Uniwersytet ŁÓDZKI Paweł Chmielewski Marian Wilk Zarys dziejów ZSRR Poazczcgólne rocdzlaty napl»»ll Htrlmn mik - rozdz. I-WI Ctmimlmumki - rozdz. mi-xix REDAKCJA NACZELNA MYDMMICTH UNIBERSYTETU ŁÓCZKIEOU BoArfan fljra Kry*tyi»M (redaktor naccelny) J Mouiak M AHNICTH "FOLIA HISTORICA" ay Stankicwlci, JuJiin RECEKZENT SKRYPTU Piotr Ło*ovsU REDAKTOR WYDAMNICTHK Lena Paś OEZAOG; PMOJEKTOWU. Hiestftt CX*p*kl Skrypt przeznaczony jest dla ctudeoŁdM historii i filologii rosyjskiej U n l w e r • y t • t 1983 Łódzki Wydanie t. Kaklad Soo+92 egr. ArL. uyd. 23,5. Ark. druk. 26,875. Papier kl. V, 7o g, 61x86. Zaa. 147/994/8J. L-3. Cena ił 141.- Druk wykonano w Pracowni Poligraficznej Uniwersytetu Łódzkiego ^^•••M SPIS TREŚCI •7 Przedmowa ....«•..»«••«•...•««•«•«•.««••«•••««««••«•••••• Rozdział I - Obalenie caratu............................ Wpływ wojny na sytuację wewnętrzną ...77:............ •Rewolucja lutowa.................................... Rozdział II - Rewolucja październikowa.................. Między marcen a październikiem...................... 29 Powstanie zbrojne w Piotrogrodzie................... ^ Rozdział III - Partia bolszewików organizatorem państwa nowego typu ........................................... 51 Sytuacja polityczna na przełomie 1917/1918 r........ 51 Zgromadzeni* Ustawodawcze ........................... 60 Pokój w Brześciu.................................... * 62 j Sytuacja w partii bolszewików..................... 56 Powstanie III Międzynarodówki....................... 68 Rozdział IV - Wojna wewnętrzna.......................... 70 l Rozdział V - Komunizm wojenny........................... 86 *> Rozdział VI - Utworzenie ZSRR........................... 57 ,4 Rozdział VII - Odbudowa gospodarki - Nowa Polityka-Ekonomiczna (NEP)........................................ 11° i Rozdział VIII - Sytuacja polityczna - wzrost roli partii 127 X Zjazd RKP(b) ...................................... 128 Państwo i Cerkiew................................... 131 Sytuacja w partii................................... 1.32 Konstytucja ZSRR.................................... 135 Aktywizacja opozycji wewnątrzpartyjnej.............. ^3° Partia Przemysłowa l związkowe Biuro .KC SDPRR (aien- szewików)........................................... 1^3 Sytuacja na wsi..................................... 1^5 Nowa konstytucja .................................... Początki kultu Jednostki........,................... XVIII Zjazd WXP(o).................................. lał IX - Industrializacja ZSRR..................... c f .,' Uchwalenie pierwszego planu pięcioletniego .......... \ \ Realizacja planu...........................•<•*.•••• \J Wielkie budowy...................................... Ostatni etap pierwszej pięciolatki .................. Rezultaty pierwszej pięciolatki ..................... Kolektywizacja rolnictwa ........................... Drugi i trzect plan pięcioletni..................... Rozdział X - Główne kierunki radzieckiej polityki zagranicznej (1917-1939)................................. Rozdział XI - Oświata, nauka l kultura .................. Likwidacja analfabetyzmu............................ Szkolnictwo wyższe i nauka .......................... "Proletkult"........................................ Literatura .......................................... Teatr............................................... Filia................................................ Rozdział XII - Wielka wojna narodowa ZSRR............... Plany niemieckie wobec ZSRR ......................... ZSRR wobec zagrożenia wojennego ..................... Początek wojny radzi ecko-nieaaieckiej - walki obronne. Bitwa o Moskwę...................................... Obrona Leningradu ................................... Sytuacja na terenach okupowanych .................... Bitwa pod Stalingradem.............................. Życie na zapleczu frontu ............................ Działania wojsk radzieckich w latach 1943-1944...... Dypluoacja radziecka w latach wojny................. ZSRR v ostatnim roku wojny........................... Rozdział XIII - Zmiany w układzie sił politycznych po II wojnie światowej .................................... Rozdział XIV - Odbudowa l dalszy rozwój gospodarki ZSRR w latach 1946-1950.................................... 145 148 151 155 155 164 168 172 174 176 182 189 211 211 216 221 221 229 231 239 239 241 246 251 255 257 261 263 267 273 282 286 29? strat i zniszczeń wojennych.................. Przejście gospodarki radzieckiej na tory po';ojove ... Główne zadania i realizacja czwartego planu 5-lętnie- g° .................................................. Rozdział XV - Związek Radziecki w latach "zimnej wojny" . ZSRR w walce o likwidację napięć międzynarodowych l utrzymanie pokoju (1946-1953)....................... Kult Jednostki...................................... Rozdział XVI - Na drodze do odprężenia światowego ....... Powrót do leninowskich nona w życiu partyjnym i państwowym ............................................. •XX Zjazd KPZR....................................... Początki odprężenia w stosunkach Wschód-Zachód. Walka ZSRR o osłabienie napięcia międzynarodowego...... Rozdział XVII - ZSRR w okresie budownictwa podstaw koau-nizsu............................................... Program budownictwa komunizmu. XXI i XXII Zjazd KPZR Reforma gospodarcza drugiej połowy lat sześćdziesiątych. XXIII Zjazd KPZR.............................. Gospodarka rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego. XXIV i XXV Zjazd KPZR........................... Rozdział XVIII - Radziecka ofensywa pokojowa ............ Polityka zagraniczna ZSRR lat sześćdziesiątych ...... Radziecki "Prograa Pokoju" .......................... Rozdział XIX - Oświata, nauka i kultura po II wojnie światowej........................................... Oświata i szkolnictwo wyższe........................ Nauka i technika .................................... Literatura l dramat................................. Radzieckie kino lat 1945-1977............ Zakończenie . Bibliografia 295 296 301 . 309 309 319 329 329 333 342 355 355 361 365 373 373 394 403 403 408 414 420 425 427 PRZECHOWA Niniejszy tekst stanowić ma, w przeświadczeniu Jego autorów, zarys podręcznikowy dziejów ZSRR w latach 1917-1977. Mamy pełną świadomość faktu, że podjęliśmy zadanie bardzo trudne, gdyż 60-letnia historia Związku Radzieckiego Jest niezwykle "bogata w wydarzenia i zjawiska z życia politycznego oraz społeczno-gospodarczego. Należy też podkreślić, iż stan badań naukowych nie Jest w pełni zadowalający w odniesieniu do wszystkich okresów i zagadnień z historii ZSRR. Kierowało nami. wszakże przeświadczenie, że należy zaproponować choćby niedoskonałą Jeszcze próbę syntezy dziejów ZSRR, aby tym samym pomóc studentom historii i filologii rosyjskiej, do których adresowany Jest w pierwszyc rzędzie ten skrypt, w poznawaniu przeszłości naszego wschodniego sąsiada. V polskiej literaturze naukowej Jest to pierwsza próba zarysu dziejów ZSRR. Zdajemy sobie sprawę z tego, że zaproponowany układ treści, a także proporcje w przedstawianiu poszczególnych zagadnień mogą budzić wątpliwości, ale pewnym usprawiedliwieniem niech będzie to, iż ze względów wydawniczych nie mogliśmy rozwinąć w Jednakowym stopniu wszystkich fragmentów skryptu. '•••••••B Rozdział OBALENIE CARATU Wpływ wojny na sytuacją wewnętrzną Zrozumienie całego splotu wydarzeń, które doprowadziły do rewolucji 1917 r., byłoby niemożliwe b« nakreślenia choćby o-gólnego obrazu udziału Rosji w pierwszej wojnie światowej, gdyż właściwie wojna z wszystkimi jej Implikacjami przyspieszyła v sposób zasadniczy wydarzenia rewolucyjne. Rosja znalazła ale. v stanie wojny z Niemcami 1 sierpnia (n.et.) 1914 r.1 V cztery dni później wypowiedziały wojnę Rosji Austro-Węgry. W wirze wojny znalazły się również (po stronie Rosji) Anglia i Francja. Wojna wniosła od razu nowe elementy do sytuacji waw-"nętrznej imperium rosyjskiego. Na ręce cara Mikołaja II wysłano setki depesz z wyrażani wiernopoddańczych uczuć. Zorganizowano manifestacje patriotyczne, a 20 VII (2 VIII) olbrzymi tłum znalazł się przed siedzibą cara - Pałacea Zimowym w Petersburgu. Wśród wiwatów i okrzyków monarcha ukazał się na balkonie pałacu. Prasa wszelkich odcieni publikowała mnóstwo patriotyoznych artykułów wzywających naród do spokoju i Jedno-ici. V ukazującym się w Koskwie dzienniku "Utro Rossił" ("Poranek Rosji") pisano 20 VII» "Stało się. Wojna z Niemcami. V tej wielkiej chwili cała Rosja w Jednym porywie zaufania l Blłc-» ści skupia się wokół Panującego, prowadzącego Rosję do swięte- W Rosji obowiązywał wówczas tzw. stary atyl (kalendarz Juliafeki). Różnica w stosunku do datacji obowiązującej na Zachodzie (kalendarz gregoriański) wynosiła dla wieku XX - 13 dni. Dlatego daty dzienne odnoszące się do 1917 r. podawane będą w obu stylach. go boju z wrogiem Słowian. V chwili obecnej nie ma w Rosji ani prawych, ani lewych, ani rządu, ani społeczeństwa, jest natomiast jeden naród rosyjski". Podobne stanowisko zaprezentowały partie politycznej różne stowarzyszenia i instytucje. W uchwalonych rezolucjach wskazywano, że bez względu na stosunek do polityki wewnętrznej rządu, nakazem chwili jest utrzymać jedność i niepodzielność państwa. Pozornym wyrazem triumfu "jedności wewnętrznej" był przebieg uroczystego posiedzenia Dumy Państwowej 26 VII (8 VIII), V przemówieniach deputowanych brzmiały nuty ugody i wiary w ostateczny sukces militarny i polityczny Rosji, Poparto sprawę kredytów wojennych i, składano oświadczenia wyrażające solidarność z ogólnymi celami państwa. Tylko frakcja socjaldemokratów nie poparła tych głosów. -Jej deklaracja odrzucała jakąkolwiek możliwość "jednoczenia się" narodu z caratem. Deklaracja frakcji socjaldemokratycznej,' chociaż nie dawała jeszcze pełnej rewolucyjnej oceny wojny t nie zawierała hasła przekształcenia wojny imperiałistycznej w wojnę domową,'była jednak wstrząsam na tle patriotycznych wystąpień pozostałych frakcji Dumy. Zaczęto pośpiesznie zacierać wszelkie ślady niemczyzny w życiu rosyjskim. Przędą wszystkim'18 01) sierpnia zmieniono nazwę stolicy z Petersburga (Piotierfaurg) na Piotrogród (Pie-trograd). Zamknięto wychodzące w całej Rosji czasopisma niemieckie. Towarzystwa naukowe skreślały z list swych członków - uczonych niemieckich i austriackich. Wielu Rosjan zmieniało brzmiące z niemiecka nazwiska. Mię bacząc na szowinistyczną agitację l różnego rodzaju manifestacje "za wiarę;. Cara i ojczyznę", klasa robotnicza Rosji ni« poparła tych haseł. Mimo wszystko, jednak w pierwszych miesiącach wojny robotnicy zaprzestali akcji strajkowych. Bolszewicki poseł w IV Dumie Państwowej Aleksy BadaJew pisał: "Hasła patriotyzmu zaraziły poszczególne grupy robotników, którzy początkowo nie bardzo rozumieli sens rozgrywających się wyda-r rżeń. W takiej sytuacji trudno było myśleć o możliwości przeciwdziałania propagandzie wojennej szerzonej w kraju". Antywojenne stanowisko zajęła przede wszystkim partia bolszewików, ale i w jej szeregach nie brakowało osób wahających to. 11 się i grup, kt,5re nie aprobowały hasła klęski swojego rządu w wojnie. W Moskwie np. takie stanowisko zajmowała grupa tzw. inteligentów (Walery Jaćhontow, Piotr Smidowicz, Iwan Skworcow--Stiepanoy, Wiktor Nogin). Zasadnicze znaczenie dla przełamania słabości taktyki bolszewików stanowiły tezy o wojnie napisane prsez przebywającego na emigracji w Szwajcarii przywódcę partii'bolszewików Włodzimierza Lenina. Wydrukowane one zostały w listopadzie w Genewie w czasopiśmie "Socjaldemokrata" pod tytułem "Wojna a socjaldemokracja Rosji". W dokumencie tym przedstawione zostały najważniejsze zadania dla partii socjalistycznych (propaganda, rewolucji socjalistycznej, basła republik niemieckiej, polskiej, rosyjskiej itd., walka z caratem i szowinŁznem vielkorosyjskim, propaganda rewolucji w Rosji, konfiskata ziemi obszarniczej, ośmiogodzinny dzień pracy). Mi-ao osłabienia partii bolszewików (duża część kierownictwa znajdowała się na emigracji bądź w więzieniach), kolportowano proklamacje rewolucyjne, nielegalną literaturę, a także .prowadzono bezpośrednią działalność propagandową. Władze interweniowały z całą bezwzględnością. Przykładem może być los działaczy bolszewickich, którzy w listopadzie 1914 r, zebrali się na naradę w Oziprkaeh pod Piotrogrodem. Byli wśród nich takża i członkowie frakcji bolszewickiej w Dumie. Policja tf-resztowała wszystkich obecnych, a wyrok jaki zapadł 13 lutego 1915 r. na posiedzeniu piotrogrodzkiegó trybunału sądowego był surowy: dożywotnie osiedlenie na Syberii. Rosjanie prowadzili działania wojenne ze zmiennym szczęściem. Wkrótce po rozpoczęciu wojny dwie armie rosyjskie (dowodzone przez generałów Pawła Rennenkampfa i Aleksandra Samso-nowa) wkroczyły do Prus Wschodnich. Po początkowych sukcesach, przyszła jednak poważna klęska w bitwie pod Tannenbergietn (26--30 VIII n.st.), rezultatem której było niepowodzenie całej operacji wsohodniopruskiej wojsk rosyjskich. Kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy dostało się do niewoli, wielu poddało się podczas bezładnego odwrotu.. Samsonow popełnił samobójstwa. Łączna straty rosyjskie wynosiły prawie 200 tyś. żołnierzy^ Duie sukcesy odnieśli natomiast Rosjanie na froncie południ owo- za oho dnia dowodzonym przez gen. Mikołaja Iwanowa, zdobywając Ealicz, Lvróv, Tarnów, Sorlice. W listopadzie 1914 r. to- czyły się ciężkie walki w rejonie Łodzi, które nie przyniosły istotnych zmian w sytuacji obu stroń. W sumie więc w kampaniach pierwszego roku Rosja utraciła częściowo zachodnie gubernie Królestwa, ale zyskała znaczną część Galicji - Bukowintj, Wydarzenia na froncie i czasowe osłabienie ruchu strajkowego sprzyjały optymistycznym nastrojom buriuazji i liberalnego ziemiaństwa. Specyfiką ustroju rosyjskiego było m. in. to, iż burżuazja" nie posiadała możliwości bezpośredniego wpływu na decyzje polityczne władz, gdyż rząd składał się wyłącznie z osób wywodzących się z ziemiaństwa. Teraz świtała pewna nadzieja na bardziej liberalne decyzje dworu, gdyż władze potrzebowały dużych ilości sprzętu wojskowego, a właśnie bazę produkcyjną posiadali przemysłowcy. W atmosferze zatem nadziei, co do konkretnych zysków l ustępstw politycznych ze strony caratu, powołane zostały y 1914 r. dvie społeczne organizacje burżua-zyjno^obszarnlcze o zasięgu centralnym! Ogólnorosyjski Związek Ziemstw i Ogólnorosyjaki Związek Miast. W pierwszym okresie swej egzystencji oba związki rozwinęły dość ożywioną działalność na odcinku organizowania pomocy dla rannych, chorych i uchodźców, zakładając szpitale, organizując pociągi sanitarne, zaopatrując wojsko w medykamenty itp, W późniąjszyst okresie zajęto się też valką z epidemiami. W 1915 r. utworzona jeszcze jedną organizację społeczną - komitety wojskowo-przemy-słowe, których zadaniem było również niesienie pra&tyćznej pomocy w zaopatrywaniu wojsk rosyjskich w sprzęt wojenny i środki aprowizacyjne. Carat przyjął z zadowoleniem inicjatywę dotyczącą chęci niesienia pomocy frontowi, ale stosunkowo nie-, długo miało się okazać, że wymienione organizacje zaczną zgłaszać także postulaty natury politycznej. Wojna dezorganizowała życie gospodarcze Rosji. Fabryki zaczęły odczuwać braki surowcowe, zwłaszcza w przypadku dostaw z zagranicy (np. bawełna). Niezbyt sprawnie przebiegała ewakua-i. c ja przedsiębiorstw przemysłowych z terenów Królestwa Polskiego i guberni bałtyckich. W ciągu czterech miesięcy wojny armie rosyjskie utraciły znaczną część swojego składu. Wyczerpywały się zapasy broni i amunicji. Napotkawszy na duże trudności w zaopatrywaniu armii, carat w pierwszym rządzie postawił na zwiększone dostawy zagraniczne. Gdyby uawat droga ta miała 12 13 przynieść poprawę sytuacji na froncie, to i tak potrzebny był pewien czas na dostawy sojuszników. Sprzęt trzeba było jednak dostarczać natychmiast, a w dodatku okazało się, że ani Francja, ani Anglia nie posiadały na przełomie 1914/1915 r. zbyt dużych zapasów broni i amunicji. Niepokojąco wzrastały ceny na artykuły żywnościowe, zwłaszcza w dużych centrach ' przemysłowych, "Nastroje społeczeństwa - pisał gen. Aleksy Po-liwanow - były pesymistyczne, gdyż dla nikogo nie pozostawało tajemnicą, ze nasze armie zmuszone były do odwrotu z powodu braku amunicji, że te braki będą powodowały dalsze klęski na froncie". Szef sztabu armii rosyjskiej, gen. Mikołaj Janusz-kiewicz v korespondencji z ministrem wojny Włodzimierzem Su-chonlinowen (luty 1915 r.) zwracał uwagę na złe morale żołnierzy rosyjskich, którzy za kilka rubli sprzedawali karabiny. W bardziej wtajemniczonych kołach "patriotyczny entuzjazm11 zmieniał się powoli w "patriotyczną trwogę". Kończył się dziewiąty miesiąc wojny, a tymczasem rozpoczynała się nowa seria klęsk ha froncie, 2 maja (n.st.) armie niemieckie l austriackie rozpoczęły ofensywę w Galicji. Po przerwaniu frontu na odcinku 35 łon, posuwały się szybko naprzód, zadając Rosjanom wielkie straty. 3 czerwca wojska austriackie zajęły Przemyśl, a 9 czerwca Lwów. W lipcu Niemcy uderzyli, od zachodu i północnego zachodu na pozycje wojsk rosyjskich w Królestwie, a także od strony Galicji na północ w ; kierunku Lublina oraz na Litwie i w Kurlandii. 5 sierpnia (n. s t.) Niemcy weszli do Warszawy, a nieco później zajęli Dęblin, Modlin, Kowno i Osowieć. Dowództwo, rosyjskie było zmuszone przenieść siedzibę Kwatery Głównej z Baranowłcz do Mohylewa. We wrześniu wojska niemieckie przedarły się aż poza Mińsk, ale tam poniosły klęskę l musiały się cofnąć. W październiku front ustabilizował się na linii od Zatoki Ryskiej, Dźwiną do Dyneburga i prosto na południe przez Nowogródek, Baranowicze, Plńsk, Tarnopol. Oprócz strat terytorialnych Rosjanie ponieśli bardzo duże straty w ludziach. ^Klęska galicyjska" 1915 r. spowodowała w społeczeństwie poważny wzrost niepokoju o losy wojny. Coraz częściej zaczęto wysuwać sygest5.V, iż stary, aparat rządowy nie doprowadzi Rosji do zwycięstwa. Z całą ostrością zaczęła wyłaniać się ko- niecsność utworzenia scentralizowanych organów państwowych nie tylko odpowiedzialnych za zaopatrzenie araii, lecz także czuwających nad organizacją całej produkcji wyposażenia wojennego. Należało przy f ya podjąć decyzje, które przynajmniej częściowo. zadov?3lałyby i opozycję, i opinię publiczną. Ostatecznie w maju powołany został Komitet do spray zabezpieczenia armii w zakresie artylerii. !Ja czele stanął minister wojny, a w jego skład wchodzili, oprócz urzędników ministerstwa, przedstawiciele Dumy Państwowej, Rady Państwa i Rady Zjazdów przedstawicieli przemysłu l handlu. Po wydarzeniach majowych nastąpiły też niemałe zmiany na stanowiskach ministrów, W czerwcu otrzymali dymisję? minister spraw wewnętrznych Mikołaj Makłakow oraz minister wojny Włodzimierz Suchomliftow. Na ich miejsca powołano ks. Mikołaja Szczerbatowa i Pallwanowa, W lipcu odeszli oberprokurator Synodu Włodzimierz Sabler i minister sprawiedliwości Iwan Szcze-głowitow. Zmiany w gabinecie Iwana Gór emykina następowały zresztą dalej, ale największą sensacją była wiadomość o zwolnieniu 25 sierpnia (5 IX) 1915 r. ks. Mikołaja Młkołajewicza (młodszego) ze stanowiska głównodowodzącego i objęciu tego stanowiska przez cara. Ta ostatnia decyzja wiązała się z koniecznoż«gorz Haspytin, metropolita piotrogro-dzki Pitirlm i Borya StUraer, Wspominał też Miłukow, że osoby te powiązane są z cesarzową. Nie chodziło tylko w tym przypadku o podanie nazwisk, ale umieszczenie ich w kontekście konkretnych decyzji caratu, które okazały się fatalne dla Rosji. Trzeba też podkreślić' bardzo ciekawą konstrukcję przemówienia przywódcy kadetów. Kończąc pewne fragmenty wystąpienia - używał wyrażenia "głupota czy zdrada8. Uczynił to czterokrotnie, co przyniosło określone.efekty psychologiczne. Trudności aprowizacyjne i ogólny chaos gospodarczy neły w styczniu i lutym 1917 r, punkt kulminacyjny. W Piotro- - ^iiJtt&ft^^^J^BBĘtftftłtiQfBf/j&tH9fB'*&- grodzią i Moskwie występowały najdotkliwiej braki chleba ł mięsa, ale głód ogarniał też inne obszary Rosji. Szczególnie trudna sytuacja wytworzyła się w powiatach graniczących z gubernią alżnonowogrodzką (od wschodu) oraz tambowską i riazań-ską (od południa), z których nie można było na skutek zakazu, niczego przywozić. Bałagan był przyczyną, braku mąki na terenie guberni włodzimierskłej. W telegramie przesłanym do Goli-pyaa prze? pełnomocnika do spraw aprowizacji w guberni tam-bowskiej było napisane i "Na kolei riazańsko-uralskiej (linia Hiazań-Samara-Orenburg) nie przeprowadza się planowych załadunków i dlatego gubernia włodzimierska nie może otrzymać transportów aąki. Mąka Jest, leży gotowa na stacjach, a nikt Jej nie załadowują. Proszę pomóc, bo Jestem bezsilny". Stwarzało to obiektywne przesłanki dla masowych wystąpień robotników. To z kolei przerażało burżuazję, a "częściowo i szlachtę, które aiao wewnętrznych sporów, skłaniały się coraz bardziej ku prze-wrotowi pałacowemu, jako jadynemu wyjściu z sytuacji. Istotnie, burżuazja przejawiała w tyoh dniach, a nawet i wcześniej dużą aktywność, lecz efekty tej działalności były mizerne, Dotykcosy tu problemu Jednego z najważniejszych dla po- 19 znania historii rewolucji lutowej w Rosji - chodzi o to, w Jakim stopniu można mówić o przygotowaniu "spisku" przeciwko Mikołajowi II. Różnych relacji i zapisków na ten temat Jest dużo, ale zawarte w nich informacje często się wykluczają, a w każdym razie wiele Jest w tych przekazach luk i niejasności. Jedno nie ulega wątpliwości - mniej więcej od drugiej połowy 1916 r. w różnych kręgach, zaczęto rozpatrywać możliwość usunięcia z tronu Mikołaja II i do czasu osiągnięcia pełnoletności jego syna Aleksego (miał wówczas 12 lat) przekazania władzy bratu cara -.w. ks. Michałowi lub w. ks. Mikołajowi Mikołajewi-czowi. Pierwszym "centrum", w którym rozpatrywano taką ewentualność, miały być niektóra osoby z kręgu rodziny carskiej. Podobno marzyła o koronie dla swojego syna Cyryla w. ks. Maria Pawłowna, wdowa po w. ks. Włodzimierzu. Zbliżone plany miai Jedyny brat cara - w. ks. Michał, ożeniony z ambitną kobietą, hrabiną Natalią Brassow. Na dworze dominowało wszakże przekonanie, że Mikołaj XI powinien pozostać dalej na tronie. Ciekawa jest pod tym względem korespondencja między członkami rodziny carskiej. Wskazuje ona, iż wiele z rozgrywających się wydarzeń po prostu nie rozumiano. Niektóre źródła wskazują na to, iż na jesieni 1916 r. spisek przygotowywały dwa ugrupowania. Jedno skupiało 'wojskowych, wśród których szczególną rolę odegrał gąi^^S^^aSŚiOCrymow - dowódca korpusu kawalerii; drugie - niektórych działaczy Du-ą^ PaiistwowejT Związku Ziensstw, Związku Miast i komitetów woj-skowo-przemysłowych. Uczestnikami narad "cywilów" byli m. in. : Aleksander Guczkow, Michał Rodzianko, Aleksander Koriowałow, Andrzej Szyngariow, Michał Tereszczenko, Sergiusz Szydłowski, Jwan Godniew. Szczególnie aktywnie miał występować Guczkow. /Plan przewidywał zatrzymanie pociągu wiozącego cara do Kwate-Ty~Głównej i wymuszenie decyzji o abdykacjl na rzecz Aleksego przy regencji Michała Aleksandrowi oza. Konkretne działania o-pracowano podobno w szczegółach, przy czym o przygotowywanym spisku nie wiedzieli wyżsi oficerowie, z wyjątkiem gen. Krymowa. Już po rewolucji lutowej Tereszczenko mówił, że wśród uczestni-ków narad nie było jednomyślności. Niektórzy byli zdania, że poważni działacze polityczni nie powinni brać udziału w przewrocie, lecz zająć się organizowaniem nowej władzy po abdyka- ••BKIJI ao cji cara. Ostatecznie," pisze Tereszczenko, "zgodziliśmy się na przewrót bezpośredni l debatowaliśmy nad sposobami realizacji postawionego sobie zadania. Ponieważ car wyjechałdo kwatery Głównej, nie mogliśmy natychmiast przystąpić do akcji. Dlatego termin przewrotu naznaczyliśmy na pierwsze dni marca". Nie brak informacji, że mniej więcej w tym samym czasie za-r czą^dojrzewać inny spisek, w którym główną rolą odgrywali przywódca Związku Zierastw - ks .(^eT|zyLwow| oraz gen. Michał A-lekslejew. To właśnie.zgodnie z ich planem, 15 lub 16 listopada 1916 r,, gdy car miał przyjechać do Kwatery Głównffj, podjęto by akcję mającą na celu zmuszenie go do zrzeczenia się. tronu. Planu tego nie zrealizowano. Aleksiejew zachorował, a późniejsze wysiłki ismierzające do nakłonienia Aleksłejewa do działania, Jak pisze Aleksander Kiereński, nie powiodły się. Książę Lwów nie rezygnował Jednak. W grudniu odbyło się w Jego mieszkaniu w Moskwie tajna zebranie z udziałem człowych działaczy Związku Ziemstw i Związku łllast, lwów oświadczył podobno, że bez przewrotu pałacowego sytuacja w Rosji nie ulegnie zmianie i dopiero gabinet kierowany przez niego wyprowadzi Rosję z kryzysu. Na zebraniu tym rozważano możliwość przyjęcia ti;onu przez Kikołaja Mikołajewicza. Szczegóły rozmowy z wielkim księciem przedstawił prezydent Tyfłlsu (obecnie Tbilisi') Aleksander Cha-tlsow. Mikołaj Mikołajewicz miał rozważyć tę propozycję, ale ostatecznie nie zaakceptował Jej. Na przełomie'grudnia 1916 r. l stycznia 1917 r. odbyło się w Moskwie w willach Pawła Rłabuszyńskiego, Konowałowa l prezydenta Moskwy Michała Czełnokowa szereg dalszych narad l zebrań z udziałem przedstawicieli organizacji społecznych, Dumy Państwowej i Dumy Moskiewskiej. Wszyscy byli zgodni co do tego, że Mikołaj II nie panuje nad sytuacją w kraju, ale i wtedy nie podjęto żadnych konkretnych decyzji. Jak wspomina Paweł Burysz-kin - znający doskonale środowisko burżuazyjne, zwłaszcza Moskwy, "nikt nie wiedział co należy robić, a może nawet nie rozumiał sensu wydarzeń". Wiele jest w bogatej na ten temat spuściźnie pamiętnikarskiej niejasności l wzajemnie wykluczających się sądów. Jest to również świadectwo, jak słabo zorganizowana była opozycja antycarska, z jaką działała bojaznlą, gdy w grę wchodziła próba obalenia Mikołaja U. Wydaje się, że spiskowcy bardziej grozili zamachem, niż się do niego przygotowywali. Trudno z całą pewnością powiedzieć czy car orientował się w tym, że przygotowywana są pj.any jego detronizacji. Świetnie ujął to wybitny znawca dziejów Rosji praf. Ludwik Bazylow, piszącs "...jeśli nie wiedział, mógł być spokojny, jeśli wiedział, to tym bardziej, bo nic mu nie przeszkadzało w zabezpieczeniu, się, w torpedowaniu planów strony przeciwnej, nawet w stosowaniu represji*!. Dyskusje w środowisku opozycji trwały do końca stycznia, ale nie wypracowano wówczas Jednolitej koncepcji dróg 1 metod prowadzących do uchwycenia władzy. Natomiast należy przyjąć, że na grudniowo-styczniowych naradach nakreślono ogólnie skład przyszłego Rządu Tymczasowego oraz uzgodniono kandydatury następcy tronu (Aleksego) ł regenta (w. ks. Michała Aleksandrowi-cza). O dalszych losach Rosji miały w coraz większym stopniu decydować masy robotnicze, chłopskie ł żołnierskie, dźwigające na swych barkach ciężar wojny, )W środę 22 lutego (7 Ijjj Mikc-łal II wyjechał z ^Carskiego Sioła do Kwatery Głównej, którą opuścił lajgrudnie. Dwa miesiące przebywał więc poza frontem, a więc kolejny wyjazd do Mohylewa nie powinien był nikogo dziwić. Wziąwszy jednak pod uwagę sytuację polityczną w Hosji, decyzja ta musi nieco dziwić, zwłaszcza, że zarówno carowa, Jak i niektórzy ministrowie sugerowa-s 11 pozostania w stolicy. "Wyjazd ten - pisze kronikarz nadworny gen. Dymitr Dubieński - zaskoczył wszystkich, wielu myślało, że monarcha nie pozostawi carycy samej w tych niespokojnych dniach. Generał Spirydowicz, który przyjechał poprzedniego dnia z Jałty, opowiadał o krążących tam pogłoskach dotyczących pla-* nów zamordowania Wyrubowej t carycy; mówił również o tym, że nie uczyniono nic dla zmiany atmosfery w rodzinie carskiej., oo zgodne jest z prawdą". Całkowite wyjaśnienie splotu wszystkich tych wydarzeń nie jest .możliwe, ale Jedno nie ulega wątpliwości: Mikołaj II nie przypuszczał, że koniec monarchii jest tak bliski. Wszystka wskazuje na to, iż w Mohylewie nie zamierzał przebywać zbyt długo. Gdy się zdecydował na powrót - było już za późno: musiał abdykpwać. L) - uznaje się za pierwszy dzień rewolucji. Wypadał wówczas Międzynarodowy Dzień Kobiet i ten moment odegrał także określoną rolę. Komitet Miedzydzielnicowy •i 22 •:••'. SBPRR i Komitet Petersburski bolszewików poparły Inicjatywą kobiet - działaczek ruchu robotniczego, by uczcić ten dzień wystąpieniami pod nasłani! wojna, drożyzna i sytuacja kobiet. V wydanej z tej okazji ulotce wskazywano, że winę za to, Iż lud głoduje, że zmęczone kobiety muszą stać zmarznięte w długich kolejkach, ponosi rządj to on rozpętał wojnę i nie może jej skończyć. Ulotka kończyła ale wezwaniem: "Dośćl Precz ze zbrodniczym rządes oraz całą jego szajką grabieżców i morderców! Niech żyje pokój!". Szczególnie dużego rozmachu nabrały wystąpienia w północnej części miasta - dzielnicy wyborśkiej, gdzie znajdowało się sporo fabryk włókienniczych zatrudniających kobiety. Tutaj trudniej było o chleb i inne artykuły żywnościowe. W południe przerwały pracę prawie wszystkie Zakłady tej dzielnicy, Na terenie fabryk organizowano wiece, które kończyły się na ogół strajkami. Grupy demonstrujące (kobiety ł mężczyźni} udawały się następnie w kierunku śródmieścia. Policja starała się rozpędzić grupy robotników, ale odnosiła tylko chwilowe sukcesy, gdyż w innym miejscu demonstrowała kolejna grupa. Władze wzmocniły posterunki na Moście Litiejnym, by uniemożliwić demonstrantom przejście przez Newę ku śródmieściu. Przyniosło to pewne rezultaty, gdyż ok. godz. szesnastej tylko niewielka część robotników przeszła przez Newę po lodzie, a a nawet przez most, część rozeszła się po domach, ale większość pozostawała na ulicach do wieczora. Demonstracje miały miejsce również w Innych dzielnicach Piotrogrodu. Niespokojnie było w samym centrum. Na Prospekcie HevsHit», blisko ul. Sadowej, na placu przed Soborem Kazańskim i na Placu Znemieńskim (obecnie Plac Rewolucji) policja rozpędzała grupy robotników i młodzieży. Ulice opustoszały dopiero około dwudziestej drugiej. Mityngi ł zebrania Odbywały się tego dnia przede wszystkim pod hasłem "chleba", ale widoczne były również czarwone*transparenty z hasłami rewolucyjnymi. Zauważyć też trzeba, że 23 lutego wystąpienia nla miały charakteru całkowicie zorganizowanego. Robotnicy zbierali się w grupach różnej wielkości, ruch miał V dużej mierze charakter żywiołowy. Partia bolszewików została zaskoczona jego rozmiarami - organizacje dzielnicowe nią miały żadnych dyrektyw odgórnych. 0-bcK bolszewików występowali mienszewioy i eserowcy, lecz ogól- nie oddziaływanie partyjne na robotników było na razie niewielkie, Noc z 2W25 lutego była vr Plotrogrodzłe. spokojna, ale od rana ruch rewolucyjny objął jeszcze większe rzesze robotników niż w dniu poprzednim. Historycy zajmujący się dziejami rewolucji 1917 r. dowodzą, że tego dnia strajk nabrał charakteru powszechnego, a więc rewolucja wkroczyła w nową fazę. Strajkowało l wyszło na ulice ok. 300 tyś. osób, vśród których najbardziej świadomą i dobrze zorganizowaną grupę stanowili metalowcy. OJJJPÓCZ fabryk przestały pracować drukarnie, drobne przedsiębiorstwa i warsztaty, strajkowali tramwajarze. Ważnym momentem było aktywniejsze włączenie się do akcji bolszewików. Wydali oni ulotkę, zredagowaną przez publicystę l działacza bolszewickiego - Michała Olalńsklego, wzywającą do ogólno-rosyjsklej rewolucji i obalenia caratu. Na Prospekcie Newskim pojawiły się grupy robotników z najbardziej oddalonych dzielnic Piotrogrodu. Policja interweniowała brutalnie i w godzinach przedpołudniowych przyniosło to pewne efekty. Później wkro-cżył y do akcji także oddziały wojskowe. ^F~lt)(12 III) miał być decydującym dniem rewolucji. W nocy niespokojnie było w koszarach, gdzie odbywały się gorączkowe dyskusje v,'śród żołnierzy deklarujących negatywny stosunek do rozkazów o strzelaniu do demonstrantów. Rano, jako. pierwsi wyszli na ulice Kołnierze wołyńskiego pułku gwardii i oni też dali przykład innym jednostkom. Kapitan Łaszklewłcz, który chciał wezwać żołnierzy do posłuchu, został zastrzelony przez jednego z podwładnych. Informacja o tym, że żołnierze przechodzą na stronę rewolucji, bardzo szybko rozniosła się po stolicy. Tłumy witały żołnierzy radosnym "hura!1*. Oczywiście, taka postawa wojska zachęcała ludność do tłumnego wyjścia na ulice i place Piotrogrodu. Znalazły się tam także elementy przestępcze, które zabrały się do demolowania i palenia wielu gmachów .jak również rozprawiania się z policją i żandarmerią. Z więzień wypuszczano wszystkich więźniów, w tym także i kryminalistów. Spalono gmach sądu okręgowego, pałac ministra dworu Włodzimierza Frederlcksa, willę związanego z kołami dworskimi lekarza Żamsarana Badmajewa, gmachy komisariatów policji i inne budynki. Na wielkia Prospekcie •Sarascnljewskita, prowadzą- 25 cynt z dzielnicy wyborsklej do dzielnicy piotrogrodzkiej, policja próbowała przeszkodzić robotnikom zdążającym do centrum; V starciu zginął robotnik, metalowiec Paweł Koriakow. Coraz częściej jednak . szare mundury żołnierskie mieszały ala. z tłumem robotników, Wielu było niezdecydowanych, .czas pracował wszakże na korzyść rewolucji. Okazało się np., ze niektóre. oddziały nie posiadają amunicji. Dowódca pictrogrodzkiego o-kręgu wojskowego gen, Sergiusz Chabałow, po daremnych poszukiwaniach amunicji w mieście, zwrócił się do Kronsztadu z prośbą o przysłanie naboi, ale komendant twierdzy' odpowiedział, że nie może tego uczynić, albowiem i to miejsce jeat zagrożone. Chabałow nie wiedział o tym, że powstanie zbrojne wybuchło również w miejscowościach podstołecznych, m. in. także iv Carskim Siole. Garnizon Carskiego Sioła znalazł sobie zresztą dodatkową atrakcję; wspólnie z przebywającymi szwadronami z guberni niżnonowogrodakiej żołnierze odwiedzali miejscowe restauracje, racząc się alkoholem.i jadłem, ijslf Około godz. 16 stolica (z wyjątkiem siedziby gradonaczel-nika-ul, Gorochowa 2, Admicalicji, Pałacu Zimowego i Twierdzy Pietropawłowskiej) znalazła się»w rakach powstańców. Pozostające pod rozkazami Chabałowa wojska skupiły się głównie na placach między Pałacem Zimowym i gmachem Admiralicji. Inne oddziały wierne rządowi rozproszone były w wielu punktach miasta i nie wiedziano dokładnie, gdzie przebywają, W tym miejscu nasuwa się pytanie czy były wówczas azanse na to; by ratować monarchię. Teoretycznie pozostawały trzy możliwości! działania policji i żandarmerii piotrogrodzkiej, dzia-, łania wojsk wiernych rządowi, znajdujących ślą pod dowództwem Chabałowa, oraz ewentualne akcje, które winny być podejmowane przez naczelne dowództwo. Wszystkie trzy elementy zawiodły. Przede wszystkim dziwić musi bierność Kwatery Głównej, gdzie o-bok cara przebywali doradcy l szef sztabu gen. Aleksiejew. Bazy-1ów pisze: "Dlaczego zaś naczelne dowództwo (wyłączając cara) nie podjęło się obrony reżimu, tego nie dowiemy ślą chyba nigdy: przy całym ogromie bazy materiałowej wiemy o tych sprawach Kronsztad - miasto i twierdza na Wyspie Kotlin w Zatoce Pińskiej, niedaleko ujścia Newy. V 1917 r. garnizon kronsztadz-kl liczył ok. 30 tyś. marynarzy i żołnierzy. zbyt mało [...