbrojne w Piotrogrodzie................... ^ Rozdzia� III - Partia bolszewik�w organizatorem pa�stwa nowego typu ........................................... 51 Sytuacja polityczna na prze�omie 1917/1918 r........ 51 Zgromadzeni* Ustawodawcze ........................... 60 Pok�j w Brze�ciu.................................... * 62 j Sytuacja w partii bolszewik�w..................... 56 Powstanie III Mi�dzynarod�wki....................... 68 Rozdzia� IV - Wojna wewn�trzna.......................... 70 l Rozdzia� V - Komunizm wojenny........................... 86 *> Rozdzia� VI - Utworzenie ZSRR........................... 57 ,4 Rozdzia� VII - Odbudowa gospodarki - Nowa Polityka-Ekonomiczna (NEP)........................................ 11� i Rozdzia� VIII - Sytuacja polityczna - wzrost roli partii 127 X Zjazd RKP(b) ...................................... 128 Pa�stwo i Cerkiew................................... 131 Sytuacja w partii................................... 1.32 Konstytucja ZSRR.................................... 135 Aktywizacja opozycji wewn�trzpartyjnej.............. ^3� Partia Przemys�owa l zwi�zkowe Biuro .KC SDPRR (aien- szewik�w)........................................... 1^3 Sytuacja na wsi..................................... 1^5 Nowa konstytucja .................................... Pocz�tki kultu Jednostki........,................... XVIII Zjazd WXP(o).................................. la� IX - Industrializacja ZSRR..................... c f .,' Uchwalenie pierwszego planu pi�cioletniego .......... \ \ Realizacja planu...........................�<�*.���� \J Wielkie budowy...................................... Ostatni etap pierwszej pi�ciolatki .................. Rezultaty pierwszej pi�ciolatki ..................... Kolektywizacja rolnictwa ........................... Drugi i trzect plan pi�cioletni..................... Rozdzia� X - G��wne kierunki radzieckiej polityki zagranicznej (1917-1939)................................. Rozdzia� XI - O�wiata, nauka l kultura .................. Likwidacja analfabetyzmu............................ Szkolnictwo wy�sze i nauka .......................... "Proletkult"........................................ Literatura .......................................... Teatr............................................... Filia................................................ Rozdzia� XII - Wielka wojna narodowa ZSRR............... Plany niemieckie wobec ZSRR ......................... ZSRR wobec zagro�enia wojennego ..................... Pocz�tek wojny radzi ecko-nieaaieckiej - walki obronne. Bitwa o Moskw�...................................... Obrona Leningradu ................................... Sytuacja na terenach okupowanych .................... Bitwa pod Stalingradem.............................. �ycie na zapleczu frontu ............................ Dzia�ania wojsk radzieckich w latach 1943-1944...... Dypluoacja radziecka w latach wojny................. ZSRR v ostatnim roku wojny........................... Rozdzia� XIII - Zmiany w uk�adzie si� politycznych po II wojnie �wiatowej .................................... Rozdzia� XIV - Odbudowa l dalszy rozw�j gospodarki ZSRR w latach 1946-1950.................................... 145 148 151 155 155 164 168 172 174 176 182 189 211 211 216 221 221 229 231 239 239 241 246 251 255 257 261 263 267 273 282 286 29? strat i zniszcze� wojennych.................. Przej�cie gospodarki radzieckiej na tory po';ojove ... G��wne zadania i realizacja czwartego planu 5-l�tnie- g� .................................................. Rozdzia� XV - Zwi�zek Radziecki w latach "zimnej wojny" . ZSRR w walce o likwidacj� napi�� mi�dzynarodowych l utrzymanie pokoju (1946-1953)....................... Kult Jednostki...................................... Rozdzia� XVI - Na drodze do odpr�enia �wiatowego ....... Powr�t do leninowskich nona w �yciu partyjnym i pa�stwowym ............................................. �XX Zjazd KPZR....................................... Pocz�tki odpr�enia w stosunkach Wsch�d-Zach�d. Walka ZSRR o os�abienie napi�cia mi�dzynarodowego...... Rozdzia� XVII - ZSRR w okresie budownictwa podstaw koau-nizsu............................................... Program budownictwa komunizmu. XXI i XXII Zjazd KPZR Reforma gospodarcza drugiej po�owy lat sze��dziesi�tych. XXIII Zjazd KPZR.............................. Gospodarka rozwini�tego spo�ecze�stwa socjalistycznego. XXIV i XXV Zjazd KPZR........................... Rozdzia� XVIII - Radziecka ofensywa pokojowa ............ Polityka zagraniczna ZSRR lat sze��dziesi�tych ...... Radziecki "Prograa Pokoju" .......................... Rozdzia� XIX - O�wiata, nauka i kultura po II wojnie �wiatowej........................................... O�wiata i szkolnictwo wy�sze........................ Nauka i technika .................................... Literatura l dramat................................. Radzieckie kino lat 1945-1977............ Zako�czenie . Bibliografia 295 296 301 . 309 309 319 329 329 333 342 355 355 361 365 373 373 394 403 403 408 414 420 425 427 PRZECHOWA Niniejszy tekst stanowi� ma, w prze�wiadczeniu Jego autor�w, zarys podr�cznikowy dziej�w ZSRR w latach 1917-1977. Mamy pe�n� �wiadomo�� faktu, �e podj�li�my zadanie bardzo trudne, gdy� 60-letnia historia Zwi�zku Radzieckiego Jest niezwykle "bogata w wydarzenia i zjawiska z �ycia politycznego oraz spo�eczno-gospodarczego. Nale�y te� podkre�li�, i� stan bada� naukowych nie Jest w pe�ni zadowalaj�cy w odniesieniu do wszystkich okres�w i zagadnie� z historii ZSRR. Kierowa�o nami. wszak�e prze�wiadczenie, �e nale�y zaproponowa� cho�by niedoskona�� Jeszcze pr�b� syntezy dziej�w ZSRR, aby tym samym pom�c studentom historii i filologii rosyjskiej, do kt�rych adresowany Jest w pierwszyc rz�dzie ten skrypt, w poznawaniu przesz�o�ci naszego wschodniego s�siada. V polskiej literaturze naukowej Jest to pierwsza pr�ba zarysu dziej�w ZSRR. Zdajemy sobie spraw� z tego, �e zaproponowany uk�ad tre�ci, a tak�e proporcje w przedstawianiu poszczeg�lnych zagadnie� mog� budzi� w�tpliwo�ci, ale pewnym usprawiedliwieniem niech b�dzie to, i� ze wzgl�d�w wydawniczych nie mogli�my rozwin�� w Jednakowym stopniu wszystkich fragment�w skryptu. '�������B Rozdzia� OBALENIE CARATU Wp�yw wojny na sytuacj� wewn�trzn� Zrozumienie ca�ego splotu wydarze�, kt�re doprowadzi�y do rewolucji 1917 r., by�oby niemo�liwe b� nakre�lenia cho�by o-g�lnego obrazu udzia�u Rosji w pierwszej wojnie �wiatowej, gdy� w�a�ciwie wojna z wszystkimi jej Implikacjami przyspieszy�a v spos�b zasadniczy wydarzenia rewolucyjne. Rosja znalaz�a ale. v stanie wojny z Niemcami 1 sierpnia (n.et.) 1914 r.1 V cztery dni p�niej wypowiedzia�y wojn� Rosji Austro-W�gry. W wirze wojny znalaz�y si� r�wnie� (po stronie Rosji) Anglia i Francja. Wojna wnios�a od razu nowe elementy do sytuacji waw-"n�trznej imperium rosyjskiego. Na r�ce cara Miko�aja II wys�ano setki depesz z wyra�ani wiernopodda�czych uczu�. Zorganizowano manifestacje patriotyczne, a 20 VII (2 VIII) olbrzymi t�um znalaz� si� przed siedzib� cara - Pa�acea Zimowym w Petersburgu. W�r�d wiwat�w i okrzyk�w monarcha ukaza� si� na balkonie pa�acu. Prasa wszelkich odcieni publikowa�a mn�stwo patriotyoznych artyku��w wzywaj�cych nar�d do spokoju i Jedno-ici. V ukazuj�cym si� w Koskwie dzienniku "Utro Rossi�" ("Poranek Rosji") pisano 20 VII� "Sta�o si�. Wojna z Niemcami. V tej wielkiej chwili ca�a Rosja w Jednym porywie zaufania l Bl�c-� �ci skupia si� wok� Panuj�cego, prowadz�cego Rosj� do swi�te- W Rosji obowi�zywa� w�wczas tzw. stary atyl (kalendarz Juliafeki). R�nica w stosunku do datacji obowi�zuj�cej na Zachodzie (kalendarz gregoria�ski) wynosi�a dla wieku XX - 13 dni. Dlatego daty dzienne odnosz�ce si� do 1917 r. podawane b�d� w obu stylach. go boju z wrogiem S�owian. V chwili obecnej nie ma w Rosji ani prawych, ani lewych, ani rz�du, ani spo�ecze�stwa, jest natomiast jeden nar�d rosyjski". Podobne stanowisko zaprezentowa�y partie politycznej r�ne stowarzyszenia i instytucje. W uchwalonych rezolucjach wskazywano, �e bez wzgl�du na stosunek do polityki wewn�trznej rz�du, nakazem chwili jest utrzyma� jedno�� i niepodzielno�� pa�stwa. Pozornym wyrazem triumfu "jedno�ci wewn�trznej" by� przebieg uroczystego posiedzenia Dumy Pa�stwowej 26 VII (8 VIII), V przem�wieniach deputowanych brzmia�y nuty ugody i wiary w ostateczny sukces militarny i polityczny Rosji, Poparto spraw� kredyt�w wojennych i, sk�adano o�wiadczenia wyra�aj�ce solidarno�� z og�lnymi celami pa�stwa. Tylko frakcja socjaldemokrat�w nie popar�a tych g�os�w. -Jej deklaracja odrzuca�a jak�kolwiek mo�liwo�� "jednoczenia si�" narodu z caratem. Deklaracja frakcji socjaldemokratycznej,' chocia� nie dawa�a jeszcze pe�nej rewolucyjnej oceny wojny t nie zawiera�a has�a przekszta�cenia wojny imperia�istycznej w wojn� domow�,'by�a jednak wstrz�sam na tle patriotycznych wyst�pie� pozosta�ych frakcji Dumy. Zacz�to po�piesznie zaciera� wszelkie �lady niemczyzny w �yciu rosyjskim. Prz�d� wszystkim'18 01) sierpnia zmieniono nazw� stolicy z Petersburga (Piotierfaurg) na Piotrogr�d (Pie-trograd). Zamkni�to wychodz�ce w ca�ej Rosji czasopisma niemieckie. Towarzystwa naukowe skre�la�y z list swych cz�onk�w - uczonych niemieckich i austriackich. Wielu Rosjan zmienia�o brzmi�ce z niemiecka nazwiska. Mi� bacz�c na szowinistyczn� agitacj� l r�nego rodzaju manifestacje "za wiar�;. Cara i ojczyzn�", klasa robotnicza Rosji ni� popar�a tych hase�. Mimo wszystko, jednak w pierwszych miesi�cach wojny robotnicy zaprzestali akcji strajkowych. Bolszewicki pose� w IV Dumie Pa�stwowej Aleksy BadaJew pisa�: "Has�a patriotyzmu zarazi�y poszczeg�lne grupy robotnik�w, kt�rzy pocz�tkowo nie bardzo rozumieli sens rozgrywaj�cych si� wyda-r r�e�. W takiej sytuacji trudno by�o my�le� o mo�liwo�ci przeciwdzia�ania propagandzie wojennej szerzonej w kraju". Antywojenne stanowisko zaj�a przede wszystkim partia bolszewik�w, ale i w jej szeregach nie brakowa�o os�b wahaj�cych to. 11 si� i grup, kt,5re nie aprobowa�y has�a kl�ski swojego rz�du w wojnie. W Moskwie np. takie stanowisko zajmowa�a grupa tzw. inteligent�w (Walery Ja�hontow, Piotr Smidowicz, Iwan Skworcow--Stiepanoy, Wiktor Nogin). Zasadnicze znaczenie dla prze�amania s�abo�ci taktyki bolszewik�w stanowi�y tezy o wojnie napisane prsez przebywaj�cego na emigracji w Szwajcarii przyw�dc� partii'bolszewik�w W�odzimierza Lenina. Wydrukowane one zosta�y w listopadzie w Genewie w czasopi�mie "Socjaldemokrata" pod tytu�em "Wojna a socjaldemokracja Rosji". W dokumencie tym przedstawione zosta�y najwa�niejsze zadania dla partii socjalistycznych (propaganda, rewolucji socjalistycznej, bas�a republik niemieckiej, polskiej, rosyjskiej itd., walka z caratem i szowin�znem vielkorosyjskim, propaganda rewolucji w Rosji, konfiskata ziemi obszarniczej, o�miogodzinny dzie� pracy). Mi-ao os�abienia partii bolszewik�w (du�a cz�� kierownictwa znajdowa�a si� na emigracji b�d� w wi�zieniach), kolportowano proklamacje rewolucyjne, nielegaln� literatur�, a tak�e .prowadzono bezpo�redni� dzia�alno�� propagandow�. W�adze interweniowa�y z ca�� bezwzgl�dno�ci�. Przyk�adem mo�e by� los dzia�aczy bolszewickich, kt�rzy w listopadzie 1914 r, zebrali si� na narad� w Oziprkaeh pod Piotrogrodem. Byli w�r�d nich tak�a i cz�onkowie frakcji bolszewickiej w Dumie. Policja tf-resztowa�a wszystkich obecnych, a wyrok jaki zapad� 13 lutego 1915 r. na posiedzeniu piotrogrodzkieg� trybuna�u s�dowego by� surowy: do�ywotnie osiedlenie na Syberii. Rosjanie prowadzili dzia�ania wojenne ze zmiennym szcz�ciem. Wkr�tce po rozpocz�ciu wojny dwie armie rosyjskie (dowodzone przez genera��w Paw�a Rennenkampfa i Aleksandra Samso-nowa) wkroczy�y do Prus Wschodnich. Po pocz�tkowych sukcesach, przysz�a jednak powa�na kl�ska w bitwie pod Tannenbergietn (26--30 VIII n.st.), rezultatem kt�rej by�o niepowodzenie ca�ej operacji wsohodniopruskiej wojsk rosyjskich. Kilkadziesi�t tysi�cy �o�nierzy dosta�o si� do niewoli, wielu podda�o si� podczas bez�adnego odwrotu.. Samsonow pope�ni� samob�jstwa. ��czna straty rosyjskie wynosi�y prawie 200 ty�. �o�nierzy^ Duie