\ trzeciej drogi nie wykorzystano i powtórzyć to trzebas złożyło się, szczęśliwie, bo niemal na pewno pogrążyłaby się wtedy Rosja w odmętach wojny domowej". Ł7 lutego (12 III)\ Pałac Taurydzki był istotnie widownią hi-storycźny^Jwya'arzen.W Dekret carski mówił o ^przerwaniu obrad i pewna ilość deputowanych podporządkowała się. mu. Niektórzy wszakże nie wiedzieli o dekrecie i rano przybyli na posiedzenie. Po odczytaniu przez Rodziankę tekstu dekretu carskiego, nie zajęli wobec niego jednolitego stanowiska, co wytworzyło niecodzienną sytuację. Duma nie obradowała, ale jej członkowie pozostali w giaachu. Musieli zatem dyskutować nad zaistniałą sytuacją l w pewnym momencie (Koło południa) podjęli oni Inicjatywę odbycia prywatnej narady. Podjęto wówczas dość ważne postanowienie - nie opuszczać Piotrogrodu. Można też wskazać na pewne konkretne kroki przewodniczącego Dumy - Rodzianki, wówczas niewątpliwie bardzo aktywnego, który o godz. 12.40 wysłał do Mikołaja II jeszcze jeden telegram, stwierdzając w nim, ze "nadeszła ostatnia godziną, w której rozstrzygają się losy ojczyzny i dynastii". Car l tym razem nic nie zrozumiał, a jego notatka w pamiętniku brzmiałat "ten grubas Hodzianko znowu pisze do mnie jakieś nonsensy, na które nawet nie odpowiem", ''iłtl . -.ŁłSW^Ó*"' fcrnr~ Rezultatem narad deputowanych było powołanie 12-osobowe-gfjjrygjggaa owego Komitetu Duwy Państwowej, na którego czele sta-naŁ -Sodziaiikoji Opróca niego znaleźli się w Koral tacie m. in. ks. Jerzy Lwów, Paweł Hilukow, Vasyl Szulgln, Mikołaj Niekra-sow, Sergiusz Szydłowski i Aleksander Kiereński, ^urżuazja. nie chciała tracić moilłuoaci uchwycenia władzy politycznej. Komitet Dumy wydał więc oświadczenie, w którym stwierdzał, ze 11 jest zmuszony ująć w swoje ręce sprawę przywrócenia porządku państwowego i społecznego". V apelu skierowanym do mieszkańców Piotrogrodu^fSS II) vwzywano do ochrony budynków państwowych, fabryk i urząćEśeśn. W swych działaniach musiał on jednak brać pod uwagę stanowisko działaczy partyjnych robotników i żołnierzy. 2? lutego <12 III) po południu i wieczorem wokół Pałacu Ta-urydzkiogo i wewnątrz niego znalazły się tysiące mieszkańców miasta i żołnierzy. \Jitali .ich najczęściej i przemawiali Alek- 26 sander Kiereński, Mikołaj Czcheidze, Mątwiej Skobielew i Michał Rodzi anko. Tłum otaczający pałac pytało losy ministrów carskich. Riereński odpowiadał wówczas, ze najniebezpieczniejsi zostaną aresztowani, zaznaczając przy tym, że lud nie powinien sam wymierzać sprawiedliwości. Jako pierwszego aresztowano' Iwana Szezegłowłtowa. Przez pewien czas ukrywał się minister spraw wewnętrznych Aleksander Protopopow, ale i on został schwytany, nieco później aresztowano innych ministrów. Początkowo trzymano ich w osobnym skrzydle Pałacu Taurydzkie-go, później umieszczona w Twierdzy Piotropawłowskiej. Niezwykle ciekawe i ważne wydarzenia zachodziły wśród zgromadzonych w siedzibie Dumy robotników i żołnierzy. Aktywnie tu działali działacze partyjni i członkowie wypuszczeni w tym dniu z więzienia grupy robotniczej Centralnego Komitetu Wojskowo-Przeraysłowego. Ilościową przewagę mi«li mienszewlcy, eserowey i ludowi socjaliści. W dyskusji dotyczącej oceny sytuacji ogólnej i zadau stojących przed proletariatam nawiązano do wysuwanych od kilku dni haseł utworzenia Rady Delegatów Robotniczych jako reprezentanta interesów tego środowiska. Około Ajodz. 14 l grupa legalnych działaczy związanych. z kr^gaai robotniczymi '< OeahatAać, Skobielew, Kuźaia Gwozdiew, Mikołaj Sokołów) utworzyła Tyoczasowy Kositet Wykonawczy Rady Delegatów Robotniczych. Komitet zajął trzy pokoje Komisji,Budżetowej Damy' Państwowej w lewym skrzydle .Pałtcu Taurydzkiego. Tymczasowy Komitet Wykonawczy Rady opracował wstępny zarys systemu wyborów do Rady oraz wyłonił komisją zaopatrzeniową. Tegq samego dnia zaczęto przeprowadzać wybory. Wieczorem 27 lutego (12 III) likwidowano ostatnie już punkty oporu władzy carskiej. Wojska Chabałowa, łącznie z funkcjo-liariuszazai policji i żandarmerii liczyły ok. 2 tyś. osób. Znajdowały się one przed Pałacem Zimowym, ale w nocy przeszły de gmachu Admiralicji. Wobec zagrożenia ze strony powstańców, którzy opanowali w międzyczasie Twierdzę Pitjtropawłowska i zapowiedzieli ostrzał artyleryjski Admiralicji, postanowiono wychodzić sukcesywnie i składać broń (rano - 28 II). Chabałow został aresztowany w południe w Admiralicji. Od tego momentu ustała w zasadzie strzelanina, aczkolwiek dochodziło jeszcze do różnych ekscesów, tycie w Piotrogrodzie normalizowało się 27 powoli, coraz więcej ludzi wychodziło na ulice. Otwierano sklepy, . chociaż chleba brakowało dalej; odbywały się nowe wiece, ale w innej atmosferze. Według najnowszych badań prezentowanych w książce Bazylo-wa "Obalenie caratu" (Warszawa 1976) liczba ofiar - łudzi,, którzy zginęli lub zmarli od ran w dniach rewolucji lutowej w.Pio-trogrodzie - wyniosła ok. 1400 osób, z tego 700 żołnierzy Ł 237 robotników,. Liczba zabitych i rannych policjantów i żandarmów wynosiła 61, Wspólny pogrzeb ofiar rewolucji odbył się -23 III (5 IV) 1917 r. na Polu Marsowym. W dniu, w którym rozstrzygnęły się losy rewolucji w Pio-trogrodzie, postanowił wyjechać z Mohylewa do drogę^ okrężną przez Smalsiisk, Wlaaag. Ody pociąg carski do taft do stacj^Sała Wi-odległości-J5S_k^ od Piotrogrodu, okazało się, że dal«J"*;}echać nie można. Wówczas skierowano go do stacji Dno,s a potem do Pskowa. i •^-"r*^-""!"™^*^-^-' i . . • ' - • ,.V nocy z h:na 2 114/15) marca odbyło się kolejne spotkanie 'przed^tffismrtBITTlaay""* i Komitetu Puay. 3urżuazja dość łatwo uzyskała w tych pertraktacjach przewagę. Hada nie podnosiła zresztą tak ważnych kwestii, jak polityka zagraniczna czy podział złeai obszarnłczej. Przedstawiciele Rady Piotrogrodzkiej postawili natomiast jako warunek wspólnego działania wprowadzenie swobód politycznych, zniesienia różnic stanowych, narodowor ścipwych i religijnych. ' 1 (14) marca ni* uzgodniono stanowisk co do formy rządów w Rosjii monarchią czy republika, Rada wypowiadała się za re- ,'Oatateczne de- Utworzono wówczasj^ftjj^Tygcząs^y, którego premiereoi został 'ks. Lwow.^ łączący również obowiązki ministra spraw wewnętrznych. 'W nocy z 2 na 3 (15/16) marca utracił także formalnie władzę Mikołaj II, Do Pakowa przybyli gyggjjftfcijsjał^iin. Mikołaj II zdecydował' się na abdykację na rzecz swego syija, ale w ostatniej chwili uznał, że nie może rozstawać się z Aleksym i postanowił abdykować na rzecz brata^ w. ks. Kichała Aleksandrawicza. Przekazanie władzy monai-szej w. ks. Michałowi""" miało tylKS'TSiv. malne ^znaczenie, alboitiew-Michał--korony nie przyjął; nie mógł publiką demokratyczną i zwołaniem Konstytuanty. cyzje zapadły • aa- •-.•-,••• . • • . .• . ' . ; zresztą wówczas uczynić tego żaden człowiek - monarchią została obalona bezpowrotnie. W Rosji powstał więc specyficzny system rządów - tzw. dwuwładza: 0~,fył "Y'"'""'nYY "*"»» _*""*Y, które zacząły powstawać" na terenie całego kraju. Rada Piotrogrodzka z racji miejsca swego działania oraz składu osobowego odgrywać miała rolą wiodącą '- uważała się. zresztą za najwyższy organ władzy, wydając dekrety, rozporządzenia ł odezwy, a (21) marca Rada powołała komiąję do apraw łączności z Rządem tymczasowym. Przedmiotem jej poczynań były przede wszystkim sprawy wojska oraz wysil- . ki robotników wprowadzających samorzutnie ośmiogodzinny dzień pracy. Jeśli chodzi o stosunek wobec wojny, to Rada interpretowała ją jako obronną, natomiast była przeciwna planom zaborczym. Te wszystkie elementy programu działalności Rady Pio-trogrodzkiej musiały ulegać -ewolucji,- wynikającej zarówno z szybko postępujących zmian w życiu wewnętrznym Rosji, jak i zmian w składzie samej Rady Piotrogrodzklej i pozostałych rad delegatów robotniczych i żołnierskich. '•• Rozdział II REWOLUCJA PAŹDZIERNIKOWA Między marcem a październikiem Obalenie caratu zostało przyjęte pł'zez zdecydowaną większość mieszkańców Rosji z nieukrywaną radością. Mimo dalej trwającej wojny, wyrażano na ogół przekonanie, że nowy rząd doprowadzi do poprawy sytuacji wewnętrznej. Dawano temu wyraz na setkach różnych wieców, zgromadzeń l mityngów. W niedługim czasie miało się okazać, ze współpraca nowego rządu i rad nie będzie przebiegała bezkonfliktowo. Decydować miały o tym przede wszystkimposunięcia Rządu Tymczasowego. : Byłoby nieprawdziwym stwierdzenie, że Rząd Tymczasowy nie podejmował działań zmierzających ku normalizacji życia państwa. Można by obrazowo powiedzieć., że rząd obradował dniami i nocą-* mi, gdy* najróżniejszych sprawdo załatwienia było mnóstwo. Przede wszystkim likwidowano to, co było symbolem władzy car— skiejs*»policję i ochraną,j zniesiono kara. śmierci i sądy wojenna, dano dymisję gubernatorom ł wicegubernatorom, na miejsce których powołano komisarzy Rządu Tymczasowego,["ogłoszono amnestię dla więźniów politycznych f** zajęto się. problemami narodowościowymi,,* tym ^także i sprawą polską, *j2jŁSP|~3WK6F?'' jlząd Tymczasowy ogłosił manifest, w którym s twierdzono. t że Po-lacy mają prawo do niepodległości. Dwa dni wcześniej podobnej treści ^odezwę opublikowalS~Rada Piotrogrodzka. Vi ogóle wydarzenia rewolucyjne wprowadziły wielkie ożywienie wśród Polonii rosyjskiej, jak i uchodźców - Polaków z Królestwa Polskiego i Litwy, których ogólna liczba sięgała 4 milionów osób. Z innych decyzji nowego rządu wymienić trzeba__powołanie Komitetu Prawnego, który miał opracować m. in. projekt konstytucji óraa 30 Głównego Komitetu Rolnego dla przygotowania przyszłej reformy rolnej. Bardzo ważną była decyzja O zwołaniu Konstytuanty, czyli Zgromadzeni* Jarodowego, Prace zmierzające do jej realizacji rozpoczęto w maju, ale z różnych powodów Konstytuanta zebrała się dopiero po rewolucji październikowej. Wszystko to, co robił Rząd Tymczasowy, przynosiło początkowo pozytywne rezultaty. Były one widoczne - nastały dni wolności, jakich nigdy nie znała Rosja. Charakteryzowały się, one m. in. swobód^ zgromadzeń, zebrań i wieców,'. publikowaniem nowych gazet (m. in. mogła się, ukazywać oficjalnie od 5 (18) marca .bolszewicka "Prawda11), riiekrępowaną działalnością publiczną. Z zagranicy wracali emigranci, a z zesłania działacze różnych partii. W marcu wrócili z zesłania QJózef Stalin,;Lew Kamienie* i Hęraklłusz'Cereteli (mienszewlk). Po~c2tSr3Ke3tu prawie la-* tach pobytu poza Rosją, powrócił do Piotrogrodu "ojciec* rosyjskich marksistów - Jerzy Plechanow.; Z Zachodu przyjechali także znani działacze rosyjskiego rucha robotniczego, jak L, Mar-tow^ t Juliusz Zederbaust), Paweł Axelrod czy Maria Spirydonowa. . t W nowych warunkach, jakie powstały w Rosji po rewolucji łutowej, postanowił powróció do ojczyzny takie Lenin,] Mię ma przesady w stwierdzeniu, że był to moment o wielkiej doniosłości. Lenin przebywał w Szwajcarii i na wieść ó wybuchu rewolucji (dowiedział się o tym takcie dppiero 2 marca) podjął natychmiast decyzją o powróćie7| Miał wówczas czterdzieści siedem lat, z których piętnaście"spędził na.emigracji. Żona Lenina - Hądie-zda Krupska wspominała pożalęj s "Od chwili, gdy nadeszły wiadomości o rewolucji, IIjicz nie mógł sypiać l oto po nocach u-kładał najbardziej fantastyczne plany. Można polecieć samolotem. Ale o tym można było myśleć tylko w majaczeniach nocnych [•••\ Trzeba wystarać się o paszport jakiegoś cudzoziemca z neutralnego kraju, najlepiej Szweda, Szwed wywoła najmniej podejrzeń. Paszport szwedzki można otrzymać przez szwedzkich towarzyszy, ale na przeszkodzie atol nieznajomość języka, łtażę udawać1 niemowę? Ala można łatwo wpaść". Ostatecznie wybrano plan, wydawałoby się, najbardziej fantastyczny - powrotu do kraju przy po*-aocy rządu niemieckiego, a więc strony znajdującej się w stanie wojny z Rosją*"1 Pomysł dotyczący możliwości powrotu przez Sleaey i Szwecję 'zgłosił Hartów, który sądził, że można zapro- 31 ponoweć wymianę jeńców niemieckich i austriackich w zamian za przepuszczenie emigrantów rosyjskich. Rząd Tymczasowy nie podchwycił tej propozycji, natomiast Lenin uznał, że w powstałej sytuacji., trzeba się. zwrócić, mimo wszystko, do rządu niemieckiego. "••. Stanowisko Lenina było ryzykowne - mógł zostać oskarżony o współdziałanie z wrogami Rosji, a więc o zdradę, ojczyzny, zdecydował się Jednak na taki krok, będąc przekonany, iż czas pracuje na. korzyść bolszewików, Se masy zrozumieją jego postępowanie, nawet Jeżeli trzeba będzie stanąć przed sądem Pertraktacje w sprawie przyjazdu Lenina i innych działaczy bo! szewickich prowadził z ambasadorem niemieckim w Szwajcarii Fritz Platten - sekretarz Szwajcarskiej Partii; Socjalistycznej. ' Warunki umowy przewidywały, że Niemcy zapewnią eksterytorial-ność wagonu, w którym odbędzie się podróż, a paszporty ł bagaż nie będą kontrolowane.', Na granicy nlemiecKlej działacze SDPRR wsiedli do specjalnie przygotowanego wagonu. Przez terytorium Niemiec przejechali bez najmniejszych przeszkód. Kolejnym etapem podróży był ^Sztokholm, a potem Już Piotrogródi" Do stolicy pociąg wiozący Lenina i innych socjaldemokratów (Grzegorza Zinowiewa, Aleksandrę Kołłątaj)^ prz^e^aj^ j^^kwleinial koło godz. 23. Był to wielkanocny poniedziałek, kiedy fabryki nie pracowały, nie ukazywały się gazety, mimo to na Dworcu Fihlandzkim zgromadziły się nieprzebrane tłumy. Trudno powiedzieć, w jakim stopniu był to rezultat działalności organizacyjnej liady Piotro-grodzkiej i Komitetu Petersburskiego bolszewików, a w jakiej faktu, że tego dnia po prostu dużo ludzi zebrało się blisko dworca, Jako w pawnym sensie także i miejsca publicznej rozrywki. Nie ulega wszakże wątpliwości, że Lenina witano nadzwyczaj uroczyście. Reflektory oświetlały oczekujący tłum, oddziały wojsk, szeregi czerwonych flag i samochody pancerne. Na peronie ustawieni byli szpalerem marynarze kronsztadzcy, a orkiestra zagrała Marsyliankę, gdy pociąg wjeżdżał na dworzec, Lenin był zażenowany, kiedy ujrzał taką masą ludzi wiwatujących na Jego cześć. Kiedy dowódca kompanii honorowej złożył mu meldunek, w zaskoczeniu podniósł prawą rękę do czapki. Odpowiedział kilkoma zdaniaai, po czym wzniósł okrzyk; "Miech' żyje rewolucja socjalistyczna!* W odpowiedzi Lenin usłyszał gromkie "ural". V tej samej chwili robotnicy porwali przywódcę boi- 32 szewików na ramiona l wnieśli do sali recepcyjnej dworca, gdzie oczekiwała go delegacja Rady Piotrogrodzkiej na czele z jej przewodniczącym Czcheldze, Po krótkiej rozmowie Lenin wszedł na samochód pancerny, przemówił ponownie do robotników i żołnierzy, po czym odjechał do siedziby partii bolszewickiej .*• pałacu KrzeslńskleJ. Była godzina 2 w nocy, gdy Lenin spotkał ślą na kolacji z grupą ok. 60 członków plotrogrodzk"lej organizacji bolszewickiej. Po krótkiej wymianie zdań zdecydowano, że dyskusje należy Kontynuować v sali marmurowej pałacu, gdzie o-czekiwali Lenina delegaci na Ogólnorosyjską Konferencję Rad, Była to w gruncie rzeczy krótka ocena aktualnej sytuacji w Rosji l próba udzielenia przez Lenina odpowiedzi na różne pyta-; nią i wątpliwości związane z działalnością partii. "Ule był to wykład - pisze bolszewik Mikołaj Podwojski - Nie był to również referat. Była to ożywiona dyskusjo Lenina ze starą gwardią partyjną, ze starymi przyjaciółmi, którzy spotkali swego przywódcę i słuchali z uwagę każde Jego słowo". Należy sądzić, że ta wymiana zdań przyczyniła się do sprecyzowania przez Lenina myśli, które zawarł on w wygłoszonym następnego dnia (t j. 4 IV) referacie na zebraniu Komitetu Centralnego i Kooitetu Piotrogrodzklego bolszewików oraz członków frakcji bolszewickiej na Ogólnorosyjską Konferencję Rad. Ten kilkustroriicowy dokument przeszedł do historii pod nazwą "tez kwietniowych", Najważniejszy punkt owego planu strategicznego bolszewików sprowadził się do twierdzenia, że dokonana w ttosji-rewolucja nie stanowi zakończenia wszelkiej działalności rewolucyjnej, a Jedynie koniec rewolucji burżuazyjno-de-jsokratycznej, •Rewolucja, zdaniem Lenina, będzie zdążała ku e-tapowi socjalistycznemu. • W związku z tyta nie należy udzielać ; żadnej pomocy Rządowi Tymczasowemu,]albowiem 'Jest to rząd ourżuazyjno-obszarniczy.« Przyszłość Rosji, to władza rad i to trzeba uświadamiać masom.-W aktualnej sytuacji, gdy Rada Pio-trogrodzka współpracowała z Rządem Tymczasowym, a masy, ulegając iluzjom, udzielały mu poparcia, nie wolno doprowadzić do konfliktu z rządem, a więc rewolucja powinna się rozwijać wyłącznie drogą pokojovąjT W przeciwieństwie do mienszewlków i eserowsów, a także i 36' części bolszewików, którzy dostrzegli w radach organizację klasy robotniczej powołaną wyłącznie do 33 złe- Ca- sprawowania kontroli nad Rządem Tymczasowym, „»Lenln traktował rady jako organy władzy ludowej i przyszłą formę rządów proletariatu. Należało zatem zdobywać większość w radach l zmie- niać ich politykę. Ustosunkowywując się do zagadnienia wojny, Lenin stwier-? .^rdzał, że ma ona charakter imperłalistyczny, grabieżczy. Ponieważ rząd premiera Lwowa próbuje głosić hasła o wojnie obronnej, więc, zdaniem Lenina, należy robotnikom i żołnierzom wyjaśniać "nierozerwalny związek kapitału z wojną laperial i styczną, wykazywać, że bez obalenia kapitału nieważna zakończyć woj^y prawdziwie demokratycznym, nie narzuconym pokojem", «*V tezach kwietniowych była też mowa o ^nacjonalizacji mi i banków oraz o kontroli produkcji fabryk przez rady. -łość była sformułowana tak odważnie, że wielu działaczy bolszewickich, nie mówiąc o mlenszewikach i eserowcach uznało wystąpienie Lenina za zgoła fantastyczne, niemożliwe do realizacji w dającys się przewidzieć okresie. Vkrótce miało s.ię okazać, ze teoria Lenina, aczkolwiek niejasna początkowo dla wielu bolszewików, znajduje stopniowo Ich poparcie, a najważniejsze - staje się zrozumiała także dla szerszych kręgów. I5a VII Ogólnorosyjskiej Konferencji, 3DPttu(b), P w dniach ys'2'>'t^^j|jd.a tT-TZjy^^ tezy Lariina eos.taiy rr7jlfj*-° jako wytyczne dla dzlatalnoagł part.ni inaiezgwtktW. Autorytet Lenina znalazITpotwierdzenie w rezultatach głosowania na członków Komitetu Centralnego. Lenin otrzymał 104 głosy, Zinowiew - 101, Stalin - 98, Kamienie* - 95. "Miał nleprawopodobną zdolność przewidywania wszystkiego aż do końca, co budziło we mnie zabobonny lęk - pisał historyk Kichał Pokrowski - bardzo często znajdowałem się w sytuacji, w której różniliśmy się z Leninem w sprawach praktyczne,} dzia-lanoścl l zawsze okazywało się poteia, że to on miał rację. Kiedy stwierdziłem to chyba po 'raz siódmy z rzędu, zrezygnowałem z walki i podporządkowałem się decyzjom Lenina, robiłem to nawet wówczas, kiedy logiczne przemyślenie sprawy doradzało ml coś jlnnego". LRząd Tymczasowy podejmował dalej niemałe wysiłki, by umocnić swoją pozycję; ukazywały się różne nowe dekrety, czysto niestety już spóźnione, ale naród na próżno czekał na zgodne , 20 34 •'. w :> . ' ., • z Jego odczuciami zajęcie stanowiska w Kwestii udziału Rosji w wojnie i reformy rolnej. Odwrotnie, rząd ustasai ministra spraw .z.ftgFanicznyeh|Milukova[ oświadczył j|L^Y(1V)j[ te R°sja będzie„.aadal aktywnym uczeswikiem koalicji antynienieckiej Kota wywołała ostry protest proletariatu piotrogrodzkiego i 21 IV, (3 i 4 V) doszło do masowycb/demonstracji ulicznych, ; w trakcie których wysuwanojiaeła antywojenne i żądanie jigjjj^y, Mijyg«Mfa. Pala kwietniowych strajków była najważniejszym czynnikiem powodującym pierwszy kryzys Rządu Tymczasowego, który miał doprowadzić do powołania" rZądu koalicyjnego, 1 (14) V odszedł z rządu Guczkow, 3 (16) V podał się do dymisji Milu- — kow, 5 (18) V Rząd Tymczasowy uformował się w nowym składzie, z udziałem* przedstawicieli partii socjalistycznych (ludowy socjalista -'Aleksy Pieszechonow, mienszewik MatwieJ Skobielew i mienszewik Herakliusz Cerateli). Proletariat Piotrogrodu zaaprobował fakt wprowadzenia swych działaczy przez Radę Pio-trogrodzką aa stanowiska ministrów. Był bowiem przekonany, że teraz zrealizowane zostaną szybciej postulaty zakończenia wojny l przeprowadzenia reform społecznych. Natomiast bolszawicy odnieśli się krytycznie do koncepcji współpracy z rządem. •"zgodnie z .istniejącym systemem dwuwładzy, Rząd Tymczasowy, podejmując różne decyzje, musiał konsultować je grodzką, pełniącą rolę Dlatego też bardzo ważne było zwołanie zjazdu rad z terenu* całej Rosji, aby ustalić taia program dalszego działania, przede wszystkim zaś rozwiązać problem władzy, . Już w kampanii wyborczej przed zjazdem widoczna była ostra walka partyjna o wpływy w radach, Bolszewicy przegrali ją, bo taki był wówczas układ sił. Wybrano 1090 delegatów reprezentujących kilHas.et rad terenowych i komitetów wojskowych, wśród nich było tylko 105 bolszewików; zdecydowaną przewagę uzyskali mienszewicy -248 i eserowcy - 285, pewną, truaną do dokładnego określenia liczbę delegatów stanowili bezpartyjni. 1? J Ogólnorosyjski Zjaad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich rozpoczął obrady 3 (15) czerwca. W imieniu Komitetu Wykonawczego Rady Piotrogrodzkiej referat wygłosił mienszewik Michał Liber, dowodząc, że w aktualnej sytuacji formą/władzy może być jedynie koalicja rewolucyjnej demokracji z bui-żuazją. z Radą Piotro-głównej rady w skali ogólnorosyjskiej. • . :•"; • '• 55 Jako pierwszy w dyskusji wystąpił A VI Cereteli - minister Poczt i Telegrafów, omawiając główne założenia programu rządowego. Stwierdzając, że w Rosji zarówno prawica, jak. bur-iuazja, jak i lewica (tj. pozostałe partie) starają się odpychać władzę od siebi«, czyhając na błąd przeciwnika, który tę władzę utraci, użył on określenia, ze w danym moaencie nie ma •w Rosji partii politycznej, która mogłaby samodzielnie spra-yować władzę. W tya momencie przerwał mu Lenin, krzyknąwszy 2 miejsca: "jest". Zabierając zaś głos zaraz po Ceretelira powiedział: "Ja odpowiadam "Jest"! Żadna partia nie ooże się od tego uchylić i nasza partia od tego się nie uchyla: w każdej chwili gotowa jest wziąć całkowitą władzę", W "Russkom Słowie* tak pisano 6 (19) VI o przemówieniu Lenina: "Pojawienie się na trybunie lidera bolszewików powoduje poruszenie na sali. Wszyscy spieszą do pierwszych rzędów, aby wysłuchać przywódcy bolszewików. Lenin mówił około godziny. Przemówienie jego było bardzo logiczne, przechodziło od jednej myśli do drugiej, rzucał demagogiczne hasła". Jak można było Lię spodziewać, większość mienszewicko-ese-rowska na zjeździe odrzuciła zgłoszony przez bolszewików pro-uchwały o przekazaniu władzy radons i 8 (21) czerwca wie- IMMIWlIWlhMWMMMriMHK'-' : uchwaliła wotum zaufania kządowi Tymczasowtnu» Zjazd skierował też odezwę do żołnierzy frontowych, by poparli rząd poprzez udział v planowanej ofensywie. i^fk.Ogólny chaos oraz wiadoaoścl o załamaniu się ofensywy czerwcowe—lipcowej wywołały kryzys rządowy i nową falę niezadowolenia robotników i żołnierzy Piotr.Qgro44. 2 (15) lipca podali się do dymisji ministrowie kadeccy. ^iiai-nUpea zrezygnował ze swoich funkcji ks. Jerzy Lwów. Nowym przewoclaiczącyn Rady Ministrów został znany adwokat*Ale5Lsąnder Kiereński, zbliżony do eserowców. V sobotę 1 (14) lipca przybyli z frontu delegaci wystąpili na duzya wiecu w Pułku Grenadierów. Na. drugi dzień żołnierze 1 pułku karabinów maszynowych postanowił! zorganizować zbrojną deaonstrację i rozesłali swych delegatów «io innych jednostek oraz fabryk. 2 (15) lipca, w niedzielę, tłumy wyległy na ulice Piotrogrodu. Demonstranci domagali się oddania władzy w ręce rad. Na nic zdały się próby uspokojenia zebranych. Czynili to agitatorzy Rady Piotrogrodzkiej i boi- 36 szewicy. Z balKonu willi Krzeslńskiej niemal przez całą noc przemawiali Lew Trocki, Grzegorz Zinowiew, Michał Kallnln, Ja-Kub Swierdłow ł inni bolszewicy. Demonstracje z początku lipca stały się pretekstem do pod-jęcii przez Rząd Tymczasowy działań zmierzających do zduszenia rewolucji. Burżuazja decydowała się na to przy poparciu prawicy socjalistycznej, która oskarżała bolsi**riUcÓ3Ł_Ljprzygo-towanŁe spisku przgjiiwko rządowi. Oskarżenie to miało usprawiedliwić konkretne posunięcia władz. Wprowadzono ponownie karę śmierci na froncie, wydano nakaz stawienia się przed sąd: Lenina, Zir.oyiewa i innych bolszewików, aresztowano bez śledztwa takich działaczy bolszewickich, jak: (Kamleniewi Anatol Łuna-cżarski, Aleksandra Kołłątaj, jTrockij Inne kroki podjęte przeciwko bolszewikom to zdemolowanie lokalu redakcyjnego i drukarni "Prawdy". Szczególnego jednak rozgłosu nadano, oskarżeniom skierowanym przeciwko Leninowi o jego rzekomej działalności na rzecz Niemiec. Powracano do wcześniej wysuwanych za- - rzutów, ale obecnie próba skompromitowania Lenina miała inny sens. Należałoby postawić pytanie, dlaczego podejmowano ją obecnie, jeżeli już wcześniej władze posiadały materiały obciążające, ich zdaniem, Lenina i innych bolszewików. Wyjaśnienie jest Jedno - w lipcu, gdy sytuacja Rządu Tymczasowego stała się bardzo trudna, a bolszewicy zyskiwali na popularności, postanowiono ich ostatecznie skompromitować. Publikowano zatem nowe informacje o tym, że rząd posiada dowody, iż Lenin otrzytr.ywał pieniądze Od Mlemców za pośrednictwem Parvusa-Heł-phande, rewolucjonisty rosyjskiego pochodzenia, milionera i awanturnika, który istotnie pozostawał na usługach rządu niemieckiego. Tu należałoby dodać, że od chwili wybuchu wojny Lenin uznał Paryusa za zdrajcę i nie rozmawiał z nim. Do sprawy powyższej powracano i później w różnych pamiętnikach l opracowaniach. Wydarzenia z pierwszych dni lipca wprowadziły w Rosji wiele nowych elementów, Pf-reAg Ma^ya^h^ią zakończył ...się... okres dwi>włada-v. gdyż Komitet Wykonawczy Rady Piotrogrodzkiej nie potrafił zająć samodzielnego stanowiska w interesie klasy robotniczej. Nagonka przeciwko bolszewikom świadczyła o tym, ż* do przeszłości należy wolność, którą przyniosła rewolucja lu- • .;' ••' "";••• .. . 37 towa. Bolszewicy mogli nadal dziąjać legalnie, ale byli przygotowani do zejścia do podziemia. W związku z tą sytuacją zmienili też swoją taktykę. Uznali, "Te rady w aktualnym składzie nie mogą przejąć władzy, a więc pokojowy okres rewpj-ucji zakończył się ł tylko powstanie zbrojne może doprowadzić do zwycięstwa rewolucji socjalistycznej.f /Jaką decyzję musiał podjąć teraz Lenin - czy pozostać w Pio-trogrodzłe i udowodnić władzom bezpodstawność zarzutów, ozy też wyjechać ze stolicy l z pewnej odległości kierować działaniami partii w tym trudnym Okresie. Dylemat był trudny do rozstrzygnięcia i sam Lenin nie miał v tej sprawie sprecyzowanego stanowiska. Początkowo, jak na to wskazują różne źródła, chciał złożyć wyjaśnienia. Był moment, kiedy sądził, iż po stawieniu się przea sąd zostanie skazany na śmierć.t "Pożegnajmy się - pisał do swojej żony Nadteżdy Krupskiej - może się już nie zobaczymy*. Komitet Centralny partii bolszewików nie zajął Jednolitego stanowiska w tej sprawie.,; Trocki, Kamieniew i Hogin uważali, że wobec bezpodstawności oskarżenia Lenin nie powinien się obawiać, a jawse odparcie zarzutów będzie najlepszą obroną. Innego zdania byli Stalin i Grigorij Ordżonikidze - uważali, że nie wolno ryzykować życia Lenina, a zatem musi on opuścić Piotrogród l pozostać w konspiracji. Decyzje w tej sprawie zapadły 7 (20) lipca. Razem z Leninem miał wyjechać również Zinowiew. / Lenin i Zinowiew przybyli do położonej 33 km na zachód od Piotrogrodu osady Bazliw w nocy z 9 na 10 lipca (22/23 VIII). Na strychu szopy przebywali oni kilka dnłj po czyia przenieśli się o ok. 5 km do specjalnie przygotowanego szałasu nad Jeziorem Razliwskia, gdzie byli bezpieczniejsi.\ Przebywając tu około miesiąca - do 8 (21) sierpnia, Lenin napisał szereg artykułów ("Sytuacja polityczna", "W sprawie haseł", "Hauki rewolucji11). Rozpoczął też pracę nad książką pt, "Państwo a rewolucja". W artykułach,w związku z przekreśleniem szans na pokojowy rozwój rewolucji i nastawieniem się partii bolszewików na powstanie zbrojne, Lenin uzasadniał wniosek o konieczności przejściowego wycofania hasła "Cała władza w ręce rad". Do decydującego boju pozostało istotnie niewiele csasu, a-le na razie Rząd Tymczasowy starał się umocnić swoją pozycję. •••••••l którym przemawiali dził, iż* Rząd Tymczasowy Miało temu służyć m. in. zwołanie do Moskwy v dni ach ^J2-1,5 \ (25-. -28) §ierpnła Konferencji Państwowej, stanowiącej szerokie forum przedstawicielskie. Przybyło wówczas ok. 2WO delegatów reprezentujących wszystkie Dumy Państwowe, związki zawodowe, przemysłowców, dumy miejskie, rady robotnicze i żołnierskie, rady chłopskie, inteligencję, duchowieństwo i grupy narodowościowe. Konferencję ot łarzył burmistrz Moskwy Wasył ftudniew, po różni działacze polityczni. Kiereńskl stwier- Jest jedynym ovganem uprawniony« do decydowania o losie państwa, póki nie zbierze się Zgromadzenie Ustawodawcze, Próby przeciwdziałania legalnej władzy - mówił dalej - zostaną zdławione krwią i żelazem. Kiereńskl powiedział, ze Rosja prsetywa ciężkie dnij ale pokoju separatystycznego nie podpisze. Premier Rządu Tymczasowego, adwokat z wykształcenia, był świetnym mówcą, ale nie tylko on był bohaterem moskiewskiego spotkania. Oto bowiem w coraz bardziej komplikującej się sytuacji wewnętrznej pojawił się. inny człowiek, który uznał, ii właśnie on może uratować Roś je,, j Był nim generał "(Ławr f Ko rn ił ów! •• głównodowodzący armii rosyjskiej,^ Przybył oa do Moskwy z frontu i m.dał swej wizycie specjalny rozgłos. Pociąg Koraiłowa eskortowała przyboczna gwardia, a na dworcu , honorową wartę pełnili wychowankowie szkół oficerskich. Nie powitał natosiiast Korniłowa - głównodowodzący wojsk garnizonu moskiewskiego - getu Aleksander Wierchowski, Z Dworca Aleksandro* wskłego (obecnie Leningradzki) Korniłow udał się samochodem w OtOftzeciu swej turkraeńakiej straży przybocznej do Kaplicy pod wezwaniem Matki Boskiej Iwerskiej na Plac Czerwony, gdzie od-' był Bodlityy. Zwolennicy Korniłowa wnieśli go na rękach do są- . mochodu a kobiety obsypywały kwiatami. ^Przemówienie Koraiłowa na Konferencji Państwowej wskazywało, iż wyraża on stanowisko prawicy nie wierzącej w jedność różnych sił i ugrupowań politycznych i niezadowolnej z polityki Kiereńskiego, niezdolnego do utrzymania pokoju wewnętrznego. Obawa przed bolszewikaai, radami oraz krachem gospodarczym dy« ktowała prawicy konieczność znalezienia opatrznościowego człowieka .silnej ręki.% Konferencja Państwowa nie spełniła oczekiwanej przez Kle- 39 reńskiego roli, chociaż jego przemówienia przyjmowane były z a-plauzem. Nie wypracowano bowiem żadnej wspólnej płaszczyzny działania. Rozbieżności między stronami były zbyt duże, by doprowadzić do ujednolicenia stanowisk; prawica domagała się silnego rządu, generałowie - przywrócenia dawnej dyscypliny w armii, właściciele fabryk - przerwania podwyżek płac, a przedstawiciele rad - polepszenia życia robotników. Wyrazem dezaprobaty proletariatu Moskwy wobec Konferencji był jednodniowy strajk powszechny, zorganizowany z inicjatywy bolszewików. Rezolucje protestacyjne uchwalono w wielu fabrykach Piotrogrodu i innych miast. " Wkrótce po zakończeniu Konferencji Państwowej Rosja miała przeżyć nowy wstrząs. Korniłow,; który tak pewnie zachowywał się w Hoskwie, postanowiiTpod koniec sieronia wystąpić z całą siłą, aby wprowadzić dyktaturę woj^kowąTT O puczu Korni-łowa napisano już wiele, ale nie wszystkie szczegóły możliwe są do wyjaśnienia. Wiadomo, że człowiek ten nie miał ambicji politycznych, natomiast odznaczał się wielką odwagą i energią. Generał p mongolskich rysach, pełniący w latach 1907-1911 stanowisko attachś wojskowego w Chinach, a od lipca 1917 r. naczelnego dowódcy armii rosyjskiej, został uznany przez burżu-azję za człowieka, który zaprowadzi w kraju porządek. Już w lipcu toczyły się w kwaterze głównej w Mohylewie róine narady_ •z udziałem generalicji, działaczy organizacji społecznych, przedstawicieli grup handlowo^przemysłowych i kadetów. fUejasne jest stanowisko Kiereńskiego, który ąodobno zwrócił się w pewnym momencie do Korniłowa o przysłanie do Piotrogrodu dywizji konnej dla ochrony rządu przed spodziewanym atakiem bolszewików. Co się stało potem, dokładnie nie wiadomo, Kieręński stwierdza w paoiętniku, że Korniłow ogłosił się dyktatorem i chciał przekreślić zdobycze rewolucji. Wszystko wskazuje na to, że istotnie Korniłow planował wprowadzenie oddziałów wojskowych do Piotrogrodu, likwidację rad i ośrodków partyjnych o-raz ogłoszenie się dyktatoreo. jj!T VIII (7 IX)J korpus kawaleryjski dowodzony przez gea. Aleksandra l^ryroov^\ ruszył na stolicę. W tej sytuacji Kieręński ~. T "IHI^ . !•• !»!• , .— ijnillll l l '•'.•' r odwołał Korniłowa z funkpji głównodowotisącigo . stawiał przeszkód w przygotowaniach proletariatu Piotrogrodu do obro- ny miasta. Akcjom tym przewodzili głównie bolszewicy, chociaż przerażeni byli wszyscy. Podobno rząd rozpatrywał nawet możliwość ewakuacji urzędów centralnych do Moskwy, 28 sierpnia wojska kontrrewolucyjne zbliżyły się. do Gatczyny (ok. 45 km na południowy zachód od Piotrogrodu). Próba przewrotu państwowego spotkała-się ze- zdecydowanym sprzeciwea. KfjrTlTifiy Blg....BnnTa7ł TKUMtirłfi w masach.