sukcesy odnie�li natomiast Rosjanie na froncie po�udni owo- za oho dnia dowodzonym przez gen. Miko�aja Iwanowa, zdobywaj�c Ealicz, Lvr�v, Tarn�w, Sorlice. W listopadzie 1914 r. to- czy�y si� ci�kie walki w rejonie �odzi, kt�re nie przynios�y istotnych zmian w sytuacji obu stro�. W sumie wi�c w kampaniach pierwszego roku Rosja utraci�a cz�ciowo zachodnie gubernie Kr�lestwa, ale zyska�a znaczn� cz�� Galicji - Bukowintj, Wydarzenia na froncie i czasowe os�abienie ruchu strajkowego sprzyja�y optymistycznym nastrojom buriuazji i liberalnego ziemia�stwa. Specyfik� ustroju rosyjskiego by�o m. in. to, i� bur�uazja" nie posiada�a mo�liwo�ci bezpo�redniego wp�ywu na decyzje polityczne w�adz, gdy� rz�d sk�ada� si� wy��cznie z os�b wywodz�cych si� z ziemia�stwa. Teraz �wita�a pewna nadzieja na bardziej liberalne decyzje dworu, gdy� w�adze potrzebowa�y du�ych ilo�ci sprz�tu wojskowego, a w�a�nie baz� produkcyjn� posiadali przemys�owcy. W atmosferze zatem nadziei, co do konkretnych zysk�w l ust�pstw politycznych ze strony caratu, powo�ane zosta�y y 1914 r. dvie spo�eczne organizacje bur�ua-zyjno^obszarnlcze o zasi�gu centralnym! Og�lnorosyjski Zwi�zek Ziemstw i Og�lnorosyjaki Zwi�zek Miast. W pierwszym okresie swej egzystencji oba zwi�zki rozwin�y do�� o�ywion� dzia�alno�� na odcinku organizowania pomocy dla rannych, chorych i uchod�c�w, zak�adaj�c szpitale, organizuj�c poci�gi sanitarne, zaopatruj�c wojsko w medykamenty itp, W p�ni�jszyst okresie zaj�to si� te� valk� z epidemiami. W 1915 r. utworzona jeszcze jedn� organizacj� spo�eczn� - komitety wojskowo-przemy-s�owe, kt�rych zadaniem by�o r�wnie� niesienie pra&ty�znej pomocy w zaopatrywaniu wojsk rosyjskich w sprz�t wojenny i �rodki aprowizacyjne. Carat przyj�� z zadowoleniem inicjatyw� dotycz�c� ch�ci niesienia pomocy frontowi, ale stosunkowo nie-, d�ugo mia�o si� okaza�, �e wymienione organizacje zaczn� zg�asza� tak�e postulaty natury politycznej. Wojna dezorganizowa�a �ycie gospodarcze Rosji. Fabryki zacz�y odczuwa� braki surowcowe, zw�aszcza w przypadku dostaw z zagranicy (np. bawe�na). Niezbyt sprawnie przebiega�a ewakua-i. c ja przedsi�biorstw przemys�owych z teren�w Kr�lestwa Polskiego i guberni ba�tyckich. W ci�gu czterech miesi�cy wojny armie rosyjskie utraci�y znaczn� cz�� swojego sk�adu. Wyczerpywa�y si� zapasy broni i amunicji. Napotkawszy na du�e trudno�ci w zaopatrywaniu armii, carat w pierwszym rz�dzie postawi� na zwi�kszone dostawy zagraniczne. Gdyby uawat droga ta mia�a 12 13 przynie�� popraw� sytuacji na froncie, to i tak potrzebny by� pewien czas na dostawy sojusznik�w. Sprz�t trzeba by�o jednak dostarcza� natychmiast, a w dodatku okaza�o si�, �e ani Francja, ani Anglia nie posiada�y na prze�omie 1914/1915 r. zbyt du�ych zapas�w broni i amunicji. Niepokoj�co wzrasta�y ceny na artyku�y �ywno�ciowe, zw�aszcza w du�ych centrach ' przemys�owych, "Nastroje spo�ecze�stwa - pisa� gen. Aleksy Po-liwanow - by�y pesymistyczne, gdy� dla nikogo nie pozostawa�o tajemnic�, ze nasze armie zmuszone by�y do odwrotu z powodu braku amunicji, �e te braki b�d� powodowa�y dalsze kl�ski na froncie". Szef sztabu armii rosyjskiej, gen. Miko�aj Janusz-kiewicz v korespondencji z ministrem wojny W�odzimierzem Su-chonlinowen (luty 1915 r.) zwraca� uwag� na z�e morale �o�nierzy rosyjskich, kt�rzy za kilka rubli sprzedawali karabiny. W bardziej wtajemniczonych ko�ach "patriotyczny entuzjazm11 zmienia� si� powoli w "patriotyczn� trwog�". Ko�czy� si� dziewi�ty miesi�c wojny, a tymczasem rozpoczyna�a si� nowa seria kl�sk ha froncie, 2 maja (n.st.) armie niemieckie l austriackie rozpocz�y ofensyw� w Galicji. Po przerwaniu frontu na odcinku 35 �on, posuwa�y si� szybko naprz�d, zadaj�c Rosjanom wielkie straty. 3 czerwca wojska austriackie zaj�y Przemy�l, a 9 czerwca Lw�w. W lipcu Niemcy uderzyli, od zachodu i p�nocnego zachodu na pozycje wojsk rosyjskich w Kr�lestwie, a tak�e od strony Galicji na p�noc w ; kierunku Lublina oraz na Litwie i w Kurlandii. 5 sierpnia (n. s t.) Niemcy weszli do Warszawy, a nieco p�niej zaj�li D�blin, Modlin, Kowno i Osowie�. Dow�dztwo, rosyjskie by�o zmuszone przenie�� siedzib� Kwatery G��wnej z Baranow�cz do Mohylewa. We wrze�niu wojska niemieckie przedar�y si� a� poza Mi�sk, ale tam ponios�y kl�sk� l musia�y si� cofn��. W pa�dzierniku front ustabilizowa� si� na linii od Zatoki Ryskiej, D�win� do Dyneburga i prosto na po�udnie przez Nowogr�dek, Baranowicze, Pl�sk, Tarnopol. Opr�cz strat terytorialnych Rosjanie ponie�li bardzo du�e straty w ludziach. ^Kl�ska galicyjska" 1915 r. spowodowa�a w spo�ecze�stwie powa�ny wzrost niepokoju o losy wojny. Coraz cz�ciej zacz�to wysuwa� sygest5.V, i� stary, aparat rz�dowy nie doprowadzi Rosji do zwyci�stwa. Z ca�� ostro�ci� zacz�a wy�ania� si� ko- niecsno�� utworzenia scentralizowanych organ�w pa�stwowych nie tylko odpowiedzialnych za zaopatrzenie araii, lecz tak�e czuwaj�cych nad organizacj� ca�ej produkcji wyposa�enia wojennego. Nale�a�o przy f ya podj�� decyzje, kt�re przynajmniej cz�ciowo. zadov?3la�yby i opozycj�, i opini� publiczn�. Ostatecznie w maju powo�any zosta� Komitet do spray zabezpieczenia armii w zakresie artylerii. !Ja czele stan�� minister wojny, a w jego sk�ad wchodzili, opr�cz urz�dnik�w ministerstwa, przedstawiciele Dumy Pa�stwowej, Rady Pa�stwa i Rady Zjazd�w przedstawicieli przemys�u l handlu. Po wydarzeniach majowych nast�pi�y te� niema�e zmiany na stanowiskach ministr�w, W czerwcu otrzymali dymisj�? minister spraw wewn�trznych Miko�aj Mak�akow oraz minister wojny W�odzimierz Suchomliftow. Na ich miejsca powo�ano ks. Miko�aja Szczerbatowa i Pallwanowa, W lipcu odeszli oberprokurator Synodu W�odzimierz Sabler i minister sprawiedliwo�ci Iwan Szcze-g�owitow. Zmiany w gabinecie Iwana G�r emykina nast�powa�y zreszt� dalej, ale najwi�ksz� sensacj� by�a wiadomo�� o zwolnieniu 25 sierpnia (5 IX) 1915 r. ks. Miko�aja M�ko�ajewicza (m�odszego) ze stanowiska g��wnodowodz�cego i obj�ciu tego stanowiska przez cara. Ta ostatnia decyzja wi�za�a si� z konieczno<r �'., �ci� obecno�ci cara w Kwaterze G��wnej w Mohylewie, a w konsekwencji zerwania sta�ego kontaktu .z urz�duj�cym w Piotrpgro-dzie gabinetem ministr�w. Niemal wszyscy ministrowie prosili Miko�aja II /by nie obejmowa� naczelnego dow�dztwa. Wyra�ano obaw�, �e car nie sprosta obovfi�zkom. Ostatni� pr�b� �wywarcia presji na cara by� list ministr�w u�o�ony 20 sierpnia (2 IX) w Carskim Siole, gdzie odbywa�o si� posiedzenie Rady Ministr�w. Pisano w ni� m. in. s "Ha j ja�ni a jszy Panie t � Prosz� nie obarcza� nas win� za to, �e zwracamy si� do Ciebie tak �mia�o i otwarcie. Zobowi�zuje nas do takiego post�powania obowi�zek wiernych poddanych, mi�o�� do Ciebie i Ojczyzny, budz�ca trwog� �wiadomo�� niebezpiecze�stwa ukrytego w wydarzeniach, jakie si� obecnie dokonuj� [. .