--Odwrotnie, na wezwanie KC SDPRR(b) skierowane do robotników i żołnierzy Piotrogrodu, do szeregó-; Gwardii Czerwonnej wstąpiło 25 tyś, robotników. Rada Piotrogrodzka zorganizowała Komitet co Walki z Kontrrewolucją, a do jednostek Korniłowa skierowano najlepszych agitatorów,}; Solidarnie wystąpiły związki zawodowe s kole-jarze rozbierali tory i nie dali oddziałom Kryraowa lokomotyw, drukarze odmówili wydawania prawicowych gazet, metalowcy przeznaczyli poważną kwotę na walkę z "dziką dywizją" Kryiaowa. O pomoc do marynarzy z Kronsztadu zwrócił się osobiście Kiereński. -*/«, Korniłow nie zdobył władzy.: 30 VIII (13 IX) korpus Krymo-wa przesłał telegram do Rządu Tymczasowego i Rady Piotrogrodz-kiej, że uznaje ich władzę. Krymów popełnił w tym dniu samobójstwo, zaś Korniłow został aresztowany wraz z innymi generałami 1 (14 IX). Udaremnienie puczu Korniłowa wzmocniło w bardzo poważnym stopniu autorytet partii bolszewików, głównie w radach. Proletariat dokonał widocznego zwrotu na lewo. Rozgromienie Korniłowa wykazało, że rady wyzbywszy się polityki ugodowej, stają się potężną siłą rewolucyjną. Nastąpił okres ich bolszewizacjł. Już 31 VIII (13 IX) Rada Piotrogrodzka przyjęła rezolucję bolszewicką b v>adzy, a Rada Moskiewska uczyniła to w tydzień później. W rezolucji tej powiedziane było, że należy gruntownie ZEienie całą politykę ugodowóści i nieodpowiedzialnych posunięć', która poprowadziła do stworzenia możliwości przekształcenia naczelnego dowództwa w narzędzie przeciwko rewolucji. Jedyne wyjście ~ to utworzenie władzy przez przedstawicieli proletariatu i chłopstwa. Bezsilny rząd jeszcze raz zwrócił się do opinii publicznej o wyrażenie poparcia dla jego działań. fcjlii^ai^itiSŹBHfiiiŚi^ (27 IX-5 X) zeorała się w Piotrogrodzie . tzw--ąj^j(ajJ4J^okraty-czna, wi&lkłe greaiuas. składające się z, ok, 16GG delegatów re- 41 prezentujących rady robotnicze i żołnierskie, ziemstwa, armię I flotę, spółdzielczość, związki zawodowe i komitety fabryczne, Jeszcze raz przejawiał Kiereński, stwierdzając, iż wystąpienia przeciwko Rządowi Tymczasowemu będą surowo karane. W trakcie obrad rozpatrywano n. in, problem składu partyjnego rządu, a-le nie wprowadzono żadnych zmian, gdyż dalej akceptowano model rządu koalicyjnego. Powołano natomiast tzw. Tymczasową Radę Republiki Rosyjskiejjfgjiaftsjpari.attejjjji jako organ doradczy, opiniujący projekty dekretów rządowych, co miało sprawiać wrażenie "demokratyzowania" aparatu paiistwowego. Wszystko to było świadectwem ogólnego bezwładu władzy państwowej. Tracił również popularność s aa Kiereński, który nie zdołał pozyskać lewicy, a walką z KOrniłowem zraził sobie zwolenników silnej władzy. 17 (30) września Lenin przeniósł się do Wyborga, aby być bliżej Piotrogrodu, by móc szybciej reagować na zachodzące wydarzenia, zwłaszcza, że w połowie września ponownie uznał, iż jedynie powstanie zbrojne może doprowadzić do zwycięstwa rewolucji socjalistycznej. Zmiana ta wynikła po prostu z nowej oceny faktów, które wskazywały, iż narasta coraz bardziej ay-tuaoja rewolucyjna w środowisku robotniczym, chłopskim l żołnierskim. .Prawdopodobnie 14 (27) września .Lenin wysłał list do KC, Komitetu Piotrogrodzkiego i Komitetu Moskiewskiego, w którym zwracał uwagę, iż nadszedł moment, kiedy bolszewicy powinni przejąć władzę. Lenin nie sugerował wyznaczenia dnia powstania, albowiem o tym winni byli zadecydować ci, którzy stykali się bezpośrednio z robotnikami l żołnierzami, natomiast •podkreślał konieczność szybkich przygotowań poprzez uzbrojenie ludu (Gwardia Czerwona) i agitację.*Lenin wzywał więc do możliwie szybkiego obalenia Rządu Tymczasowego,, ale Komitet Centralny nie był mu posłuszny, na wiele jego propozycji nie udzielił nawet odpowiedzi. Na posiedzeniu KC bolszewików 15 (28) września, na którym dyskutowano nad listem Lenina o powstaniu, Kamieniew zgłosił projekt następującej rezolucji! "Komitet Centralny przedyskutował listy Lenina i postanowił odrzucić zawarte w nich praktyczne wnioski. Komitet Centralny zwraca się do wszystkich organizacji, aby wykonywały wyłącz.-'•'• nie polecenia Komitetu Centralnego i jeszcze raz przypomina, że vt obecnej sytuacji jaWekolwiek akcje uliczne są niedopuszczal- . '.,... *»2 ne. Komitet Centralny zwraca się jednocześnie do towarzysza Lenina, aby opracował w postaci broszury zarysowane w listach problemy, dotyczące obecnej sytuacji oraz polityki partii". Projekt Kaaieniewa został,odrzucony, ale Lenin,widząc niezdecydowanie Komitetu Centralnego, napisał &B września ,<12 X) kolejny list jgt. ^Rryzy^do jrża|• - adresowany również do Komitetu Piotrogrodzłciego t Komitetu Moskiewskiego oraz delegatów . bolszewickich w radach. W liście tym Lenin polemizował z poglądem większości' członków Kassitetw Centralnego bolszewików co do konieczności zaakceptowania powstania zbrojnego przaz wyznaczony na 20 października II Ogólnorosyjski Zjazd Rad. Lenin poddał tai krytyce stanowisko KC wobec Konferencji Demokratycznej.! Praedparlamentu. V części listu nie przeznaczonej do druku Lenin przedstawił znacznie bardziej szczegółowy, niż ti poprzednich, listach* plan wystąpienia zbrojnego. . Bezsilny rząd musiał konstatować inne fakty świadczące o wzrastającym chaosie wewnętrznym, jja^fisnem uaktywnili siapto-żacy, "tworząc coś w rodzęju republikiTttfitseRTe j. Uzbrojeni~Ko-zaey*rozpe,dzili redy w Jekaterynburgu (dzisiaj Swierdłowsk) i flOBtowie nad Donem, Na terenach tych znajdowali dobre warunki tło działania generałowie; Ławr, Korniłow, Aleksy Kalediń, Aleksander Putow i inni. Stara Rosja rozpadała się, w szybkim teai-pie. Równocześnie wyraźnie aktywizowała ślą prawica. Takie ga-z*ty, jak "SStarodayj fribun", "Nowa j a Ruś" czy 'Żywo je Słowo" wzywały do wytopienia rewolucyjnej demokracji i wprowadzenia rządów dyktatorskich. Wszystko to należy widzieć w kontekście tragicznej sytua-ojl sprowizacyjnej biedniejszych grup ludności miast i w ogó-1$ stale pogarszających się warunków życia. - Amerykański dzien-jiłkarz ; Joto Reed zanocował! :*Z tygodnia na tydziśń coraz mniej żywności, tteiema racja chleba spadła z półtora funta na funt, j>ote» ną.trzy ćwierci, wreszcie na ćwierć funta. Pod koniec był tyiaieA zupełnie bez chleba. Cukru przyznawano dwa funty na aiesi.ąc, ale te dwa funty trzeba było dostać, a to rzadko Się udawało. Za tabliczkę Czekolady albo funt pozbawionych ąaaku cukierków płacono waządzie od siedmiu do dziesięciu rubli, to znaczy co najmniej dolara. Mleko wystarczało zaledwie dłe/połowy dzieci piotrogrodzkich, większa cz^jść Ijoteli ł prywatnych domów nie widywała go w ogóle przez całe miesią- ^ca". ••''•" • . : p złożonej sytuacji wewnętrznej świadczył te?, stosunek róż-aych sił de idei II Ogólnorosyjskłego Zjazdu Rad. Się było je-dnosyślńoścł co do jego zwołania przede wszystkim w łouie Centralnego Komitetu Yyłionavc2ego Ead: bolszewicy byli za zwoła-. nieia zjazdu i oddaniem mu. władzy, centrum partii eserowsów kie-rov»aiie przez Wiktora Czsrńowa, lewicowi eśerówcy s Marią Spi-ridonową i Bórysea KaokcveuT, a także mienszewicy - internacjo-naliści 2 Msu-toweta na czele reprezentowali pogląd, iż powinien być utworzony rząd złożony wyłącznie z przedstawicieli partii socjalistycznych, a zjaznj>j|erminu_ rozpoczęcia powstania, ale podjęte nazajutrz poljssBiedzeniu KC przygotowania organizacyjne (powołanie Rewolucyjnego Komitetu Obrony4^ Piotrogrody, utworzenie Komisji Garnizonowej składającej się z delegatów wszystkich jednostek stolicy) wskazywały, że może ono wybuchnąć w każdej chwili, Na posiedzeniu Sekcji Żołnierskiej Komisji Garnizonowej przyjęto niemal jednomyślnie (283 głosy za, 1 przeciwko, 23 wstrzymujące się) wniosek o podporządkowaniu garnizonu Radzie Piotrogrodzkiej. Taka postawa żołnierzy gwarantowała• zwycięstwo rewolucji, zanim jeszcze padł choćby jeden wystrzał, f Przygotowania do powstania zbrojnego nabierały tempar wzmagano działalność prctfiSSJynA^Sa• organizacje dzielnicowe o-trzyoały polecenie umpcnienia więzi z komitetami fabrycznymi, związkami zawodowymi t innymi organizacjami. Bardzo ważnym . aspektem było szkolenie robotników w zakresie władania bro- . nią. Szybko wzrastały szeregi Gwardii Czerwonej, W począc-kach października większość fabryk Piotrogrodu i Moskwy po-siadała już swoje "drużyny". Po uchwale z 10 października zaczęły formować się oddziały terytorialne na bazie dzielnicowych komitetów partyjnych i dzielnicowych dum miejskich. Brakowało broni, gdyż napływ ochotników był duży. Sprawom żdp-typia broni dla Gwardii Czerwonej i w ogóle mobilizowaniu sił eraa współdziałaniu z Flotą Bałtycką poświęconą była narada. 45 v Lenin odbył 17 (30) października z Podwojskiin, Włodzimierzem Antonowem-Owsiejenką oraz Włodzimierzem Newskim. W samym Piotrogrodzie umocniono szczególnie pałac Smolny - siedzibę Komitetu Centralnego partii bolszewików, Rady Piotrogrodzkiej, Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego i Centralnego Komitetu Wykonawczego Rad. Puszczona w ruch machina przygotowań powstańczych objęła także Moskwę i inne ośrodki. Moskiewskie Obwodowe Biuro SDPRR(b) reprezentujące ok. .70 tyś. członków partii utrzymywało stały kontakt z Piotrogrodem, ale warto zauważyć, że pierwsze od czasu wydarzeń lipcowych spotkanie przedstawicieli Moskwy z Leninem siało miejsce 10 października 1917 r. . Bo tego czasu bolszewicy moskiewscy nie mieli sprecyzowanego poglądu na temat metod walki o władzę. Jest rzeczą naturalną, że obydwa ośrodki stołeczne miały odegrać główną rolę w rewolucji. Jej powodzenie było wszakże uzależnione od poparcia frontu i prowincji, dlatego też bardzo ważna była aktywizacją ogniw bolszewickich w środowisku żołnierskim, na Ukrainie, Białorusi, Uralu, Syberii, Wielu czołowych reprezentantów partii bolszewickiej działało właśnie w terenie: Jakub Swierdłow - na Uralu, Walerian Kujbyszew, Mikołaj Szwernlk, Łazar Kaganowicz - w Kraju tladwołżańskim, Kltment Woroazyłow ~ na Ukrainie, Michał Frunze, Aleksander Młaśnikow, Sergiusz Kirów - na północnym Kaukazie. Przygotowań do powstania nie było można ukryć całkowicie, wiedział o nich Rząd Tymczasowy i podejmował naturalnie pewne kroki mające na celu umocnienie swych pozycji, głównie w Stolicy. W nacy 15 (28) października komisarze ł inspektorzy Zarządu Milicji dokonali wizytacji szeregu dzielnic robotni- . czych. W pobliżu Pałacu Zimowego wystawiono posterunki. Wyda-.ny został rozkaz umocnienia obrony artyleryjskiej Pałacu z dwóch do sześciu dział. Przez cały dzień 16 (29) października toczyły się obrady Rządu Tymczasowego, w trakcie których ministrowie zapoznani zostali z problematyką przygotowywanego przez bolszewików powstania zbrojnego; jako datę rozpoczęcia powstania wymieniono 19 lub 20 października, . . ) Kiereński liczył przede wszystkim na poparcie ze strony -i dlatego żądał ą.d Tymczasowy wiedział Już wcześniej p przygotowaniach wojskowych swych przeciwników. W tych dniach władze sporządziły ». i«« ewidencję wszystkich sił zbrojnych znajdujących się w Pałacu Zimowy*. Mię przedstawiały się oae łapoaająeot 38 oficerów, 696. junkrów, 75 żołnierzy- razem 808 osób. Mieli oni do dyspozycji: 6 dział, 6 samochodów pancernych, 19 ce-kaemów, 684 karabiny i 40 r«wołwer--»-; ~~r~~~-»- .ł.-*.!^.,-^^.*-. ' ... ^ V nocy z 23 na 24 X (5/6 XI) Kząd Tymczasowy postanowił.^ siłą jŚHisić bolszgwików do posłuchu i nie dopuścić do otwarcia obrad JŁŁ_?Aagdu Rai^Cdelegaci zaczęli przybywać już kilka dni wcześniej). O świcie 24 X podjęto próbę zamknięcia gazet bolszewickich "noboczij Put" i "3ołd3t% w pomieszczeniach drukarni zjawił się koiaisai-źTiiićji w asyście Junkrów z nakazem rządu o zaaknięciu drukarni i zawieszeniu gazet bolszewickich. Redaktor techniczny oświadczył wówczas, że uznaje on Jedynie dyspozycje Komitetu Wojskowo-Hewolucyjnego l nie wykona polecenia innych władz, Junkrzy skonfiskowali gazetę i zdemalowali lokal. Ha wiadomość o tym Komitet Sojskowo-RewOlucy.lny wysłał do drukarni zbrojną grupę, która wyparła junkrów. Zapadły też 48 inne ważne decyzja; o zajmowaniu w mieście znaczących punktów strategicznych, umocnieniu Smolnego, zmobilizowaniu transportu, zorganizowaniu ochrony fabryk, obsadzeniu przez Gwardię Czerwoną mostów na Newie i punktów wyjazdowych z Plotrogrodu. W wypadku gdyby Rząd Tymczasowy podjął kroki obronne, plan przewidywał szturm na Pałac Zimowy. Sygnałem do szturmu miało być wywieszenie czerwonej latarni na iglicy soboru Twierdzy •Pietropawłowskiej oraz wystrzał artyleryjski z krążownika Au-rora, potrzebny zwłaszcza w wypadku mgły. W nocy z 24 na 25 października (6/7 XI) oddziały rewolucyjne zajęły gmachl.Poczty Głównej\ centralną elektrownię l Dworzec Nłkołajewski oraz wiele innych budynków; nad ranem w rękach powstańców znalazły się gmachy Banku Państwowego l Dworca Warszawskiego. Około siódmej rano zdobyto budynek Centrali Telefonicznej. O godzinie ósmej oddział czerwonogwardzistów ł żołnierzy zajął drukarnię gazety "Blrżewyje Wiedomostl" ("Wiadomości Giełdowe"), a nieco później drukarnię gazety "Rus-skaja Wola". W godz;lnach przedpołudniowych zajęto też Pałac Maryjski, gdzie obradował Przedparlament,, Dokonali tego żołnierze Pułku Keksholmskiego oraz marynarze. Jedynym punktem oporu -pozpstał tylko Ęaiac Zimowy., Rankiem 25 X (7 XI) Kiereński postanowił -opuścić stolicę. Otrzymał on do swojej dyspozycji samochód należący do ambasady amerykańskiej iż amerykańskim proporczykiem wyjechał w towarzystwie zastępcy komendanta Okręgu Wojskowego, pkt. Rozminą. O god.z. 12.30 dotarł Kiereński do Gatczyny, a następnie wyruszył do Pskowa, gdzie mieścił się sztab Frontu Północnego. Pozostali ministrowie obradowali Jeszcze przez cały dzień w Pałacu Zimowym pod przewodnictęm Konowałowa, Kle posiadali już wówczas żadnej władzy, można powiedzieć, że byli faktycznie jeńcami. W tym miejscu nasuwa się pewna refleksja. Piotrogród był już faktycznie w rękach rewolucjonistów, którzy nie zdążyli jednak zajad Pałacu Zimowego. Był to chyba Jedyny błąd tego niedoświadczonego sztabu, którego członkowie nie mieli wyższego stopnia oficerskiego niż porucznik. Plan zdobycia siedziby Rządu Tymczasowego opracowany był w szczegółach, ale w praktyce okazało się, że oddziałów czerwonogwardyjskich,'które miały zdobyć pałac, było za dużo, pomieszały się, spóźniły, Pa- 49 łac Zimowy mląłhyć zdobyty w nocy 24 X, potem termin przesunięto na południe dnia następnego, ale jeszcze po południu można było swobodnie wejść do pałacu i wyjść z niego. Dopiero o-koło godz. osiemnastej plac Pałacowy został otoczony przez wojska rewolucyjne. O tej porze ministrowie Jedli obiad, co wskazuje, Iż Kząd Tymczasowy nie orientował się do ostatniej chwili zarówno co do momentu ataku, Jak też, że nie doceniał sił powstańczych. Z drugiej strony szturm na Pałac Zimowy opóźniał się. Interesujące szczegóły dotyczące tej kwestii podaje w swych wspomnieniach komisarz Twierdzy Pietropawłowskiej Geor-gij Błagonrawow, Twierdzi on, że w ówczesnych warunkach trudno było zschynchronizować działanie wszystkich ogniw mających zapewnić ostateczne zwycięstwo nad Rządem Tymczasowym. Chodzi ło tu zwłaszcza o łączność między Twierdzą Pietropawłowską i "•Aurorą". fokoło godz.. 19.30 Błagonrawow i Ańtonow-Owsiejenko zostali powiadomieni, że Pałac .Zimowy został zdobyty.- Wiadomość ta okazała się nieścisła, gdyż zajęto Jedynie budynek komendy znajdujący się naprzeciw Pałacu. Na placu przed Pałacem Zimowym trwała dalej strzelanina. Błagonrawow zdecydował wówczas, by otworzyć ognie z Twierdzy. Po niecierpliwym wyczekiwaniu na sygnał z Twierdzy, ok. godz. 21.40 -zabrzmiały również działa"Aurory", Wywołało to entuzjazm wśród atakujących i zamęt w szeregach obrońców Pała-.cu, W tym momencie rozpoczął się kilkugodzinny szturm Pałacu • f ' '.•••''.'• . •••'•• '. ' . v. ' • • . Zimowego, ł '-:-... : Należy" podkreślić rzecz zdumiewającą: toczące się od dwóch dni powstanie zbrojne nie wzbudziło specjalnego zainteresowania mieszkańców Piotrgrodu. Życie w mieście toczyło się Jakby normalnym trybem; otwarte były sklepy, kina i teatry. Ludzie nie zdawali sobie sprawy z wagi rozgrywających się wydarzeń.^ Ó godz. 2.04 do Smolnego i poszczególnych dzielnic wysłano telegram informacyjny, że Pałac Zimowy został zdobyty. U-szkodzenia od salw artyleryjskich i karabinów maszynowych nie były zbyt duże, najbardziej ucierpiała Sala Audiencyjna Aleksandra III, do której wpadł pocisk działa 6-calowego z Twierdzy Pietropawłowskiej, Były też uszkodzenia zewnętrzne Pałacu. W atmosferze towarzyszącej powstaniu żołnierze i Biaryna- 50 rze wzywali do natychmiastowego rozprawienia się z ministrami, ale ostatecznie, odesłano ich do Twierdzy Pietropawłowskiej. W drodze do Twierdzy omal nie doszło do tragedii, gdyż jeden z posterunków otworzył ogień do ministrów i konwojujących ich żołnierzy, ale wszystko skończyło sią szczęśliwie, 2S października (8 XI) o godz. 3.10 wznowił obrady II Zjazd JRad. Nad .ranem przyj.ął on odezwę zatytułowaną "Do robotników, żołnierzy i chłopów", w której stwierdzono, że Rząd Tymczasowy został obalony, a władzę przejmuje w swe.ręce Zjazd. ' R. o z d z i a. ł III PARTIA BOLSZEWIKÓW ORGANIZATOREM PAŃSTWA NOWEGO TYPU Sytuacja polityczna na przełomie 1917/1918 r. f^w/ycięstwo powstania zbrojnego w Piotrogrodzte zmieniło ;w sposób zasadniczy sytuacją wewnętrzną w Rosji. W nocy z 25 na 26 października (z 7 na 8 XI) na H Ogółnor^syjskini Zjeidsie Rad powołany został rząd rewolucyjny t^Hada Komisarzy Lu składający się_wyjląeznie z bolszewików, Przewodniczącym "Rad Komisarzy Ludowych został Włodzimierz Leniri^ a ponadto v; skład Rady weszlii\ Aleksy Ryków,-Jtomlsarz spraw wewnętrznych, Włodzimierz Kilutin - rolnictwo, Aleksander Szlapników - praca, I-wan Teodorowicz - aprowizacja, Wiktor Nogin - handel i yrżs-oysł, Anatol Łunaczarski - oświata, IwanSkworcow-Stiepanow-* finanse, Lew Trocki -/sprawy zagraniczne, Grzegorz Łomów ^ sprawiedliwość, Hikołaj~Glebow-Awiłow -*Tączność, Józef Stalin - sprawy narodowościowe. 4 Komisariatem ^praw WoJskovQroh_ i Floty kierowali kolegialnie Włodzimierz Antonow-Owslejenko, Michał Krylenko i Paweł Dybłenko, 'II Zjazd Rad obradował w napiętej atmosferze, gdyż przedstawiciele prawicowych eserowców, mienszewików i innych ugrupowań -wystąpili przeciwko bieżącym wydarzeniom, oskarżając bolszewików o "aagarniście władzy", "hipokryzję polityczną" itp. Mówiono, że aktualny kryzys należy rozwiązać w sposób pokojowy. Wreszcie mienszewicy i eserowcy po ogłoszeniu protestu opuścili salą obradj nieco później uczyli to przedstawiciele kilku innych ugrupowań. Wszyscy oni udali się do gmachu dumy miejskiej, gdzie wspólnie z reprezentantami partii kadetów utworzyli_KomiteJ.Ocalenia Ojcąyzay. i Rewolucji. 52 L"&%/ r • '*&>'&&&!. •: :";..' ••y • - •-;..•" -o./- Na Zjeździe pozostali natomiast lewicowi eserowcy, biorąc udział w dalszych jego pracach. Krok ten spotkał się z potępieni es ze strony Ich macierzystej partii, która 21 listopada (4 XII) wykluczyła ze swych szeregów tych wszystkich, którzy zajęli pozytywne stanowisko wobec wydarzeń październikowych. W rezultacie. 2 (15)-.XII 1917 r. została utworzona formalnie odrębna partia lewicowych eserowców, która nieco później uzyska-' ła przedstawicielstwo w fiaozie Komisarzy Ludowych. , Niezwykle doniosłą rolę miały odegrać pierwsze dekrety u-chwalone przez zjazd: o pokoju i o ziemi,) Pierwszy zredagowany był w formie wezwania <ło narodów i rządów państw prowadzących wojnę, by wyraziły zgodę na zawarcie trzymiesięcznego zawieszenia broni i by można było przeprowadzić w tym czasie rozmowy pozwalające na podpisanie sprawiedliwego po.koju "bez a~ neltsjl l kontrybucji". W dekrecie stwierdzono, ze rząd radziecki znosi, tajiĄ dyplomację i niebawem opublikuje treść układów rządu carskiego i Rządu Tymczasowego z innymi 'państwami. W kwestii warunków i dróg zawarcia pokoju przejawiano dużą ełastyczr-ośc, gdyż, jak stwierdził Lenin w końcowym przemówieniu f po dyskusji nad referatem o pokoju, nie wolno "dawać rządom możliwości zasłaniania się naszą nieustępliwością, ukry- •: clą przed narodami celów, w imią których pędzą je na rzeź"-. Zapropoao.wane przez stronę radziecką warunki nie miały zatem charakteru ultimatum, niektórzy delegaci (np. A. Jeriemiejew, łdenszewik - internacjonałłsta) podjęli krytykę dekretu stwier-dz4.jąe, iż jego treść może sprawić wrażenie słabości władzy radzieckiej. Ostatecznie dekret o pokoju uchwalony został jednogłośnie, • • • . v . • • ...•-•' -•- • . • l /Beljret o ziemi postanawiał, że ulega natychmiastowej li-~ • '• L,, r " •<" f ' ' ' -^W. '•'. kvidacjl (beż żadnego, wykupu) własność o.bs żarnie za. , Dysponentami dóbr obszaroiczyohj ziem apanażowychi cerkiewnych i klasztornych, stawały się tzw, gminne .komitety rolne i rady powiatowe. Do dekretu włączono też .tzw. "Uakaz chłopaki w spra-vłe .?lęai" opracowaiły w sierpniu 1S17 r. przez redakcję orga-•nu OgdlnorosyjHkiej Rady Delegatów Chłopskich na podśtawiei' 242 nakazów terenowych, Nakaz ten uznano za ustawę tymczasową, obowiązującą do czasu zwołania Zgromadzenia Ustawodawczego. Lenin stwierdził v syya.wystąpieniu, iż ngwajjjłajtea prigkazuje w ręce chłopstwa rozwiązanie kwestii rolnej. Przewodniczący Rady koai-sarzy Ludowych powiedział m. in.; "Rozlegają się tu głosy, ze sam dekret i nakaz zostały opracowane przez socjali-stów-rewolucjonistów. Niech będzie. Cayz nie wszystko jedno, kto go opracował, my jednak jako rząd demokratyczny, nie możemy ominąć postanowienia powziętego ad dołu przez lud, choćbyśmy, się z nim nie zgadzali. W ogniu życia stosując w praktyce, wprowadzając go u aiable w terenie, chłopi sami zrozumieją, gdzie jest prawda11. Lenin prezentował więc pogląd, ie bolszewicy nie akceptują zasadniczo eśerowskiego hasła użytkowania ziemi, ale świadomie idą w tej sprawie na ustępstwa wobec , chłopstwa. Stanowisko to wynikało z analizy aktualnego układu sił na wsi, stopnia rozwoju procesów rewolucyjnych, świadomości chłopów itp. Dekret uchwalony został większością głosów, przy jednym sprzeciwie l ośmiu wstrzymujących się, II Zjazd Rad podjął inne jeszcze uchwały, np. o zniesieniu kary śmierci na froncie, o objęciu władzy w terenie przez rady, przyjął też odezwy do kozaków jLjło wszystkich kolejarzy. Istotnym momentem było powołanie JJgólnorosyjskieąo.Cen-*ęL tralnego Komitetu Wykonawczego, najwyższego organu ustawodawczego l kontrolnego w okresie między zjazdami Rad. Komitet składał się ze 101 członków, w tym 62 bolszewików i: 29 lewi-c owych eserowców. !; Bolszewicy, członkowie Komitetu Wykonawczego utworzyli fralfcję bolszewicką powiązaną ściśle z KCRKP ; Lenin żył bardzo skromnie. Mieszkanie jego stanowił jeden ;•'.'• ••":'• ' '•.•:•. •. •'.: 55 niewielki pokój przedzielony przepierzeniem na dwie części. •Umeblowanie składało się z biurka, otomany, kilku krzeseł, szafy 1 dwóch stołków. Skromność Lenina widoczna była w wielu sytuacjach. Lenin wypowiadał się np. przeciwko temu, by w trakcie wyjazdów czy też spacerów towarzyszyła mujłchrona. Właśnie w takich okolicznościach podjęta została jQ^' I 191Q próba zamachu na życie Lenina. Przewodniczący Rady Ludowych przejawiał w tynTdniu na wiecu jw Maneżu MichaJłowskim. Z Leninem byli wówczas jego siostra Mar^a Iljinicza oraz szwajcarski socjalista Fryderyk Platten,.j który towarzyszył »u w drodze powrotnej ze Szwajcarii do Rosji^nPo wiecu wszyscy troje wsiedli do samochodu i w tym momencie rozległy się strzały. Platten, rosły i silny mężczyzna, chwycił Lenina za ramiona, przygiął do siedzenia i zasłonił własnym ciałem. Tylko Platten został lekko zraniony, ale karoseria samochodu była przestrzelona, w kilku miejscach. •!. Tuż po powstaniu zbrojnym w Piotrogrodzie władze aresztowały wiele osób z kręgów liberalno-burżuazyjnych. 26 X (8 XI) aresztowano Włodzimierza Burcewa, redaktora gazety "Nasza wspólna sprawa*1 i żonę, Aleksandra Kiereńskiego - Olgę. 29 XI Cl2 Xli) aresztowano czołowych działaczy kadekich - Aleksandra Szyngariowa, Fiodpra Kokoszkłna, Pawła-Dołgorukowa, Mikołaja Kutlera i Fiodorą Rodlezewa. Nie zdołano natomiast aresztować Milukowa, gdyż się ukrył. Niektórych z aresztowanych zwolniono po kilku dniach (np. Kłereńską - 28 X; ministrów--sócjallstów byłego Rządu Tymczasowego - 27 X). W niejasnych natomiast okolicznościach zostali zamordowani w nocy z 6 na 7 stycznia 1918 r. Szyngariow i Kokoszkin, którzy 2 stycznia przewiezieni byli - na własną prośbę - do Szpitala Miejskiego. Władze radzieckie uznały to za prowokację mającą na celu skompromitowanie nowej władzy, Lenin wydał polecenia wszczęcia natychmiast śledztwa i aresztowania winnych zabójstwa. Prasa prawicowa wykorzystała oczywiście to wydarzenie dla ataku na bolszewików. Wiele uwagi trzeba było poświęcić walce ze stanowiskiem zajętym przez ^wiązek Zawjadawy -Kolejarzy ^jwikżeljjj' opanowany prze? mienszewików i eserowców. "Wikżel" v; vr/słanym do Rady Komisarzy Ludowych ultimatum domagał się powołania "prawo- '•• 5 :: . ; mocnego organu całej demokracji", tsw. Rady Ludowej, przed którą odpowiedzialny byłby do czasu zwołania Zgromadzenia U-stawodawczego - ^ednołity rząd socjalistyczny* składający się z przedstawicieli wszystkich "partii radzieckich". "Wikżel" groził, ze w przypadku odrzucenia propozycji rozmów zorganizuje strajk powszechny kolejarzy. '. 29 X (11-.ń) 1-91? r, zebrał się dla omówienia ,tej sprawy KC bolszewików. Uznano wówczas za możliwe rozszerzenie składu rządu radzieckiego Ł Centralnego Komitetu Wykonawczego. Podstawą rokowań miały być uchwały II Zjazdu Rad i akceptacja odpowiedzialności rządu wobec Centralnego Komitetu Wykonawczego jako zwierzchniego organu władzy. Z ramienia KC rozmowy z "Wlk-zelen11 mieli prowadzić Lew Kamieniew, Ryków, Grzegorz Sokół-nlkow, Dawid Riazanow i Salomon Łozowski. Decydując się na rozmowy, KC brał pod uwagą złożoność chwili bieżącej, możliwość przeciągnięcia na stronę rewolucji lewicowych elementów par-. tii mienszewickiej i eserowsklej oraz utworzenia wspólnie z nimi bloku rządowego. Rozmowy miały przebieg dość ostry, gdyż przedstawiciele "Wlkzela" zażądali nawet usunięcia Lenina ze stanowiska przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych.. Nie ba- \ cząc na to, Kamieniew kontynuował rokowania. Jego stanowisko stało się przedmiotem dyskusji w KC. Lenin, Swierdłow, Stalin, Bubhów, Feliks Dzlerżyńskl, Uryckl, Łunaczaraki, Jan Be-rzin polemizowali z Kamieniewem i jego zwolennikami wykazują- . cymi wahania wobec postulatów"Wikżela". t (1k\ listopada, na kolejnym posiedzeniu KĆ z udziałem Lenina, w obecności członków Rady Komisarzy Ludowych, Komitetu Petersburskiego SBPRR(b) i przedstawicieli Związków Zawodowych, Kamieniew przedstawił informacje o stanowisku zajętym przez delegację KC w toku rokowali. Lenin, wyrażając stanowisko większości u-czsstników posiedzenia, stwierdził m. in,: "politykę.Kamienie-wa należy natychmiast przeciąć. Nie ma teraz potrzeby prowadzić rozmów z "Wikzelem" [...l Wahać się nie wolno. Mamy za , sobą większość robotników i chłopów oraz armii. Nikt tu nie wykazał, że doły są przeciwko nams albo z agentami Kaledlna^ alba z dołami"._ 'Uwzględniając stanowisko Centralnego Komitetu Wykonawczego Rad w sprawie-kontynuowania rokowań, KC .zalecił swym przed- stawicielon dalsze ich kontynuowanie. •ąwo3tennipy ustępstw (Ka- : mlfiniew,''.Złnowlew, Ryków, Nogin) wypowiadali ślą za tym, by "włączyć do^^ rządu radzieckiego _mienszawików l eserowców. KC poświęcił :tej sprawie szereg kolejnych posiedzeń, przy czym szczególnie burzliwe było posiedzenie KĆ odbyte w^uocy z 2/3 (15/16) listopada. Większość członków KC nie-zaakceptowała .wówczas projektu rezolucji napisanej przez Lenina, Dlatego też jej część wstępna, i pierwsze trzy punkty nł.e zostały poddane pod głosowanie. W tej sytuacji Lenin zwrócił się o pomoc do Komitetu Petersburskiego, którego sekretarz G-leb: Soki j ; poparł stanowisko przywódcy bolszewików. Ostatecznie tekst rezolucji ','," •dotyczącej 'problemu władzy Został przyjęty 2/3 głosów. 3 06) . listopaSla oponentom przekazano ultimatum napisane przez Lenina, żądając podporządkowania się uchwałom KC, Ultimatum podpi-' śalltLenin, Swierdłów, telerźyński, Trocki, Matwlej Muranow, Bubnow, Sokolnlkow, Stalin, Adolf Joffe i Uryckł, W odpowie-•jfcin|MiŁŁŁilia-t\ro Ki»H|ivlavt ^łn^ył^y. Ryków, Nogin l Włodzimierz Milutigi oświadczyli, że nie .zgadzają się ze stanowiskiem Le- " nlria i jego zwolenników i wjt^tąpują z KC. R.ćvmocześnle Hykow, Kogln, Mllutln l feodorowicz zrezygnowali ze swych stanowisk w Radzie Komisarzy Ludowych.. Ich stanowisko poparło jeszcze sześciu innych działaczy państwowych. .';••;• Wewenątrz KC istniały zatem rozbieżności powodujące deaor-ganlzację w szeregach partii, radach i związkach zawodowych, Zwracała na to uwagę opublikowana w "Prawdzie" 7 listopada o- " dezwa zatytułowana "JDo wszystkich cśłonkÓH partii i do wszystkich klas pracujących Rosji". Równocześnie KC podejmował decyzje dotyczące zmian personalnych. Kamieniew został zwolniony z funkcji przewodniczącego Centralnego Komitetu Wykonawczego (jego miejsce 8 XI zajął Swierdłow). W skład rządu radzieckiego weszli - Aleksandra Kpłłątaj, Wiaczesław Mienżyński, Marek Jelizarow; : Ludowym komisarzei^ wojiąy został A^lfifiko, komisa-rżem spraw wewnętrznych - Grzegorz Pietrowski, rolnictwa - Aleksander Siiichter, Od 15 (28) listopada rozpoczęły .się systematyczne posiedzenia Rady Komisarzy'Ludowych. Tymczasem władze radzieckie wydały szereg dekretów i zarządzeń, które umacniały . zdobycze rewolucji. Zarówno Centralny , Komitet Wykonawczy, jak i Rada Komisarzy Ludowych rozpatrywały m 58 . i wydawały dekrety i postanowienia dotyczące właściwie wszystkich .dziedzin tycia kraju. W latach 1917-1918 wydano88 dekretów. L (15).listopada 1917 r. opublikowana^Ms^ała__»DĘiklą-racja prav narodów Rosji* proklamująca równość i suwerenność wszystkich narodów zamieszkujących dawne imperium rosyjśkił*.-Inne dekrety dotyczyły tak ważnych problemów. Jak wprowadzenie 8-godzinnego dnia pracy (29 X), kontroli robotniczej w zakładach pracy (14 XII), nacjonalizacji banków (14 XII>,„ zniesienia stanów i rang cywilnych (10 XI), wprowadzenia rozwodów (16 XII), oddzielenia kościoła od państwa i szkoły od cerkwi (20 I 1918). nacjonalizacji floty handlowej (23 I), organizacji Armii Czerwonej (15 I), wprowadzenia kalendarza gregąriań-skiego - cayłł nowego atylu - 24 I tplerwszy dzień po 31 stycznia był dniem 14, a nie 1 lutego), nacjonalizacji wszystkich magazynów zbożowych, nacjonalizacji handlu zagranicznego (22 JT), nacjonalizacji przemysłu naftowego (20 VI), nacjonalizacji wielkiego przemysłu, przedsiębiorstw kolejowych, transportu i młynów (28 VI), konfiskaty majątku zdetronizowanego cara J członków j«go rodziny (13 VII), walki ze spekulacją (22 VII), likwidacji 'kolei prywatnych (4 IX), wprowadzenia stanu wyjątko-na kolftjafih (28 XI). . -•-/• Bolszewicy nie rezygno\SSli : Z koncepcji utworzenia bloku politycznego z lewicą eserowaką. Wysiłki te można podzielić sili dwa etapy; pierwszy od 26 X (8 XI) do Nadzwyczajnego Zjazdu Rad Delegatów Chłopskich (10-15 listopada); drugi obejmuje'. zja-zdy «^łojKŚkie i trwa aż do 7 (20) grudnia 191? r.t t j. do mo^ mentu utworzenia wspólnego rządu. V pierwszym okresie lewica eserowaką wykorzystywała stanowisko mniejszości bolszewickiego KC i wraz z nią domagała aie. ustępstw na rzecz "Wlkżela" Ł prawicy socjalistycznej. ' Poważny wpływ na zmianę poglądów lewicy eserowskie j co do sojuszu z bolszewikami miały dwa czynniki: nieprzejednana postawa ^ierównictwa bolszewickiego wobec żądań prawicy socjalistycznej oraz przezwyciężenie przez bolszewików wahań we Własnych szeregach, jak również przebieg zjazdów chłopskich w listopadzie 1917 r, '':••;• '.•./•";•;• .Po wielu dyskusjach i wahaniach na Nadzwyczajnym Zjeździe . Ija4 Delegatów Chłopskich., który rozpoczął się 10 (23V listopa- di uchwalona została rezolucja, zaproponowana przez bolszewików, uznające władze, radziecką. Po przyjęciu tej decyzji delegaci chłopscy przeszli w uroczystym pochodzie do Smolnego. Po drodze przyłączyli się do nich delegaci Rady Piotrogrodzkiej i robotnicy wielu fabryk stolicy. Był. to punkt zwrotny dla powstania.bloku bolszewików i lewicy eserowskiej, : • 15 (28) listopada wznowiono rozmowy w sprawie utworzenia .wspólnego rządu. Problem stanowisk w Radzie Komisarzy Ludowych _j był przedmiotem sporów między przedstawicielami obu partii. Lewica eserowska, chcąc zapewnić sobie silną pozycję, Zażądała obsadzenia Komisariatów Wojny, Spraw Wewnętrznych, Rolnictwa i Sprawiedliwości, Oprócz tego domagała się nieingerencji bolszewików w sprawy rządu. Bolszewicy, co było zrozumiałe, nie mogli zgodzić się na oddanie resortu Spraw Wewnętrznych i Wojny, ani też wyrzec Się kierownictwa politycznego nad pracą poszczególnych komisariatów.; Po wŁelcjdniowych rozmowach osiągnięto porozumienie przewidujące włączenie w skład § Rady Komisarzy LudowychA siedmiu le- '•^^•^K^'.' • \ *%1 • t •-. • . '. ' • . ' JJWSB^^ł**^.^ .': wicowych eserowców . >>0prócz tego wielu innych działaczy tej partii zajęło wysokie stanowiska w równych resortach. Istotne rozbieżności ' ideologićzno-polityczne, które dzieliły lewicowych eserowców i bolszewików, nie aogły gwarantować trwałości koalicji rządowej. Przetrwała ona zaledwie cztery miesiące (do marca 1918 r.), a Ł w tym okresie pełna była wewnętrznych sprzeczności, Ęserowcy nie zrozumieli istoty dyktatury proletariatu i warunków, w jakich musiała ona działać. W miarę zaostrzenia się wojny domowej rozbieżności wewnątrz bloku nieuchronnie się pogłębiały. Byli to komisarze: Izaak Steinberg - sprawiedliwości} An-rzej TColegajew - rolnłctwaj Prósz Prószjan - poczty Ł telegrafu; Włodzimierz Trutowski - gospodarki komunalnej; A. Szmaj-cow - ochrony zabytków oraz A.łgasow i Michajłow - komisarze bez - członkowie Kolegium Komisariatu Spraw Wewnętrznych. 60 Zgromadzenie Ustawodawcze /Ha początku 19^8 r. trzeba było ustosunkować się do zapowiedzianych .Jeszcze w okrasie Rządu Tymczasowego wyborów do Zgromadzenia Ustawodawczego. Bolszewicy popierali to żądanie do listopada t?!? r, W momencie przejęcia władzy uznali ideę Zgro-madzenia Ustawodawczego za spóźnioną, tym bardziej, że program. Zgromadzenia popierały wszystkie ugrupowania ańtybolszewickie. z kadetami i eeerowesmi na czele. Wyborom jednak nadano tak duże znaczenia, ie trudno było sit z nich wycofać. Słaby udział , organizacji bolszewickich w kampanii wyborczej tłumaczyć należy takie tą okolicznością, iż same wybor-y zbiegły się z pier-wazyra okresem utrwalenia władzy radzieckiej, gdy bolszewicy pochłonięci byli problemem tworzenia nowego aparatu państwowego i przezwyciężania trudności z tym związanych. Duże znaczenie aiałtakietakt naruszenia systemu proporcjonalnego przy podziale ekr^gów wyborczych. Okazało się, że gubernie o prze-: wadze ludności chłopskiej mogły wybierać więcej przedstawicieli aniżeli główne ośrodki przemysłowe. Warto też dodać, iż wyborami ' • Kierowały w- większości ziemstwą i dumy miejskie-' opanowane pra-ez kadetów i prawicę eserowską, W wielu okręgach miały miejace fakty dyskryminacji list bolszewickich oraz insynuacji w stosunku dp kandydatów tej partii, W tej sytuacji 'wybory przyniosły sukces partioaj opozycyjnym.:' Na 36 min. głosują-cych ok, 21 min* oddało swa głosy na eserowcćw, 9 min* głoso- ...;• ..... ^.S.^.. ' ...,.™-.v--~-..:.--,.- .*« .v .. •,•••.•'• wała za bolszewikami, 6 min. głosów przypadło na pozostałe partie. Ha ogólną liczbę 70? posłów wybranych do Zgromadzenia poszczególne partie posiadały» prawica eserowską - 370, bol-. azewicy •* 175, lewica eserowska - 40, kadeci - 17, miensze-wicy - 17, przedstawiciele BciejszoścŁ narodowych -86, Rezultaty wyborów! nie odzwierciedlały rzeczywistego układu sił w kraju. Eserowcy otrzymali absolutną większość głównie na te- renach ńiewprzenysłowionych, zaś bolszewicy w większości miast . ' • '. '.,. • . • • .' . *. ' • t okręgach przeeysłowych, w tym r- co było najważniejsze - w Pio- trogrodzie i Moskwie. Sukces eserowców miał charakter przejściowy, bowiem opierał alf on na popularności ich haseł głoszonych wśród chłopów od wielu jut lat: 8?i«mia i wolność". Po wyborach sytuacja polityczna zmieniła się na; niekorzyść prawicy eserowskiej. Poważne wpływy wśród chłopstwa uzyskała lewica eserowską działająca już jako samodzielna partia, w dodatku posiadająca poro- , zwalenie "z. bolszewikami. V tej sytuacji nieunikniony był konflikt między kontrrewolucyjną większością Zgromadzenia Ustawodawczego a władzą:radziecką. Takie stanowisko reprezentowała większość kierownictwa partii bolszewickiej, : Innego zdania była Tymczasowa Egzekutywa Frakcji- Bolszewickiej w Zgromadzeniu (Kamieniew, Michał Łarin, Milutin, Npgiń, Ryków), która stwierdziła, że należy uniknąć konfliktu dro~y . utworzenia kombinowanego typu władzy: Rady plus Zgromadzenie M-stawodawcze. Była to w gruncie rzeczy rezygnacja z dyktatury proletariatu na rzecz buriuazyjno-demokratycznego parlamentaryzmu, gdyż prawica eserowską, stanowiąca większość w Zgromadzeniu, nie przyjęłaby programu władzy rad^eckłej. Dlatego tez KC partii bolszewików, uznając poglądy wymienionych działaczy za szkodliwe, powziął na wniosek Lenina uchwałę o rozwiązaniu Tymczasowej Egzekutywy Frakcji 12 grudnia 1917 r, Le-^ nin. napisał artykuł pt. łTezy o Zgromadzeniu Ustawodawczym*, w którya stwierdza, iż w warunkach wojny domowej rozpętanej przez siły kontrrewolucyjne nie można rozstrzygnąć podstawowych zagadnień stojących przed klasą robotniczą l chłopstwem Rosji na drodze formalno-demokratycznej. 3Aj6j| styczniajt918 r., na dwa dni przed otwarciem Zgromadzenia Ustawodawczego Centralny Komitet Wykonawczy przyjął napisaną przez Lenina "Deklarację praw ludu pracującego i wyzyskiwanego", gdzie zawarty był program władzy radzieckiej. Deklaracja stwierdzała, że Rosja! jest republiką rad robotniczych, chłopskich i żołnierskich o-raz określiła główne zadania systemu radzieckiego. Bolszewicy uzależnili swój stosunek do Zgromadzenia od tego czy uchwali ono ten dokument.J W imieniu Rady Komisarzy Ludowych Swierdłow przedłożył Deklarację w dniu otwarcia Zgromadzenia 5 (13) stycznia. .Jak było do przewidzenia, projekt został większością głosów odrzucony. .Wówczas bolszewicy l lewicowi eserowcy potępili Zgromadzenie jako organ kontrrewolucji i opuścili salę posiedzeń. Mad ranem 6 stycznia 1918 r. Konstytuanta zakończyła swoje pierwsze i ostatnie zarazem po- 62 siedzenie. Są sali pojawił się legendarny Jut dzisiaj marynarz Anatol Zęlezniakow, który zażądał od posłów opuszczenia gmachu, co też ^czyniono bez żadnego oporu. . •\yJpffił) Btyozoia Rada Komisarzy Ludowych uchwaliła dekret j»_,. rozwiązaniu Zgromadzenia Ustawodawczego. "Deklarację praw ludu pracującego t wyzyskiwanego" uchwalono 12 (25) stycznia .na III Ogólnorosyjakim Zjeździe Rad. Zjazd podjął ponadto kilka • innych ważnych uchwał m., la. o utworzeniu Rosyjskiej Republiki Federacyjnej to nadaniu rządowi radzieckiemu nazwy "Rząd Ror botRlezo-Chłopski Rosyjskiej Republiki Radzieckiej", Dokonano •.:'•' również wyboru nowego Centralnego Komitetu Wykonawczego Rad, . w którym bezwzględną większość uzyskali bolszewicy i lewica e-serowska. ' ' . " . ''''•--,•-, • • " :- ' '"• • • : '•'*•-••.' • " - " ..'".''•"'. Pokój w Brześciu , -•'''-••'•"•''• '• * ' \~" /' "•-''. • • .: " •• '* -— ' '' • ' * • • '-' '• • • • '•' •• • Realizacja prograaju przeobrażeń społecznych i gospodar- -.. czych nakreślonego przez rewolucję październikową„ możliwa byłą w warunkach pokojowych. Tymczasem niezależnie od zarysowującej , się wojny wewnętrznej Rosja dalej znajdowała się w stanie wojny z Niemcami. Dlatego też sprawą wielkiej wagi była realizacja dekretu o pokoju. l|^26) listopada 1917 r. w rejonie Dy-naburga (łotewski Da«gavpil?) pełnomocnicy rządu radzieckiego . nawiązali pierwszy kontakt Z Nietacami. Strona niemiecka odpowiedziała pozytywnie na propozycję rokowań, 1^ (27) listopada rząd radziecki wystosował podpisane przez Lenina i trackiego orędzie do narodów i państw biorących.udział w wojnie z propozycją włączenia się do rozmów pokojowych. Państwa Enteuty i,ię .odpowiedziały na apel Rady Komisarzy Ludowych, natomiast Kiętacy zgodzili się na rokowania, ale nie na zasadach zaproponowanych przez stronę radziecką, Rokowania radzieeko-niemieckie rozpoczęły się 9 (22)tgru-dtłią 1917 r. w Brześciu nad Migiem. Przewodniczącym delegacji radzieckiej był początkowo bliski współpracownik ludowego'ko-fflisarza spraw zagranicznych Trocklego - Joffe, wkrótce jego (Ujj; • •' ' ',.''. ' ' ,• \ ~* ' " • ' ' - '- " % ' ' ' t'-'-- " »ie.jsce zajął sąą • rezygnacji objął resort spraw wojskowych, kierując niw do i9Z4 iv]-- '...;.; p-,' 18 lutego rano na Plenum KC ponownie odrzucono wniosek Lenina o wysłanie depeszy z proporcją pokoju. Dopiero włeczo-ren, gdy nadeszła wiadomość o ofensywie nlesieckiej, aiedf^oi-ma głosami przeciwko pięciu (przy jednym wstrzykującym się) KC wyraził zgodą na zawarcie pokoju. V odpowiedzi Siewcy jeszcze raz wysunęli nowe, cięższe warunki przerwania dziBł»ń.Tyio razem dyskusja na posiedzeniu KC (23 lutego) byłą dramatyczna* Lewicowi komuniici ponownie nie chcieli zaakceptować propozycji Lenina co do konieczności podpisania pokoju. Doszło do tego, ie L«nin oświadczyć, iż w przypadku odmowy podpisania pokoju wycofa sią z rządu i KC.^.Nie zmienił swego stanowiska Bucharin, a CłieorgiJ Łomów oświadczył nawet, ze dymisji Lenina n|« należy si? bać. Lenin* poparli natomiast Zinowiew, Swier-dłow, Sokolnikow i po pewnych wahaniach Stalin. Ostatecznie .w głosowaniu za przyjęciem warunków niemieckich, wypowiedziało »ią siedmio członków KC, czterech głosowało przeciwko i czterech wstrzymało się. od głosu . Uchwała KC spowodowała, iż Trocki potwierdził oświadczenie o ustąpieniu ze stanowiska ludowego komisarza spraw zagranicznych, zaś Bubnow, Bucbarin Jakowlww, Łoaow, Piatakow, Smirnow i Urycki oświadczyli, ze ustępują ze stanowisk partyjnych i radzieckich, i zażądali dla • tebie. prawa do swobodnej agitacji; (wewnątrz partii i < poza , etą y przeciwko pokojowi brzeskiemu. Pokój brzaski podpisany został ostatecznie 3 _____— ,;:.v:".\'v" '-•'.]:; ' '••-'•-'. : '''•'-• ^ Za przyjęciem warunków głosowali ł Lenin, Stasowa, 2ino-wiew, Swierdłow, Stalin, Sokolnikow, Ivar Smilga; przeciw: Bub-now, Orycki, Bucharin, ŁOMÓWi wstrzymali się od głosu: Trocki, teierżyńskl. Jo«e. .i'... • '.-. -': •-•' :; ;: . . -' 65 tekst traktatu składał si^ z 14 punktów l różnych aneksów, f V 1, punkcie pierwszym stwierdzono zakończenie wojny między Rosją radziecką l pariatwami centr»Onymi.C^a mocy traktatu brzeskiego Rosja (łącznie z Ukrainą) utraciła 1 min km2. Roś Js zobowiązała si^ do wycofania swoich wojsk z JU»i»X- .j , Estynij.', dokąd mla-ły wkroczyć wojska niemieckie. *ojska radzieckie miały także opuścić Okrainc., Finlandią i *y»py Alandzkie,»a także Ardahan K>rs_X. Jatmt, — któr^_crzechodzlły pod panowanie f _. ^C Strona radziecka zobowiązywała s ię przeprowadzi? całkowitą '--demobilizacją araii i marynarki wojennej, t. Pokój brzeski przywracał też niewygodne dla Rosji taryfy celne z 1904 r. 27 VIII 1918 r. w Berlinie podpisano radziecko-niemiecką urnowy finansową, w której Rosją radziecka zobowiązywała ale, do zapłacenia Niemocą w różnych formach kontrybucji w wysokości 6 wid ma- • ••:'. rek. \; Przeciwnicy porozumienia z Hiemcami wystąpili 2 nową siłą. Wiele organizacji partyjnych uchwaliło rezolucjo wyrażające wotum nieufności wobec linii politycznej KC. W tych wa-« runkach KC . postanowił zwołać VII Nadzwyczajny Zjazd partii bolszewików. Obrady rozpoczęły się 6 marca. Lenin przemawiał . na Zjeździe 18 razy, krytykując przeciwników pokoju i cnara-kteryzując szczegółowo sens traktatu brzeskiego. Z referatem o wojnie i pokoju wystąpił Bucharin, stwier- dzając, ii pokój z Niemcami Jest "kapitulacją na całym froncie, kapitulacją na zewnątrz, kapitulacją wewnątrz kraju*. . Bucharina poparli m. in. Bubnow, Walerian Osiński (Oboleński), Urycki i KołłątaJ. EoJBujagLiweJ debacie Zjazd ratyfikował L marca trak|«:LJaasaki 30 głosami (przeciwko- 12, wstrzymujących się - 4), Zgodnie Z postanowieniem zjazdu, rewolucja •W sprawie wojny i pokoju* nie została opublikowana. Ograniczono się jedynie do komunikatu prasowego informującego o tym, że zjazd zatwierdził układ pokojowy z Niemcami. 14 marca traktat został ratyfikowany przez IV Ogólnorosyjski Zjazd Rad. Za rezolucją frakcji bolszewickiej głosowało 784 delegatów, przeciwko 261, 115 - wstrzymało się od głosu - w tym lewicowi komuniści. Ważnym probleaem omawianym na VII Zjeździe SDPRR(b) ^yjta sprawa zmiany programu i nazwy partii.' V nowych warunkach, 66 fft ^ -^ MC gdy zwyciężyła rewolucja socjalistyczna, zaistniała potrzeba tego rodzaju decyzji. Referat na ten temat wygłosił Lenin. Ze względu na rozbieżności wśród delegatów propozycję nowego programu miała przedstawić w niedalekim czasie specjalna ko-TtetottiastZjazd przemianował na wniosek^ Lenina partię [ak§ *°*^**gg™i Pa^ri^ł.ZIB*LB5w^•%**• Z3«*fci«'' dokonano także wyboru" nowego, 15-osobowego Komitetu Centralnego. Tworzyli go t Lenin, Dzierżyńaki, Hikołaj Krtestlnskł, Bu-charin, Kichał Łaszewicz, Fiodor Siergiejew, Smilga, Sokolni-kow, Stalin, Staś owa, Swierdłow, Wasyl Szmidt, Trocki, Wła-dimlrski i ZiaowiewJ| Zastępcami członków KC zostali t Berzin, Joffe, Aleksy Kisielów, Łomów, Grzegorz Płetrowskl, Piotr Stu-czka, Aleksander Szlapnikow i Urycki. Dyskusja dotycząca traktatu brzeskiego wywołała poważne rozdzwięki nie tylko w partii bolszewickiej. Problem ten stał się powodem jednego z największych staro bolszewików z lewicowymi eserowcami. Ci ostatni postanowili wystąpić z Rady Komisarzy Ludowych, a latem 1918 r. zorganizowali w Hos-skwie otwarty bunt. Od marca 1918 r, bolszewicy byli więc jedyną partią rządzącą w Rosji. Lewicowi eserowcy pozostali natomiast dalej w Centralnym Komitecie Wykonawczym i w radach. Sytuacja w partii bolszewików Zakończenie działań wojennych na froncie zachodnim miało bardzo ważne znaczenie dla życia wewnętrznego Rosji radzieckiej. Młoda władza mogła teraz skupić się nad tak istotną sprawą jak walka z siłami kontrrewolucyjnymi. Wymagało to olbrzymiego wysiłku zwłaszcza, że należało dopiero tworzyć Armię Czerwoną./Dużą rolę w obronie zdobyczy rewolucji odgrywała powołana wj^rudniu 1917 r. Nadzwyczajna t-Łoatrrewolucją \ Sahotnł.nmT—kierowana ___. Komisja wypracowywała stopniowo metody działania, koncentru- "l1 jąć sw.ą. uwagę, jaa walce, *,,sjtbotaża», ep«1tulaĆ}ą"r"FrganTźie}a-_J mi,i«;onfecr«MQlucyjnyi»l. Do kwietnia 1918 r. Komisja aresztowała np. Centralną Radę Strajkowych Komitetów Instytucji i Urzędów miasta Piotrogrodu, gdyż ta finansowała akcje sabotażowe w •• *L •<• w-. 4* wieln ursędach stolicy. V grudniu:pracownicy Komisji unieszkodliwili realizację planu Misji dyplomatycznej USA zamierzającej wysłać nad Don dla wojsk atanana Al«ks«go Kaledina transport z wyposażeniem wojskowy*, r łrtia bolszewicka starała się Koordynować wszelkie działania wewnętrzne zmierzające do umocnienia władzy rad. Sprzyjał temu fakt wzrostu jej członków. Od końca 1917 r. do stycznia 1918 r. liczba grup partyjnych wzrosła o ok. 35*, a liczba członków partii wynosiła ok. 390 tyś. W tej liczbie mieścił się pewien procent (ok. 10) ludzi, którzy zgłosili akces do partii bolszewickiej, opuszczając szeregi innych partii. Pod koniec 1920 r. partia liczyła już ok. 730 tyś. członków. ;• ' . ':-.'• • '-'.•"..'- . W dalszym ciągu jednak w łonie KC występowały poważne rozbieżności co do kierunków polityki wewnętrznej i działań' na forum międzynarodowym-. W warunkach przedłużającej się wojny domowej niektórzy działacze partyjni (Smirnow, Osiński, Sapro-now) wypowiedzieli się przeciwka tworzeniu regularnej Armii Czerwonej i angażowaniu oficerów z dawnej armii rosyjskiej. W trakcie kampanii przed IX Zjazdem RKP(b) rozgorzała ostra dyskusja co do roli i zadań związków zawodowych w nowym państwie, Lenin uważał, że należy dążyć do umocnienia centralizmu w zarządzaniu przemysłem, umocnienia dyscypliny pracy i wprowadzenia jednoaobowego kierownictwa w fabrykach przy zapewnieniu kontroli społecznej nad produkcją. Przeciwko tym poglądom wystąpiła grupa tzw. centralizmu demokratycznego (Sapronow, Osłński, Haksimowski, Jurewiew, Łutowinow). W niektórych sprawach popierali ją Szlapnikow ł Michał Tomski. % IX Zjazd RKP(b) obradował w gmachu Teatru Wielkiego w Moskwie w dn. 29 XlI-5 IV 1920 r. Porządek obrad przewidywał przedyskutowanie ważnych problemów zarówno gospodarczych, jak l organizacyjnych. W ciągu ośmiu dni wygłoszono 135 przemówień, przy czym aż sześćiokrotnie przemawiał Lenin. Referat ; dotyczący zadań gospodarczych przedstawił Trocki. Po dyskusji wybrana została komisja, która przygotowała rezolucję pt. aO najbliższych zadaniach budownictwa gospodarczego". Wskazywano w niąj na ogrom zadań stojących przed nową władzą w zakresie uruchomienia życia gospodarczego. W uchwale zwracano uwagę na konieczność działań kompleksowych z uwzględnieniem 68 metod planowania* Ważny* moaentem było podkreślenie roli elektryfikacji Rosji, Celem opracowania i wykonania planu gospodarczego należało przeprowadzić ewidencję wszystkich wykwalifikowanych robotników l aasową a oilizacj? do pracy. W wezwaniu do organizacji partyjnych Zjazd zwracał uwagę na rolą "subot-ników* (dni wolnych od pracy), które należało wykorzystać dla przeprowadzenia, ważnych prac. Ogólnorosyjski* subotnłkiea ogło-ezono dzień 1 Maja 1920 r. Ożywiona dyskusja dotyczyła roli zadań związków zawodowych. Referat na tan tewat wygłosił Bucharin. Przeciwko wycenieniu roli związków zawodowych w budownictwie gospodarczym wystąpił . Rlazanow. Sytuacja w partii bolszewickiej była więc skomplikowana. Problemom pracy wewnątrzpartyjnej poświęcić miał wiele uwagi kolejny zjazd partyjny. Powstanie III Międzynarodówki "•'".. f"'- •''.'•.•'•'.•-.'..' . ' .,•"'-.• Niezwykle ważnym aspektem zwycięstwa rewolucji socjalistycznej w Roaji była możliwość zjednoczenia grup i partii komu-niatycznych, a takie lewicowych partii socjalistycznych działających w szeregu pańatw. Rosyjska Komunistyczna Partia (boi-szewików) rzuciła hasło utworzenia Komunistycznej Międzynarodówki, Jako organizacji międzynarodowego ruchu komunistycznego, działającej teraz legalnie. Po odbyciu wstępnych, narad i konferencji (w Plotrogrodzia l Moskwie) rozpoczęła 2 marca 1919 r. w Moskwie obrady międzynarodowa konferencja komunistyczna z udziałem 52 delegatów reprezentujących 35 organizacji z 21 krajów Europy, Ameryki i Azji. V założeniach programowych zreferowanych przez Hugona Bberleina (Niemcy) i Bucharina reprezentującego RKP(b) stwierdzono, ze "narodziła eię nowa epoka - epoka rozkładu kapitalizmu. Jego rozprzężenia wewnętrznego, epoka komunistycznej rewolucji proletariatu*. Następnego dnia przemawiał Lenin, referując zagadnienie burzuazyjnej demokracji i dyktatury proletariatu. Przywódca RKP(b), powołując się na przykład Rosji, stwierdził, że tylko władza rad, realizując dyktaturę proletariatu, może zburzyć burzuazyjny aparat pań-Łstwowy i zapewnić masom pracujący* wolność i desokrację. Od 4 marca, po przybyciu kolejnych delegatów, konferencja ko»uni-styczna obradowała Już Jako Pierwszy (Założycielski) Kongres Międzynarodówki Komunistycznej. Dokonano tan wyboru organu kierowniczego Międzynarodówki - Komitetu Wykonawczego °cie8łpaździemikowy», pociągając za sobą inne wrogie elemen-*y» -^unKntJfjzostali pokonani w ciągu Jednego dnia, ale liczba ofiar była większa niż.w trakcie powstania październikowe-aty PO obu stronach wynosiły ok. 200 osób. Nie rezygnował z odzyskania władzy Kiereński. Otrzymał on i poparcie gen. Krasnoya, dowódcy 3 Korpusu Kawalerii. Wojska Kiereńskiego i Krasnowa, liczące ok. 5 tyś. kozaków i 60O podchorążych, ruszyły w końcu października.,.. _na. Piotpogród, nie napotykając początkowo zorganizowanego oporu.T Na wieść o tya 72 •: ...... ..,-.-;,. . . fiada Komisarzy Ludowych powołała 28 X.(10 XI) specjalną komisję do obrony Piótrogrodu, na czele z Leninem. Wojska rewolucyjne dowodzone przez lewicowego eserowea ppłk. Kichała Murawio-wa liczyły ok. 12 tya. ludzi. ;". . Pierwsza bitwa została stoozona 30 października (12 XI) blisko Wzgórz Pułkowskich. Oddział ekspedycyjny gen. Kraenowa został rozbity, co" zmusiło kozaków do cofnifciąsi.?.* nocy z 51 X (1 XI) do obozu kozaków w Gatezynle przybyli potajemnie. Pa-weł Dybięnko (ludowyKomisarz wojny) i marynarz Wasyl Truszyn. Wielogodziny bój z ciągle wzrastającymi wojskami rewolucyjnymi uzmysłowił kozakom ich trudną sytuacją. Ostatecznie »ie.dzy nimi a wysłannikami Rady Komisarzy Ludowych doazlo do porozumienia: kozacy mieli zapewnioną wolność odwrotu, w zamian zobowiązywali alf, do zaprzestania walk oraz aresztowania l wydania Kiereńskiego i gen. Krasnowa. Kierenski, który dowiedział się o trwających rokowaniach, postanowił uciec. Ostatecznie po wielu perypetiach przedostał sit do Skandynawii, a stamtąd »'początkach 1918 r. wyjechał do Erancjii * 1940 r. po klusce Francji « II wojnie światowej, wyjechał do USA (zmarł 1971 r,) Krasnow, którego oburzyła decyzja Kiereńskiego, dostał się w Gatczynie do niewoli. Był to wszakże okres, gdy "słowo honoru" generała, te nie wystąpi przeciwko władzy radzieckiej, wystarczyło by został uwolniony. Krasnow Jednak rozpoczął na-tychaiaat organizowanie wojsk kontrrewolucyjnych na południu, .;'.; :'•;<;.. '. \ •:' niebezpiecznym momentem w pierwszych tygodniach po rewo-x łucji były ';pogLejyr_pi;}ackiej które przejawiały się w organizowaniu napadów na magazyny i sklepy z alkoholem. Ze szczególną siłą wystąpiły one w Płotrogrodzie na przełomie listopada i grudnia. Niebezpieczeństwo polegało na tya, ze akcje te prowadziły do rozpijania ludności, zwłaszcza żołnierzy, którzy w stanie upojenia alkohole* mogli bezmyślnie prowokować starcia zbrojne, rozbijać sklepy, niszczyć mienie społeczne itp. V stolicy znajdowała alf wielka ilość różnego rodzaju składów l sklepów z alkoholami.- Ogromne piwnice mieściły się. np. pod Pałacem Zimowym i na Wyspie Cutujewskiej, Ba początku grudnia 1917 r. Bada Piotrogrodzka powołała specjalny Komitet do Walki z Pogromami, na czele z Włodzimierzem Bonoz-Bru- 73 Ai S jewiczem. Pod koniec grudnia pogromy pijackie zaczęły słabnąć, natomiast nowym, takie niebezpiecznym zjawiskiem stały się akty pospolitych przestępstw, których tylko w grudniu odnotowano w Piotrogrodzi* ok. 1400. Właściwie już w dniu zakończenia powstania zbrojnego w Pio-trogrodzie wystąpił przeciwko bolszewikom gen. JCaledin - ata-•an Kozaków dońskich. Do ich stolicy - Nowoczerkaska - zaczęli przyjeżdżać znani generałowie, a także cywilni działacze opozycyjnie nastawieni wobec rządów bolszewickich. 2 ( 15 ) listopada przybył tam były szef Sztabu Generalnego i wódz naczelny . gen. Michał Aleksicjew. Rozpoczął on formowania ochotniczej organizacji wojskowej, która przy końcu listopada otrzymała nazwę Armii Ochotniczej. 6(19) grudnia witany był w Nowoczertca-sku gen. Korniłow, , nieco później - jeden z jego zwolenników -gen. Antoni Denlkln. Z innych nazwisk warto wymienić generałów: Aleksandra Łukomekiego, Sergiusza Markowa i Iwana Koma-nowsklego. Pod przewodnictwem Kaledina powołany został Kozacki Rząd Wojskowy, który ogłosił niezależność ziem Kozaków dońskich oraz do chwili powrotu do władzy Rządu Tymczasowego - przejęcie całkowitej władzy na obszarach zamieszkałych przez Kozaków. Prowadzone od połowy listopada na większą skalę działania koncentrowały się głównie na terenach Zagłębia OonłecKłego. Kaledjn starał się wszelkimi siłami zapobiec umacnianiu władzy rad na,JBkrainie l na terenie Obwodu Wojska Dońfikieg^. Rząd • ^^^^HM**Mmi^M*MMWWMNHMB|RIII>B''''>IWl*^*l'MMMM^B^M... . - 7 * radziecki powierzył dowództwo nad wojskami walczącymi z Ka-ledinem Antonowowi-Owsiejence. Dość szybko nastąpiło rozstrzygnięcie, albowiem na przełomie stycznia i lutego sytuacja wojsk kontrrewolucyjnych stała się beznadziejna. 29 I (11 II) 1918 r. Kaledin popełnił samobójstwo, zaś nowym ata-manem został gen, Aleksander Nazarow. 25 lutego Nowoczerkask został zdobyty przez wojska rewolucyjne, 2? marca proklamowano Radziecką Republikę Donu. Zwycięstwo nad wojskami Armii Ochotniczej było bardzo zna-szące, ale armia nie została rozbita całkowicie. Korniłow i Alekslejew zdołali wyprowadzić swoje jednostki na Kubań, Jak ?1? późniei okazało, ten moment spowodował znaczne przedłużenie krwawych walk na obszarach Kubania. ,?*•-•' Oprócz Kozaków dońskich przeciwko władzy radzieckiej wy-• stąpili te*>Kozacy openburscy> dowodzeni przez atamana Aleksandra Dutowa oras( zabajkalscy pod wodzą atamana Grzegorza Si«-mionowa. Szozególnie groźne były akcje wojsk tatowa, działających na terenie dobrze zaludnionej ł ważnej strategicznie guberni i orenburskiej, przez której obszary przebiegała trans-syberyjska linia kolejowa. Kontrolując gubernię, nożna było łatwo przerwać łączność między Rosją centralną a Azją Środkową. Dutow olał poparcie silnych na Powołżu grup eserowakich, jak również nacjonalistów kazachakich z organizacji Masz (Naród). Wojska rewolucyjne dowodzone były tutaj przez Komisarza Nadzwyczajnego Zachodniej Syberii Piotra Koboziewa oraz Wasyla Bluchera, który stał na czele oddziału robotników z Samary (obecnie Kujbyszaw), Rezultaty walk styczniowych były niekorzystne dla Dutowa - musiał on wycofać się do Wierchnie-Ural-• ska. . • .-...- /Oceniając rozmiary i rezultaty pierwszego etapu, wojny domowej, należy wziąć pod uwagę całą złożoność ówczesnej sytuacji rosyjskiej. Ha dużych terenach, można nawet powiedzieć na większości obszaru byłego imperium, rewolucja utrwalała swe zdobycze w stosunkowo sprzyjających okolicznościach, lud bowiem wierzył w poprawę swej sytuacji, przede wszystkim zaś w rychłe zakończenie wojny.- Z drugiej strony, klasy posiadające dość długo były przekonane, że istnienie Rady Komisarzy Ludowych jest momentem przejściowym. V tym duchu wypowiadała się dalej funkcjonująca prasa burżuazyjna. Obóz kontrrewolucyjny, powtórzmy to jeszcze raz - bardzo niejednolity - kształtował się więc powoli, mimo ze różnych akcji antyradzieckich można by naliczyć w okresie listopad 1917-luty 1918 r. niemałą 1-lość. Nie były one jednak dostatecznie zsynchronizowane. Należy też wziąć pod uwagę okoliczność, która mogła obiektywnie działać przeciwko bolszewikom. Oto bowiem wprowadzając nowe porządki nie zawsze starano się dbać o poszanowanie obyczajów, religii czy starych przyzwyczajeń. Tak było np. nad Donem, gdzie władze rewolucyjne burzyły gwałtownie stare struktury społeczne, obyczajowość kozacką, usankcjonowaną długą tradycją niezależność itp. Tutaj potrzebne były inne matody wprowadzania nowej władzy niż w centrach przemysłowych. Tak • , .. ,..;.'V. '"i ••>;-.. -: .•';.. ••' :•; 75 •; więc powali kształtowały się w Rosji dwa główne ośrodki kontrrewolucyjne: południojry i wschodni,.' Nie bez znaczenia pozostawał tu oczywiście fakt, te rząd radziecki zaangażowany był do marca na froncie walk z Nlemcaol, które w pierwszym momencie zagroziły nawet Piotrogrodowi. Dopiero po podpisaniu traktatu w Brześciu nożna było spokojniej zająć się organizowaniem nowych oddziałów Armii Czerwonej do walki z Jednostkami białogwar-dyjskimi. Dochodził Jeszcze jeden bardzo istotny czynnik - oto po podpisaniu traktatu brzeskiego postanowiły podjąć interwen- ' cje w Rosji państwa Ententy, co wiązało się główni* z faktem wylądowania v tym czasie w Finlandii Kiemców. Od 9 marca zaczęły przybywać do Murmańska desanty angielski* i francuskie, a 5 kwietnia wylądował w« Vładywostoku pierwszy kontyngent Japończyków. Interwencja sojuszników, a więc Anglii i Francji nie miała do »aja 1918 r. charakteru interwencji zbrojnej, a-1* musiała ona niepokoić Radę Komisarzy Ludowych. Trzeba też zauważyć, te zostały zajęta ważne strategicznie punkty na północy i Dalekim Wschodzi*. Tymczasem, by użyć obrazowego określenia, płowienie wojny domowej rozprzestrzeniały się. Szczególnie zaciekłe walki trwały na Kubaniu, Powołżu i Uralu. Kle było spokoju w Moskwie i Fiotrogrodzie. Ha Kubaniu połączona siły Armii Ochotniczej i Kozaków kubańskich dowodzone przez gen. Korniłowa podjęły próbę zdobycia Jekaterynodaru (obecnie Krasnodar). Nie zdało się tona nic, gdyi garnizon radziecki był dość liczny, 13 kwietnia wybuch pocisku na kwaterze Korniłowa położył kres życiu generała. Funkcję dowódcy objął gen. Deulkin i wyprowadził swoje oddziały w Stepy Salskie. Wydawało się, że sytuacja w Radzieckiej Republice Donu u-legnie pewnej stabilizacji, gdy tymczasem od kwietnia pogłębiły się nastroje antyradzieckie. Na nic zdało się ogłoszenia stanu wojennego w Rostowi* i Nachiczewaniu (obecnie dzielnica Rostowa). Zbuntowani Kozacy zdobyli Nowoczerkask i pouad 20 różnych stanic. Warto tu odnotować, że otrzymali oni broń i amunicję od państw centralnych, a zwłaszcza od Niemiec. To właśnie pod naciskiem niemieckim wybrano nowego atanana w osobie gen. Piotra Krasnowa. . (Jj ty* cz*»ie zaktywizowały również swoją działalność róż- 76 . . • . ,;.•.,,;,..,'{.•, na ugrupowani* antyradziecki? na ^w^łtu^ijlyfctrijU • Stało śle. to w duiym stopniu za sprawą tzw. Korpusu Czechosłowackiego («* żywa ste. również «axwy Legion Czechosłowacki). Ta duża,bo Ok. 6Q-tysięczns formacja wojskowa złożona była z Czechów t Słowaków, którzy jako żołnierze arttił austriacki*,} dostali »if w o-krasie l wojny światowej do niewoli rosyjskiej. Z nich to u-formowano korpus, który rządy państw Ententy uznały oficjalni* za część swoich sił zbrojnych. Po wielu sporach i dyskusjach postanowiono, i* korpus będzie ewakuowany z Rosji na Północ, póini*4 trasę zmieniono? przez Syberie, do portów Dalekiego Wschodu. Władz* radziecki* wyraziły na to zgodę, lecz w praktyo* •-tjwdotaeji natraf iła na różne przeszkody, powodowała powstawanie konfliktów zarównoz władzami jak i ludnością cywilną (głownia na U* brtódw żywności).1 W maju w Mariińaku, miasteczku położonym miedzy Temakięm i Krasnojarskie* żołnierze czechosłowaccy rozbroili radziecki oddział partyzancki, a następnie o-penowali\pł«sto» Z kolei w okolicach Omska czerwonogwardziści podjęli próbę rozbrojenia transportu czeskiego. 25 aa ja, Tro-eki (ówczesny ludowy komisarz spraw wojskowych) wydał rozkaz grożący rozstrzelaniem każdego uzbrojonego Czecha i Słowaka. Ii» aogło to nie zaognić sytuacji. Korpus rozpoczął teraz regularne walki ł lokalnymi władzami radzieckimi. 27 maja, zajął Csflabinsk, 28 maja - Hiżnieudinsk, 29 maja - Penzę. Działania Korpusu stały ale sygnałem do wystąpień lokalnych antyradzieckich ugrupowań. W czerwcu Korpus Czechosłowacki l rosyjski* grupy antybolszewieki* prowadziły dalej natarcie. f c?erwc« zdobyto Sara&rę, 15 czerwca - Barnauł, 19 czerwca -Xr«4n»j«p«k i Troick. 27 czerwca - Złatoust na Uralu, 29 czer» wca - Władywostok. ••'»_.„związku. z« ąbliżanłem aią Korptisu Czechosłowackiego do Jekaterynburga (obecni* Swlerdłowsk), Rada Uralsksi, jak stwierdza sią w źródłach radzieckich, podjęła, decyzją o straceniu byłego cara z całą rodziną oraz wszystkich dorosłych przedstawicieli rodu Romanowów, którzy byli w areszcie. Lkt ten miał miejsce 17 lipca. Wywołał on w Rosji radziecki był; niewielki i łojaka Interwencyjne dotarły do Szenkurska (ok. 260 km na po-.iidnle od Archanglelska). Ale tu nastąpiła niespodzianka - r*-gularne Oddz4ały Armii Czerwonej powstrzymały atak i ofensywa połączonych wojsk, interwencyjne-kontrrewolucyjnych utknęła w •lejąca. Ośrodek północny nie przejawiał odtąd większej aktywności, chociaż wiązał pewną ilość wojsk radzieckich. front był głównym świadectwem trwającej wojny domowej, a-1« nie jedynym. Siły wrogie bolszewikom działały z różnym na-«$*«nlem właściwie wszędziei na wsł, w fabrykach, urzędach, v/is*ych uczelniach, redakcjach gazet. Do dzisiaj nie posiadamy naukowego opracowania obrazują-, eego działalność anarchistów w warunkach rzeczywistości radzie-* akiej. Oblicza się, ze w listopadzie 1917 r. było w Piotro-gredaie 18 tyś. anarchistów, w 1918 r. organizacje anarchistyczne istniały w 73 miastach Rosji. /Szczególnie aktywnie działał* moskiewska federacja anarchistów, zwłaszcza po przeniesieniu stolicy do Moskwy (marzec 1918 r.). Anarchiści zacze.ll Organizować bojówki - tzw. czarną gwardię. Wzrastała ilość po--ipolltych przestępstw dokonywanych przez kryminalistów pod-iiywającyeh s i? pod miano anarchistów. Robert Lockhart napi-sał w swym pamiętnika: "V zaraniu rewolucji bolszewickiej życia ludzki eau zagrażało jedynie rzeczywiste niebezpieczeństwo i to nie ze strony bolszewików, lecz ze strony anarchistów*. 'łfładze postanowiły zatem rozbroić "czarną gwardie,". Akcje, tę Miał* zorganizować nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem iWCzK ) kierowana przez Dzierżyriskiego, Zada- * i / •'•','•' cle tQ zlecono Malkowowł - komendantowi ochrony Kremla.'V Pio- trogrodzie analogiczną akcję wykonali strzelcy łot&wfcey. •Czarną gwardię" rozbrojono też w innych miastach, aresztując przy okazji wielu pospolitych bandytów. Wydaje się, za zlikwi-;?Lwanie "czarnej gwardii" zapobiegała utworzeniu ośrodka anarchistycznego w Rosji. Zapewne taki oel miały rozmowy, jakie % czerwcu 1918 r. przeprowadził w Moskwie i Piotrogrodzte Mer Stor Kachno, przywódca -anarchistów ukraińskich. Rozmowy •'••••'. •';•.• 79 nie przyniosły żadnych rezultatów, co może świadczyć o tym, iż anarchiści zostali od tej pory pozbawieni szerszego oparcia. l Po pokoju brzeskim, gdy rozbieżności między bolszewikami a lewicowymi eserowcami doprowadziły do zerwania współpracy, ci ostatni zaktywizowali swoją działalność w kierunku podje-clą próby przejęcia władzy. Początkowo liczyli oni na zdobycie większości w wyborach do rad, gdy to stało się nierealne, przystąpili do działań zbrojnych. V historiografii mówi się więc o puczu lewicowych eserowców zorganizowanym w Moskwie w lipcu 1918 r. Sygnałem do rozpoczęcia akcji miało być zabójstwo ambasadora Itiemlec w Rosji, hr. Wilhelma.von ttirbacha. Plan zatwierdzony na III zjeździe lewicowych eserowców (28 VI-1 VII) przewidywał również dokonanie zabójstw kilku niemieckich dowódców, co miało w efekcie doprowadzić do interwencji niemieckiej. 4 lipca rozpoczął w Moskwie obrady V Zjazd Rad. Przywódczyni partii lewicowych eserowców - Spirydonowa wygłosiła wówczas płomienne przemówienie zapowiadające w istocie walkę. ,6 lipca dwaj lewicowi eserowcy, wówczas pracownicy VłCzK, weszli do ambasady niemieckiej, zwracając się o spotkanie z ambasadorem. Podczas rozmowy wyjęli nagle rewolwery i zaczęli strzelać do Niemców, po czym rzucili bombę. Mirbach został zabity, zaś zamachowcy zbiegli. Sytuacja była bardzo poważna. Na wieść o zamachu do gmachu ambasady niemieckiej przybył Lenin, wyrażając żal z powodu zaistniałego incydentu. Dzierżynski skierował swe kroki do kierownictwa spisku l został aresztowany. Rada Komisarzy Ludowych podjęła nadzwyczajne działania, by odizolować lewicowych eserowców. Wieczorem aresztowano całą ich frakcję obecną na zjeździe rad. Równocześnie ściągnięto wojsko, zwłaszcza dużą rolę odegrali tutaj strzelcy łotewscy dowodzeni przez Joachima Yacetisa, późniejszego dowódcę Armii Czerwonej. Całością akcji wojskowych kierował Podwc-jski.J 7 lipca rankiem lewicowi eserowcy zostali w Moskwie rozbici. Powstanie moskiewskie nie było jedyną akcją lewicowych e-serowców. Do 21 lipca trwały zacięte walki w Jarosławiu, przynosząc znaczne zniszczenie miasta. Wystąpienia na mniejszą Skalę miały miejsce w Piotrogrodzie. Bybińsku, Muromie, Sym- 80 . .•;• • . .. . • ' , . . birsku l innych miastach. W rezultacie doprowadziły on« praktycznie do likwidacji partii lewicowych eserowców - wielu przywódców powstania rozstrzelano, wielu rozpoczęło działalność nielegalną, inni przeszli w latach 1918-1920 do partii bolszewików. Lewicowi eserowcy - członkowie rad - zostali z nich usunięci. Zanim jednak rozprawiono się, ostatecznie z ni-rai, grupy eserowskie zorganizowały jeszcze szereg akcji terrorystycznych wobec działaczy bolszewickich. Działalność szpiegowską, sabotaż i terror organizował np. Borys Sawinkow, jeden z kierowników byłej organizacji bojowej eserowców, Wyrazem aktywności_terroryat3fcznej eseroweów był ?amach na Lenina dokonany 30 sierpnia 1918 r. przez Fannie Rajd (vel Dorq Kapłan). Dzień wcześniej w Piotrogrodzie ofiarą zamachowców padł przewodniczący piotrogrodzkiej Czeki - Uryokl. W takiej sytuacji Centralny Komitet Wykonawczy Rad uchwał 2 września rezolucję o zbiorowej odpowiedzialności kontrrewolucjonistów za każdy zamach na przedstawicieli władz radzieckich oraz proklamował przekształcenie Rosji radzieckiej w jednolity obóz wojskowy. 5 września Rada Komisarzy Ludowych uchwaliła "Dekret o czerwonym terrorze'1, który przewidywał umieszczanie wrogów klasowych w obozach robót przymusowych, zaś rozstrzeliwanie tych którzy powiązani byli z kontrrewolucyjnymi organizacjami, spiskami czy buntami. • ^Oceniając ogólnie przebieg wojny domowej . w okresie od marca do listopada 1918 r., dostrzec można kilka charakterystycznych momentów. Przede wszystkim uwidoczniła się. tendencja roz-wojowajcontrrewolucjł w kierunku tworzenia dyktatur wojskowych. Y9 wszystkich trzech głównych ośrodkach ukształtował ślą lub próbował kształtować się taki właśnie typ rządów. Na Południu rządy dyktatorskie sprawował gen. Benikin, na Wschodzi* admirał Kołczak, jedynie na Północy utrzymał się, rząd kompromisowy, aczkolwiek i on od listopada ciążył wyraźnie ku Kołczakowi. Druga charakterystyczna okoliczność wyróżniająca okres marzec-li-stopad 1918 r. to doninacja burżuazji w środowisku klas posiadających. Ta grupa dysponowała największą ilością środkóy materialnych l ona też zaczęła dyktować przebieg wydarzeń w obo-zis kontrrewolucji. Następny okres wojny domowej miał być wiec starciem dwóch ukształtowanych systemów - dyktatury proletariatu z dyktaturą wojskową burżuazji.' ' . - 81 • V Obliczu tak złożonej sytuacji wewnętrznej rząd radzie-oki starał się przede wszystkim wzmocnić Armię Czerwoną. Mobilizacja przeprowadzona w drugiej połowie 1916 r. dała ok. 37 tyś. oficerów, ponad 126 tyś. byłych podoficerów oraz ponad i min szeregowych żołnierzy. W sumie więc w końcu tego roku Armia Czerwona liczyła ok. 1,7 win żołnierzy i ochotników. Obszary działań podzielono na trzy fronty: północy, wschodni i południowy. 