�] Jeszcze raz o�mielamy si� o�wiadczy�, �e utrzymanie w mocy te j decyzji grozi wed�ug naszego rozumienia Rosji, Tobie i dynastii ci�kimi nast�pstwami'1. Miko�aj II zlekcewa�y� te s�owa. Jedynie �ona imperatora - Aleksandra, kobieta o du�ych ambicjach politycznych, maj�ca wielki wp�yw na decyzje 14 pa�stwowe swego ma��onka wyra�a�a zadowolenie: "Pokaza�e� swoj� si��, dowiod�e�, te jeste� saroow�adc�, bez kt�rego Rosja nie mozs istnie�". Mo�na by przytoczy� Jeszcze inne fragmenty z list�w carowej; "...by�e� twardy jak s,ka�a, za to b�dziesz b�ogos�awiony [.�.] �pij s�odko, moje s�oneczko, zbawco Rosji". Warto tu doda�, �e w Mohylewie car wraz ze swym otoczeniem zamieszka� w domu gubernatorskim i pracowa� zgodnie z ustalonym porz�dkiem dnia. Codziennie spotyka� si� z szefem sztabu gen. Micha�em A�eksiejewem, wczesnym popo�udniem odbywa� przeja�d�k� samochodem, o godz. 17 podejmowa� herbat� �wit�, po czym odbywa� roznowy prywatne i zjada� kolacj�. Stale przebywali z carem w Mohylewie przede wszystkim minister dworu hr. W�odzimierz Fredericks, komendant pa�acowy W�odziaierz Wojejkow, admira� Konstanty Ni�ow, i szef ochrony osobistej gen. Aleksander Spirydawtcz. W Mohylewie przebywali r�wnie� niekt�rzy wielcy ksi���ta pe�ni�cy funkcj� doradc�w cara. By�o z nimi ni�-s��o k�opotu, bo kwalifikacje mieli raczej mierne, a ambicje bardzo du�e. W gr� wchodzi�y te� dodatkowe elementy powoduj�ce niepopulamo��. Hp. w. ks. Sergiusz Michaj�owicz mia� przyjaci�k� w osobie zrusyflkowanej Polki, primabaleriny Teatru Maryjskiego v Petersburgu - Matyldy Krzesi�skiej, kt�ra mieszka�a w pi�knym pa�acu (obecnie Muzeum Rewolucji Pa�dziernikowej) wybudowanym za pieni�dze Homanow�w. M�wiono, �e Krze-ai�ska miesza si� do spraw wojskowych. i�eneralna ocena faktu przej�cia przez cara funkcji wodza � oacze�negp mo�e by� tylko jedna - by�a to decyzja fatalna. Mi-: ko�a j II odrywai si�, tym samym od spraw wewn�trznych, kt�re komplikowa�y si� coraz bardziej. Odwrotu jednak od decyzji cara nie by�o. Wydarzenia zachodz�ce w 1915 r. w coraz wi�kszym stopniu zacz�y wywo�ywa� niepok�j zar�wno w Dymie Pa�stwowej, 0ak i kr�gach dzia�aczy organizacji spo�ecznych, pocz�tek 1916 r. nie zapowiada� Jeszcze rych�ego ko�ca monarchii Rimanowdw, ale og�lny kryzys pa�stwa widoczny by� a� nadto. Y tym te� sensie spojrze� trzeba na wydarzenia tego roku w spos�b szczeg�lnie wnikliwy, albowiem kres caratu przybli�a� si� bardzo szybko. Symptomem zmian na arenie politycznej by�o ust�pienie 20 (31) stycznia premiera Goremykina. Na czele rz�du stan�� Borys Stunaer (po wybuchu wojny zmieni� na- 15 zwisko na Panin"), cz�owiek o pogl�dach zdecydowanie prawicowych, 'a w dodatku o nie ca�kiem jasnej przesz�o�ci. Opinia publiczna uwa�a�a go za germanotil� i zwolennika zawarcia odr�bnego pokoju z Niemcami. Mimo pewnych pr�b kokietowania Dumy i organizacji spo�ecznych, Sturmer nie cieszy� si� popularno�ci�, co wi�cej, by� uwa�any za Niemca, ci�gle atakowany, a na-* wet o�mieszany. Stiirmer obj�� r�wnie� stanowisko ministra spraw . wewn�trznych (marzec). 9 (22) lutego rozpocz�a si� kolejna sesja Dumy Pa�stwowej, Wydarzeniu temu nadano specjaln� rang�. Do siedziby Dumy - Pa�acu Taurydzkiego w Piotrogrodzie przyby� Miko�aj II, -wzi�� udzia� w nabo�e4stwie, kt�re, poprzedzi�o obrady oraz wyg�osi� ,_ kr�tkie przem�wienie* Tego samego dnia wieczorem monarcha zaszczyci� sw� obecno�ci� posiedzenie Rady Pa�stwa w Pa�acu Ma-ryjskiffl. I tutaj odprawiono nabo�e�stwo, a car w swym przem�wieniu �yczy� owocnych obrad Radzie. Odpowiedzia� mu przewodnicz�cy Rady Anatol Ku�omzin, stwierdzaj�ca, in. "Wydarzenie to porusza g��boko seroa twoich poddanych... Jeste�my ca�kowicie oddani monarchii i tobie osobi�cie, Najja�niejszymPanie; wierzymy niewzruszenie, �e zwyci�stwo jest bliskie [,�.) �wia-..; domi jeste�my tego, �e jedyn� nasz� dewiz� by� musi; wszystko dla cara, wszystko dla Rosji". Wypowiedziane s�owa �wiadczy�y raczej o tradycji ni� o rzeczywistej ocenie sytuacji wewn�trznej Rosji. By�a ona z�a do tego stopnia, �e wywo�ywa�a niepok�j nawet sojusznik�w. Ambasadorowie Anglii (George Buchanan) i Francji (Maurice Pal�o-lo�ue) informowali o tym swe rz�dy, a Buchanan posun�� ai� nawet tak dal�ko, �e w trakcie audiencji u cara w pocz�tkach lutego 1916 r, pr�bowa� nak�oni� Miko�aja II do pewnych u-st�pstw na rzecz spo�ecze�stwa rosyjskiego. Imperator trwa� jednak w swoim uporze i nierozumieniu sytuacji kraju jak g�az; Tymczasem Jednak rozd�wi�k mi�dzy rz�dem a spo�ecze�stwem pog��bia� si� nieustannie. Raporty ochrany informowa�y o coraz wi�kszym upadku presti�u w�adzy monarszej. Fakty rzucenia o-belg pod adresem Miko�aja II by�y pospolite, tak, �e nie spos�b by�o kara� tych wszystkich, kt�rzy odwa�yli si� publicznie wyra�a� niezadowolenie z osoby panuj�cego. W roznowach coraz cz�ciej wymieniano nazwisko zaprzyja�nionego z dy.werr, Grzegorza Rasputina i carowej Aleksandry, 17 16 Ma�e fakt�w wskazuj� na to, ze w�adze w dalszym ci�gu nie rozumia�y, b�di nie chcia�y rozumie�, reali�w sytuacji wewn�trznej kraju. Strajki i Inne konflikty zamierzano likwidowa� przede wszystkim przy. pomocy aparatu policyjnego (np, w stolicy oddzia�y policyjne liczy�y 3872 osoby, a w Moskwie 3646), Du�� gorliwo�ci� odznaczali si� tez -wsp�pracownicy o-chr�ny, �ledz�c zw�aszcza dzia�alno�� partii politycznych, zar�wno