2 września powołano Rewolucyjną Radę Wojskową^ Republiki z Trockim na czele. 4 września naczelnym dowódcą został Yacetis, - zaś dowódcą frontu wschodniego Sergiusz Kamienie*. Tak więc mając na uwadze osiągnięte w 1913 r. niewątpliwe sukcesy oddziałów białogwardyjskich, władze radzieckie starały się. umocnić' swe wojska. Mało kto jednak przypuszczał, że rok 1919 będzie tak dramatyczny. ł O progu tego roku zaszły wydarzenia, które miały ważne znaczenie dla władzy radzieckiej) z jednej strony klęska Niemiec spowodowała, ii zniknęło zagrożenie na Zachodzie, z drugiej jednak rządy Ententy mogły teraz skierować do Rosji nowe ilości wojska i środków materialnych.'Inny moment, to upadek Per-mu 25 XII 1918 r., który co prawda1 nie zachwiał frontem wschodnim, ale wywołał duży niepokój, czego wyrazem było powołanie przez KC RKP(b) specjalnej komisji (Stalin ł Dzierżyński), która miała zbadać okoliczności przegranej wojsk czerwonych. Pomoc z zagranicy uwidoczniła się zwłaszcza na południu, szczególnie zaś odczuły ją wojska Kołczaka. Równocześnie wojska sojusznicze wylądowały w portach czarnomorskich: Noworosyjsku, Odessie ł Sewastopolu. Wojska angielskie zajęły Baku ł Batumi; duże tereny zajęli Francuzi - Odessę, Chersoń, Nlkołajew oraz cały Krym. Sukcesy te były wszakże nietrwała, bo już w początkach kwietnia na skutek ofensywy Armii Czerwonej wojska sojusznicze rozpoczęły ewakuację. Wojska radzieckie pokonały tez Brytyjczyków pod Szenkurskiem na froncie północnym. W marcu 1919 r. rozpoczął nową ofensywę Kołczak z zamiarem opanowania Uralu i Powołża oraz połączenia się z wojskami gen. ^enikina na południu. Początkowo natarcie rozwijało się po nyśli Kołczaka (zdobyto Ufę i Samarę), a straty 5 armii ra- zlecklej wynosiły pk. 5<# stanu. W połowie kwietnia Kołczak zbliżył się do Wołgi. Wówczas to dowództwo naczelne Armii Czer- 82 . '. '.' .••'••-.-...'. wonej zatwierdziło plan Michała Frunzego, który proponował «•» stosować ataki skrzydłowe i obejść armie, zachodnią Kołczaka. Operacja wojsk rewolucyjnych zakończyła ale zdobyciem Ufy (19 VI), Permu <1 YIIV Jekaterynburga (14 VII) i Czelabińska (24 VII). 14 lipca, zdobyto stolic? wschodniego ośrodka kontrrewolucji - Psiśk. Tu trzeba dodać, ze obiektywnym czynnikiem sprzyjający* Arnil Czerwonej był ruch chłopaki stanowiący odpowiedź na gwałty, grabieże i różne inne okrucieństwa stosowane wobec ludności cywilnej przez wojska dyktatora. Kołczak dostał aię w ręce władz rewolucyjnych, podobnie jak i ostatni premier jego rządu Wiktor Piepiełajew. Obaj zostali rozstrzelani 7 lutego 1920 r. w Irkucku. Zacięte walki trwały nadal na południu. Krasnow chciał za wszelką cenę opanować Carycyn (obecnie Wołgograd). W końcu listopada 1918 r. po raz trzeci skierował swe siły na to miasto. Operacja nie powiodła się, a pobici 'Kozacy wycofali się Spod Carycyna pozostawiając tysiąca poległych i jeńców, (tle oznaczało to jeszcze likwidacji ani oporu Kozaków dońskich, a-ni Armii Ochotniczej Denłkina. W marcu 1919 r. wojska Deniki-na zaatakowały Zagłębie Bonieckie. W tym czasie naUkrainie doszło niespodziewanie do antyradzieckiego wystąpienia ataaa-na Nikifora Grigoriewa, dowódcy 6 dywizji ukraińskiej frontu południowego. Bunt objął' duże obszary, w tym wiele miast) J**, katerynosław, Chersoń, Nikoiajew, Czerkasy. Wystąpienie Ori- : gorlewa stłumiono, ale bunt ten osłabił opór stawiany Deniki-nowi przez front południowy. Niezależnie od tego Armia Czerwona musiała tłumić powstania kułaków wybuchająca, zarówno v strofie frontowej, jak-i bliskim zapleczu. Bardzo niebezpiecznym momentem była ofensywa armii dowodzonej przez Mikołaja Judenicza skierowana na Piotrogród, Rozpoczęła się ona 13 maja z Estonii i po pewnych niepowodzeniach czyniła postępy. We wrześniu w rakach białych znalazły się : takie miejscowości jaki Jamburg, Oatczyna i Dłetskoje Siało. Robotnicy Piotrogrodu ponownie pomogli Armii Czerwonej. W dniach 21-26 października na Wzgórzach Pułkowskieh, właśnie .tam, gdzie w listopadzie 1917 r. pokonani zostali Kozacy Krasnowa i teraz zwycięstwo odniosły wojska rewolucyjna. Judenlcz złożył 1 grudnia funkcją dowódcy ł wyjechał do W. Brytanii. Porażka * • ' .' • .'•••.•••••'."'•'•'' ••••!'- :•....' . .. , . ' ' . . • .:•'< , 83 pod Płotrogrodem przekreśliła szansę północnego oirodka kontrrewolucji. Wojska amerykańskie i brytyjskie zaczęły opuszczać północ, aczkolwiek likwidacja ośrodka trwała do 1920 r. V. maju 1919 r. jednostki kontrrewolucyjne na południu u-legły wzmocnienia wraz z ukończeniem formowania Armii Kaukaa-skiej dowodzonej przez gen. Piotra Wrangla. ?0 czerwca armia Wrangla wkroczyła do Carycyna. Również na innych odcinkach wojska Deniklna przeprowadziły udane operacje. W rezultacie wojska kontrrewolucyjne osiągnęły Unię: Carycyn-Bałaszów-Po-worlńo-Nowochopersk-Biełogorod-Aleksandrowsk-rzeka Dniepr. Teraz w otoczeniu Denikioa zaczęto się zastanawiać nad kierunkiem głównego uderzenia: sam Denikin był za tym, by zaatakować Moskwę, Wrangel wypowiadał się za pójściem na wschód i połączeniem się z'Kołczakiem. Ostatecznie Denikin rozpoczął natarcie w obu kierunkach. Decydujące walki rozpoczęły się w lipcu, przy czym Stosunek sił, .jak się wydawało, był korzystny dla Armii Czerwonej, która dysponowała ok. 170 tyś. żołnierzy, biali mieli ok. 150 tyś. Wojska radzieckie posiadały .przewagę w artylerii l karabinach maszynowych, natomiast wojska blałogwardyjskie dysponowały większą ilością pociągów pancernych, samochodów pancernych i samolotów. W pierwszej fazie walić przewagę uzyskali białogwardziści: 18 sierpnia opanowali Tambów, zagrażając Tulę,' 20 września zdobyty został Kursk, 6 października - Woróneż, 13 października - Orzeł. Był to największy sukces Deniklna w wyprawie na. Moskwę (w stolicy ogłoszono stan wojenny). . Wobec poważnego zagrożenia stolicy naczelne dowództwo Armii Czerwonej skupiło na zapleczu frontu południowego wszystkie rezerwy, przygotowując się do ofensywy. Sprzyjało jej faktyczne zawieszenie broni" na froncie polskim. Ofensywę rozpoczęto 10 października (operacje? orłoysko-kromske i woro-nesko-kastorneńska). W rezultacie rozbiciu uległy najlepsze oddziały Armii Ochotniczej oraz korpusy konne Konstantego Momentowa i Andrzeja Szkury.'Wśród wojsk radzieckich szczególną sławę zyskał korpus konny Slemiona Budionnego. Od końca pai-dzieraika wojska Deniklna cofały się nieustannie: f20 X -zdobyto Orzeł, 24 - Woronez, 15 XI - Kastom^., if-.' Kursk, 12 XH - Charków i połtawę, 16 - Kijów, 3 stycznia 1920 r. Armia Czerwona zdobyła Carycyn, Taganrog l Rostów nad Donem. Armia Denikina rozerwana na trzy części, cofając alf na północny Kaukaz i ku Odessie, została częściowo rozbita, a częściowo ewakuowana na Krym. Generał Denikin i szef jego sztaba gen. Iwan Romanowski wyjechali za granice, natomiast dowódcą jednostek kontrrewolucyjnych na południu został Wrangel. W początkach 1920 r. nastąpiła likwidacja ośrodka kontr-rewolucjyjnego na północy. 21 lutego wojska radzieckie zdobyły Archang lei sk, a 13 marca Murmańsk. Rozbite grupy biało-gwardyjskie schroniły się na terenie Finlandii. Niebezpieczeństwa działań Wrangla nie można było lekceważyć, zwłaszcza, ze w połowie 1920 r. jego armia liczyła ok. 150 tyś. żołnierzy. Zacięte walki rozpoczęły się 6 czerwca, przynosząc kontrrewolucjonistom przewagę, wojska Wrangla doszły do linii Dniepr-Nikopol-Oriechowo. Rząd radziecki musiał brać pod uwagę nie tylko siłę militarną Wrangla, ale i jego działania mające na celu ponowne wzniecenie powstań na Kubaniu i nad Donem. Bolszewicy po zajęciu ziem kozackich prowadzili tu zręczniejszą politykę niż w okresie walk z Deni-kinem i dlatego ludność kozacka zachowywała się lojalnie. Bardziej złożona była sytuacja na Kubaniu, gdzie przez długi jeszcze czas aktywne były dobrze uzbrojone oddziały "kułackie". Należy dodać, że w omawianym okresie Armia Czerwona zaangażowana była również w walkach na froncie polskim (o czym będzie mowa dalej) i dopiero od października, tj. po zawieszeniu broni z Polską, można było przerzucić z zachodu na południe dodatkowe jednostki. 21 września utworzony został samodzielny front południowy do walki przeciwko Wranglowi, Jego dowódcą został Frunze. Zacięte, krwawe walki trwały na Krymie do końca listopa-.da: 15 Armia Czerwona zdobyła Sewastopol i Teodozję, 16 -Kercz, 17 - Jałtę. Wrangel i znaczna część jego wojsk znaleźli schronienie w obozach wojskowych na wyspach śródziemnomorskich oraz na Bliskim Wschodzie. Klęska Wrangla oznaczała zakończenie wojny wewnętrznej na dużą skalę. Różne Jej ogniska tliły się, jeszcze nawet do 1922 r., zwłaszcza na krańcach państwa. Najważniejsze Jednak było to, że ustały wyniszczające kraj walki i można było przy-'stąpić do odbudowy zrujnowanej gospodarki. 85 Rosyjska wojna domowa należała do Jednej z najbardziej tragicznych w dziejach świata. W społeczeństwie rosyjskim nastąpił ogromny rozłam, który przyniósł wielki* straty ludzkie i materialne (liczba ofiar.ludzkich trudna jest do ustaleniaJ. Dramat sytuacji polegał na tym, że wojna domowa wybuchła po wycofaniu .się Rosji z wojny światowej. Rosyjska wojna domowa przyniosła wielkie straty kulturze i nie ma chyba przesady w stwierdzeniu, że wywarła określony wpływ na psychikę społeczeństwa. O wydarzeniach z lat 1917-1920 nie można było długo zapomnieć. Odrębnie należałoby potraktować stanowisko inteligencji wobec zachodzących wydarzeń. Niemała jej część wyemigrowała w latach trwającej wojny lub wkrótce po Jej zakończeniu. ./Pytanie zasadnicze odnieść należy do źródeł sukcesów • Armii" Czerwone J. Wydaje się, że w pierwszym rzędzie trzeba wskazać na umiejętność pozyskania przez władze radzieckie szerokich mas nie tylko do walki, ale l do wielkich poświęceń. Przecież nie należały do rzadkości sytuacje, kiedy walczące oddziały (zarówno białych, Jak i czerwonych) zabierały wieśniakom zboże czy żywy Inwentarz. • Przeciętny mieszkaniec wsi rosyjskiej nie bardzo orientował się w motywacjach politycznych trwającego konfliktu. Czas pracował wszakże na korzyść bolszewików, którzy potrafili zorganizować pracę propagahdowo-wyjaśniającą i przeciągnąć na swoją stronę większość obywateli. Oczywiście, zwycięstwo okupione zostało - wielkim wysiłkiem. Według najnowszych obliczeń historyków radzieckich, przez szeregi Armii Czerwonej przewinęło się wiele milionów osób, przede wszystkim robotników i chłopów; z tej liczby 780 tyś. żołnierzy zginęło, a 1,4 min zmarło lub ciężko chorowało w następstwie chorób zakaźnych, głodu, odmrożenia itp. Liczba ofiar "białych" mogła być w przybliżeniu podobna, a biorąc pod uwagę straty wśród ludności cywilnej otrzymamy jakże tragiczny bilans wojny domowej. Naturalnym następstwem tego stanu musiało być o-gólne wyniszczenie gospodarki. Wojna domowa była zwycięstwem koncepcji dyktatury proletariatu nad dyktaturą wojskową,VDla przeciętnego obywatela Rosji ważne było wszakże, jakie decyzje podejmą teraz nowe Władze dla polepszenia życia umęczonych ludzi. To był kolejny bardzo ważny egzamin władzy radzieckiej. 87 H o z d ż La* .'.->• '-' KOMUNIZM WOJENNY' '" O i • Sytuacja polityczno-gospodarcza, Jaka powstała na Jesieni 1918 r, , przede wszystkim zaś coraz większa aktywizacja sił wewnętrznej kontrrewolucji (30 sierpnia dokonano w MOS-, kwie zamachu na życie Lenina) skłoniły władze do ogłoszenia w Rosji stanu wojennego. Eekret z !2 j#rzeSnia 191|rJ stwierdzał, że "wszystkie siły i"środki UWjaliatyczńej "republiki stawia się 4o dyspozycji świętej spravfle walki zbrojnej przeciwko napastnikom. Sezyscy obywatele powinni wziąć udział w obronie kraju*. Tym samym Rosja radziecka wkraczała w okrea zwany koaunizBcm wojennymT^ Oznaczało to, iż w walce o utrzy-manie władzy'IwłsłsewtktJsr^^aatosowane zostaną nadzwyczajne środki 'służące zabezpieczeniu potrzeb Ar*»l Czerwonej oraz lud-ąosci pracującej W miastach. Całością poczynań na tym "odcinku miała kierować Rada Obrony Rob»tni«zaJ- i CłAogskiej utworzona 30 listopada 191S j* i przekształcona w^tadę Pracy i Obro-fWf t1920 r.)."i Decyzje Rady Pracy i Obrony kierowanej przez X»4«^ przjstosgw^a^y całą gospodarką do potrzeb^wgjnjl. l Dotyczyły one zardwnćrmłast, JaS i .waJTT"—Nowa polityka nie zo-atała poprzedzona opracowaniem i: opublikowaniem jakiegoś szerokiego programu; nigdy te4 nie zostało wypracowane jej pełne i oficjalne uzasadnienie teoretyczne. To rozwój łydąrzeń doprowadził radziecką politykę do komunizmu wojennego. Jak wskazuje nazwa, wojna była przyczyną wprowadztiiia określonej iiczby nadzwyczajnych decyzji, Polityka komunizmu wojennego y odniesieniu do przemysłu polegała przede wszystkim "na maksymalnym aktywizowaniu pro-Jtokeji dla potrzeb frontu. O skali trudności na tym odcinku niech świadczy fakt, iż ponowne przestawienie przemysłu na produkcję zbrojeniową odbywało się v warunkach nie zakończonej Jeszcze nacjonalizacji przedsiębiorstw oraz poszukiwań odpowiednich fora zarządzania gospodarką. Mimo to w 1919 r.,u-ważanya za najtrudniejszy. Jeżeli wziąć pod uwagę sytuację na froncie walk wewnętrznych, zdołano utrzymać produkcję broni i amunicji na obszarach kontrolowanych przez rady. Sytuacja była jednak nad wyraz trudna, albowiem wojna przyniosła przemysłowi rosyjskiemu Obniżenie produkcji do 3296 stanu z 1913 R-fialeiy również zauważyć zmiany, jakie zaszły w środowisku ro-łiótnlczym wielkich centrów przemysłowych. Duża część robatni-L ków zaala*ła_sis_j* szeregach Armii Czei-wonej^ ponadto w wą-t runkach tragicznej sytuacji aprowizacyjnej miaat poważna część rodzin wyjechała po prostu na wieś. Jycie robotników Piotrogrodu, Mo«kyy i innych oiast nękanych codziennymi brakami środków żywnościowych i opału nie mogło sprzyjać wżro--atowi wydajności pracy. Tu trzeba wyjaśnić, że w warunkach komunizmu wojennego sytuacja na rynku pieniężnym była bardzo Skomplikowana (w obiegu były różne pieniądze, Jak) ruble carskie, banknoty Rząd Tymczasowego, radzieckie "znaki" pieniężne, różne lokalne surogaty pieniężne), co w praktyce prowadziło do naturalizacji wymiany towarowej, zwłaszcza między miastem a wsią. tych okolicznościach robotnicy nie otrzymywali w prak- lecz kartki, na podstawie których mogli otrzymać niewielkie racje żywnościowe, materiały ubraniowa, obuwie itp^Na przykład 1/1918 r. w Moskwie istniały trzy kategorie kartek zaopatrzeniowych! 1 dla robotników pracujących fizycznie, gospodyń domowych mających w swych rodzinach nie mniej niż ^ osoby i dzieci w wieku od 1 do la roku życia; 2) dla urzędników, uczniów, dzieci od 12 do 16 roku życia oraz gospodyń domowych v rodzinach 3-osobowychj 3) dla osób zatrudniających siłę roboczą, ludzi wo.nych zawodów i innych. Dla przykładu można podać, że na kartkę pierwszej kategorii można było otrzymać ok. 1/3 funta chleba i ok. 1,75 funta ziemniaków . Istniał oczywiście czarny rynek. Ciekawie charakteryzował ten stan angielski dziennikarz Artur Ransotae przeby- tych wynagrodzenia. 1 1 Junt » 0,4055 kg. 88 wający w 1919 J*, -w- Moskwie, "Poza żywnością otrzymaną na karw tki można było otrzymać produkty żywnościowe od spekulantów po cenach niezmiernie wygórowanych: chleb kartkowy kosztuje 1 rb 20 kop. za funt, a u spekulantów - piętnaście do dwudziestu. Funt cukru kartkowego kosztuje 12 rubli, zaś pozakartko-vy - nigdy mniej niż 50". Szczególną opieką otoczono dzieci w wieku szkolnym, gdyż te otrzymywały w szkole bezpłatnie o-biady. Wartość kartek żywnościowych wynosiła średnio 2,5-3 rb. wg cen przedwojennych, a ogólna suma zarobku ok. 6,5 rb, l co stanowiło ok.. 30J6 przedwojennego wynagrodzenia robotników. Nie wystarczało to na utrzymanie rodziny i dlatego robotnicy podejmowali różne dodatkowe zajęcia. Najlepszym wszakże sposobem powiększenia budżetu domowego było otrzymanie dodatkowej karty żywnościowej. Według spisu z 1920 r. na terenie Republiki Rosyjskiej mieszkało 12,3 min osób zatrudnionych w instytucjach państwowych, a Komisariat ds. Żywności wydawał 21,9. min kart, a więc ok. 9,6 min kart pobrano dla osób fikcyjnych. Wiele osób trudniło się nielegalnym handlem towarów otrzymanych jako wynagrodzenie lub skradzionych w fabrykach. Administracja, jak można sądzić na podstawie różnych dokumentów, tolerowała nierzadko fakty drobnych kradzieży towarów dokonywanych przez najmniej zarabiających. Podatkowe zarobki sięgały w skali miesięcznej ok, 1,7 rb, a więc średni zarobek miesięczny liczony wartością kart żywnościowych l otrzymanych towarów wynosił w łatach 1919-192.1 ok. 8,5 rb (wg cen przedwojennych), co stanowiło ok. 4095 przedwojennego wynagrodzenia robotnika. . 'Takie były wówczas realia w przemyśle, który wg danych na dzień 1 lipca 1919 r. znacjonalizowany był w 37#. Do 1 kwietnia 1920 r. liczba zakładów przejętych przez państwo wynosiła &141",. t j. 61# ogółu przedsiębiorstw. Ustawa z 28 lis-^pjgada 1920 r. praktycznie likwidowała prywatną włanośó, gdyż postanowiła, że nacjonalizacji podlegają zakłady zatrudniające więcej niż pięciu robotników. :, •'. Równocześnie postępował proces centralizacji zarządzania przemysłem. Na czele tego systemu stała Najwyższa Rada Goa-padącsza^ jctśLre j podporządkowane były główne zarządy (gławki) 89 ł komitety centralne (centry). W 1920 r. istniało 70 zarządów głównych sprawujących nadzór nad sprawami wydobycia węgla, ropy naftowej, złota itp. W ówczesnym systemie gospodarki radzieckiej «częły powstawać również zjednoczenia (trusty) obejsujące przedsiębiorstwa w przekroju gałęziowym t terytorialnym. W praktyce system głównych zarządów i trustów powodował przerost biurokracji ł był od początku krytykowany. Między innymi krytyczną ocenę systemu kierowania gospodarką zawarto w rezolucji IX Zjazdu RKPyc:?i'linii kolejowych. Koszty inwestycji miały wyra eid ók. 1? ml4 rb. T a b e la 1 Główne wskaźniki produkcyjne według planu OOELRO Produkcja -.;: "'• .Rok' - ' '• ''. według założeń planu 1913 1920 Surówka żelaza (nln t) A,2 0,116 ,'•• '.8,2 ' Stal " A.2 0,194 . ;ó,5/ Ruda żelaza "* 9,2 P';t6.4- . 19,6 Miedź (tyś, t) 31,1 °..3 ''•; 81,9 Aluminium (tyś. t) . '•:'- . ..'• •'- '.'.. •' ' - 9,8 Węgiel (Sin t) . 29,1 8,6 62,2 Hafta . " ... -/.-' 9,2 ?f8'. ; 11,3-16,4 Torf :». ; '1,7. v. '.'•- t> 4.;;; 16.,', ' Cement • t, 5 . . 0,036. • ' ' 7,75".. Cegły <»ld sżt.5 2.1 0,2 10,0 Realizacja planu GOELRO nie przebiegała tak, jak przewidywano. Nie sprawdziły się bowiem prognozy co do zysków z tytułu handlu zagranicznego, w którym główną pozycję miało stanowić zboże. Przewidywano, iż dochody a handlu wyniosą ok. 11 mld rb. Deficyt 6 wl3~~zTusler:iiiUo pokryć za poaocą kredyfSw zagranicznych or»ż koncesji. Sieurodzaj z lat 1921 i 1924, a także niższe ceny na zboża zasuszały ~efo~~ograniezeii"inwestycyjnych,, Nie brakowało innych kłopotów, ale czas świadczył na korzyść planu. 'Główne elementy planu - pisał. Krzyżanow-ski - Jego założenia odnoszące się do energetyki sprawdziły się w 10054. Właśnie ten plan był największym motorem postępu na naszej planowej drodze". /Mając na uwadze konieczność dalszych prac nad koakrety- _ zowąnieffl planu l w ogóle usprawnienie^ systemu planowani?,, jowołano /państwową Komisję PlanowaniaX/. Ożywione dyskus.ie co do celowości istnienia takiego organu toczyły się .na wielu zebraniach Rady Pracy i Obrony w lutym 1921 r. Słownym zwolennikiem tezy o konieczności działania stałego organu nadzo-rującego praktyczną realizację planu GOEUIO i opracowywania * rocznych założe/i dla gospodarki radzieckiej był Le-ijin. Jak 92 wynika z notatek sporządzonych przez niego na posiedzeniu Rady Pracy i Obrony 18 lutego 1921 r., niektórzy członkowie Rady- jak Sllutin, Ryków, Łarin czy Osiński wypowiadali stę. przetelwko uznaniu planu GOELRO jako głównego planu odbudowy ijospodarkl radzieckiej i przeciwko żądaniom Lenina, by przystąpić .jak najszybciej do jego realizacji^ .Cl sami ludzie b- : publikowali aa łanach "Ekonomiczeskoj żyzni* szereg artyku- . łdwpodważających główne tezy komisji GOELRO. .;:••'polemizował z niai Lenin, zamieszczając 22 lutego 1921 •->. W "PWiwdiie* artykuł pt. "O jednolitym planie gospodarczym",. Tego saJcego dnia Rada Pracy l Obrony przyjęła projekt Lent-«*» powołując Państwową ^omisje Planowania. W dokuasencle podpisanym przez Lenina jako przewodniczącego Rady Pracy i Obrony powiedziane było i "Państwowa Komisja Planowania powołana zo$taje przy Radzie Prący i Obrany celem opracowania jednolitego ogólnoparfstwowego planu .gospodarczego, opierając Btę o ustalenia przyjętego przez VIII ZjaEd Rad planu elektryfikacji. Komisja będzie też nadzorowała realizacją pla- ^l* '•::-"V';',; • :.•."-•-.'• :f /KjasHiniza wojenny w większym chyba stopniu niż przemysł^ dotknął wieś róayjśkąTj Rewolucja październikowa przynosząc .iieazkańcon wst dodatkowe nadziały zieai, stwarzała tym są-.' #ym nadzieje na zwiększone dochody, Tymczasem jednak przemiany w strukturze rolnictwa radzieckiego po rewolucji wpłynęły hamująco na rozmiary produkcji. Dochodziły do tego. ta-Lię moajenty, jak absolutnie niedostateczną produkcja^ przeiny-,^łowa dla wsi i niedowład transportu i Wszystko to powodowa-:g-ęt że dostawy artykułów żywnościowych do caiast były w du-•>-^3P' . Należy też zauważyć1, te 6 kwietnia 1920 r, celem zapobieżenia ewentualności wybuchu wojny radziecko- japońskiej utworzona została tzw. Republika Dalekowchodnia - państwo buforowe formalnie niezależne^, posiadające własny rząd., zgromadzenie ludowe, konstytucje,, armię itp., ale w różnej postaci powiązane z RFSRft. J Od początku istnienia republiki radzieckie . łączyła ideologia rządzącej partii bolszewików, ustrój radziecki, świadomość wspólnego celu budowania nowego ustroju i poczucia niebezpieczeństwa ze strony państw kapitalistycznych^ Ważny® moaenten w dziedzinie umacniania powstałych republik by-ło powołanie przy Radzie Komisarzy Ludowego Komisariatu ds. Narodowości. * jego składzie działało w połowie 1918 r, siedemnaście komisariatów narodowych! polski, litewski, muzułmański , armeński , białoruski, łotewski, gruziński, ukra* iński, estoński itd. V okresie wojny domowej duży wpływ na poczucie Jedności miała wspólna walka z kontrrewolucją l in* tc-rwentaaal. Podjęto nawet próbą formalnego zjednoczenia 18 maja 1919 r. republika ukraińska zaproponowała wspólny front wałki z kontrrewolucją, 1 czerwca na wspólny* posiedzeniu przedstawicieli władz Rosji, Ukrainy, Łotwy, Litwy l Białorusi utworzono jednolite, centralne kierownictwo sił zbrojnych, kolei, finansów, wspólne rady gospodarcze oraz koaisariaty. pracy. Był to poważny krok na drodze do połączę? nią republik w jeden organizm państwowy. 7>H1» wszystkie z pierwotnych zamierzeń zdołano wprowadzić w życie. Przede wszystkim władzy radzieckiej nie udało się utrzymać zdobytych pozycji w krajach nadbałtyckich. ł-otya, Estonia i Litva «tały się państwami burżuazyjno-de-aokratycznyai , a spora % część pierwotnego terytoriuni Republi-;\cl 'białoruskiej, w mniejszy* stopniu ~ Ukraińskiaj, zgadnłę ź ^oatjriowieniaiai traktatu -ryskiego z marca 1921 r. kończącego .fCfjną poisko-radzłacką, znalazła się w granicach państwa- polskiego. | W ferworze wojny domowej przestały istnieć tftkie republiki, jak Komuna Bakińska czy Terecką. brakowało i iwi/ch elementów utrudniających zjednocze- fl nie. Należały <ło nich zarówno wielkie różnice w rozwoju spó-łeczno-gospodarczym poszczególnych narodów i ludów Rosji oraz wielowiekowe nienawiści narodowe. Zadawniona była nienawiść do Rosjan jako narodu uosabiającego kolonizatorską politykę caratu. Trzeba też wskazać na fakt istnienia w łonie rad wszystkich szczebli różnic dotyczących sposobów rozwiązania kwestii narodowe j .^Znalazło to wyraz w dyskusjach poprzedzających przyjęcie w. lipcu 1918 r. Konstytucji RFSRR. Spór ten toczył się głównie między bolszewikami a lewicowymi eserow-cami i popierającymi ich lewicowymi komunistami. Lewicowi komuniści stali na stanowisku daleko idącej decentralizacji władzy. Ich projekt federacji radzieckiej oparty był nie na zasadzie narodowo-terytorialnej, lecz geograficzno-gospodar-czej i przewidywał rozwiązanie kwestii narodowej w ramach "samorządu kulturalnego narodu*. Zgodnie z tym projektem federację miały stanowić organizacje apołeczno-gospódarcze zwana komunami, które miały się łączyć w związki prowincjonalne, a te w związek obwodowych republik radzieckich w postaci Rosyjskiej Federacji Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Konstytucja RFSRR uznawała w artykule 11 prawo poszczególnych narodowości do tworzenia "obwodowych zwiąakó'w autonomicznych" z własnymi zjazdami rad i Ich organami wykonawczymi i wchodzących do RFSRR na zasadzie autonomii. Zgodnie z postanowieniami konstytucji, do kompetencji władz centralnych należało np. podejmowanie decyzji o włączeniu do RFSRR nowych członków federacji, wyrażanie zgody na ich odłączenie się oraz dokonywanie Jej podziału terytorialnego. Wchodzącym w skład Federacji jednostkom pozostawiono właściwie nieielkie uprawnienia. jtepubliki autonomiczne wchodzące w skład RFSRR w pierw-szym okresie to: turkjjgaiańska (50 IV 1918 r.), Baszklrska (20 IV 1919 r.l/Jatgrgka (.2? V 1920 r.), Kirgiska (26 VIII 1920 r.), ^gjs_tąńska (20 I 1921 r.), Góeska72o I 1921 r.), Krymska (18 X 1921 r.) i^akucka (27 IV 1922 r.). Y 1920 r. utworzono też kilka obwodów autonomicznych: Czuwaski, Wo-tiacki (Udmurcki), Maryjski, Kałmuckl oraz tzw. Karelską Komunę Pracy. ';".;'• ... Stanowisko Rady Komisarzy Ludowych, wobec kwestii zakre- y 100 1.01 su konpetencjł władz centralnych i republik autonomicznych przedstawił Stalin na naradzie w sprawie zwołania zjazdu konstytucyjnego Tatarsko-Baszkirskiej Republiki Radzieckiej (10 Y 191S r.) stwierdzając ra. in.« "...w obecnym okresie przejściowym, gdy burżuazja jest złamana, ale jeszcze nie zdławiona; gdy rozprężenie gospodarcze i aprowlzacyjnę, pogłębione knowaniami burżuazji, Jeszcze nie jest zlikwidowane; gdy stary świat kapitalistyczny jest zburzony, a budowa nowsgo, socjalistycznego jeszcze nie Jest skończona - w ta-:iim okresie kraj potrzebuje silnej ogólnorosyjskiej władzy, Zdolnej do ostatecznego zdławienia wrogów socjalizmu i organizowania nowej, komunistycznej gospodarki [...] właśnie dlatego trzeba zostawić w ręku centralnej właday wszystkie ważne dla eałego kraju .funkcje, powierzyć organom obwodowym głównie funkcje administracyjne—polityczne i kulturalne o charakterze ściśle obwodowya". Miały do nich należeć: o-świata, sądownictwo i administracja lokalna, Widać więc, że rozwiązania typu centralistycznego zostały wielu narodowościom po prostu narzucone, aczkolwiek z drugiej strony musimy siieć na uwadze to, iż wymienione wyżej narodowości nie posiadały w większości i tradycji państwowych i same również ni* występowały z inicjatywą utworzenia własnych państw. narodowościowe były od początku trudne do roz- wiązania i dlatego kwestiom tym wiele uwagi poświęcał Lenin, reagując niejednokrotnie ostro przeciwko różnym wypaczeniom. Przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych tłumaczył działaczom tiaotralnym i terenowym, że w polityce narodowościowej kiero-wać aię należy Cierpliwością i_ ustępliwością z uwzględnie-niern specyfiki danego terenu .JW liście do robotników i chłopów Okrainy, w związku z« zwycięstwem nad Denikinem, Lenin pisał 28 grudnia 1919 r.: *Chce»y dobrowolnego związku narodów ^ takiego-związku, który nie pozwalałby na żadną przemoc 4«dnego narodu wo&ec drugiego - takiego związku, który by slf opiekał na jak najpełniejszym zaufaniu, na jasnym zrozu-•ieniu braterskiej jedności, na/zasadzie całkowitej dobrowolności. ; Takiego związku nie można stworzyć od razu; trzeba towall działacze ukraińscy, podobnie - przedstawiciele Gru- 104 zji, Armenii i Azerbejdżanu przeciwko łączeniu swych republik z północnym Kaukazem (wchodzącym w skład RSFftR) w jeden wspólny kaukaski okręg gospodarczy. Regiony te miały podlegać centralnym instytucjom kierującym gospodarką radziecką. Ostatecznie plan rejonizacji w przedstawionym kształcie nic został wprowadzony w życie, ale jego projekt spowodował ostry spór i polemiki rzutujące na całość spraw zjednoczenia. l Mimo różnorodnych przeszkód i występujących tendencji', zarówno wielkorosyjskiego szowinizmu jak i republikańskiego partykularyzmu, proces zbliżenia republik postępował naprzód. Wainym momentem było np. podjęcie 22 lutego 1922 r. w Moskwie na Kremlu rozmów przez pełnomocników republiki Rosyjskiej, kucharskiej, Chorezmskiej, Dalekowschodniej, Azerbej-dżańskiej, Armeńskiej, Gruzińskiej, Białoruskiej Ł Ukraińskiej dotyczących stanowiska delegacji radzieckiej na zbliżającej się konferencji gospodarczej w Genui. Postawiono jednomyślnie udaielić delegacji RFSRR pełnomocnictw do reprezentowania interesów pozostałych ośmiu rjepublik. Ważnym wydarzeniem było podpisanie '12 marca 1922 r. u-iwwy sojuszniczej między przedstawicielami Gruzji, Armenii i Azerbejdżar,u.| Wagę tego kroku można ocenić tylko wówczas, jeżeli weźmie się pod uwagę istniejące wciąż na Zakaukaziu nastroje nacjonalistyczne, waśnie plemienne i narodowościowe. Ich wyrazem była- np. • decyzja rządu gruzińskiego z 1921 r. o wydaleniu z Tbilisi ludności ormiańskiej oraz zakazie wstępu na teren republiki osobom narodowości niegruzińakiej. Propozycje zjednoczenia wszystkich republik radzieckich napotykały pa Zakaukaziu największe opory i dlatego przezwyciężenie tych pporiw miało tak ważne znaczenie dla postępu procesu jarzenia państwa federacyjnego, '\ "Układ sojuszniczy o utworzeniu Ąlązku Federacyjnego ocjaiistyczriych Republik Radzieckich Zakaukazia" postana-iał, że najwyższą włedzą Federacji stawała się Pełnr-soona a posiadającą w swoim składzie równą liczbę przed-tawiciell Gruzji, Araenli i Azerbejdżanu.Yl3 grudnia 1922 f. związek federacyjny został przekształcony w Zakauka-Federacyjną Socjalistyczną Republikę Radziecką. Wówczas 105 również tekat konstytucji republiki, określono herb l flagę, a stolicą Federacji zostało Tbilisi. | Powstanie Federacji ZaHaukaskłej stwarzało nową sytuację w rzeczywistości radzieckiej, albowiem trzy samodzielne państwa w sposób dobrowolny rezygnowały z wielu dotychczasowych przywilejów, z których korzystały jako organizmy suwerenne. Był to ważny krok na drodze zjednoczenia wszystkich republik. Nad problemem ty* pracowała intensywnie powołana 10 sierpnia 1922 r. specjalna koml&ja partyjno-rządowa pod kierunkiem sekretarza generalnego KC RKP(b) Stalina, wybranego na to stanowisko na kwietniowym plenum KC (1922 r.) .1 W skład Komisji wchodzili m. łn, S. Agamali-Ogły, V. Kujbyszew, A. Mia-snikow, P. Hdiwani, G. Ordżotnikidze i G. Pietrowski. Praca Komisji nie należała do łatwych, trzeba było bowiem wypraco-wai platformę porozumienia uwzględniającego istniejące dalej w sprawach federacji rozbieżności. Chodziło zwłaszcza o to, że w dalszym ciągu uwidaczniała się przewaga zwolenników dominacji Federacji Rosyjskiej w nowo powstającym państwie. Przeciwko tej koncepcji protestowali liczni działacze ukraińscy twierdząc,'że stanowiłoby to naruszenie suwerennych praw Republiki .Ukraińskiej. Konflikt był poważny i dla jego załagodzenia powołano Komisję KC RKP(b) na czele z. Frunze. Zresztą podobne zastrzeżenia podnosiły też republiki ^akaukazia oraz Białoruś. / Na przełomie września i października 1922 r. projekt ko-mrajl' przekazany łostał do przedyskutowania na posiedzeniu KC we wszystkich republikach. Projekt ten zakładał oparcie siij państwa federacyjnego na RFSRR. Suwerenne dotychczas republiki miały wejść w skład Republiki Rosyjskiej naprawach republik autonomicznych i dlatego projekt ów przeszedł do historii jako projekt ^autonomizacji11, i W terenie nie przyjęto tej propozycja z entuzjazmem. Formalnie nie zgłoszono wobec nich sprzeciwów ze strony republikańskich Komitetów Centralnych, ale np. KC K?(b) Ukrainy nie wypowiedział się na ten temat. Zgłoszono też zastrzeżenie (Gruzja), że koncepcja "autonomizacji" jest przedwczes-ria- Białoruś, akceptując główne założenia projektu postulowa-**t by utrzymać w mocy wszystkie dotychczasowe postanowienia 106 układów młędzyrepublikańskich. Mino tych zastrzeżeń 23 i 24 wrześai* Komisja Biura Politycznego KC RKP&r,itwa federacyjnego, Lenin zapowiedział powrót do Moskwy 108 poświęconych tej sprawie. Mobilizował też zwolenników obrony swej koncepcji (a. in. prosił o spotkanie z Kanienlewem i 8wo4n zastępcą w Radzie Komisarzy Ludowych - Rykowea). --/^^enln nie wziął udziału we wszystkich posiedzeniach KC, ale jego projekt zyskiwał coraz więcej zwolenników. Projekt Lenina przewidywał zawarcie przez vfJFSR§»..Białoruś,'^ttwainj /oraz Federację Zakaukaską układu^ ppłąośeniu ich w Związek f Socjalistycznych Republik Radzieckich, Iprzy założeniu*, " że St*it5a z nich miałaby prawo oderwania się od niego w dogodnym dla .siebie momencie. Najwyższym organem władzy. ZSRR alał być .związkowy Centralny «oai tet Wykonawczy Rad, a w jego skład wchodziliby, proporcjonalnie do -liczby" TiidBości, przedstawiciele poszczególnych republik.J Lenin przewidywał ponadto po* dział resortów na ogólnozwiązkowe (sprawy zagraniczne, handel zagraniczny, siły zbrojne, komunikacja), związkowo-re-publikańskie (finansów, aprowizacji, pracy, rady gospodarcze) l wyłącznie republikańskie (bezpieczeństwa, sprawiedliwości, rolnictwa, oświaty, zdrowia ł opieki społecznej). 6 października Lenin skierował do Biura Politycznego kolejną notatkę, w której stwierdzał: "Wielkoruskiamu szowinizmowi wydaję walkę na śmierć i życie. Gdy tylko pozbędę się przeklętego zęba, zagryzę go wszystkimi zdrowymi zębami. Trzeba absolutnie dopiąć tego, żeby w związkowym CKW przewodniczyli kolejno: Rosjanin, Ukrainiec, Gruzin itd. Absolut-nle\* '.-•.' ' ./• ' '•••': ' '.'•".''-'.• ',• • • "S łiego samego dnia projekt Lenina został 'ffgtSS&t^JteBS&z.-XC Rtp(ł>K Howo powołana komisja, której przewpJniczył Stalin, otrzymała zadanie opracowania projektu konstytucji ZSRR^l Równocześnie we wszystkich organizacjach partyjnych republik rozpoczęła się dyskusja dotycsąca podstawowych założeń ustroju państwowego novego państwa. Y-grudniu wypowiedziały się na, ten tecnat, 2 aprobatą, republikańskie zjazdy rad. Na zjazdach tych doko.iano również wyboru delegatów na X Ogólno-rosyjaki Zjazd Rad, który przygotował ostatecznie zwołania l Zjazdu Rad ZSRR colem uchwalenia dokumentów o utworzeniu, \ ZSRR. . '•••'.' |^I Zjazd Rad SER rozpoczął o\»rady (30 grudeia 1922 C2a;'.rtiiayło w ftira 2214 delegatów w tym 16f > z głożeffi 4 109 eym. Największą reprezentację miała Rosyjska Federacja - 1727 delegatów. Honorowym przewodniczącym Zjazdu został wybrany Lenin w tym czasie ponownie zaatakowany przez chorobę. Przewodniczył zjazdowi Michał Kallnin. Referat omawiający główne założenia deklaracji i układu o Utworzeniu ZSRR wygłosił Stalin. Zjazd jednogłośnie przyjął proponowane dokumenty, tj. deklarację o .tworzeniu Związku Socjalistycznych .Republik Radzieckich i układ o utworzeniu Związku Socjalistycznych Republik Radzle-•ckich. fukład o utworzeniu ZSRR przewidywał, że do kompetencji najwyższych organów nowo powstałego państwa należeć będzie: reprezentacja Związku na zewnątrz, zmiana granic, problemy wojny ł pokoju, ubiegani* się o pożyczki zagraniczne, ratyfikowanie traktatów międzynarodowych, kierowanie handlem zagranicznym, siłami zbrojnymi ZSRR, zatwierdzanie budżetu państwa oraz prawo do uchylania postanowień i uchwał republikańskich zjazdów rad, centralnych komitetów wykonawczych, jeżeli naruszały one postanowienia zawartego układu. , .-»- ;..K moa«ucię„.ut;wQrzenła zsas, tj.sJO grudnia 1922 r. w jego skład wchodziły dwie republiki federacyjne: Rosyjska i ZakauKaska, dwie_związkowe: Siałoruś i Ukraina oraz dziesięć republik autonomicznych. Formalnie poza ZSRR znajdowały się OiorezB>ska_i Bucharska Ludowa Republika Radziecka. I-stniały one do 192*» r., po czym zostały zlikwidowane w zwi-ązku z podziałem radzieckiej Azji Środkowej według zasad narodowościowych. Powstanie ZSRR było niewątpliwie wydarzeniem c dużym znaczeniu wewnętrznym i międzynarodowym, było .świadectwem stabilizacji władzy radzieckiej. Decyzje I Zjazdu Rad ograniczały suwerenność republik związkowych, towały wszystkie republiki jednakowo. wlenia zjazdu zostały przyjęte bez zastrzeżeń, zwłaszcza odnosi się to do kompetencji organów ogólnozwiązkowych, ale o-statecznie przewagę uzyskiwali zwolennicy koncepcji federacji. Rok 1922 nie kończył, oczywiście, spraw związanych z kształtowaniem federacji radzieckiej. W następnych latach problemom ty» należało poświęcić jeszcze bardzo wiele uwagi. ale równocześnie trak-Kle wszystkie postano- R o z d z t a J; VII ODBUDOWA GOSPODARKI - NOWA POLITYKA EKONOMICZNA (NEP) Po zakończeniu wojny domowej terytorium państwa radzieckiego wynosiło 21,7 min km2, iiezba ludności - ok. 137 min osób, z tego t1& min to mieszkańcy wsi. Sytuacja ekonomiczna kraju była nad wyraz trudna. Kraj poniósł olbrzymie straty materialne i ludzkie. Struty materialne oceniona na 39 •Id rb w złocie. W katastrofalnym stanie znajdował się transport, nie otrzymując materiałów pędnych i przechodząc w ponad 705a, łącznie z koleją, na drewno. Większość linii kolejowych i mostów było zniszczonych. W fabrykach brakowało surowca. Coraz bardziej odczuwano niedostatki aprpwiaścyj-ne. Produkcja wielu gałęzi gospodarki sięgała zaledwie poziomu, jaki prezentowały one w połowie XIX w. Tak było z wyr topem surówki, wydobyciem węgla i ropy naftowej, produkcją tkanin. 2/3 wszystkich zakładów przemysłowych i fabryk 8ta-ło bezczynnie z powodu braku paliwa. Bardzo trudna sytuacja zaistniała na wsi, gdzie liczba ludzi zdolnych do pracy spadła do 80$ w porównaniu z rokiem 1914;. * łatach 1914-1917 w szeregach armii rosyjskiej zgięło lub zmarło wskutek chorób zakaźnych ok. 1 aln chłopów, a 2 min stało się Kalekaiai. Zbiory zbóż obniżyły się w stosunku do roku 1913 następująco! tyto i pszenica o ponad 30fc, jęczałeń, proso i owies - p ponad 25$. Powierzchnia ziemi uprawnej zmniejszyła aię o ponad 25#. Ilość maszyn rol-uiezych na wsi zmniejszyła się o 40», bydła i trzody chlewnej a ponad 35&. Dochodził do tego niemal zupełny brak soli, mydła, wyrobów metalowych, aaazyn ł narzędzi rolniczych. Taki stxn rzeczy nie mógł nie powodować nastrojów niezado- ~f ; , 111 a także niechęci. Zaczęła się wytwarzać atmosfera anarchii* F* dodatku w latach 1920-1921 Rosja została dotknięta klęską nieurodzaju {śwsza), co jeszcze bardziej pogorszyło sytuacją, j Na dużych i urodzajnych obszarach zamieszkiwanych przez ok. 30 min osób zapanował głód (Powołże, Krym, północny Kaukaz, Ukraina). Szczególnie dotyczyło to guberni: tulskiej, ufl»ski«;J, »amarskiej, kałuskiej, riazańsklej, or-łowakiej, carycyńskiej i czerepowieckiej. Relacja z terenu guberni ufimskiej podawała: "Tu nie widziano chleba już od stycznia 1921 r. Przez cały czas jedzono liście lipy, dębu, korę, koński szczaw, n»ąk. Do końca 1922 r, trwały również walki na Białorusi i w Karelii. Sytuacja ta spowodowała rozdzwieki v partii bolszewickiej, gdzie ujawniły się. różne stanowiska w sprawie rozwiązania kwestii chłopskiej. Wiele wysiłku wkładano w walkę, z głodem. Do rejonów objętych suszą wysłano 85 min pudów zboża, organizowane były punkty żywnościowe i sanitarne. Rząd radziecki wyasygnował na pomoc głodującym 156 min rb w złocie, zakupując za nie przedt wszystkim zboże i lekarstwa. Środki finansowe po-chodziły •. in. ze sprzedaży skonfiskowanych cerkwi rosyjskiej - 33 pudów złota, ok. 24 tyś. pudów srebra, 14 pudów pereł, 35 tyś. sztuk diamentów i brylantów, 71 tyś. innych drogocennych kamieni. Całość akcji koordynował "Ogólnora-cyjski Komitet Pomocy Głodującym" kierowany przez Kichała Kalintna. V sierpniu 1921 r. z inicjatywy Komitetu Wykonawczego Międzynarodówki Komunistycznej powstał Międzynarodowy Komi-•Let;Pomoey Robotniczej, organizujący zbiórkę darów za granicą. Na jego czele stała Klara Zetkin. Pomoc zagraniczna iwchodslła, tez s innych źródeł - wielkie ilości środków żywnościowych i sanitarnych przekazała Rosji np. Amerykańska Administracja Pomocy * ARA, organizując przy pomocy swego personelu rozdawnictwo różnych towarów. Na apel Maksyma Gor-kiego opublikowany w prawie zagranicznej odpowiedzieli intelektualiści Zachodu, przeznaczając na walkę z głodem zna-eraę kwoty pieniężne. Na przykład Anatol France przeznaczył Ba tan cel nagrodę Nobla. Wysiłek państwa na odcinku walki z głodes był duży, ale nie mógł on zapobiec tragedii. Śmierć głodowa zebrała obfite żniw, zwłaszcza wśród dzieci, (szczegółowych danych brak). llLzeba też wziąć pod uwagę następstwa głodu - choroby, wyniszczenie organizmu, straty v inwentarzu żywym itd. Inne konsekwencje głodu to przestępczość, żebractwo itp.j . i Całokształt sytuacji politycznej i gospodarczej skłonił władze radzieckie do podjęcia bardzo istotnych decyzji • w sprawach ekonomicznych. Zapadły one marcu 1921 ,r- Po k*?**20 Żye3 <-'ys>tuBJ1> zrezygnowano z polityki komunizmu wojennego, przyjmując koncepcję Jizw. nowej po-' 11tyki ekonomicznej (NEP), Zmieniała ona w istotny sposób położenie ludności miejskiej i wprowadzała w dalszej kolejności wiele nowych elementów do życia wał. Rząd radziecki decydował się nł dopuszczenie elementów drobnokapitaliątycznych do przemysłu i handlu.J^ Pewną ilość małych zakładów i sklepów oddano w dzierżawę ..psobjMLgrjnainym. Możliwość lokaty kapitału zyskali przedsiębiorcy zagraniczni, którym udzielono koncesji na budowę fabryk bądź eksploatację złóż mineralnych (zwłaszcza na Syberii). V rękach państwa pozostały wszakże wielkie przedsiębiorstwa zatrudniające zdecydowaną większość klasy robotniczej. Ożywieniu gospodarki sprzyjały też inne posunięcia. Jak rozwinięcie systemu kredytowego, spółdzielczo-śc.li reprywatyzacji fabryk itd, Zasady nowej polityki ekonomicznej w odniesieniu do wsi zmniejszały przede wszystkim zobowiązania rolników wobec państwa.* W miejsce dotychczasowych kontyngentów mieli oni teraz płacić podatek żywnościowy w naturze (prodnałog). Vf porównaniu z kontyngentem był on niższy średnio o połowę i u-zależniony od wielkości posiadanego'gruntu, gglnic.y mogli sprzedawać nadwyżki na wolnym rynku. •-•Nowe zarządzenia sprzyjały powstawaniu większych gospodarstw l zatrudnianiu w nich siły najemnej. Po X Zjeździe problemem zasadniczej vagi stała się realizacja jego uchwał. Już 2.1 marca Centralny Komitet Wykonawczy Rad wprowadził podatek zbożowy, a Rada Komisarzy Ludowych opracowała rozmiary podatku na lata 1921-1922. Podatek ten obejmował głównie zboże, ziemniaki, rośliny oleiste, mięso. Jaja, masło, wełnę i siano. Na mocy dekretu 2 28 marca chłopi tych guberni, które uiściły podatek, mogił sprzedawać swoje^nadwyżki na wolnym rynku,; 27 marca analogiczną uchwałę o podatku podjął ukraiński Komitet Wykonawczy Rad, w kwietniu podobna decyzja zapadła na Białorusi. W Armenii podatek zbożowy wprowadzono w czerwcu, w Gruzji w lipcu. W Azerbej-r dtanie chłopów zwolniono w ogóle od wszelkich świadczeń na rzecz państwa, gdyż wojna domowa przyniosła tam większa zniszczenia w rolnictwie niż w innych republikach. 114 T a b « la Wielkość kontyngentu i podatku v naturze na przełomie 1921/1922 r. (bez Ukrainy i Turkiestanu) Produkt Jednostka •lary Kontyngent 1920/1921 r. Podatek w naturze zaplanowany na rok 1921/1922 Stosunek procentowy podatku do kontyngentu Zboża min pud. 423 240 56,7 Ziemniaki • 112 60 53,6 Rośliny oleiste • H 24 12 50,0 Włókno lniane tyś. pud. 5 100 340 6.6 Yłókno konopne H . 3 450. 4 400 11,6 Masło topione '* • - •' • 3 441 2 200 63,9 Mięso ' » ' 2? 460 6500 25,5 Jaja tyś. szt 682,7 400 58,6 «ełna tyś. pud. 1 274,6 650 59,8 Skóry surowe Bln szt 22 5.3 24,2 Siano aln pud. 128 80 62,5 Słoma -•• • ' 36 30 83,3 Realizacja nowych zasad {polityki rolnej od razu natrafiła na duże przeszkody. Panujący w 1921 r. w wielu rejonach głód. o czyn była już mowa, zmusił rząd do obniżenia podatku w naturze. V przypadku zbóż obowiązkowe dostawy zmniejszono z 240 min pudów do 162 min pudów. Okazało się., że i ta ilość przekracza możliwości wai, gdyż oddano państwu 130 mla pudów. Ustalenia na 1922 r. przewidywały dostarczenie 340 min pudów zbóż. Od połowy 1923 r. podatek ten można było realizować w 50# v pieniądzach, a od jesieni 1924 r, wyłącznie y pieniądzach. | Kolejnym krokiem na odcinku porządkowania spraw rolnictwa opartych na zasadach fiLP-u było ogłoszenie 1 grudnia ",922 r. tzw. Kodeksu agrarnego. Zgodnie z jego postanowieniami rolnicy mi^li "pTawo swobodnego wyboru form gospodarowania, prawo do dzierżawy ziemi oraz korzystania z siły na- 115 •iemn*J* Część zi«m państwowych przekazana została chłopom —indywidualny*?! *** aaayn zniesione zostały ograniczenia w rozwoju gospolarki drobnotowarowej na wsl. Kodeks agrarny przewidywał z drugiej strony ulgi^dle. gospodarstw kolektywnych, spółdzielczy611 '* państwowych. Podstawową formą kolektywnego gospodarowania były wówczas stowarzyszenia wspólnej uprawy ziemi* W niewielkim stopniu zwiększyła się t«t ilość komun. SV 1925 r. ilość sowchozów wynosiła 4651, a więc zmalała w porównaniu z rokiem 1922 o ok. 1800, zaś kołchozów-arteli -14 348. Nie było to dużo, a jeszcze mniejszy był wskaźnik ich udziału w uprawianiu ziemi - tylko 2% ogólnego areału. Proces zmniejszania powierzchni gospodarstw państwowych widoczny był zwłaszcza na terenie RSFRR i na Ukrainie, ' Polityka NEP-u realizowana w odniesieniu do wsi, szczególnie od roku 1925, przynosiła w rolnictwie powolny postęp.J V 1925 r. produkcja roślinna osiągnęła poziom z 1913 r., zebrano też więcej ziemniaków (1913 r. - 1828 min pudów, 1925 r. - 2736 min pudów). Spadek ilości zboża dostarczanego państwu wystąpił gwałtownie w latach 1923-1925, ale wiązało się to ze spadkiem cen na artykuły rolnicze i wzrostem cen artykułów przemysłowych (zwłaszcza przemysłu lekkiego), których i-lość była dalece niedostateczna. Powstały w ten sposób tzw. nożyce cen, w efekcie czego wieś nie mogła kupować w mieście potrzebnych jej artykułów. W partii.rozwinęła się ' wówczas dyskusja co do dróg likwidacji owych nożyc. Między innymi Trockł stał się inicjatorem tzw. "deklaracji 46", która wysuwała żądania zakupienie zagranicą towarów przemysłowych i rzucenia ich na rynek. Deklaracja domagała się ponadto szybkiego rozwoju przemysłu za pomocą środków ściągniętych w pierwszym rzędzie od chłopstwa. Inne stanowisko reprezentował natomiast rząd radziecki widzący konieczność pozyskania średniorolnego chłopa i możliwość funkcjonowania dużych gospodarstw. V omawianym okresie szczególnie dużo pisał i mówił na ten temat Mikołaj Bucharin. JJowa polityka ekonomiczna nie przyniosła pozytywnych rezultatów we wzroście towarowej produkcji rolnictwa. W roku 1925/1926 wzrost ten wyniósł 1456 w porównaniu z rokiem 1922/ /1923, co stanowiło jedynie 80# produkcji,, zboża osiągniętej 116 '.'•...-..;-. ' • T a b « Stan pogłowia zwierząt gospodarskich w latach (1920-1925 w »ln śzt.) Pogłowia Rok 1916 1920 1921 1922 1923 1924 1925 Konia 35,8 30,5 29.6 24.1 24,6 25.7 27,1 Bydło rogate 60,6 52,5 50,8 45,8 52,9 59,0 62,1 krowy 26,0 25,0 27.2 24,8 26,1 27,1 28,6 Owce i kozy 121,2 113,4 110,9 91,1 95,3 109,0 122,9 Trzoda chlewna 20,9 17,5 19,4 12,1 12,9 22,2 21.8 V 1913 **« • radziecka była dalej bardzo zacofana, nie po- • . r*' v* siadała odpowiedniej ilości narzędzi, maszyn l nawozów, W 1920 r. wyprodukowano 660 traktorów, w 1925 r. » 119t,^iacz były to ilości minimalne w porównaniu z zapotrzebowanie*. Hi* sprzyjał też wzrostowi produkcji skład socjalny wali f5,6# - biedota, 6,1* - aredniacy i 3,3* - bogaci gospodarza kułacy). Poważna ilość gospodarstw (ok. 28X) nie posiadała Tabel a 6 Liczba kołchozów w latach 1921-1925 l Sadzaj kołchozów i "•-•- Rok 1920 1921 1922 1923 1924 1925 Komuny 1 892 3 313 1 468 1 945 1 747, 2 319 Artele 7 722 10 185 6 639 10 075 11 126 14 320 Stowarzyszenia 886 2 514 3 941 3 931 3 403 5 284 ftazea 10 500 16 012 12 028 15 951 16 277 21 923 liczba skolekty-wizowanych gospodarstw chłopskich w tyś. 227,9 217,0 228,0 211,7 293,5 # kolektywizacji - '• 0,9 0,9 0,9 0,9 1,2 117 koni, a uprawa zieai opierała się. na zasadzie trójpolówkl, rezultatem czego była bardzo niska wydajność gospodarstw chłopskich,' .-' •'.-.,.-. . .' • ; Polityka NEP-u wobec wal sprzyjała natomiast umacnianiu dużych gospodarstw, toteż wykorzystywały ona w znaczny* stopniu siłę. naj*«ną fok. 3 »ln osób). Realizując zasady NEP-u w nieście, wydzierżawiono część przedsiębiorstw osobo* prywatnym, a zakłady rzemieślnicze zwrócono właścicielom. Proces ten widoczny był zwłaszcza od 1922 f,. Do połowy tego roku państwo wydzierżawiło 10 070 zakładów, z których połowa znajdowała się, na terenia Federacji Rosyjskiej. Y 1920 r, własność państwową stanowiło ok. 37 tyś. przedsiębiorstw, z których tylko 1? tyś. posługiwało się. siłą Mechaniczną. Dużych zakładów było ok. 4500 i te pozostały w rękach państwa. Najczęściej wydzierżawiano niewielkie przedsiębiorstwa przemysłu spożywczego, młyny, zakłady garbarskie. Nie stanowiły one zagrożenia dla wielkiego przemysłu państwowego, w dodatku ich działalność kontrolowana była przez aparat państwowy. : Ta bela 7 Przedsiębiorstwa przemysłowe wydzierżawione w 1922 r. Gałęzie przemysłu Liczba przedsiębiorstw wydzierżawionych Przeciętne zatrudnienie w przedsiębiorstwie Mineralny 205 60 Metalowy 355 .27 Drzewny 339 16 Chemiczny 373 20 Spożywczy 7834 7* -w tya: młynarski 6497 _ Skórzany 655 14 Włókienniczy 194 76 Poligraficzny 77 28 Inne 42 - 1 Przemysł spożywczy bez młynarstwa. 118 Drugim kierunkiem______ koncesji dla kapitału obcego. 'Już w wydały 117 końce-obcych firm i 31 Najwięcej koncesji aktywizacji przemysłu było udzielanie 1918 r. ustalono dtjsó dokładnie formy działalności ~óbeych przedsiębiorstw w Rosji, ale dopiero po zakończeniu wojny domowej doszło do bardziej konkretnych posunięć na tyra odcinku. Do stycznia 1926 r. władze radzieckie sjł, z tego 86 dla wyłącznej działalności pozwoleń dla firm z kapitałem mieszanym. uzyskały firmy niemieckie (29), angielskie (21), amfcrykan-skie (13), szwedzkie (5), norweskie (5) oraz włoskie, polskie i francuskie po(3), Wspomniane koncćsje obejmowały handel (33), przemysł obróbki metali (23), górnictwo (21), transport (ł2), rolnictwo (16), przemysł leśny (6) i budownictwo (2). Sens udzielania pozwoleń na działalność zakładów koncesyjnych sprowadzał się. do przekonania, że przyczyniają się,one do ożywienia gospodarczego, ale także stanowić będą ważny czynnik działań na arenie międzynarodowej. Piotr AT^ skij, publicysta gospodarczy pisał: "Dla Rosji radzieckiej koncesje Stanowią nową formę walki ze światem kapitalistycznym. S% one istotnym argumentem w tej walce, gdyż czynią niemożliwym zbrojny atak Europy na Rosję, polepszają równocześnie sytuację kraju, dając możliwość spłacenia towarów otrzymanych z zagranicy i.aktywizują tym samym szereg ważnych i bogatych rejonów11. : Ta forma współpracy gospodarczej malała Jednak na korzyść wymiany towarowej i porozumień o pomocy technicznej (w 1928 r. działało tylko 59 przedsiębiorstw koncesyjnych). V radzieckim imporcie pierwszych lat porewolucyjnych (1920-1922) znaczne miejsca zajmowały artykuły pierwszej potrzeby. , Ówczesne zakupy obejmowały żyto, mąkę, kaszę (54,9 min rb wg c«n z 1913 r.), mięso (8,7 min rb), ryby ł konserwy rybne (4,8 min rb), obuwie (6,9 min rb), tkaniny bawełniane (6,6 min rb), bieliznę i odzież (20,6 min rb). W następnych latach wyraźnie wzrósł import surowców, półfabrykatów i maszyn. Pierwsze lata radzieckiego handlu zagranicznego nie przjr-nlosły znacznych zalań w. strukturze eksportu ZSRR. Do przełomu roku 1923/1924 dominowały zdecydowanie artykuły rolni- . cze, głównie zboże (64-6736 całości wywozu). Z biegiem czasu zwiększał się procent takich produktów, jakt drzewo, ruda manganowa, len. ropa naftowa, wyroby futrzarskie, masło, cukier. Zmiany te nie stanowiły o strukturalnych przemianach gospodarki, a były po prostu rezultatem wzrostu bazy materialnej ekonomiki rozwijającej się na podstawie NEP-u. Tabela 8 Struktura importu ZSRR w latach 1923/1924-1925/1926 (w % w stosunku do całości) Wyszczególnienie Rok 1923/1924 1924/1925 1925/1926 Urządzeni* dla przemysłu ^.3 7,0 11,1 Urządzenia dla transportu 6,7 2,9 3.1 Surowce i półfabrykaty 68,2 49.3 55.5 Paliwo M 0,1 0,5 Maszyny dla rolnictwa 2,8 5.8 7,9 Całość środków produkcji 83,4 65,1 78,1 Artykuły szerokiego użytku 15.6 : 33,2 20,3 Inn« towary .1.0 1.7 1,6 * latach 1920-1921 Rosja radziecka prowadziła handel głównie za pośrednictwem państw bałtyckich (zwłaszcza Estonii), które wg wyrażenia radzieckiego działacza gospodarczego i dyplomaty Leonida KrasIna (do 1924 r. ministra handlu zagranicznego) stanowiły "okno na Europę". Na przykład w 1921 r. przez Estonię przewożono 71X radzieckich towarów wysyłanych na eksport. Państwa bałtyckie odgrywały wiodącą rolę pośredników w handlu Rosji z Zachodem. Do roku 1925 ZSRR podpisał 40 różnych umów gospodarczych z 20 krajami. Od 1924 r. towary radzieckie eksponowane były a międzynarodowych wystawach i targach w Wiedniu, Paryżu, Uinkach, Mediolanie. Sztokholmie i innych miastach. War-i eksportu wzrosła z 577,7 min rb w 1924/1925 do 791,6 rb w 1927/1928 r. W dalszym ciągu Związek Radziecki sprze- * głównie surowce i żywność, chociaż pojawiły się wśród towarów eksportowanych ruda żelaza, a także tkaniny bawełnia- 120 . . ne. Ogólnie rzecz biorąc, struktura eksportu radzieckiego odzwierciedlała w tych latach zacofany charakter zniszczonej gospodarki. Występujący deficyt bilansu handlowego musiano pokrywać złotęa. Zdobyte doświadczenia w handlu zagranicznym oparte na monopolu państwowym, pozwalały na próby określenia wartości eksportu i importu w pierwszej namiastce planu - tzw. liczbach kontrolnych. Momentem zachęcający* był nadzwyczajny u-rodzaj zbóż w 1925 r. Dlatego tez w liczbach kontrolnych na przełomie lat 1926/1927 wyrażano przekonanie, że kolejny rok w rolnictwie będzie dobry, a to pozwoli na zakup towarów przemysłowych oraz artykułów szerokiego użytku. Przygotowano początkowo dwa warianty planu eksportowo-importowego, w których przewidywaną wartość eksportu określano liczbą 1105 aln rb i 818,^ min rb. Rada Pracy i Obrony, oceniając sytuację realnie, zatwierdziła ostatecznie plan eksportu w wysokości 721 min rb, a importu 685 min rb. "Obniżenia planu importu - czytamy w sprawozdaniu Rady Komisarzy Ludowych - odbiło się bardzo niekorzystnie na interesach przemysłu. Plany produkcyjne trzeba było obniżyć z powodu ograniczonych dostaw urządzeń zagranicznych, półfabrykatów i SMrowców", Starając się o aktywizację handlu zagranicznego, rząd radziecki podejmował również istotne decyzje organizacyjne, Najpierw Ludowy Komisariat Handlu Zagranicznego wydzielił w swoim składzie • organy regulowania i kontroli oraz organy handłowo-operaeyjne. Prawo samodzielnych operacji na rynkach zagranicznych uzyskał m. in. Związek Spółdzielni Spożywców - Centroso Już.,' w 192^ r. wprowadzona została w^ handlu z państwami europejskimi taryfa celna. . 18 listopada 1925 r, rząa poojąi ucnwałę o połączeniu komisariatów handlu zagranicznego i wewnętrznego, tworząc Ludowy Komisariat Handlu Zagranicznego l Wewnętrznego ZSRR (Narkomtorg}, W wielu krajach działały radzieckie przedstawicielstwa handlowe, starając się o podpisywanie korzystnych kontraktów i neutralizację nacisków świata kapitalistycznego wyprawia likwidacji monopolu handlu zagranicznego. Były to sprawy trudne, gdyż z jednej strony brakowało personelu fachowego, c drugiej zaś trwała dalej dyskusja nad zasadaai monopolu handlu zagranicznego. trudności te przełamywano, a Ilość porozumień gospodarczych z państwami kapitalistycznymi wzrastała. W 1920 r, Rosja radziecka sprzedawała towary do 7 krajów, importując z 16, na przełomie lat 1924/1925 eksportowała do 33, a przywoziła z 38, Najwięcej kontraktów zawarto z firmami brytyjskimi, niemieckimi i amerykańskimi. Wyższy etap wymiany handlowej usankcjonowano podpisaniem szeregu międzypaństwowych u-aów. 1 października 1925 r. podpisano układ handlowy z Niemcami, 15 grudnia 1925 r. z Norwegią, 23 czerwca 1926 r. z Grecją, 11 narca 1927 r. z Turcją, traktat ryski zapoczątkował polsko-radzieckie stosunki handlowe, mimo ii umowa handlowa nie została podpisana. W 1925 r. w handlu ze Związkiem Radzieckim uczestniczyło ponad 120 firm polskich, m. in. Polskie Towarzystwo Handlu z Rosją, ale wywożone na wschód towary stanowiły tylko 2,&t polskiego eksportu. Wartość importu z ZSRK była jeszcze mniejsza, stanowiąc zaledwie 0,6% polskiego przywozu. W styczniu 1926 r. powołane zostało pol-sko-radzleckie towarzystwo akcyjne "Sowpoltorg",. które miało pośrednicEyć w całokształcie wymiany towarowej. Polska zajmowała wówczas w handlu radzieckim dziewiąte miejsce razem z Norwegią (są W. Brytanią, Niemcami, USA, Francją, Chinami, Szwecją i Finlandią). Hf literaturze naukowej istnieją rozbieżności co do dokładnego określenia momentu kończącego okres odbudowy. Na ogół stwierdza się, ż« nastąpiło to w końcu roku 1926, co znajduje potwierdzenie w różnorodnych źródłach. Sprawozdanie Rady Komisarzy Ludowych za lata 1926-1928 stwierdzałoś "W 1926/ /192? roku okres odbudowy został zakończeń^ i odtąd dalszy rozwój produkcji stał się możliwy tylko w oparciu o modernizacją starych zakładów oraz budowę nowych. Vł ten sposób nasz socjalistyczny przemysł rośnie od roku 1926/1927 wyłącznie w rezultacie nowych nakłaiów i. środków, które wytworzyła nasza gospodarka". /Anastas Mikojan, ówczesny ludowy komisarz handlu wewnę- ^ trznugo i zagranicznego pliłał w swoich w&porinieuiach, że rok 1926 był okresom, gdy w gospodarce kraju zaznaczył się znaczny postęp. Dobiegał Końca okres odbudowy - rolnictwo i przemysł zbliżały się do poziomu przedwojennego, zaczynała 122 się budowa fabryk dających początek industrializacji.\ Przejście do okresu przebudowy stawiało przed partią nowe, skomplikowane probl«my, gdyż kraj borykał się z nieprzezwyciężonymi jeszcze trudnościami gospodarczymi. Przemysł jako całość osiągnął pozloa przedwojenny, ale w wielu gałęziach produkcja kształtowała się poniżej poziomu przedwojennego. Odnosiło się to przede wszystkim do produkcji surówki żelaza (?Q,89O, stali (81,690 i wyrobów walcowanych (73,954). Lepiej wyglądała sytuacja w tak ważnych dziedzinach, jak przemysł węglowy i naftowy. Zniszczenia wojenne były tu mniejsze i łatwiej można było likwidować zaległości. Dlatego też przewodniczący Najwyższej Rady Gospodarczej Walerian Kujbyszew, charakteryzując na IV Zjeździe Rad sytuację gospodarczą Związku Radzieckiego, stwierdzał, że sytuacja paliwowa nie jest najgorsza, że "paliwowy głód" ulega zmniejszeniu, a rok 1926/1927 powinien przynieść wzrost wydobycia węgla o 12% w porównaniu z produkcją przedwojenną i zaniechania importu węgla. Podobnie kształtowała się sytuacja w przemyśle naftowym, który jednak, zdaniem Kujbyszewa, nie może zadowolić, gdyż jego produkcja powinna być większa, a eksport nafty winien znacznie wzrosnąć. Wyraźny wzrost notowała er nergetyka, gdyż w 1927 r. moc elektrowni przekroczyła o 20JS moe elektrowni przed wojną. Dobre rezultaty osiągnął przemysł budowy maszyn (zwłaszcza w Leningradzie). Stosunkowo duże opóźnienia widoczne były natomiast w przemyśle lekkim. Tabela 9 Produkcja głównych gałęzi przemysłu w latach 1913-T920 i 1926-1927 (w tyś. t) 1. Rok j Produkcja \ 1913 1920 1926/1927 Węgla 29 053 8 555 31 737 ftopy naftowej 9 235 3 931 10 213 Hudy żelaza 9 215 164 4 815 Cementu 2 021 17 1 556 Hutnictwa 11 972 749 9 203 j Przemysłu chemicznego 263 46 312 123 w tym określa trwały dalej prace Jektu pięcioletniej na pianę* wzrastała nad przygotowaniem pro-W miarę po- TOlU l jSrestiż organów plano-in. w czerwcu 1937 r. de- stępu prac wania. Rząd radziecki podjął m. cyzję, zgodnie « którą wydawane przez Komisję Planowania materiały, odnoszące się do zagadnień metodologii, programów prac i terminów ich realizacji, winny stanowić obowiązujące dyrektywy dla komórek planowania we wszystkich urzędach. Zgodnie L decyzją rządu, republikańskie komisje planowania podlegały bezpośrednio Państwowej Komisji Planowania. Podejmując decyzję O rozpoczęciu budowy szeregu dużych inwestycji, rząd centralizował sprawy zarządzania. Równocześnie w latach 1926-1927 eliminowano z życia gospodarczego ludzi, którzy przeciwni byli koncepcji szybkiej industrializacji ZSRR. Kamienie* przestał byi przewodniczącym Rady Pracy Ł Obrony a stanowisko Ludowego Komisarza Handlu zajmował tylko kilka aieei-jcy (funkcję tę objął Hikojan). Sokolnikow odszedł z Ludowego Komisariatu Finansów (jego miejsce zajął Mikołaj Briuchanow), Sailga odwołany został za stanowiska zastępcy przewodniczącego Komisji Planowania, zaś Tracki pozbawiony funkcji w Głównym Urzędzie Elektryfikacji i Głównym Komitecie do Spraw Koncesji. Wytrącono z rąk tych ludzi. motU-wość praktycznego działania na rzecz szerzenia demagogicznych wówczas haseł o rewolucji światowej, izolacji narodowej, o nacisku na chłopstwo w imię industrializacji itp. Niezależnie.od dalej kontynuowanego procesu odbudowy, pojawiały się coraz konkretniejsze projekty budowy nowych zakładów. V początkach 192? y. podjęto decyzje o rozpoczęciu budowy elektrowni na Dnieprze^ linii kolejowej mającej połączyć TurklesUn z Sybariąy fabryki maszyn rolniczych w Saratowle, huty żelaza w Kerczu czy kombinatu chemicznego w Czarnorieczansłou Mimo niewątpliwych osiągnięć w życiu gospodarczym. Związek Radziecki pozostawał ciągle krajem poważnie zacofanym pod względem tecftniczno-ekonoraicznym, W 1927 r. zajmował on piąte miejsce w światowej produkcji przemysłowej, szóste w wydobyciu węgla kamiennego i wytopie surówki żelaza, dziesiąte M produkcji energii elektrycznej. 124 . . ^Jf latach 1921-1927 istotne zmiany zaszły w systemie finansowym państwa radzieckiego. Sprawą niezwykle pilną były działania zmierzające do ustabilizowania pieniądza. Zaczęto przede wszystkim porządkować system podatkowy! w drugiej pogłowie 1921 r. podatkami obciążono osoby i przedsiębiorstwa prywatne, a v 1922 r. także państwowe. P kwietniu tego roku władze zezwoliły obywatelom na posiaaanie i obrót złotem, srebrem i platyną oraz monet z tych kruszców. Wl i s topadzł a 1921 fc_ wprowadzono do obiegu tzw. rubel papierowy - "wzór 1922"f^ktory równał się 10 tyś.' rb obowiązujących dotych-azaa (sowznaków). Mniej więcej M rok póiniej 'wprowadzono .rofeel papierowy "wzór 1923* równy 100 rb "wzór 1922" lub 1 •In rb poprzednich emisji (1918-1921), Wypuszczono również tzw. czerwonce w relacji 1 czerwoniec równy 10 rb przedwojennym. W 1923 r. w obiegu znajdowały się więc dwie oficjalne waluty: czerwonce i niemal bezwartościowe ruble emitowane do 1921 r. Skalę zjawiska charakteryzuje su.ua 762,3 kwadrylionów rubli znajdujących się na rynku, nie .licząc pieniędzy emitowanych w innych republikach. Dlatego też rząd radziecki podjął decyzję o zaprzestaniu druku rubli dotychczasowych, natomiast wprowadził obok czerworicow bilety Skarbów* v odcinkach 1,315 rb, (10 rb » 1 czerwoniec), (łoaety srebrne i miedziane. 1 nowego rubla wymieniano za 50 tyś. sowzaaków. Ważną rolą w stabilizacji finansowej państwa zaczął odgrywać też system bankowo-kredytowy alik* tridowany w latach komunizmu wojennego. Sowa polityka ekonomiczna, przynosząc wyraźne ożywienie życia gospodarczego i wzroe t produkcji, spowodowała równocześnie pojawienie się wielu niekorzystnych zjawisk w życiu spo-sseznyra. Jednym z nich było bezrobocie, która dotknęło w. pierwszym rzędzie pracujące dotychczas dzieci i młodzież. Przyczyną zmniejszania załóg fabrycznych było wprowadzanie aiasady rozrachunku gospodarczego. Powodowała ona to, iż zwalniano z pracy osoby bez kwalifikacji i najmniej wydajne. Ja-Sienią 1921 r. w Zakładach Putiłowskich w Piotrogrodzle, . a więc w jednej z największych fabryk zwolniono np. 500 chłopców l dziewcząt w wieku od 14 do 18 lat. Ogółem zwolniono V Piotrogrodzie około jednej trzeciej pracującej młodzieży, 125 a liczba bezrobotnych wynosiła na jeaieni 1922 r. ok. 5 tyś. Duża bezrobocie _wsrdd młodzieży, a także i osób dorosłych istniało i w następnych latach. W styczniu 1922 r. np. Iłoa-kiewska Giełda Pracy zarejestrowała 8906 nieletnich poszukujących pracy. /Trudną sytuację młodych łatwo zrozumieć, jeżeli weźaieny pod uwagę fakt, ii jedynie praca dawała możliwość zarobku i przetrwania jakże trudnych lat po wojnie donowej, Z zatrudnieniem wiązały się bowiem uprawnienia do przydziałów żywnościowych. : We wspoanienlach z tamtych lat stożna spotkać stwierdzenie, że dzieii, w którym młody człowiek otrzymał długo o-czekiwane miejsc* w fabryce był ołezspoomienym raomentea w życiu. V tej sytuacji bezrobotna ułodzleż, nierzadko nie posiadająca doau rodzinnego, wchodziła na drogę przestępstw. Przybrały ona zastraszając* rozmiary. W 1922 r. w Piotrogrodzia sądy rozpatrywały ponad 3 tyś. spraw o przestępstwa pospolite, v których na ławie oskarżonych zasiadło ok. 5 tyś. nieletnich. V tya saaym roku w Moskwie odnotowano 4606 przypadków naruszenia prawa przez młodzież. W zdecydowanej większoś-ci były to kradziaz«, ale nie brakowało też przypadków zabójstw. 8ie lepiej wyglądała sytuacja na prowincji, -Bezrobocia i trudności aprowizacyjne sprzyjały zjawisku nierządu. Na ulicach aiast aożna było spotkać szesnastoletnie i ałodsze dziewczęta - prostytutki. V lipcu 1922 r. dys--kutowano na tea temat na ogólnorosyjskiej naradzie poświęconej problemom prostytucji. Innym bardzo niepokojącym momentem była fala samobójstw wśród młodzieży, która objęła większe ośrodki przemysłowe.W latach 1921-1924 tylko w Piotrogrodzie miało miejsce 150 samobójstw, których główną przyczyną było ogólne rozczarowanie warunkami życia, niedostatki materialne i nieumiejętność przystosoyania się do złożonych warunków życia gospodarczego i politycznego tamtych lat. Wspomniane zjawisko charakterystyczne dla całego okresu NEP-u objęło wszystkie środowiska młodzieży. * okresie funkcjonowania nowej polityki ekonomicznej jed-ludzie stawali się bogatymi, inni biedakami?] Widząc to. Pewna grupa ludzi, zwłaszcz4 młodych, zajęła się spekulacją 126 bardziej atrakcyjnymi, a więc trudno dostępny*! towarami (papierosy, słodycze, obuwie). Zjawisk negatywnych było o wiele więcej, gdyż dla Ich pełnej charakterystyki należało by również pokazać sytuacją wsi radzieckiej - także bardzo zróżnicowaną. Taka była cena decyzji niezbędnych z punktu widzenie, szeroko pojętych interesów ekonomicznych, i społecznych Rosji radzieckiej. "Polityka okresu NEP-u - pisze wybitny polski ekonomista, Czesław Bobrowski - nie zdołała rozstrzygnąć dylematu! co popierać w pierwszym rzędzie - rolnictwo czy przemysł? Była ona w konsekwencji ustawicznym kompromisem pomiędzy rozbieżnymi •tendencjami, kompromisem niejasnym i zmiennym. Niejeden raz zresztą nie udało się władzy opanować sytuacji". Tak więc wt latach 1925-192? należało zastanowić się nad zmodyfikowaniem l uzupełnieniem polityki NEP-u. Skłaniały do tego zarówno sytuacja wewnętrzna, jak i fakt, że zawiodły rachuby na udział kapitału zagranicznego w rozwoju gospodarki radzieckiej. Rozstrzygnięcie dylematu nie nastąpi jednak na płaszczyźnie czysto ekonomicznej, gdyż decydującą rolę odegrają czynniki polityczne. Wprawdzie elementy polityki NEP-u włdocsne będą jeszcze przez wiele lat, ale będzie ona stopniowo likwidowana. Górę weźmie przeświadczenie, że szybsze tempo wzrostu gospodarczego i przyspieszenie procesu, socjalizacji jest niezbędne dla utrwalenia czy wręcz uratowania rewolucji. Kluczem całej sprawy (tlało być szybkie uprzemysłowienie ZSRR. Raz d z lał VIII SYTUACJA POUTTCZNA - HZROST ROLI PARTII Pierwsze lata po zakończeniu wojny domowej charakteryzowały się wielce złożoną sytuacją wewnętrzną. Dalej działały mniej lub bardziej rozbite ogniwa ugrupowań monarchlstycz-nych, partii kadetów, mlenszewlków l esLcojcj4at.JLr dalszym ciągu istniały rdzne grupy kontrrewolucyjne w mielicie ł na wsi, a safot»ż~- -w--e4o±«»terilu do zarządzeń władz radzieckich był zjawiskiem powszechnym. Można by nawet użyć określenia, że mała wojna domowa trwała dalej. Najlepszym tego potwierdzeniem są dzieje Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucją J Sabotażem, która działała niezwykle aktywnie. /Ja" tle różnorodnych trudności w partii bolszewików ujawniły się rozbieżności tak w sprawach politycznych, jak i gospodarczych. Ł_ Wspomniano już, że przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych - Lenin chorował 'od czasu zamachu na jego życie w sierpniu 1918 r. Konsekwencją odniesionych ran był postępujący paraliż. Kimo niedyspozycji, Lenin pracował bardzo aktywnie, co musiało powodować dalsze osłabienie organizmu.! Należy podkreślić to szczególnie , że mina posiadania "wielkich uprawnień, jfAŁjrzywódca partii i Komisarzy Ludowych, l-enin nie nadużywał władzy. Cieszył się natomiast olbrzymim autorytetem, który zbudował wielką wiedzą l kulturą osobistą. Lenińowi obce były Intrygi partyjne l chęć narzucania komu ś innemu swoich racji. Nie oznacza to, że wszyitko, eo Lenin proponował, przyjmowane było przez jego współtowarzyszy partyjnych bezkrytycznie. Przykładem może być kwestia ratyfikowania pokoju brzeskiego, kieUy to wniosek Lenina był odrzucony pięciokrotnie. Ale Lenin potrafił przekonywać i argumentować. Przewodniczący Rady Komisarzy Ludo- 128 . wych był jednak bezwzględny wobec swoich przeciwników politycznych. Się wahał się w podejmowaniu decyzji stanowczych, gdy miały one zapewnić obronę młodej republiki. X Zjazd RKP(b) Jf tak skomplik,QwjineJ sytuacji wewnętrznej zebrał się w dnlach|i&-l6 marca 1921 V. X Z,iari1 BfrPCMi 7r wszystkich stron kraju nadcBo3fżTty wieści o buntach chłopskich, wydawało aię, że znika główny czynnik państwa rewolucyjnego - sojusz chłopów z robotnikami.J Niektórzy bolszewicy tak właśnie oceniali aytuacjij. Wystąpili oni jako tzw. opozycja rgbotniczaf z Aleksandrem Szlapnikowem i Aleksandrą Kołłątaj. .;" natomiast grupa "zwolenników TrocklegOj widziała wyjście z sytuacji w twardym kursie i bezwzględnya terrorze wobec wsij, l Polemiki między różnymi grupami dotyczyły też problematyki związków zawodowych. "> j Wybory delegatów dały zwycięstwo zwolennikom Lenina (159), opozycja ciała 4? delegatów z prawea głosu. Otwierając Zjazd Lenin stwierdził, że głównym zadaniem chwili jest zapewnienia partii jedności. Tylko wówczas możliwa będzie realizacja wielkich zadań stojących przed komunistami Rosji. Mówiąc o niebezpieczeństwie działalności frakcyjnej wewnątrz partii, Lenia stwierdził, że sytuację tę wykorzystują wrogowie państwa radzieckiego. Myśli Lenina dotyczące spraw politycznych i organizacyjnych zostały następnie zawarta w rezolucjach: *0 jęcir.oaci partii11 i "O odchyleniu syndykalistycznym i anarchistycznym w naszej partii". Rezolucja te zostały przyjęte az v' ;-*! stinia j ąct- j rolę eleacnt(}U_lcapl balistycznych zarówno w Cszc z e goXy~w poprzednim rozdzia- •jr •'-*- : i^j^T — ^^"^" le). / Koricfcpc^tt ira,copuszcxają.c możliwość współpracy z kapi- '. a.yyrafl* r?r'yy aitła też wyraźny aspekt polityczny! p.