bur�uazyjnyoh, jak i robotniczych. W materia�ach tych mo�na znale�� ciekawe opinie o bolszewikach, m. in. o Leninie, nienszewikach i innych grupach socjaldemokratycznych. Jeden z raport�w szefa ochrany plotrogrodzk�ej genera�a Konstantego G�pbaczowa zawiera� ocen� pog�osek m�wi�cych o przygotowywaniu rewolucji w Rosji "za niemieckie pieni�dze*. Wyaie�ta�o tu dwa nazwiska - niemieckiego socjaldemokraty Aleksandra Helpban-da ("Paryusa1') oraz pisarza Maksyma Gorkiego. G�obaczow stwierdza�, ze plotki na ten temat w odniesieniu c�o Gorkiego pozbawione s� podstaw. By�oby oczywi�cie przesad� twierdzenie, ie w�adze ni� stara�y si� likwidowa� niebezpiecznych dla caratu napi�� drog� pokojow�, Tego rodzaju pr�by dzia�a� podejmowane by�y r�wnie� (s�dy rozjemcze, rozaowy z robotnikami, wizyty wysokich urz�dnik�w pa�stwowych y fabrykach Ltd.), lecz metody te nie znajdowa�y specjalnego aplauzu w kr�gach rz�dowych. Dlatego te� w raportach policji ci�gle pojawiaj� si� informacje o areazto- . waniaeh i represjach, zw�aszcza wobec cz�onk�w SDPRR.- Ma przyk�ad 28 wrze�nia (11 X) 1916 r, aresztowano w Moskwie 24 osoby za udzia� w demonstracjach i nielegalnych zebraniach. 22 pa�dziernika aresztowano 16 os�b pos�dzonych o przynale�no�� do Moskiewskiej Komisji Organizacyjnej SDPRR, kt�ra jakoby kolportowa�a "przest�pcze pr�klamacje"� Represje 'dotyka�y t.ikte �rodowisko studenckie, gdzie dzia�a�y r�waie� grupy bolszewickie. Sierpie� i wrzesie� 1916 r. nie charakteryzowa�y ai� wi�k- szya nasileniem strajk�w, lecz od pa�dziernika robolaiicy ponownie zacz�li wyst�powa� z du�� si��. Fakt �w nale�y ��czy� z tym, �e jesieni�, zgodnie z sugestiami Lenina, zosta�a wznowiona dzia�alno�� Rosyjskiego Biura KC SDPRR(b). Dyrektywy KC przewidywa�y m. �n. organizowanie strajk�w w Piotrogrodzte i Moskwie. Bolszewicy rozpocz�li przygotowania do og�lnorosyj-skiej konferencji, kt�ra mia�a wytyczy� dalszy plan dla rewolucyjnej walki proletariatu. V Piotrogrodzie pot�ny strajk obejmuj�cy za�ogi 10 fabryk w dzielnicy wyborskiej (p�nocny rejon miasta) rozpocz�� si� 17 (30Vpa�dziernika, g��wnie na tle pogarszaj�cej si� sytuacji aprowizacyjnej. Liczba strajkuj�cych by�a du�a - 27 tysi�cy, ale ewenementem by�o przy��czenie si� do strajkuj�cych - �o�nierzy jednego z pu�k�w. W�adze musia�y �ci�gn�� dodatkowe oddzia�y wojskowe, lecz nie na wiele si� to przyda�o, gdy* 19 pa�dziernika strajkowa�y nowe przedsi�biorstwa, a liczba 75 ty�, robotnik�w, kt�rzy nie podj�li J�racy, musia�a wywo�a� zaniepokojenie rz�du. Pod koniec pa�dziernika mia�y miejsce strajki protestacyjne przeciwko wyznaczonemu na 26 X procesowi tej grupy �o�nierzy, kt�rzy przy��czyli si� 17 X do robotnik�w dzielnicy wyborskiej. Ostatecznie wyst�pienia roBotnik�w st�umiono, ale represje nie by�y tak surowe, jak si� tego spodziewano. Ciekawe wydarzenia zachodzi�y na wsi rosyjskiej. I tutaj dochodzi�o do coraz cz�stszych wyst�pie� przeciwko spekulacji " l dro�y�nie. W listopadzie 1916 r. pisano z Syberiis "Sie� ubo�eje i ulega ruinie. Przecie� niszczy si� g��wnie bogactwo wsi: konie zabrano, byd�o zabrano, ora� nis ma kto i nie na czym. Obszarnicy, by� mo�e, bogac� si�, bogac� si� kupcy, r�ni oszu�ci, ale lud, masa ludu bez w�tpienia ubo�eje. On ponosi wszystkie ofiary, wszystkie ci�ary tej wojny", Carat nie m�g� nie dostrzega� aktywizacji �rodowiska robotniczego, a cz�ciowo i ch�opskiego. Wydaje si� jednak, �e w�adze nie przypuszcza�y, i� wzrost si�y proletariatu oio�e wkr�tce przyj�� rozmiary trudne do wyobra�enia. Coraz wi�cej k�opot�w przysparza�a te� rz�dowi opozycja bur�uazyjna. W listopadzie 1916 r. szczeg�lnego rozg�osu nabra�y obrady Dumy Pa�stwowej, zw�aszcza za� przem�wienie wyg�oszone 1 (14) listopada przez przyw�dc� kadat�w Paw�a Milukow� po�wi�cone przede wszystkim ocenie funkcjonowania systemu pa�stwowego. By�o ono niezwykle pesymistyczne, a analiza polityki caratu i odwa�ne wymienienie z imienia i nazwiska os�b, kt�re zdaniem M�-lukowa ponosz� g��wn� odpowiedzialno�� za katastrofalny stan pa�stwa, wywo�a�o wra�enie wyj�tkowe. O fakcie tym m�wili wszy- 18 scy, a w literaturze mo�na spotka� nawet zdanie, �e wyst�pienie Milukowa by�o "has�em do rewolucji". Nazwiska os�b, kt�re Milukow okre�li� mianem "partii dworskie;}11 to� aferzysta Iwan Manasewicz-Manuj�ow, 0>��gorz Haspytin, metropolita piotrogro-dzki Pitirlm i Borya StUraer, Wspomina� te� Mi�ukow, �e osoby te powi�zane s� z cesarzow�. Nie chodzi�o tylko w tym przypadku o podanie nazwisk, ale umieszczenie ich w kontek�cie konkretnych decyzji caratu, kt�re okaza�y si� fatalne dla Rosji. Trzeba te� podkre�li�' bardzo ciekaw� konstrukcj� przem�wienia przyw�dcy kadet�w. Ko�cz�c pewne fragmenty wyst�pienia - u�ywa� wyra�enia "g�upota czy zdrada8. Uczyni� to czterokrotnie, co przynios�o okre�lone.efekty psychologiczne. Trudno�ci aprowizacyjne i og�lny chaos gospodarczy ne�y w styczniu i lutym 1917 r, punkt kulminacyjny. W Piotro- - ^iiJtt&ft^^^J^BB�tftft�tiQfBf/j&tH9fB'*&- grodzi� i Moskwie wyst�powa�y najdotkliwiej braki chleba � mi�sa, ale g��d ogarnia� te� inne obszary Rosji. Szczeg�lnie trudna sytuacja wytworzy�a si� w powiatach granicz�cych z guberni� al�nonowogrodzk� (od wschodu) oraz tambowsk� i riaza�-sk� (od po�udnia), z kt�rych nie mo�na by�o na skutek zakazu, niczego przywozi�. Ba�agan by� przyczyn�, braku m�ki na terenie guberni w�odzimiersk�ej. W telegramie przes�anym do Goli-pyaa prze? pe�nomocnika do spraw aprowizacji w guberni tam-bowskiej by�o napisane i "Na kolei riaza�sko-uralskiej (linia Hiaza�-Samara-Orenburg) nie przeprowadza si� planowych za�adunk�w i dlatego gubernia w�odzimierska nie mo�e otrzyma� transport�w a�ki. M�ka Jest, le�y gotowa na stacjach, a nikt Jej nie za�adowuj�. Prosz� pom�c, bo Jestem bezsilny". Stwarza�o to obiektywne przes�anki dla masowych wyst�pie� robotnik�w. To z kolei przera�a�o bur�uazj�, a "cz�ciowo i szlacht�, kt�re aiao wewn�trznych spor�w, sk�ania�y si� coraz bardziej ku prze-wrotowi pa�acowemu, jako jadynemu wyj�ciu z sytuacji. Istotnie, bur�uazja przejawia�a w tyoh dniach, a nawet i wcze�niej