^ae-, . ./sia ' bowit-o dotychczas dominujące prze4wiadczenie o nJe- •i.iości rpvolucjl w innych krajach europejskich i niemo.1i- 139 współpracy z państwami kapitalistycznymi, Lenin, t or-sując ten model działania rządu, spotkał sią od razu z ostrą krytyką głównie lewicowych komunistów twierdzących, 14 KĘP stanowi dowód całkowitej porażki bolszewików w dziedzinie polityki wewnętrznej. Stosunek do NEP~u miał stać się. w najbliższych latach przyczyną istotnych rozbieżności wewnątrz partii bolszewickiej^] l Dla zwartości szeregów partii istotna była decyzja X Zja-Kolegium .(później otrzymało ono nazwą Zjedno-ieg czoneso~XoleiiuBi ) zJt&Zoiiego z członków i kandydatów KC i Centralnej Komisji Partyjnej, które posiadało uprawnienia KC; większością 2/3 głosów Kolegium mogło przesuwać członków KC w szeregi kandydatów, a nawet w określonej sytuacji usuwać ich z KC i z partiłj Decyzja ta siała odegrać w późniejszej historii partii istotną rolę. \U marca 1921 r. wieczorem odbyły się wybory nowego KC, którego skład został rozszerzony z 19 do 25 członków i z 12 do 15 kandydatów. (Wśród dziesięciu nowych członków KC znale-ili się a. In. s Kliaent Worószyłow, Grzegorz Pietrowaki i Kichał Frunze. Kandydatami na członków KC wybrano m. in. : Sergiusza Kirowa, Waleriana Kujbyszewa i Własa Czubara, W specjalnej odezwie z 25 marca KC zwracał się z listem otwartym do wszystkich członków partii, by zjednoczyli swe szeregi i realizowali decyzje zjazdu. Było to tym bardziej konieczne, że w warunkach realizacji nowej polityki ekonomicznej uaktywniły swą działalność elementy drobnokaoitalistyczne tak w mieś-cię, jak Ł na wsi. /V«?W Q ^ jM< ogóle^^rzee_-i92t rĄ stanowił okres wielkiego zagrożenia dla nowych władz J Świadectwem napiętej sytuacji były wydarzenia zwane buntem kronsztadzkiaA ^ tamte jsSytn garnizonie organizac;te_jj?seTOwców ianarchistów 28 lute- go 1921 r. część załogi okrętów wojennych uchwaliła rezolucję domagającą się m. in. wolności istnienia i działania partii lewicowych, zmienienia stanowisk komisarzy, wolności handlu, nowych wyborów do rad. 1 marca zwołano wiec w Kronszta- zie i, utworzono Tymczasowy Komitet Rewolucyjny składający się z młenszewików, esrowców i anarchistów. Komitet rzucił hasło» władza rad, a nie władza partii. l? Powtarzano więc 130 formułę z końca 1917 r. o koalicji wszystkich partii lewicowych. Nawiązano łączność z zagranicą, a sztab obrony ogłosił radjjgwy apel o pomoc. .fwtadze radzieckie miały wiele kłopotu ze stłumieniem buntu. Operapję tę realizowała,? armia na czele($HicnaŁen chaczewskiin^ Sjajagttjjjaarea zakończył się niepowodzenie*. dy Lenin zaproponował na zjeździe, by delegaci-ochotnicy udali się do oddziałów i razem z nimi wzięli udział v następnym ataku. 16 marca artyleria ostrzelała Kronsztad, po czym nastąpił kolejny atak. Żołnierze przedostali Się na Wyspę Kotlin.^ lOdzi*. ^ffmaMu hiiBt^łtłumiono^ |we wrześniu 1921 r. Biuro Polityczne XC musiało ustosunkować się wobec konfliktu, jaki zaistniał w organizacji pio-trogrodzklej, gdzie główną rolę odgrywał Zinowiew, pełniący w tym czasie funkcję I sekretarza Piotrogrodzklego Komitetu Gubernialnego i przewodniczący Komitetu Wykonawczego Międzynarodówki Komunistycznej. Zinowiew starał się narzucie" organizacji piotrogrodzkiej własne poglądy co do roli partii, swobody dyskusji, nowej polityki ekonomicznej itp. Specjalna Komisja KC zwracała Zinowiewi uwagę na niestosowność takiego postępowania. Mniej lub bardziej ostre dyskusje miały miejsce po X Zjeździe w organizacjach partyjnych Doniecka, Tuły, Tambowu Penzy, Kostromy, Carycyną, Astrachania i innych miast. Nieprzypadkowo zatem 21 września ukazał się w "Prawdzie* artykuł Lenina ó konieczności oczyszczenia szeregów partyjnych. Akcja ta trwała do marca 1922 r., obejmując wszystkie organizacje partyjne. & rezultac^e^zyjjte^Jj^llŁjłaoto (20.9JO została usuniętych z partii7~~V9 551 (2„8}ś) opuściło szeregi dobrowolnie, zaś 8403 (17256T~l>rzesunlęto w szeregi kandydatdjL . Po X Zjeździe KC partii podejmował wysiłki, by maksymalnie zjednoczyć szeregi partii. Wiele osób spośród tych, którzy należeli do grup opozycyjnych, piastowało odpowiedzialne stanowiska partyjne i państwowe. Jednak nie wszyscy zrezygnowali z działalności frakcyjnej. Zaczęły powstawać nowe. gru-w py, a nawet nielegalne organizacje (np. Robotniczo-Chłopska Partia Socjalistyczna w Moskwie), 5 lipca 1921 r. Aleksandra czołowa przedstawicielka grupy lewicowych komunistów, v tym czasie sekretarz Międzynarodowego Sekretariatu Ruchu Kobiecego przy Międzynarodówce Komunistycznej, skrytykowała na forum Kominternu zasady nowej polityki ekonomicznej. Wkrótce decyzje rządu poddał krytyce Aleksander Szlapńikow, występując na żebraniu partyjnym w elektrowni moskiewskiej.. Na* terenie guberni permskiej zaczął aktywizować swą działalność Grzegorz Miasnikow. \Wyatosował on do KC list, w którym do-jagaY~śię pełnej swobody słowa dla wszystkich, "od monarcHL-stów do anarchistów", organizowania związków robotniczych t przekazania im zarządu nad fabrykami oraz powołania "związku rolników*, który miałby zająć się przyciągnięciem mas chłopskich do aktywnego udziału w życiu społecznym Rosji. Ostatecznie 15 II 1922 r. komisja KC usunęła go z partii. ''••••'• '../' • • • . . ' .-. ' Państwo l Cerkiew Jednym z aspektów ówczesnej sytuacji politycznej był konflikt państwa z kościołem prawosławnym. Władze kościelne nią chciały pogodzić się ż faktem utraty dotychczasowej pozycji politycznej i ekonomicznej (dekret o ziemi konfiskował też jsiemie cerkiewne). Patriarcha rosyjski Tjcłion wzywał więc w wydawanycirprzez siebie manifestach do "zjednoczenia się wokół kościołów, świątyń i klasztorów dla obrony zagrożonej religii* i zachęcał do obrony przed bolszewikami.. Konsekwencją bvlv represje, które dotknęły wielu popowi biskupów kodpio-ła prawosławnego. Wiele cerkwi zamknięto bądź przekazano w użytkowanie różnym urzędom cywilnym. L_w okresie HEP-u wzajemne stosunki między władzami a- Kościołem uległy pewnej poprawie. Rząd radziecki starał się teraz zwracać większą uwagę na elementy propagandy doktryny materializmu i świeckiego charakteru, państwa. Hlało temu służyć powołanie w 1922 r. Związku Bezbożników, na którego czele stanął Jarosławski. Związek rozwijał szeroką akcję propagandową kierowaną głównie do młodzieży. Widoczna normalizacja stosunków została naruszona po dekrecie Rady Komisarzy Ludowych z 23 lutego 1922 r. o częściowej konfiskacie złota L innych kosztowności kościelnych celem zasilenia funduszu 132 133 walki z głodem. Tichon wezwał wówczas duchowieństwo do oporu, za co został aresztowany. Proces jego odbył się w 1923 r. został zwolniony po złożeniu deklaracji o zaniechaniu walki z rządem. W tym samym roku władze radzieckie oskarżyły o wrogą działalność polskich księży działających w ZSRR. Głównym oskarżonym był arcybiskup Jan Cieplak, skazany im karę więzienia, lecz wkrótce zwolniony +: oraz wspólne zasady sądownictwa. ŁjEonstytucja z 1924 rJ zamykała ważny etap w dziejach pari-stwowo5cl""?iaźieckiej;—Stanowiła zwycięstwo leninowskiej polityki narodowej. Len^i^nte doczekał,niestety, momentu jej ratyfikacji, jfzparł 21 Aktywizacja opozycji wewnątrzpartyjnej .26 I 1934 r. JI Zjazd Rad ZSRR podjął dla uczczenia pa- "" 1^26 j_____________ tsięci i^enina decyzję o przemianowaniu/Plotrogrodu na Lenin-gr9d>__3pecjalna uchwała postanawiała, że na Placu Czerwonym wJtoskwie__^zbudowane zostanie MauzoleumTenlłi&~. TńttBr-HCbwała aówiła o pełnym wydaniu pism Lenina i opublikowaniu w kilku obcych Językach wyboru Jego pism. l ŚEderci Lenina powołano '^rzyo&&batfe kolegi ua. stoją- Ig partiidTworayli ja C^tąlin, Kaaieniew_ i ZinowiewJ Funkcję przevoahTćzącegfl_Ea4}E_ na czele Najwyższej Rady Gospodarczej stanął Dziertynski keję tę pełnił obok przewodnictwa WCzK). Przewodniczący*'Centralnego Komitetu Wykonawczego pozostał_ nadał Michał Kalinint na czele Centralnej Komisji Kontroli (połączono jią""i"Inape'2= C ją Hobotniczo>-Chłopską) stał Kujbyszewt ^23 maja 1924 r^ rozpoczął obradfxlll Zjazd RKP(b), Referat programowy wygłoslf ilhówiew. PUflUWIiie doszło dO; ostrej dyskusji i grupą Trockiago. Trocki i Preobrażeński starali siij poddać w wątpliwość rezolucję XIII konferencji partyjnej, w której trocltłz* określono Jako "drobnomieszczańakłe odchylenie". Ha ich zarzuty odpowiedział Stalin. W tym okresie Stalin »łał ju* opinię teoretyka partyjnego, W kwietniu, a więc na Biesiąe przed zjazdam ukazała się jego książka pt. "Podstawy leniniznu", która stanowiła prezentację ideowych zasad leninizmu. Zjazd w pełni poparł generalną linię KC RKP(b) .w jego walce o obronę leniniznu. Znalazło to wyraz w rezolucji zjazdu. Pokonano wyboru nowego KC, który zgodnie z su-gestłani Lenina powiększony został do 40 osób (w tej liczbie 29 robotników},^ Na stanowisko sekretarza generalnego został wybrany ponownie Stalin , aiao że delegatów zapoznano z "Li-ste^do Zjazdu* Lenina, gdzie znajdowały się krytyczne uwagi dotyczące urzędującego sekretarza generalnego. Zjazd wziął • -t trockizmem, >• ęlu członków WKP(b) uznało swój* stanowisko za błędne. Co wiijcej, także dotychczasowi liderzy zaczęli składać oświadczenia o zerwaniu z blokiem i lojalności wobec u-eliwał podjętych przez Zjazd. V końcu stycznia 1928 r. uczynili to Kaiąleniew l Zinowiew, przy końcu lutego Piatakowf w r.arću Krestlncki; w kwietniu Antonow-Owslejenko; w lipcu Pre- obrażeński, Radek i Smilga. Do czasu zebrania się XVI Zjazdu VKP(b) w 1930 r. opozycja, jak stwierdzą się w najnowszych opracowaniach radzieckich, 'została rozbita. Równocześnie, co należy podkreślić, umocniła się w tych latach pozycją Stalina. Już w wystąpieniach wielu delegatów na XIV i XV Zjeździe VKP(b) wskazywano na szczególne zasługi sekretarza generalnego dla stabilizacji państwa radzieckiego.* V .1925 r. Carycyn nad Vołgą przemianowano na Stalingrad. Uroczyście obchodzono też 50-lecie urodzin Stalina (21 XII 1929 r,).j W trudnej sytuacji politycznej i gospodarczej władze postanowiły dokonać poważnych zmian personalnych na najwyższych stanowiskach państwowych} :j>rzewodjnicz.ącyja działaczy. Partii Przemysłowej Mikołaja Czarnowskłego - profesora Wyższej Szkoły Technicznej w Moskwie, Iwana Kalinnikowa - współpracownika Maj- 144 wyższej Rady Gospodarczej, wielu pracowników Konisji Piano-wanią (W. Łericzew, S. Kuprianow) i A. Piedotowa - dyrektora Instytutu Badań Technologicznych. Procesowi nadano bardzo szeroki rozgłos, a prasa szczegółowo informowała o jego przebiegu. Z materiałów zgromadzonych przez władze śledcze wynikało, że Partia Przemysłowa grupowała pk. 2 tyś. osób, głównie z kręgów starej inteligencji. Jt.lutym 1931 r. opublikowany został akt oskarżenia wobec Związkowego Biura KC SDPRR {proces jego członków trwał od grudnia 1930 r. do lutego. 1931 r.). Dokument ten pokazuje zarówno genezę działalności grupy (początek 1928 r.>, . jak i poszczególne elementy programu. Biuro Związkowe zakładało działalność ta*. «a niwie partyjne j, jak i ekonomicznej. Od początku 1929 r., jak pisano w akcie oskarżenia, Biuro Związkowe włączyło do swego planu działania akcje sabotażowe, głównie drogą obsadzenia wielu kluczowych urzędów przez swoich ludzi, którzy odpowiednimi decyzjami powodowaliby trudności rynkowe, małe tempa ..budowy fabryk, bałagan w systemie finansowym itp. Warto zauważyć, ii oskarżonymi w procesie Biura Związkowego byli ludzie zajmujący eksponowane stabowiskat Włodzimierz Groman - ekonomista, członek prezydium Komisji Planowania, Wasyl Szer - członek zarządu Banku państwowego, A~ braliam Głnzburg - ekonomista, .Kichał Jakubowicz - Komisariat Handlu, Aron Sokołcwśki - ekonomista, Łazar Załkind - ekonomista, Iwan Wołków - pracownik Najwyższej Rady Gospodarczej, Kirył Płetrunin - Centralna Rada Związków Zawodowych., Aleksander Finn-JenotaJewski - profesor ekonomii politycznej, Borys Błerłacki - Bank Państwowy, Mojsiej Tejtelbaum - pracownik Ludowego Komisariatu Handlu, Izaak Rubin - profesor ekonomii. Zwraca uwagę fakt, iż oskarżonymi byli też dwaj VI teraći Mikołaj Suchanow i Włodzimierz Ikow, co mogłoby wskazywać ;na szerszy aspekt konfliktu, Jaki miał wówczas miejsce między władzami a częścią inteligencji. Obydwa procesy miały określone konsekwencje praktyczne. Oskarżonych skazano na kary więzienia, wielu Inżynierów i techników wywodzących się ,z kadry przedwojennej zwolniono z pracy. Uznano, że należy się opierać przede wszystkim na kadrze wykształconej w ZSRR, Sytuacja na »si Inną płaszczyzną konfliktów była w tym okresie wieś radziecka. O przebiegu procesu kolektywizacji piszemy w oddzielnym rozdziale. Tutaj pragniemy tylko zwrócić uwagą na konsekwencje polityczne tych wszystkich nieprawidłowości, które siały wówczas miejsce. [Administracyjne metody tworzenia kołchozów -wzmagały opór chłopstwa. Na dużych obszarach ZSRR (zwłaszcza na północnym Kaukazie, nad Wołgą, na Uralu i na Ukrainie) wybuchamy bunty, które stłumiono. Wiele tysięcy rodzin spośród bogatego chłopstwa wysiedlono, kierując ich na place budów pierwszej pięciolatki. Do grupy tej włączono również byłych właścicieli fabryk, sklepów, kupców itp. Latem 19J1 r. np. kilka tysięcy rodzin przywieziono do Kuźnieeka na Syberię, gdzie powstawał kombinat metalurgiczny. Ludzie ci otrzymywali początkowo gorsze wyżywienie i wynagrodzenie za pracę, zaś o miejsce zamieszkania musieli troszczyć się sami. Nowa konstytucja w latach trzydziestych zaistniała konieczność wprowadzenia korekt w radzieckim prawodawstwie. Zmiany, jakie zaszły od momentu utworzenia ZSRR i uchwalenia konstytucji 192^ 'r., skłoniły rząd do wprowadzenia nowej konstytucji A ^ lutym 1.33 5 r, Zjazd Rad powołał specjalną Komisją Konstytucyjną pod przewodnictwem Staiina. Opracowała ona projekt konstytucji poddany latem 1936 r. pod powszechną dyskusję. W listopadzie tego roku zebrał się VIII Zjazd Rad, który uwzględniając przebieg dyskusji i proponowane poprawki, uchwalił ostatecznie tekst konstytucji. Na uwagę zasługuje zjazdowe wystąpienie Stalina. Stwierdził on, iż Rosja przedstawia obecnie całkiem irny obraz niż v 192*, r; W mieście likwidacji uległy elementy "nep-mańskie", a olbrzymia większość rzemieślników przekształciła się w robotników fabrycznych. Wielkie zmiany dokonały się w szeregach inteligencji, wreszcie - zasadnicze przeniany do- konały się na wsi radzieckiej. Doprowadziło to, zdaniem Stalina, do tego, ie "przeciwieństwa ekonomiczne międzymi tymi grupami soojaloysii słabną, zacierają się {. '. .] siabną ł zacierają ?i% nówńłeź przeciwieństwa polityczne fli^dzy nimt". Stalin podkreślał-tet fakt dalszego umocnienia wielonarodowego palta twą;' ^5 .grudnia ^6 y. zastała iokument ten składał się z 13 rozdziałów obejmują-ie 146 artykułów. W artykule pierwszym powiedziane było^ że. Związek Radziecki jest socjalistycznym państwem ro- , bstników i. chłopów, aaś polityczną podstawę państwa tworzą rady dalegatiw pracujących. Ekonomiczną podstawą państwa jeet socjalistyczny system gospodarki i socjalistyczna własnośi narzędzi i iroy^ realizowane w ZSRR w myśl założenia *pd -każdego *;, zgodni s z jego zdolnościami, każdemu - zgodnie a '; yykoaywaiłą: 'przez- niego pracą*. II omawia organizację państwa radzieckiego. Socjalistycznych Republik Radzieckich - czytany -.jest «J|4jpwenyia pana Wem,} sformowanym na zasadzie dobrowpl-r.ego zi«dnocze»lr«, się republik radzieckich, które posiadają równe prgnta*J V 192Ź r., jak pamięltasy, ZSBR składał się * republiki: jRoWTBkte.ł. Ukraińąkiaj, Blaicruaklsi oraz Feda- racJi Z»kaukaakie.)r groufącel trzy republiki -J?nizł'<°1"t, nr-Azerbejdżjagjcąr[ M kilka łat później powstały nowe związkoweT^udjjaejiska (1924 r.), Tadtyclta (19?9 r.}, (1924 r.) , Kaz^chsk^ (106 r.) i^ŁLcgiaka (1936 .f. )J^\ fe ten sposób ZSRR obejmowaTw 1936 r. jadenaście repubłik / związkowych. albpwie» , zgodnie z Konstytucją, Federacja Za-uległa likwidacji. V "składzie ZSRR było 110 praż 3815 rejonów. stanowiła, ie najwyższym organem ZSBR /(parlament ) ^ Była ona jedynym organem ustawo-^Stetyis i akładała się z dwóch iżbt Rady Zwią>- Narodowości., | Podkreślano więc w ten sposób równość L Wbgy^fitłch republik. Jeżeli bowiem do Rady Związku wybierano deputowanych w poszczególnych okręgach wyborczych na zaśadzie, iż jeden delegat przypada na 300 tyś. wyborców, to prawo wyborcze do Rady Narodowości oparte było na innych.zasadacht na każdą republikę związkową przypadało 25 deputowanych, na republikę autonomiczną 1\v deputowanych, na rejon autonomiczny 5 deputowanych oraz na okręg narodowościowy 1 deputowany. Między sesjami jl|dy^Sajwyższej (dwa razy do roku) urzędowało,,Prezydium Radjr Najwyższej ŻSRHi^Rada Najwyższa powoływała najwyższy organ władzy wykonawczej, tj. Radę Komisarzy Ludowych. Do jej kompetencji należała w szczególności: koordynacja i kierownictwo pracami ogólnozwiązkowych i związkowo--republikańskich komisariatów (ministerstw), podejmowanie środków celem realizacji planów gospodarczych i sprawowanie o-gólnej kontroli w dziedzinie stosunków międzynarodowych. Radia Komisarzy Ludowych miała prawo zawieszenia decyzji Rad Komisarzy Ludowych. republik związkowych w tych dziedzinach, które wchodziły w zakres kompetencji Związku Radzieckiego. Konstytucja dzieliła komisariaty na ogólnozwiązkowe i związkowo- republikańskie. Odmienne nazwy nie wynikały z różnych kompetencji, lecz odrębnego sposobu kierowania powierzonym działem administracji. Komisariaty przemysłu węglowego, naftowego, chemicznego, lotniczego, komunikacji nazywano ogólnozwiązkowymi, natomiast komisariaty obrony, spraw zagranicznych, spraw wewnętrznych i bezpieczeństwa, skarbu, przemysłu lekkiego, rybnego - związkowo-republikańskimi. /Konstytucja j: ,1936 r. wprowadzała w porównaniu . z konstytucją z 1924 r. fdaleko idą^ centralizację władzy. Republiki związkowe miały następujące samodzielne komisariat/s oświaty, przemysłu Miejscowego, gospodarki komunalnej, o-pieki społecznej i komunikacji samochodowej. Pozostałe "VAiały być konsultowane z komisariatami ogólnozwiązkowy Z innych postanowień Konstytucji trzeba wymienić paraartyjnych Leningradu - został zabity strzałem z rewolweru ^(Śargiusz }virow stojący na czele leningradjjkiej organizacji partyjnej.^? Zabójcą, Jak podano, był członek organizacji koasomołskiej -^Mikołajew^ Śmierć Kirowa stanowiła wstrząs dla Kierownictwa paTEIT™ gdyż wydawało się, że stosunki wewnętrzne są w pewnym sensie ustabilizowane, a opozycja partyjna rozbita. Stalin uznał, że siły kontrrewolucyjne działają jednak dalej i należy Je zlikwidować,^ V tym sonsie zabójstwo**-&iL3nra rozproczyna okres wielkiej akcji trwającej •«Vfł>« {[ ],fl*, mającej na celu wyeliminowanie z życia politycznego i społecznego osób o poglądach niezgodnych z oficjalną linią partii. • Ha wie3ć o śmierci Kirowa sekretarz generalny KC WKP(b) wyjechał do Leningradu i_osobiście czuwał nad przebiegiem śledztwa, ^§3-2SlJBQjdri i-a 19J4 r. odbył się proces 'Mikołaj ewa i jego jedenastu kolegów, którzy tworzyli tzw. CeptruaJLeningra-4zkla, Wszyscy zostali skazani na karę śmierci. Niezależnie od tego odbył się proces szefa Ifcnłngradzkiego urzędu bezpie- czeństwa Miedwiedia, jego zastępcy Zaporożca i dziesięciu współpracowników, którym zarzucano, że wiedzieli o przygotowanym zamachu l nie podjęli kroków zaradczych. Zostali oni skazani na Kary od dwóch do dziesięciu lat więzienia. Zabójstwo Kirowa stało się też pretekstem do deportacji z Leningradu kilkudziesięciu tysięcy osób uznanych za elementy reakcyjne i białogwardyjskie. W t^n^ kontekście należy rozpatrywać procea, Jaki 15 stycznie 1935 r. wytoczono Zinowięwowi l KamłeniewowiT) Zinowłew, jak wiadomo, piastował przed Kirowe1T'"'ftfrihffjf sekretarza Komitetu Leningradzkiego WKP(b) i miał nad Newą wielu zwolenników. Ha ławie oskarżonych zasiadło wówczas 97 osób oskarżonych o to, że ponoszą moralną odpowiedzialność za akcję grupy Nl-kołajewa. Wyroki były różne: praca w obozach, wysiedlenie z Hoskwy oraz kary więzienia. Zinowiew l Kaizieniew oskarżeni byli o utworzenie tzw. Centrum Moskiewskiego i skazani na 5 lat «•% . ,- _....._......: — więzienia. W późniejszym okresie odbyło się Jeszcze pięć wielkich procesów politycznych, z których trzy były jćtwne, a dwa tajne. Dramat polegał na tym, że na ławie oskarżonych zasiadali ludzie niewinni: starzy rewolucjoniści, działacze polityczni, gospodarczy, kadra wojskowa, ludzie kultury. Represje dotykały także osoby zajmujące niższe stanowiska państwowe, które nie miały nic wspólnego z działalnością polityczną. Psychoza wrogów ustroju socjalistycznego wytworzona przez organy bezpieczeństwa rzutowała na całokształt życia,ZSRR. Sprawy te nie są znane dostatecznie dokładnie, ale nie ulega wątpliwości, że atmosferze tej sprzyjała teza Stalina o tym, iż w miarę postępów w budownictwie ustroju socjalistycznego walka klasowa będzie ulegała zaostrzeniu. Vładze partyjne postanowiły dokonać kolejnej wymiany legitymacji członków VKP(b) (lata 1935-1936), w trakcie której ujawniono m. in. niedostatki w zakresie prowadzenia i ochrony dokumentacji partyjnej. Równocześnie jednak wielu komunł-tów usunięto z partii bezpodstawnie, uznając ich za naio aktywnych^ ' Niektórzy działacze partyjni stojący blisko Stalina protestowali przeciwko \taimm metodom działania sekretarza gene- 150 ralnegd, lecz bezskutecznie. Co więcej - sami padali ofiarami -represji (Postyszew, Kaminski, Piatakow, Ordżonikldze). ,|w dniach] 19-24 słerpnla_ 193j|_i> odbył się pierwszy pokazowy proces tzw^^fróckistowsko-zinowiewśklegp centrum terrorystycznego? y w którym na ławie oskarżonych zasiadło^ _16 osób, m. In. ^KaiDie^ifiWT^Zinowiew,; Jewdokimow i Smirnow (były ludowy komisarz poczt i- telegi-afu). Akt oskarżenia stwierdzał, że aresztowani utworzyli w 1932 r. wspólny blok celem obalenia rządu, dokonali zamachu na Kirowa i przygotowali zamach na Stalina, Woroązyłpwą, Kaganowicza, Żdanowa i innych działaczy państwowych. /Wszyscy oskarżeni skazani zostali na karę śmierci.| W styczniu 1937 r. odbył się drugi proces moskiewski..Tym razem aresztowano <łJ_oj3Ó>» głównie odpowiedzialnych za różne : odcinki życia gospodarczego, a więc Pia^akowa (komisarz przemysłu. Ciężkiego), Sokolnikowa (komisarz finansów), Uwszyca, Sieriebriakowa (kolej! i Mikołaja Hurałowa (przemysł ' węglowy}. Sądzono równiej Karola Radka, byłego pracownika Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznego i różnych agend III Międzynarodówki ,-j Głównya oskarżonym był nieobecny na sali Trocki. To właśnie on miał polecić swoła zwolennikom w ZSRR utworzenie organizacji o nazwie Centrum Równoległe, które miało doprowadzić do napaści Niemiec i Japonii na Związek Radziecki, Dyskredytowaniu władz miały służyć przygotowywane akty sabotaży n« kolejach, w kopalniach i fabrykach. Spośród 1? oskarżonych 15 Skazano na karę śmierci, a 2 (Sokolnikowa i Radka) na 10 lat wzlęzienia. Całą akcję koordynował nowy koaisarz spraw wewągtrznych Mikołaj Jeżów. | .'ijyi cZerweu 1937, r. aresztowano wielu pracowników Sztabu (łeneralaego Armii Czerwonej, m. in^ marszałka Michała Tucha- , zastępcę ludowego komisarza spraw wojskowych, ge-narała Hieronima Oborewicza r dowódcę mińskiego okręgu wojsko-vego, gen. Jonasza Jakira - dowódcę kijowakiego okręgu /wojskowego, generała Koska - dowódcę łenlngradzkiego okręgu woj-łkowego. Podstawą oskarżenia były sfałszowane, jak dzisiaj 'wiadomo, przez wywiad niemiecki materiały, które kosprosi-towały kilkudziesięciu wyższych oficerów radzieckich (współpraca z wywiadfto niemieckim). Dokumenty te zostały zręcznie podrzucone wywiadowi czeskiemu, który dostarczył jV prezyden- .:•' •-' .: • '-'-'.'• •"'•" •• '•• .'•- '- •"••-• 151 towi BeneBzowi. Ten Z kolei przekazał Je Stalinowi, który o-wierzył w ich prawdziwość. Konsekwencją procesu Tuchacsewskie-go były represje, które dotknęły w różny sposób ok. 30 tyś.. 'radzi.ęckjelł, o*lfterdwr| .'• • • ' ' ' . . • " ' . " : .2 procesem Tuehaczewskiego łączył się proces przeciwko Lwowi Karacbanowi (byłemu ambasadorowi w Polsce, Chinach i Turcji) i,Awel0wivJenukidżemu (byłemu sekretarzowi KC), Zarzucono im współpracę z wywiadem niemieckim. Prasa cię podała żadnych szczegółów dotyczących tej kwestii, Qjr ".$ warcu 1938 r. odbył się trzeci wielki proces, który •iał~3awny, pokazów; charakter. Liczba oskarżonych wynosiła 2i» Byli wśród nieb ludzie piastujący w niedalekiej przeszło- • soi wysokie stanowiska w administracji państwowej; (przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych do 1930 r.}, Sucharin, Rrłastinski (od 1930 r, zastępca Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych), Rakowski (ambosador ZSRR w Londynie, potem w Iftjt-C: Paryżu), Crinko (zastępca przewodniczącego JPaństwowej Ko-aisji Planowania) oraz niedawny komisarz spraw wewnętrznych -Jagodaj jPoza nimi sądzono trzech lekąjrzy oskarżonych o zabójstwo Córkiego oraz jego syna i kilku agentów byłej carskiej ochrany, i? oskarżonych skazano na śmierć, pozostałych na długoletnie wiezienie. Mfjtrudniu 1939 r. nowym komisarzem spraw wewnętrznych został Ławrenti.ł Beria.. j • * •'••' Różnego rodzaju represje dotknęły tysiące działaczy partyjnych, państwowych l wojskowych, dyplomatów, ludzi kultury i nauki, dziennikarzy, kierownictwo Komaomołu. Konsekwencją łamania zasad leninowskich norm życia partyjnego było szereg takich zjawisk, jak podejrzliwość i niewiara, karierowiczov-stwo, a w życiu Ideowyn - dogmatyzm. Fakty te spowodowały oełabienie życia wewnątrzpartyjnego i życia społeczno-polity-czm-go w ogóle. Dość powiedzieć, że od XVII Zjazdu «KP(b) w 1934 r. do XVIII Zjazdu upłynęło 5 lat. W tym czasie kult Stalina ugruntował się ostatecznie. ' ;' XVIII Zjazd WKP(b) '. |r* ;. / . • . .•.-,• 4»* takiej ataosferze zebrał si^ 10 marca 1939 r. na Krem- ' » 1-H..XYII?..ZJ.«ad partii T! Do Moskwy przybyło 1569 delegatów z p*' 152 głosem decydującym t 466 delegatów z głosem doradczym. Reprezentowali oni 1 588 852 członków partii. Główne referaty wygłosili: Stalin, Vładimirski, Manuilslci, Mołotow, i Zdanow. Zjazd był bez wątpienia bardzo ważnym wydarzeniem w życiu wewnętrznym Związku Radzieckiego. Miał bowiem określić atrategj.ę ył^d^rad^^g^^eh w jidniesieniujio proolemaTiyki gospodarczej, wewnątrzpartyjnej te óaówił praede zbędnym warunkiem żuazyjnej machiny - '..... •..-•'.•••.''•' 153 tu zauważyć, że działo się to po fakcie przeprowadzenia wielkiej czystki w organizacjach komsomolskich, łącznie z KC kom- i działań na forum międzynarodowym. Kwestie wszystkim Stalin. Stwierdził on, iż nie-zwycięstwiTsocjalizmu było zniszczenie bur-państwowej i zastąpienie Jej nowym państwem, socjalistycznym - państwea dyktatury klasy robotniczej. Zdaniem sekretarza generalnego KC WKP(b), w swym rozwoju państwo radzieckie przeszło pierwszą fazę obejmującą okres od ustanowienia ćykatury proletariatu do zwycięstwa socjalizmu. Główne funkcje państwa polegały w tym okresie na stłumieniu oporu klas wyzyskujących wewnątrz kraju, na obronie przed napaścią z zewnątrz oraz na pracy organiżacyjno-wychowawczeJ. W refe-eie sprawozdawczym wysunięto tezę o możliwości zbudowania komunizmu w jednym kraju, l V tym kontekście _zyr6cpno uwagę na 'Konieczność posiadania silnej armii i organów bezpieczeństwa dla obron^j^ąógtyfi rsrmfl ngrnRją 1mp°r1i»it t-wm. •^"Mówiąc o sprawach życia wewnątrzpartyjnego, wskazano na konieczność podniesienia prac organizacyjnych do poziomu kierownictwa politycznego. Uznano za konieczne wprowadzić po-jarawki do statutu partii. Wskazywały one przede wszystkim na fc'zroa.t ...ktt>rQynii;.afrj__roli partii w życiu ZSRR. Podkreślono to m. in. poprzez wprowadzenie paragfaTa o rozszerzeniu kompetencji organizacji partyjnych. Otrzymały one prawo do kontroli działalności administracji na wszystkich szczeblach. Temu celowi miała również służyć decyzja o prawie Komitetu Centralnego do tworzenia wydziałów politycznych i powoływania organizatorów partyjnych na różnych odcinkach życia spo-łeczno-gospocłarczego. Dla większego jeszcze scentralizowania spraw kadrowych powołano w Komitecie Centralnym Zarząd Kadr mający swe odpowiedniki w organizacjach republikańskich, krajowych t obwodowych. Zjazd zwrócił uwagę na konieczność zwiększenia łączności partii z młodzieżą. Po raz pierwszy wprowadzono do statutu rozdział "Partia i komsomoł". Warto Problem ten znalazł zresztą szersze odbicie na zjeidzie, Albowiem w nowym statucie uznano, że metoda masowych czystek winna być zaniechana. Miała ona sens w okresie dEP-u i służyła temu, aby do partii nie przedostały się osoby niegodne siana komunisty. Obecnie «• stwierdzono - wobec likwidacji e-lementów kapitalistycznych metoda masówyeh czystek straciła znaczenie. ; if kwestiach gospodarczych XVIII Zjazd przedyskutował ł zatwierdził tezeei plan j^scloletai "a Łata r1938-1942|' W dalszym ciągu forsowano rozwój przemysłu ciężkiego, w tym obronnego. |ltarto3ć nowych Inwestycji miała wynieść ok. 192 •Id rb, a więc mniej więcej tyle, ile wyniosły koszty realizacji dwóch pierwszych planów pięcioletnich łącznie. Warto podkreślić, że w trzeciej pięciolatce zwrócono szczególną uwagę na stworzenie bazy przemysłowej na wschodzie, co wskazywało nav strategiezaa-obronne decyzje, władz partyjnych w warunkach napięt*J sytuacji »ię:--\i'irłn zaprezentowany w refa~ 157 racie punkt widzenia na sprawy budownictwa gospodarczego. W t«n sensie XIV Zjazd RRPfb) określa się słusznie "zjazdem industrializacji", gdyż właśnie po raz pierwszy użyto tego określenia przy ujadaniu programu strategii ekonomicznej na naj- bliższe lata. Kle brakowało wszakże głosów polemicznych, jeśli chodzi o szansę rozwoju gospodarki planowej. Znaaienne było wystąpienie Bykowa, przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych. Stwierdził on, Iz rząd przed zjazdem analizował cały szereg projektów dotyczących rozwoju przessysłu, handlu zagranicznego i produkcji zboża. Zdaniem Rykowa, wnioski nie, są optymistyczne i trzeba się liczyć ze zwolenlenien tempa planowanego rozwoju. Ustalenia, Jakie zapadły na XIV Zjeździe Biały, ścisły związek z ówczesną pozycją międzynarodową Kraju Rad. Wprawdzie ZSRR został do tego czasu uznany przez większość państw kapitalistycznych, to jednak uważano, że realne było niebezpieczeństwo zbrojnej interwencji państw zachodnich. Opracowany w 1924 r, plan Dawesa, a także podpisany w 1925 r, w Locarno układ z Niemcami i szereg innych decyzji oceniono jako antyradzieckie. Rząd Związku Radzieckiego określał układy lokarnerlskie jako wyraz utworzenia skierowanego przeciwko niemu obozu pafistw europejskich, mającego na celu blokadę . gospodarczą i polityczną izolację. fJa niebezpieczeństwo konfliktu wojennego zwracał uwagę Stalin, przemawiając w styczniu 1925 r. na plenum KG RKP(h)a "...przesłanki wojny dojrzewają i wojna może stać się oczywiście nie Jutro i nie pojutrze, ale za kłlka lat nieunikniona". W tym okresie najwyższe władze partyjne i państwowe nłe analizowały jeszcze konkretnych projektów planu pięcioletniego (taki czasokres uznano za najbardziej odpowiedni), wychodząc z założenia, że nie są one doskonałe, a sytuacja gospodarcza ZSRR wymaga dalszej normalizacji. Natomiast zagadnienie strategii gospodarczej w ujęciu generalnym w nowych warunkach, po zakończeniu okresu odbudowy, zgodnie z decyzjami XIV Zjazdu znajduje odzwierciedlenie we wszystkich dyskusjach, przyjętych rezolucjach i uchwałach partyjnych. W dokumentach tych wskazywano na konieczność forsowa- 158 nią tempa industrializacji i niebezpieczeństwo oddziaływania grup, które wypowiadały się przeciwko takiej koncepcji rozwoju gospodarczego ZSRR. Partia, zdając sobie sprawę z trudności, na Jakie będzie napotykała w realizacji swych za-.mierzeń ekonomicznych, które wynikły z ograniczonych możliwości finansowych, wskazywała na konieczność właściwego gospodarowania funduszami, wykorzystania handlu zagranicznego i zdecydowanie przeciwstawiała się poglądom tych działaczy, którzy chcieliby rozwijać przemysł przede wszystkim kosztam rolnictwa. Poważne zadania stawiano przed instytucjami odpowiedzialnymi za organizację pracy. Wiele uwagi poświęciły tym sprawom plenarne posiedzenia Komitetu Centralnego (kwietniowe i lipcowe - 1.926 r.), IV Zjazd WKP (b) w 192? r., którego decyzja miała otworzyć nowy rozdział w historii pierwszej pięciolatki. Lw_ dniach 2-19 grudnia 1927 r. obradował w Moskwie XV Zjazd WKP(b)rT*a~p'# 'J TTBTO- lKu uUtaJ, ebuit opraw' "daljyjLĄuyeli ITT kształtu życia społeczno-politycznego i gospodarczego przedstawionych w referacie sprawozdawczym Komitetu Centralnego, znalazł aię ta-^M>Av vv Zjazd uchwalił dyrektywy w sprawie planu. Stwierdzały '-..', oBe**m."TnT? *2goMie z polityką uprzemysłowienia kraju - należy w pierwszy* rzędzie zwiększyć produkcję środków produkcji tak, aby niezbędne do wzrostu przemysłu ciężkiego i lekkiego, / transportu i rolnictwa potrzeby produkcyjne były w zasapie zaspokajane przez własny przemysł ZSRR. Hajszyb-. sze teopo rozwoju należy nadać tyra gałęziom przemysłu ciężkiego, które/ w najkrótszym czasie zwiększą potęgę ekonomi-. c?ną ł zdolność obronną ZSRR, zagwarantują możliwość rozwoju •w wypadku blokady ekonomicznej, zmniejszą zależność ód świata kapitalistycznego i przyczynią sfę do przeobrażenia rolnictwa ha bazie wyższej techniki ł kolektywizacji V "Dyrektywy vy!sieniły konkretne dziedziny, które'mlały uzyskać w planie preferencje. Były to; elektryfikacja, hutnictwu żelaza ł isetal i kolorowych, wydobycie węgla, ropy naftowej ł torfu, przemysł chemiczny, Okrętowy, elektrotechniczny oraz wydobycie złota i platyny. Z nowych gałęzi szczególną rolę Biały odegrać produkcja sprzętu technicznego (dla hutnictwa, przemysłu paliw ł przemysłu włókienniczego) , sa-aochodÓK, traktorów, samolotów, nawozów sztucznych. W 1928 r. Najwyższa Rada Gospodarcza opracowała dwa warianty planu rozwoju przemysłu w pięciolatce, przewidując .... :,y ; -•.