du�� aktywno��, lecz efekty tej dzia�alno�ci by�y mizerne, Dotykcosy tu problemu Jednego z najwa�niejszych dla po- 19 znania historii rewolucji lutowej w Rosji - chodzi o to, w Jakim stopniu mo�na m�wi� o przygotowaniu "spisku" przeciwko Miko�ajowi II. R�nych relacji i zapisk�w na ten temat Jest du�o, ale zawarte w nich informacje cz�sto si� wykluczaj�, a w ka�dym razie wiele Jest w tych przekazach luk i niejasno�ci. Jedno nie ulega w�tpliwo�ci - mniej wi�cej od drugiej po�owy 1916 r. w r�nych kr�gach, zacz�to rozpatrywa� mo�liwo�� usuni�cia z tronu Miko�aja II i do czasu osi�gni�cia pe�noletno�ci jego syna Aleksego (mia� w�wczas 12 lat) przekazania w�adzy bratu cara -.w. ks. Micha�owi lub w. ks. Miko�ajowi Miko�ajewi-czowi. Pierwszym "centrum", w kt�rym rozpatrywano tak� ewentualno��, mia�y by� niekt�ra osoby z kr�gu rodziny carskiej. Podobno marzy�a o koronie dla swojego syna Cyryla w. ks. Maria Paw�owna, wdowa po w. ks. W�odzimierzu. Zbli�one plany miai Jedyny brat cara - w. ks. Micha�, o�eniony z ambitn� kobiet�, hrabin� Natali� Brassow. Na dworze dominowa�o wszak�e przekonanie, �e Miko�aj XI powinien pozosta� dalej na tronie. Ciekawa jest pod tym wzgl�dem korespondencja mi�dzy cz�onkami rodziny carskiej. Wskazuje ona, i� wiele z rozgrywaj�cych si� wydarze� po prostu nie rozumiano. Niekt�re �r�d�a wskazuj� na to, i� na jesieni 1916 r. spisek przygotowywa�y dwa ugrupowania. Jedno skupia�o 'wojskowych, w�r�d kt�rych szczeg�ln� rol� odegra� g�i^^S^^aS�iOCrymow - dow�dca korpusu kawalerii; drugie - niekt�rych dzia�aczy Du-�^ PaiistwowejT Zwi�zku Ziensstw, Zwi�zku Miast i komitet�w woj-skowo-przemys�owych. Uczestnikami narad "cywil�w" byli m. in. : Aleksander Guczkow, Micha� Rodzianko, Aleksander Koriowa�ow, Andrzej Szyngariow, Micha� Tereszczenko, Sergiusz Szyd�owski, Jwan Godniew. Szczeg�lnie aktywnie mia� wyst�powa� Guczkow. /Plan przewidywa� zatrzymanie poci�gu wioz�cego cara do Kwate-Ty~G��wnej i wymuszenie decyzji o abdykacjl na rzecz Aleksego przy regencji Micha�a Aleksandrowi oza. Konkretne dzia�ania o-pracowano podobno w szczeg�ach, przy czym o przygotowywanym spisku nie wiedzieli wy�si oficerowie, z wyj�tkiem gen. Krymowa. Ju� po rewolucji lutowej Tereszczenko m�wi�, �e w�r�d uczestni-k�w narad nie by�o jednomy�lno�ci. Niekt�rzy byli zdania, �e powa�ni dzia�acze polityczni nie powinni bra� udzia�u w przewrocie, lecz zaj�� si� organizowaniem nowej w�adzy po abdyka- ��BKIJI ao cji cara. Ostatecznie," pisze Tereszczenko, "zgodzili�my si� na przewr�t bezpo�redni l debatowali�my nad sposobami realizacji postawionego sobie zadania. Poniewa� car wyjecha�do kwatery G��wnej, nie mogli�my natychmiast przyst�pi� do akcji. Dlatego termin przewrotu naznaczyli�my na pierwsze dni marca". Nie brak informacji, �e mniej wi�cej w tym samym czasie za-r cz�^dojrzewa� inny spisek, w kt�rym g��wn� rol� odgrywali przyw�dca Zwi�zku Zierastw - ks .(^eT|zyLwow| oraz gen. Micha� A-lekslejew. To w�a�nie.zgodnie z ich planem, 15 lub 16 listopada 1916 r,, gdy car mia� przyjecha� do Kwatery G��wnffj, podj�to by akcj� maj�c� na celu zmuszenie go do zrzeczenia si�. tronu. Planu tego nie zrealizowano. Aleksiejew zachorowa�, a p�niejsze wysi�ki ismierzaj�ce do nak�onienia Aleks�ejewa do dzia�ania, Jak pisze Aleksander Kiere�ski, nie powiod�y si�. Ksi��� Lw�w nie rezygnowa� Jednak. W grudniu odby�o si� w Jego mieszkaniu w Moskwie tajna zebranie z udzia�em cz�owych dzia�aczy Zwi�zku Ziemstw i Zwi�zku �llast, lw�w o�wiadczy� podobno, �e bez przewrotu pa�acowego sytuacja w Rosji nie ulegnie zmianie i dopiero gabinet kierowany przez niego wyprowadzi Rosj� z kryzysu. Na zebraniu tym rozwa�ano mo�liwo�� przyj�cia ti;onu przez Kiko�aja Miko�ajewicza. Szczeg�y rozmowy z wielkim ksi�ciem przedstawi� prezydent Tyf�lsu (obecnie Tbilisi') Aleksander Cha-tlsow. Miko�aj Miko�ajewicz mia� rozwa�y� t� propozycj�, ale ostatecznie nie zaakceptowa� Jej. Na prze�omie'grudnia 1916 r. l stycznia 1917 r. odby�o si� w Moskwie w willach Paw�a R�abuszy�skiego, Konowa�owa l prezydenta Moskwy Micha�a Cze�nokowa szereg dalszych narad l zebra� z udzia�em przedstawicieli organizacji spo�ecznych, Dumy Pa�stwowej i Dumy Moskiewskiej. Wszyscy byli zgodni co do tego, �e Miko�aj II nie panuje nad sytuacj� w kraju, ale i wtedy nie podj�to �adnych konkretnych decyzji. Jak wspomina Pawe� Burysz-kin - znaj�cy doskonale �rodowisko bur�uazyjne, zw�aszcza Moskwy, "nikt nie wiedzia� co nale�y robi�, a mo�e nawet nie rozumia� sensu wydarze�". Wiele jest w bogatej na ten temat spu�ci�nie pami�tnikarskiej niejasno�ci l wzajemnie wykluczaj�cych si� s�d�w. Jest to r�wnie� �wiadectwo, jak s�abo zorganizowana by�a opozycja antycarska, z jak� dzia�a�a bojaznl�, gdy w gr� wchodzi�a pr�ba obalenia Miko�aja U. Wydaje si�, �e spiskowcy bardziej grozili zamachem, ni� si� do niego przygotowywali. Trudno z ca�� pewno�ci� powiedzie� czy car orientowa� si� w tym, �e przygotowywana s� pj.any jego detronizacji. �wietnie uj�� to wybitny znawca dziej�w Rosji praf. Ludwik Bazylow, pisz�cs "...je�li nie wiedzia�, m�g� by� spokojny, je�li wiedzia�, to tym bardziej, bo nic mu nie przeszkadza�o w zabezpieczeniu, si�, w torpedowaniu plan�w strony przeciwnej, nawet w stosowaniu represji*!. Dyskusje w �rodowisku opozycji trwa�y do ko�ca stycznia, ale nie wypracowano w�wczas Jednolitej koncepcji dr�g 1 metod prowadz�cych do uchwycenia w�adzy. Natomiast nale�y przyj��, �e na grudniowo-styczniowych naradach nakre�lono og�lnie sk�ad przysz�ego Rz�du Tymczasowego oraz uzgodniono kandydatury nast�pcy tronu (Aleksego) � regenta (w. ks. Micha�a Aleksandrowi-cza). O dalszych losach Rosji mia�y w coraz wi�kszym stopniu decydowa� masy robotnicze, ch�opskie � �o�nierskie, d�wigaj�ce na swych barkach ci�ar wojny, )W �rod� 22 lutego (7 Ijjj Mikc-�al II wyjecha� z ^Carskiego Sio�a do Kwatery G��wnej, kt�r� opu�ci� lajgrudnie. Dwa miesi�ce przebywa� wi�c poza frontem, a wi�c kolejny wyjazd do Mohylewa nie powinien by� nikogo dziwi�. Wzi�wszy jednak pod uwag� sytuacj� polityczn� w Hosji, decyzja ta musi nieco dziwi�, zw�aszcza, �e zar�wno carowa, Jak i niekt�rzy ministrowie sugerowa-s 11 pozostania w stolicy. "Wyjazd ten - pisze kronikarz nadworny gen. Dymitr Dubie�ski - zaskoczy� wszystkich, wielu my�la�o, �e monarcha nie pozostawi carycy samej w tych niespokojnych dniach. Genera� Spirydowicz, kt�ry przyjecha� poprzedniego dnia z Ja�ty, opowiada� o kr���cych tam pog�oskach dotycz�cych pla-* n�w zamordowania Wyrubowej t carycy; m�wi� r�wnie� o tym, �e nie uczyniono nic dla zmiany atmosfery w rodzinie carskiej., oo zgodne jest z prawd�". Ca�kowite wyja�nienie splotu wszystkich tych wydarze� nie jest .mo�liwe, ale Jedno nie ulega w�tpliwo�ci: Miko�aj II nie przypuszcza�, �e koniec monarchii jest tak bliski. Wszystka wskazuje na to, i� w Mohylewie nie zamierza� przebywa� zbyt d�ugo. Gdy si� zdecydowa� na powr�t - by�o ju� za p�no: musia� abdykpwa�. L) - uznaje si� za pierwszy dzie� rewolucji. Wypada� w�wczas Mi�dzynarodowy Dzie� Kobiet i ten moment odegra� tak�e okre�lon� rol�. Komitet Miedzydzielnicowy �i 22 �:��'. SBPRR i Komitet Petersburski bolszewik�w popar�y Inicjatyw� kobiet - dzia�aczek ruchu robotniczego, by uczci� ten dzie� wyst�pieniami pod nas�ani! wojna, dro�yzna i sytuacja kobiet. V wydanej z tej okazji ulotce wskazywano, �e win� za to, I� lud g�oduje, �e zm�czone kobiety musz� sta� zmarzni�te w d�ugich kolejkach, ponosi rz�dj to on rozp�ta� wojn� i nie mo�e jej sko�czy�. Ulotka ko�czy�a ale wezwaniem: "Do��l Precz ze zbrodniczym rz�des oraz ca�� jego szajk� grabie�c�w i morderc�w! Niech �yje pok�j!". Szczeg�lnie du�ego rozmachu nabra�y wyst�pienia w p�nocnej cz�ci miasta - dzielnicy wybor�kiej, gdzie znajdowa�o si� sporo fabryk w��kienniczych zatrudniaj�cych kobiety. Tutaj trudniej by�o o chleb i inne artyku�y �ywno�ciowe. W po�udnie przerwa�y prac� prawie wszystkie Zak�ady tej dzielnicy, Na terenie fabryk organizowano wiece, kt�re ko�czy�y si� na og� strajkami. Grupy demonstruj�ce (kobiety � m�czy�ni} udawa�y si� nast�pnie w kierunku �r�dmie�cia. Policja stara�a si� rozp�dzi� grupy robotnik�w, ale odnosi�a tylko chwilowe sukcesy, gdy� w innym miejscu demonstrowa�a kolejna grupa. W�adze wzmocni�y posterunki na Mo�cie Litiejnym, by uniemo�liwi� demonstrantom przej�cie przez New� ku �r�dmie�ciu. Przynios�o to pewne rezultaty, gdy� ok. godz. szesnastej tylko niewielka cz�� robotnik�w przesz�a przez New� po lodzie, a a nawet przez most, cz�� rozesz�a si� po domach, ale wi�kszo�� pozostawa�a na ulicach do wieczora. Demonstracje mia�y miejsce r�wnie� w Innych dzielnicach Piotrogrodu. Niespokojnie by�o w samym centrum. Na Prospekcie HevsHit�, blisko ul. Sadowej, na placu przed Soborem Kaza�skim i na Placu Znemie�skim (obecnie Plac Rewolucji) policja rozp�dza�a grupy robotnik�w i m�odzie�y. Ulice opustosza�y dopiero oko�o dwudziestej drugiej. Mityngi � zebrania Odbywa�y si� tego dnia przede wszystkim pod has�em "chleba", ale widoczne by�y r�wnie� czarwone*transparenty z has�ami rewolucyjnymi. Zauwa�y� te� trzeba, �e 23 lutego wyst�pienia nla mia�y charakteru ca�kowicie zorganizowanego. Robotnicy zbierali si� w grupach r�nej wielko�ci, ruch mia� V du�ej mierze charakter �ywio�owy. Partia bolszewik�w zosta�a zaskoczona jego rozmiarami - organizacje dzielnicowe ni� mia�y �adnych dyrektyw odg�rnych. 0-bcK bolszewik�w wyst�powali mienszewioy i eserowcy, lecz og�l- nie oddzia�ywanie partyjne na robotnik�w by�o na razie niewielkie, Noc z 2W25 lutego by�a vr Plotrogrodz�e. spokojna, ale od rana ruch rewolucyjny obj�� jeszcze wi�ksze rzesze robotnik�w ni� w dniu poprzednim. Historycy zajmuj�cy si� dziejami rewolucji 1917 r. dowodz�, �e tego dnia strajk nabra� charakteru powszechnego, a wi�c rewolucja wkroczy�a w now� faz�. Strajkowa�o l wysz�o na ulice ok. 300 ty�. os�b, v�r�d kt�rych najbardziej �wiadom� i dobrze zorganizowan� grup� stanowili metalowcy. OJJJP�CZ fabryk przesta�y pracowa� drukarnie, drobne przedsi�biorstwa i warsztaty, strajkowali tramwajarze. Wa�nym momentem by�o aktywniejsze w��czenie si� do akcji bolszewik�w. Wydali oni ulotk�, zredagowan� przez publicyst� l dzia�acza bolszewickiego - Micha�a Olal�sklego, wzywaj�c� do og�lno-rosyjsklej rewolucji i obalenia caratu. Na Prospekcie Newskim pojawi�y si� grupy robotnik�w z najbardziej oddalonych dzielnic Piotrogrodu. Policja interweniowa�a brutalnie i w godzinach przedpo�udniowych przynios�o to pewne efekty. P�niej wkro-c�y� y do akcji tak�e oddzia�y wojskowe. ^F~lt)(12 III) mia� by� decyduj�cym dniem rewolucji. W nocy niespokojnie by�o w koszarach, gdzie odbywa�y si� gor�czkowe dyskusje v,'�r�d �o�nierzy deklaruj�cych negatywny stosunek do rozkaz�w o strzelaniu do demonstrant�w. Rano, jako. pierwsi wyszli na ulice Ko�nierze wo�y�skiego pu�ku gwardii i oni te� dali przyk�ad innym jednostkom. Kapitan �aszklew�cz, kt�ry chcia� wezwa� �o�nierzy do pos�uchu, zosta� zastrzelony przez jednego z podw�adnych. Informacja o tym, �e �o�nierze przechodz� na stron� rewolucji, bardzo szybko roznios�a si� po stolicy. T�umy wita�y �o�nierzy radosnym "hura!1*. Oczywi�cie, taka postawa wojska zach�ca�a ludno�� do t�umnego wyj�cia na ulice i place Piotrogrodu. Znalaz�y si� tam tak�e elementy przest�pcze, kt�re zabra�y si� do demolowania i palenia wielu gmach�w .jak r�wnie� rozprawiania si� z policj� i �andarmeri�. Z wi�zie� wypuszczano wszystkich wi�ni�w, w tym tak�e i kryminalist�w. Spalono gmach s�du okr�gowego, pa�ac ministra dworu W�odzimierza Frederlcksa, will� zwi�zanego z ko�ami dworskimi lekarza �amsarana Badmajewa, gmachy komisariat�w policji i inne budynki. Na wielkia Prospekcie �Sarascnljewskita, prowadz�- 25 cynt z dzielnicy wyborsklej do dzielnicy piotrogrodzkiej, policja pr�bowa�a przeszkodzi� robotnikom zd��aj�cym do centrum; V starciu zgin�� robotnik, metalowiec Pawe� Koriakow. Coraz cz�ciej jednak . szare mundury �o�nierskie miesza�y ala. z t�umem robotnik�w, Wielu by�o niezdecydowanych, .czas pracowa� wszak�e na korzy�� rewolucji. Okaza�o si� np., ze niekt�re. oddzia�y nie posiadaj� amunicji. Dow�dca pictrogrodzkiego o-kr�gu wojskowego gen, Sergiusz Chaba�ow, po daremnych poszukiwaniach amunicji w mie�cie, zwr�ci� si� do Kronsztadu z pro�b� o przys�anie naboi, ale komendant twierdzy' odpowiedzia�, �e nie mo�e tego uczyni�, albowiem i to miejsce jeat zagro�one. Chaba�ow nie wiedzia� o tym, �e powstanie zbrojne wybuch�o r�wnie� w miejscowo�ciach podsto�ecznych, m. in. tak�e iv Carskim Siole. Garnizon Carskiego Sio�a znalaz� sobie zreszt� dodatkow� atrakcj�; wsp�lnie z przebywaj�cymi szwadronami z guberni ni�nonowogrodakiej �o�nierze odwiedzali miejscowe restauracje, racz�c si� alkoholem.i jad�em, ijslf Oko�o godz. 16 stolica (z wyj�tkiem siedziby gradonaczel-nika-ul, Gorochowa 2, Admicalicji, Pa�acu Zimowego i Twierdzy Pietropaw�owskiej) znalaz�a si�w rakach powsta�c�w. Pozostaj�ce pod rozkazami Chaba�owa wojska skupi�y si� g��wnie na placach mi�dzy Pa�acem Zimowym i gmachem Admiralicji. Inne oddzia�y wierne rz�dowi rozproszone by�y w wielu punktach miasta i nie wiedziano dok�adnie, gdzie przebywaj�, W tym miejscu nasuwa si� pytanie czy by�y w�wczas azanse na to; by ratowa� monarchi�. Teoretycznie pozostawa�y trzy mo�liwo�ci! dzia�ania policji i �andarmerii piotrogrodzkiej, dzia-, �ania wojsk wiernych rz�dowi, znajduj�cych �l� pod dow�dztwem Chaba�owa, oraz ewentualne akcje, kt�re winny by� podejmowane przez naczelne dow�dztwo. Wszystkie trzy elementy zawiod�y. Przede wszystkim dziwi� musi bierno�� Kwatery G��wnej, gdzie o-bok cara przebywali doradcy l szef sztabu gen. Aleksiejew. Bazy-1�w pisze: "Dlaczego za� naczelne dow�dztwo (wy��czaj�c cara) nie podj�o si� obrony re�imu, tego nie dowiemy �l� chyba nigdy: przy ca�ym ogromie bazy materia�owej wiemy o tych sprawach Kronsztad - miasto i twierdza na Wyspie Kotlin w Zatoce Pi�skiej, niedaleko uj�cia Newy. V 1917 r. garnizon kronsztadz-kl liczy� ok. 30 ty�. marynarzy i �o�nierzy. zbyt ma�o [...\ trzeciej drogi nie wykorzystano i powt�rzy� to trzebas z�o�y�o si�, szcz�liwie, bo niemal na pewno pogr��y�aby si� wtedy Rosja w odm�tach wojny domowej". �7 lutego (12 III)\ Pa�ac Taurydzki by� istotnie widowni� hi-storyc�ny^Jwya'arzen.W Dekret carski m�wi� o ^przerwaniu obrad i pewna ilo�� deputowanych podporz�dkowa�a si�. mu. Niekt�rzy wszak�e nie wiedzieli o dekrecie i rano przybyli na posiedzenie. Po odczytaniu przez Rodziank� tekstu dekretu carskiego, nie zaj�li wobec niego jednolitego stanowiska, co wytworzy�o niecodzienn� sytuacj�. Duma nie obradowa�a, ale jej cz�onkowie pozostali w giaachu. Musieli zatem dyskutowa� nad zaistnia�� sytuacj� l w pewnym momencie (Ko�o po�udnia) podj�li oni Inicjatyw� odbycia prywatnej narady. Podj�to w�wczas do�� wa�ne postanowienie - nie opuszcza� Piotrogrodu. Mo�na te� wskaza� na pewne konkretne kroki przewodnicz�cego Dumy - Rodzianki, w�wczas niew�tpliwie bardzo aktywnego, kt�ry o godz. 12.40 wys�a� do Miko�aja II jeszcze jeden telegram, stwierdzaj�c w nim, ze "nadesz�a ostatnia godzin�, w kt�rej rozstrzygaj� si� losy ojczyzny i dynastii". Car l tym razem nic nie zrozumia�, a jego notatka w pami�tniku brzmia�at "ten grubas Hodzianko znowu pisze do mnie jakie� nonsensy, na kt�re nawet nie odpowiem", ''i�tl . -.��SW^�*"' fcrnr~ Rezultatem narad deputowanych by�o powo�anie 12-osobowe-gfjjrygjggaa owego Komitetu Duwy Pa�stwowej, na kt�rego czele sta-na� -Sodziaiikoji Opr�ca niego znale�li si� w Koral tacie m. in. ks. Jerzy Lw�w, Pawe� Hilukow, Vasyl Szulgln, Miko�aj Niekra-sow, Sergiusz Szyd�owski i Aleksander Kiere�ski, ^ur�uazja. nie chcia�a traci� moil�uoaci uchwycenia w�adzy politycznej. Komitet Dumy wyda� wi�c o�wiadczenie, w kt�rym stwierdza�, ze 11 jest zmuszony uj�� w swoje r�ce spraw� przywr�cenia porz�dku pa�stwowego i spo�ecznego". V apelu skierowanym do mieszka�c�w Piotrogrodu^fSS II) vwzywano do ochrony budynk�w pa�stwowych, fabryk i urz��E�e�n. W swych dzia�aniach musia� on jednak bra� pod uwag� stanowisko dzia�aczy partyjnych robotnik�w i �o�nierzy. 2? lutego <12 III) po po�udniu i wieczorem wok� Pa�acu Ta-urydzkiogo i wewn�trz niego znalaz�y si� tysi�ce mieszka�c�w miasta i �o�nierzy. \Jitali .ich najcz�ciej i przemawiali Alek- 26 sander Kiere�ski, Miko�aj Czcheidze, M�twiej Skobielew i Micha� Rodzi anko. T�um otaczaj�cy pa�ac pyta�o losy ministr�w carskich. Riere�ski odpowiada� w�wczas, ze najniebezpieczniejsi zostan� aresztowani, zaznaczaj�c przy tym, �e lud nie powinien sam wymierza� sprawiedliwo�ci. Jako pierwszego aresztowano' Iwana Szezeg�ow�towa. Przez pewien czas ukrywa� si� minister spraw wewn�trznych Aleksander Protopopow, ale i on zosta� schwytany, nieco p�niej aresztowano innych ministr�w. Pocz�tkowo trzymano ich w osobnym skrzydle Pa�acu Taurydzkie-go, p�niej umieszczona w Twierdzy Piotropaw�owskiej. Niezwykle ciekawe i wa�ne wydarzenia zachodzi�y w�r�d zgromadzonych w siedzibie Dumy robotnik�w i �o�nierzy. Aktywnie tu dzia�ali dzia�acze partyjni i cz�onkowie wypuszczeni w tym dniu z wi�zienia grupy robotniczej Centralnego Komitetu Wojskowo-Przerays�owego. Ilo�ciow� przewag� mi�li mienszewlcy, eserowey i ludowi socjali�ci. W dyskusji dotycz�cej oceny sytuacji og�lnej i zadau stoj�cych przed proletariatam nawi�zano do wysuwanych od kilku dni hase� utworzenia Rady Delegat�w Robotniczych jako reprezentanta interes�w tego �rodowiska. Oko�o Ajodz. 14 l grupa legalnych dzia�aczy zwi�zanych. z kr^gaai robotniczymi '< OeahatAa�, Skobielew, Ku�aia Gwozdiew, Miko�aj Soko��w) utworzy�a Tyoczasowy Kositet Wykonawczy Rady Delegat�w Robotniczych. Komitet zaj�� trzy pokoje Komisji,Bud�etowej Damy' Pa�stwowej w lewym skrzydle .Pa�tcu Taurydzkiego. Tymczasowy Komitet Wykonawczy Rady opracowa� wst�pny zarys systemu wybor�w do Rady oraz wy�oni� komisj� zaopatrzeniow�. Tegq samego dnia zacz�to przeprowadza� wybory. Wieczorem 27 lutego (12 III) likwidowano ostatnie ju� punkty oporu w�adzy carskiej. Wojska Chaba�owa, ��cznie z funkcjo-liariuszazai policji i �andarmerii liczy�y ok. 2 ty�. os�b. Znajdowa�y si� one przed Pa�acem Zimowym, ale w nocy przesz�y de gmachu Admiralicji. Wobec zagro�enia ze strony powsta�c�w, kt�rzy opanowali w mi�dzyczasie Twierdz� Pitjtropaw�owska i zapowiedzieli ostrza� artyleryjski Admirali