--•• : -'-'.-.• 161 zwiększenie nakładów finansowych na przemysł ciężki do końca pięciolecia o 42,8# (wariant pierwszy) i o 49,3# (wariant drugi). V grudniu 1928 x. Rada zatwierdziła wariant drugi. Równocześnie dwa warianty planu, tzw. wyjściowy i optymalny, opracowała Koaisja Planowania. Biorąc pod uwagę ogólny przewidywany wzrost przemysłu w okresie pięciu lat, różnica w założeniach wskaźników produkcyjnych wynosiła ok. 20$. Autorzy planu aiełi Świadomość, że w trakcie jes° realizacji mogą wystąpić różne nieprzewidziane kłopoty, związane zarówno z kaprysami pogody,- a więc trudną sytuacją w rolnictwie, jak i inne obiektywne trudności wynikające także z niedoskonałości planowania. Wariant optymalny przewidywał szczególnie korzystny zbieg okoliczności, a więc Zarówno dobry u-rodzaj, rozszerzenie wymiany w handlu zagranicznym, dopływ kredytów zagranicznych, obniżkę wydatków na cele obronne, wzrost wydajności pracy itp. Komisja Planowania, jak się wydaje, uznała, że tego rodzaju okolicziości są mało prawdopodobne i dlatego wariant optymalny został opracowany mniej precyzyjnie. Polski ekonomista Czesław Sobrowski pisał w związku ztyai "Dwutorowość planu zasługuje na szczególne podkreślenie, Jako próba uchronienia się przed zbyt łatwym i tanim optymizmem, jest ona Jeszcze bardziej wymowna, a nawet może niespodziewana, gdyż w opracowywaniu planu centralna rola przypadła nowemu zespołowi, wiernenai idei ofensywy, u-przemysłowienia, który miał za sobą niedawne zwycięstwo, nad defetyzmem Bazarowów i Gromanów". Autorzy pięciolatki zwracali uwagę na to, że jednym z istotnych problemów planowania perspektywicznego jest zagadnienie tempa wzrostu produkcji. "Jest to centralny punkt polityki gospodarczej partii" - stwierdzono w tekście planu. Cały obszerny ten dokument jest niezwykłą interesującą lekturą wskazującą, te projekt planu przygotowany przez Najwyższą Radę Gospodarczą i Komisję Planowania stanowi syntezę wielu równolegle występujących tendencji i prądów myślowych. Zadaniem podstawowym jest możliwie szybkie uprzemysłowienie Związku Radzieckiego tak, aby kraj został przekształcony z agrarno-przemysłowego w przemysłowy. Industrializacja ma zaapokoić aie tylko ambicje planistów i inżynierów, ale 162 takie ambicje narodowe, .zmierzające do dorównania bardziej rozwiniętym gospodarczo państwom zachodnim. Temu celowi ttia-ły służyć du.ie nakłady finansowe przewidziane w projekcie, które miały stanowił podstawy działań Inwestycyjnych. Z tekstu planu wynika, że- szczególna uwaga planistów zwrór cona byia na nowe budownictwo przemysłowa. Chodziło o to, by przeznaczone na t«ncei pieniądze były wydatkowane jak najlepiej, a zaprojektowane zakłady obejmowały całe terytorium kraju l odpowiadały standardom nowoczesności. Równocześnie zdawano sobie sprawę z wagi przedsięwzięć modernizacyjnych. Ciekawe, ie autorzy planu świadomi byli możliwych trudności wynikających z dużych zadań Inwestycyjnych. "Projektowane pięciolecie przebiegać będzie całkowicie pod znakiem początkom woj i jak się wydaje najtrudniejszej fazy okresu rozbudowy. Wielkie rozmiary nowego budownictwa oraz poważne zadania modernizacji starych zakładów, w wielu przypadkach oznaczających przebudowanie ich od podstaw, wywrą określone piętno na całym pięcioleciu*. Jak wynika z opublikowanego v 1929 r. przez Komisję Pla- 't. nowania elaboratu dotyczącego budownictwa nowych zakładów l modernizacji starych, ich liczba miała wynieść ok. 1600, z tego 1041 zaszeregowanych było do zakładów produkcyjnych grupy A, a 548 do grupy B. Analiza wspomnianego dokumentu pozwala przede wszystkim na stwierdzanie, że zamierzano wybudować i modernizować bardzo dużo. Y pierwszym rzędzie proces ten miał objąć stare rejony przemysłowe, ale stosunkowo duży procent całkiem nowych inwestycji przewidywano na obszarach dotychczas pozbawionych tradycji przemysłowych. V okresie pięciolatki miały być wzniesione nowe fabryki we wszystkich okręgach, krajach i republikach. Ouże nakłady finansowe przewidziano na industrializację Syberii. Widoczny postęp miał być osiągnięty w zakresie uprzemysłowienia republik środkowoazjatyckich i Zakauka-zia. Innym charakterystycznym akcentem zamierzeń inwestycyjnych były projekty wybudowania zakładów produkcyjnych na skalę dotychczas w Rosji niespotykaną. Odnosiło ale, to zwłaszcza, do hut, fabryk traktorów, kombinatów chemicznych., fabryk maszyn l elektrowni. 103 Równolegle z realizacją inwestycji miał postępować w pięcioleciu wyraźny wzrost produkcji, przemysłowej* Szczególne zadania wyznaczono górnictwu, hutnictwu i produkcji m«is?,yn. Wydobycie węgla olało osiągnąć w 1932/1933 r. rozmiary 68 min t (wg wariantu wyjściowego), albo 75 min t (wg wariantu optymalnego). Zadania dła przemysłu wydobycia ropy naftowej przewidywały odpowiednio 19 i 21 miń t. Wskaźniki hutnictwa .były następujące: surówka 8 i 10 min t, stal 8,3 i 10,4 min t, wyroby walcowane 6,3 i 8 min t. Ponadto trzykrotnie, miała wzrosnąć produkcja maszyn. Poważne zadania stawiano przed przemysłem chemicznym i transportom. Nakłady finansowe na rozwój przemysłu planowano w ilości ok. 13,5 old rb (wg wariantu wyjściowego - 11,8 min rb}. S tekście planu sformułowanie były zamierzenia inwestycyjne dla poszczególnych rejonów gospodarczych. Varto zauważyć, Je jeżeli plan przewidywał ogólny wzrost potencjału przemysłowego w skali całego państwa o 289^, to d.la Białorusi wynieść miał 422'#, dla republik Azji Środkowej 4%S<, dla Kazachstanu 549K, j Analizując rozdział projektu planu odnoszący się do rolnictwa zauważamy, że po raz pierwszy postawiona została' w szerszym zakresie sprawa kolektywizacji ziemi, który to proces ołał objąć około, -s powierzchni uprawnej i dawać oko J o -f globalnej produkcji rolnej. Równocześnie jednak nie zostały zaniedbane potrzeby gospodarstw indywidualnych, Dla rolnictwa aiał pracować w coraz większym zakresie przemysł, produkując traktory ł maszyny rolnicze. Ciekawe sformułowania zawarto w odniesieniu do kontekstu międzynarodowego pięciolatki. "Cały plan - czytany - w obu jego wariantach wychodzi z założenia o konieczności rozszerzenia kontaktów z ekoaoaiką światową, z iywi koniecznym warunkiem, by rozwój ten prowadził w ostateczności ku zwiększeniu niezależności caszego kraju od czołowych krajów kapł-listyczn.ych. Innymi słowy - cały kierunek związków ekonomicznych ze światem zewnętrznym w okresie pięciolatki poclporaąd-kowany jest zadaniu rozwoju sił wytwórczych na 'iro.dze industrializacji l uspołecznienia, jako jedynej moAliwyj formie; uniezależnienia się ZSRR od nacisku państw kapitalistycznych". Akcentując konieczność tempa wzrostu, głównie pz-zeayslił- 164 ciężkiego, plan nie zakładał uprzemysłowienia Jako celu samego w sobie. Hie zaniedbano sprawy produkcji dóbr konsumpcyjnych łąk v przemyśle, Jak i rolnictwie. Można powiedzieć ogólnie, to w tekście planu nic istotnego nie zostało za-poiBniane. Proponowane przedsięwzięcia świadczyły 9 kompleksowym traktowaniu poszczególnych odcinków życia gospodarczego. Pewną ałaboóó projektu planu widzieć należy w nadmiarze słusznych celów, które zamierzano zrealizować w pięcioleciu. Autorzy nie chcieli z niczego zrezygnować. Obok więc wyraźnego p«st$>u w produkcji przemysłowej, plan zakładał wzrost spoiycia na Jednego mieszkańca o 50% (wariant wyjściowy) i 66Sf (wariant optymalny). Realizacja planu i "V różnorodnych dokumentach zwraca się uwag? na szczególne zadania.! znaczenie pierwszego roku pięciolatki, J^tóreJ realizacje, rozpoczęto foraalnie J'października 1928 r> j Ni* chodziło tu tylko o wykazanie się konkretnymi wskaźnikami w zakresie produkcji przemysłowej, budownictwie inwestycyjnym i pracach sjodęmlzacyjnych, gdyż wyniki tego roku miały szep. szy aspekt. Od tego bowiem,Jakiś będą rezultaty pierwszego roku pięciolatki, zaleiały dalsze decyzje gospodarcze władz radzieckich. Pierwszy okres planu rzutować piał też na at-•osferę połltyczno-społeczną wokół gospodarki planowej. Zgodnie z koncepcją industrializacji ZSflR, szczególną uwag? przywiązywano do rozwoju przemysłu ciężkiego, przeznaczając na ten cel odpowiednio duże kwoty. Ilustruje to tab. 8, z której wynika, iż największy wzrost nakładów w porównaniu z przełomem lat 1927/1928 zanotował przemysł materiałów budowlanych oraz przemysł chemiczny. Poważny postęp odnotować możne w hutnictwie, natoaiast nieco mniejsze kwoty w porównaniu z poprzednimi gałęziami wydatkowano na górnictwo, przeaysł naftowy, włókienniczy i spożywczy. 165 Tabela 10 Nakłady finansowe w pierwszym roku pięciolatki' , Przeaysł Nakłady finansowe 1937/1938 l 1928/1929 (w min rb) wzrost 'C* Y-)- ; Górniczy 140,9 156,1 17,9 Naftowy 226,9 ''"215,5' '•'• -5,0 Hutniczy 192,9 261,2 35,5 Ketali kolorowych 28,8 M,$ 62,0 Budowy maszyn 1W,1 184,6 31,8 Chemiczny ,61,9 122,8 98,5 Materiałów budowlanych ^0,5 103,3 155,0 Leśny ^6*9 72,6 55,0 Włókienniczy 215,1 170,1 -20,9 Spożywczy 93,7 79,0 -20,0 l Pierwszy rok planu był okresem trudnym ze względu na wdrażanie nowych założeń ekonomicznych, brak doświadczenia, B także wielkie niedobory kadrowe. Proces industrializacji kraju postępował wszakże naprzód, obejmując swym zasięgiem coraz to nowe obszaryi . Bardzo ważnym momentem było rozpoczęcie na większą skalę niż dotychczas budownictwa inwestycyjnego i oddanie do użytku nowych lub zmodernizowanych obiektów fabrycznych.] Od razu uwidoczniły się Jednak trudności z przygotowanie* • i zatwierdzeniem projektów nowych budów. 1 października 1928 r. spośród 344 obiektów, których budowę należało rozpocząć na przełomie lat 1928/1929, zatwierdzone były projekty dla 111 obiektów, 1 stycznia 1929 r. - dla 121, a na 1 maja - dla 197. W wielu przypadkach rozpoczynano budowę bez zatwierdzonych projektów, co musiało hamować tempo prac przygotowawczych t organizacyjnych. Do tego dochodziły braki kadry nąd-zcrczej ł kwalifikowanych robotników. .-.•--••' Pozytywną ocenę pierwszego roku planu zawarto w wielu dokuafentach oficjalnych i komentarzach prasowych. Pierwszą była ocena dokonana na plenum KC WKP(b) w dniach 10-17 listo- 166 pada 1929 r* Stwierdzono wówczas, za rezultaty minionego.roku gospodarczego przebiegającego pod znakiea wielkich procesów industrlałizaeyjnych są świadectwea nowych osiągnięć partii, klasy robotniczej ł władzy radzieckiej.. , Tabela 11 Realizacja planu pięcioletniego na przełomie lat 1928./1929 .. ; Produkt Jednostka Założenia Wyko-nanie Procent wykonania Węgiel kamienny min t A0.7 39.9 38,0 Koks ; B •'•t, 8 >.7 97,9 Ropa naftowa u . •.' . 13,1 13,7 106,1 Surówka tyś. t 41% Aoia 95,8 Stal . • ^•780 4718 9^,7 Traktory j S2t. 3200 3267 102,1 Pługi konne „ tyś. szt. 1B34.. 1709 • 93,2 Cement min beczek 1'. 14,4 102,8 Cegła *ln szt. 2600 2881 110,7 Superfosfąt tyś. t 261,0 182,3 63,0 Przę-dza bawełniana n 360,9 35?,? 97,8 Tkaniny bawełniane'- tt 2901,8 295)3,2 101,6 Obuwie ~1.K par. .v.>,c 33,6 96,5 Zapałki ': tyu. pudełek 6800,0 . 676B.1 99,5 Cukier tyś. t 1940,0 1 935, 1 99,5 Papierosy ff,14 s^i. ',0,9 54,5 95, a Machorka : . tyś, pud. 2280 3280 143,8 Sól tyś. t' 2535 2620,6 !03,;2 Dośviadczi?nia pierwszego roku planu po-walał y na wr»loski co do fflf!żltw.iJci zut^zenln z^A&ń v kolejnym roku pięciolatki. W resoluo}! XVI Zjazdu, ł.TCP(u} było povi ert^iaiie, że f^sukces pier.-.a.u^ , r.oV"•-! pi-ciolatki pozwolił, na znaczne, zwiększenia ta-:\w w /ijkrosi^ f»ro'd"ufecjł jprżemyslówej"w roku 1C5?9/1930, co sna-lazł ; vyt»;: v MJ-Iskowani a w/rustu produkcji o 3?,5vź aaoiast O 21,^ pi-Z!fwid?,icjriy.:h'w plu/.Lo pięcioletnim11^ W niektórych 167 prognozach dotyczących drugiego roku pięciolatki można. było L okroślenie, ż«s będzie to rok decydujący dla całości planu. V trakcie realizacji planu zalanie uległ system zarządzanie przemysłem. Istotne zmiany, jakie zaszły w tym zakresie, rozpoczęły się już w 1926 r. 24 sierpnia Rada Komisarzy Ludowych przyjęła uchwałę O reorganizacji Najwyższej Rady Gospodarczej. . Wkrótce, zatwierdzono nową strukturę jej aparatu. W miejsce Centralnego Zarządu do Spraw Przemysłu Państwowego, powołano główne Zarządy (tzw, gławkjp sprawujące nadzór nad poszczególnymi gałęziami produkcji, l Powołano także Centralny Zarząd do Spraw Planowania^ Bajwyższa Rada Gospodarcza zyski-w-urtgpT kompetencje organu zarządzającego bezpośrednio całym przemysłem. 29 czerwca 1927 r. Centralny Komitet Wykonawczy i Rada Komisarzy Ludowych przyjęła uchwałę o trustach. Zgodnie z Jej postanowieniaai pewnemu zmniejszeniu uległy ich funkcje kontrolne wobec przedsiębiorstw. Od tej pory . dyrektorzy fabryk otrzymali większe uprawnienia w zakresie poetę J* iłowanla samodzielnych decyzji w sprawach produkcji l kadr. Zakłady otrzymały prawo zatrzymywania części zysku oraz opracowywania planów • produkcyjnych l finansowych. W 1929 r. u-ezyniony,został kolejny krok na drodze wprowadzenia bardziej operatywnego zarządzania przeasysłem. Na podstawie uchwał KC WKP(b> z 5 września {"O przedsięwzięciach Zmierzających do uporządkowania zarządzania przemysłem i wprowadzenia Jednoosobowego kierownictwa") 15 grudnia; ("O reorganizacji zarządzania przemysłem") dokonano kolejnej reorganizacji Najwyższej Rady Gospodarczej i całego systemu zarządzania przemysłem. Uwidocznioną została samodzielna rola przedsiębiorstwa jako podstawowego ogniwa zarządzania przemysłem. Kompetencje .Najwyższej Rady Gospodarczej ograniczono do nakreślenia głównych proporcji w rozwoju produkcji i inwestycji, nadzoru nad błeźącyś planowaniem ł postępem technicznym. I-st.otnym momentem uchwał była likwidacja zarządów głównych i powołanie zjednoczeń przemysłowych posiadających w swej gestii sprawy planowania produkcji, budownictwa inwestycyjnego, organizacji zaopatrzenia i zbytu, przygotowywania l rozmieszczenia kadr, mianowania dyrektorów fabryk itp. Zraia- 168 nie uległa rola trustów. Ich kompetencje sprowadzały się te-raz 'głównie do organizowania wymiany doświadczeń technicznych między Łakładaasi oraz pomocy we wdrażaniu postępu technicane-go, opierając się na osiągnięciach krajowych i zagranicznych. Utworzono; trzy rodzaje zjednoczeń; ogólnoradzieekie., radziecko- republikański* ł .-republikańskie, co zgodne było ze strni-turą przedsiębiorstw. Rezultaty dotychczasowego przebiegu planu stanowiły też świadectwo poparcia dla prograsu gospodarczego rządu radzieckiego ze strony klasy robotniczej. Robotnicy borykali się bo-wiem z wielkimi trudnościami w zakresie zaopatrzenia, a warunki pracy na yiększości budów były naprawdę trudne. Mimo to prgecież nikt nie negował ich zapału i poświęcenia. Była to 'również gwarancja przemyślane,} realizacji dalszych etapów planu, Wychodząc z tych założeń, rząd radziecki sformułował oddzielny plan dla ostatnich trzech miesięcy 1930 r., które i>-znano za tzw. kwartał specjalny (od stycznia 1931 iv bowiem rok gospodarczy w ZSRR miał się pokrywać" z rokiea kalendarzowym) oraz dla lat 1931-1932. Wielkie budowy Nie aa przesady w stwierdzeniu, że Związek Radziecki był w latach di928-193^ wielkim placem budowy. Wprawdzie nie wszyatkia inwestycje przewidziane w pianie były jednakowo duże, na ogół Jednak każda z nich spotykała się z podobnyai problemaal. Księży od razu podkreślić raeez niezwykle istotną: w pierwotnych ustaleniach inwestycyjnych nie było wyraźnie powiedziane, które konkretnie budowy uznaje się za $>rip-rytetowe. Z saateriałów opublikowanych przez Państwową Ko-isis je .Planowania w 1929 r,, stanowiących orientacyjny wykaz pikowanych do budowy w latach pierwszej pięciolatki kopalń, fabrykj elektrowni i innych zakładów .można jedynie wnioskował 50 fló wielkości nakładów finansowych przeznaczonych dla poszczególnych budów. Dla przykładu można podać, ze. nsoekiew-ska fatryka sasochodów miała otrzymać ne rozbudowę 100 tyś. rb 169 (v cenach z 1926/1927 r, K Koszty budowy fabryki turbin w Moskwie wynieść *l»ly •• 60 tyś. rbt_ kombinatu chemicznego na terenie gubernii moskiewskiej - 60 tyś. rbj fabryki szkła w Siżnym Sowogrodzle - 35 tyś, rb; kombinatu włókienniczego w Iwańowo-Wozniesteńskjj ^ JJ8 tyś rb. Powabne sumy rezerwowano dla budowy zakładów metalurgicznych w Krzywym Rogu (192 tyś. rb)j Magnitogorgku (1QJ tye. rb>; AtaprajBWSJaTD^J tyś. rb); Aleksandrowsku (1ĄO tyś. rb)? Kuźniecku (130 tyś. rb)! Li-płecku (160 tyś. rb). Równocześnie Jednak w dokumentacji rządowej z 1928 r. nie spotykany wzmianki o tak znanych później zakładach. Jak fabryka samochodów w Nizńym Nowogrodzie czy fabryka traktorów %r Stalingradzie. Z drugiej strony zakłady w Łipiecku przy Ałapajewsku nie zbliżyły się wielkością produkcji do kombinatu w Magnitogorsku, Bimo iż planowane początkowo nakłady były mniej więcej równe. Na budowę kombinatu hutniczego w Kuźniecku przewidywano początkowo nawet mniej pieniędzy, niż na hutę w Lipiecku czy Krzywym Rogu. W trakcie realizacji planu wprowadzano dość znaczne korekty inwestycyjne, które stały się szczególnie widoczne po XVI Zjeździe WKP{b) w 1930 r. Niesaleznie od późniejszych de-cyzji» rząd radziecki miał wazakże od początku świadomość t«-go, iż preferowane będą przede wszystkim inwetycje służące rozbudowie Igrzemyału i»etalowegOji Ustalenia z 1930 r. nadawały całej sprawie dodatkowy iippuls. 9 września Najwyższa Rada Gospodarcza wydała zarządzenie, na nocy którego "żk budowy zostały otoczone specjalną opieką władz. Zgodnie z postanowieniem, kierownicy zjednoczeń byli osobiście odpowiedzialni za zapewnJeni^ dla tych budów surowców, urządzeń oraz siły roboczej. Uchwała Hady wymieniała nazwiska osób, któryś powierzono tę niełatwą niisję, Całość działań organizacyjnych Biało koordynować Prezydium Najwyższej Rady Gospodarczej, zobowiązane do systematycznego informowania przewodniczącego Rady o przebiegu realizacji budownictwa inwestycyjnego. Wśród szczególnie ważnych bu^ów wymieniano kombinaty metalurgiczne w Kagnitojorsku i. Kyźniecku na Syberii, fabryki maszyn w Swierdłowsku i Kramatorsku, /fabryki traktorów *sta1'i-"S'-°'1i'lFj-Charkowie. Czelabińsku. fabrykę samochodów w Niżnym Nowogrodzie, kombinaty chemiczne w Eobrikach. Bie- 170 riaznikaoh i Woskriesiedskw, «l«ktrownię na Dnieprze, niektóre kopalnie węgla i zakłady metali kolorowych. Trudno jest stwierdzić z całkowitą, precyzją, ile budów uznano za szczególnie ważne. Y niektórych źródłach możną spotkać nawet liczbę około 120. Nią aa natomiast wątpliwości, że kilku nadano szczególną rangą, można by powiedzieć - rangę, symbolu pięciolatki. Należały 23 111 Wagonów osobowych .» 2 135 Samochodów it 23 879 Kombajnów zbożowych * tO 005 Rowerów tyś. szt 128,4 Zegarków 'a 3 585,1 Kauczuku tyś. t 57 Obuwia guoowego sin par 64,7 Cementu tyś. t 3 431 Cegły. ;.';'; min aż t. 4 900 Bawełny tyś. t 390 Przędzy bawełnianej n 355 ; Przędzy jedwabnej • 71,0 Mięsa H 458 Obuwia r min par 84,7 Konserw min puszek 906 Cukru tyś. •'.- .'•' •'..'• •' • :'-'' ' ' '-'•'• cetnarów 12 646 Rezultaty pierwazej pięciolatki j Podstawowym rezultatem działań inwestycyjnych w przemyśle było przekształcenie Związku Radzieckiego z kraju rolniczego w kraj przem^ąłowo-rolnlczy. Założenia pięciolatki wykonane zostały vX§3,7'M ca wynikało głównie ze słabych rezultatów produkcji wgaiężtach grupy 3, gdzie plan został wykonany -tył-no v S-ł,9X. * !-r • trudny, niezwykła złożony proces kolektywizacji wsl^ Powiedziano już, że plao pięcioletni zakładał powiększenie' '.' areału goapodarstw uspołecznionych, «le przewidywał, ii będzie to proces powolny i żadna data Jego zakończenia nie została wówczas podana. W miarę J«dnak wdrażania w życi« założeń pięciolatki odnoszących się do przemysłu, także i problematyka rolnictwa stawała aię przedaiotea coraz żywszych dyskusji wład* radzieckich./ Rozbudowa przemysłu wymagała coraz więcej 4j*odków pieniężnych, a te miały pocnoazi.'- w dużyn' atoptUu z rolnictwa. 1 punktu widzenia ekoriomicznegp należało zatem doprowadzić do wzrostu produkcji rolnej, aby wie! dawała więcej produktów żywnościowych na rynek wewnętrzny i eksport. Sównocześnie, co w rozważaniach tych należało uwzględnić, przeailany na wsi winny spowodować odpływ niemałej liczby ludzi, którzy podjęliby pracę na budowach pięciolatki. I wreszcie moaent także bardzo istotny - yolektywizacja rol-nletwa, nająca za zadanie wyeliminowanie z życia wał dużych ęo2P°<*!iLr.stv_iń&y*lAu!ilnyżh ( kułacXich>, które władze uważały za eleBent wrogi t nie pieszczący się w koncepc.]! łeazeristwą ^- Pewne eleseoty tego programu mpżna było dostrzec Już w materiałach XIV Zjazdu HKP(t>). Stalin nówłł o problemach roi-. nictwa w referacie sprawozdawczym KC, stwierdzając, że w środowisku partyjnym nie ma Jednolitego poglądu co do polityki agrarnej. Sekretarz generalny stwierdził S. łn.i •Pierwsze odchylenie polega na pomniejszaniu roli kułaka i w ogóle elementów kapitalistycznych na wsi na zamazywaniu niebezpieczeństwa kułackiego. Wychodzi ono z niesłusznego założenia, że rozwój NEP-u nie prowadzi da ożywienia elementów kapitalistycznych na wsi {..»«} V praktyce prowadzi to do negowania walki klasowej na wsi. Drugie odchylenie polega na rozdmuchiwaniu roli kułaka i w ogóle elementów kapitalistycznych na wsi, na panice wobec tych elesientów, na negowaniu, że sojusz proletariatu i biedoty ze średniakieni jest możliwy ł celowy. Odchylenie to wychodzi z założenia, że u nas na wsi odbywa się rzekomo zwykła odbudowa kapitalizmu, że ten proc ss odbudowy kapitalizmu Jest procesem wszeofcogarniająr.ya {...] W rzeczywistości odchylenie to prowadzi do rozpalania walki klasowej na wsi, powrotu do prowadzonej przez kombiedy (komitety biedoty - K.V.) polityki rozkułaczania, a więc do prokla-»owanła wojny dowowej w naszym kraju". 178 Wychodząc z założenia, że o obliczu wsi radzieckiej winny decydować aasy biedoty i chłopstwa średniego, starano się pomagać, zwłaszcza tej pierwszej grupie. Ha przykład pod koniec 1926 r. 'wydane zostały zarządzenia ograniczające możliwości kupowania maszyn rolniczych przez bogatych chłopów j^Jprzywilej tan otrzymywali najbiedniejsi, którzy mogli otrzymać na kredyt maszyny t inwentarz o wartości powyżej 12 rb. Y roku ?ospodarczyB 1926/1927 ok. 2 min gospodarstw biedniackich o-riZ^mało pożyczki -na zakupienie bydła, maszyn rolniczych l inwentarza. W tym samym czasie państwo wprowadziło ulgi podatkowe dla najbiedniejszych rodzin chłopskich, podnosząc równocześnie opodatkowanie większych gospodarstw,!' Ilustracją tego są następujące liczby: w roku 1926/1927 bogaci chłopi : . zapłacili pasSstwu 25,9/4 zobowiązań wsi, średniacy - 72,8#, biedota - zaledwie 1,3^. ttożą grup?, bo liczącą 6,7 min gos-darstw biedniackich zwolniono całkowicie od podatku. Głównie dla spółdzielni produkcyjnych i biedaków kierowano sprzęt techniczny, W latach 1925/1926-1928/1929 dostarczono na wieś 4,7 (Bln pługów, 1,8 min bron, 275 tyś. siewników, 810 tyś. żniwiarek i kosiarek, . 566 tyś, wialni i sortowników oraz 5 tyś. traktorów. . J50 grudnia, 1926 r. ukazała się uchwała KC VKP(b) .: »0 wynikach budownictwa sowchozowego i kołchozowego". Partia wskazywała na żywotność ruchu kolektywizacji wsi, na znaczeni* kołchozów w socjalistycznej przebudowie rolnictwa. Uch-wai.a zachęcała do tworzenia nowych gospodarstw kolektywnych, zapowiadają/j dalszą pomoc państwa dla tego procesu. Dane 11-eiłsflve wskazują, że w połowie 1927 r. znajdowało się w ZSHfi Bała.koi««o2Óy, bo tylko 14,8 tyś. obejmujących 194,7 tyś. rodzin i oeób samotnych, co stanowiło jedynie p,8# gospodarstw etiopskich. .Nieco bardziej rozpowszechnione były inne formy zespołowego gospodarowania - artele rolnicze oraz zes-pały .wspólnaj uprawy ziemi. Gospodarstw państwowych czyli było w 192? r. także niewiele, bo 1,4 tyś. ]Calecii ający był stan techniczny radzieckiego rolniotwa. produkowanych .maszyn były dalej niewystarczające. W 192>3 c, w uiycłu było jeszcze ok. 5 min szt, soch - większość ,:;.. ;.ć zbierano kosami i sierpami. /?Jiewielka w związku z tym była wy-lejnotó zbóż, np. pszenicy i żyta w granicach 8 q z ba. ?,v.LI warunkach lepiej radziły aobie gospodarstwa zamożne, k iło^c wzrosła w okresie od 1924/1925 do 1927/1928 . ^ 726 tyś. do 1100 tvs. Obejaowały one ok. 10 min ha powi uwidoczniła się działalność różnych grup przeciwnych Iroiektywi-zac J i. Coraz częstsze były fakty podpalań dobytku /.'-h;, owego (tylko na terenie Federacji Rosyjskiej w 1929 r. - ^u tyś. • podpalerf), różnych aktów terrorystycznych, a nawet aorderstw na osobach aktywistów: wiejakich. Uaktywniły się organizacje nielegalne '-. Związ*K Rolników (flostow nad Donem), Związek Walki p Wyzwolenie Chłopów (Nowoczerkask), Ochotnicza Araią Wyzwolenia I inne. Są jeśłcDł 1929 r. wybuchło szereg buntów chłopów a. in. łr okresu krąsnpjarskła, na Ukrainie, . w autonosicz- '' nych obwodach kabardyńsko-bałkarakim i czeczedskiffl.YOpór kułaków, skierowany głównie przeciwko oddawaniu zboża, ^został złamany. » akcji uczestniczyło ók. 150 tyś. komunistów i pracow-, niKów kadrowych. Zebrano Ok. 3,5 min t z\ ; OcłiWała M WXP(b) - *Q tempie kolektywizacji i środkach pomocy państwa dla budownictwa kołchozowego" otwierająca zasadniczy stąp kolektywizacji podjęta została 5 sierpnia 1930 r. Stwierdzała ona, że na przełomie 1929/1930 r. ruch kołchozo^ wy objął jiiz znaczną część gospodarstw chłopskich, przeszedł w.fazę powszechnej kolektywizacji i dlatego założenia planu pięcioletniego przewidujące objęcie kolektywnymi formami gos^-pódarstwa 3QL ziasi uprawę j aa zdecydowanie zaniżone. Trzeba zatea ten procea kontynuować. Ze względu jednak na wialki obszar Jtrsju l olbrzymi zakres „^wiązane j z tym pracy postanowiono realizować go etapaai..f Związek,,„fladgiecki podzielono na ^ trzy strefy oraz ustalocp acjsile terminy zakończenia kolekty- 1^ wizaeji.Jtte."pierwszej strefy należały najważniejsze ttóreny Sbozowe, Ldzit=! iLtnią|y,_4.ui-.4o4<5 liczne kołchozy i gd.:ie znajdowały się poważne ilości narzędzi rolniczych, a więc P<5ł- ___ rzek! Kubania, Donu i.Tereku) ł rejony dolnej l środkowej Wołgi.|Ka terenach tych Kolektywizacja do wiosny 193 1 r. y /Druga strefa obejmowała Ukrainij, Białoruś, Centralny 0-kr°j; Gzarnpzisfflny, Orał, Syberię l Kazachstan. Były to rdw-nie* okręgi przeważnie zbozpwa - teraln zakończenia Icolektywi- zacji - wiosna 1932 r. Trzecia s tre.f«.- obejmowała .wszystkie pozostałe tereny Roaji europejskiej i azjatyckiej więc w pierwszym rzędzie rejon moskiewski,, republiki Kazkazu, republiKi śrocikawo-azjatyckie. • Ha tych obszarach proces kolektywizacji winien być zakp4MO-»y jesienią 1953 r. . ^tHsfewała KC WKP(b) "O tempie kalek typizacji1* przewidywała, że fełówną forgą kolektywnej jc-rganizac j i na wal powinien byJ artel, /to znaczy wspólna uprawa ziemi oraz zbiór plonów przy SjSpołscznleniu pods^aTirowycb środkówr produkcji. Saiaia kolekty-wizacja miała być przeprowadzona bez przysusuątzn. opierać się na" "dobrowolny* akcesie rolnika do kołchożu.J Praktyka nie "potwierdziła tych założeń, gdyż wyznaczenie f*Jfeinu kolektywizacji powodowało pośpiech w działaniach administracji tere- ' nowej, starającej się jeszcze przyspieszyć ten teńnin. Pojawiła się zatea tendencja do przymusowego zaglądania kołchozów. Innya negatywnya zjawiskiem było zaliczanie do grupy kułaków (a więc tych, których należało wyeliminować z życia wsi) chłopów are4niorołnyoh. Likwidowano zatem ich gospodarstwa i wysiedlano ? dotychczasowych terenów. Oblicza się, że wysiedlenia obejmujące umieszczenie w obozach pracy lub też przesiedleni* do innego rejonu objęły ok. 1 aln rodzin. W odniesieniu do kułaków stosovano zróżnicowane sankcje w zależności od tego czy danepu posiadaczowi udowodniono udział w akgjł antyradzieckiej, czynie. l Kolektywizacja rolnictwa miała przebieg draaiatyćzny, bo-włefli chłopi przeciwstawiali się administracyjnym metodom władz. W 1930 rt wybuchały dalsze bunty chłopskie. V tej sytuacji zareagowało kierownictwo partyjne. 2 marca 1930 r. ukazał się w "Prawsjzi** artykuł Stalina pt. "Zawrót głowy od sukcesów". Stalin stwierdzał, że d^yzja. partii o koU-K-tywizacji była słuszna, ale jej wykonanie zostało praej.rcwa-cłzone błędnie przez funkcjonariuszy lokalnych, którzy naruszyli w sposób niedopuszczalny główne zasady postanowienia o tempie kolektywizacji. 15 marca "Prawda" opuolikowała uchwałę KC WKPvb) *0 walce z wypaczeniami linii partyjnej w'iu-chi^ kołchozowym". W uchwale zapowiedziano sankcje wobec Uiśi-łaczy interpretujących w sposób niezgodny z intencjami raą-(Ju dekret o tempie kolektywizacji. Wpłynęło to na pewne zahamowanie tempa kolektywizacji, ą nawet pojawiło się zje- 182 wiśko rozwiązywania kołchozów. Proces kolektywizacji trwał jednak nadal i przeciągnął się w odniesieniu do terenów narodowościowych i górzystych do lat 1936-1937. L Pod koniec 1932 r. kołchozy i sowchozy dostarczyły ols. 7534 globalnej produkcji rolnictwa l 84* zboża, bawełny, buraka cukrowego. .Wydarzenia na vsi rosyjskiej w latach 192&-1933 stanowiły zjawisko o wielkiej skali oddziaływania na całokształt, życia wewnętrznego w Związku Radzieckim. Przędę wszystkim ZSRH mógł szybciej dokonać przekształcenia si§ z kraju rolniczego w kraj przemysłowo-rolniczy. Problen wal był Jednym z zasadniczych elementów programu i.działalności opozycji partyjnej. Proces kolektywizacji, przynosząc likwidację kułactwa jako klasy, spowodował w pierwszym etapie pojawienie się zjawisk kryzysowych w rolnictwie radzieckim. Obok spraw reprodukcji pogłowia bydła i trzody chlewnej, przemyśleń wymagał status kołchozów, wynagradzanie kołchoźnikowi wreszcie problem kadr ..'. fachowców, którzy mieliby kierować rolnictwem. {"Oddzielnym za-; gadnienlśs była ciągle niedostateczna produkcja przenysław*. dła potrzeb wsł^ljfszyatkłe te zjawiska musiały rautować" aa:. sytuację na rynku. V'"••'' . • '•'•'.'" Drugi j trzeci plan pięcioletni >'•., /. .. fffioaiizacja pierwszego planu gospodarczego stwarzała dobre przesłanki dla podjęcia drugiej, pięciolatki. Już' w latach 1931-1932 : wielu ekonomistów zwracało uwagę na to, by ,':V kolejnym planie nie popełnić błędów z lat 1928-1930.|ghodgi* ło zwłaazcsa o bardziej precyzyjne określenie zadań inwestycyjnych, lepsze zorganizowanie siły roboczej Oraz większe u-^aglttłnienie potrzeb ludności, co miałoby się wiązać z prze-jnaa żeni eia większych środków finansowych na przemysł lekki. Zakładano wi^o, że roczny przyrost produkcji artykułów konsumpcyjnych wyniesie 1'Ś,5#, a środków produkcji - 14.5JS. Pla-nov,v3fi& wysokie wskaźniki wzrostu w dziedzinie hutnictwa żelaza t aetali kolorowych. Przewidywano zwiększenie wydobycia ropy naftowej, węgla kamiennego, produkcji -parowozów i wagonów. Sowę centra przemysłowe miały powstaó we wscho/inich 183 rejonach Związku Radzieckiego (Ural, Syberią Zachodnia i Wschodnia, Kazachstan, Baszkiria, Azja Środkowa). Wartość nowych inwestycji oraz prac modernizacyjnych , oceniano na ok. 1JO min rb, co oznaczało ponad 3-krotny wzrost w porównaniu z nakładami ha pierwszą pięciolatkę., W sprawach rolnictwa wypowiedziano się za całkpwityin zakończeniem kolektywizacji, Przed ostatecznym przyjęciem założeń 'idrugiej pięciolatką, problemy te dyskutowano na 24 koaferencjach ogólnozwiązkowych. Wypo*łedziano na nich wiele ciekawych i śmiałych sformułowań odnoszących słę np. do rozbudowy przemysłu na Syberii. Formułując zadania dla radzieckiej gospodarki na latax 1933-1937 h Cdruga pięciolatka) trzeba było oczywiście braó również pod uwagę fakt istnienia wielkich zaległości w realizacji pierwszej pięciolatki. Chodziło zwłaszcza o dokończenie szeregu inwestycji, co wyoagało Jeszcze wiele czasu i środków, j Sprawy te omawiano szczegółowo na XVII Zjeździe WKP(b) na/przełomie stycznia l lutego 193^ r. Plan zakładał całkowitą likwidację pozostałości elementów kapitalistycznych wmieście i na wsi, dalsze zwiększenie siły obronnej ZSRR oraz zakończenie technicznej przebudowy całej gospodarki. V referatach Stalina i Kanuilskiego dużo miejsca zajęła lanaliza sytuacji międzynaro-. dowej. Uznano ją za skomplikowaną, a w związku z tym projekt planu niał ulegać zmianom uwzględniającym bezpieczeństwo Związku Radzieckiego. Wydaje się, że planując tak wysoki wzrost budownictwa inwestycyjnego oraz przyrost produkcji przy Jednoczesnym zamiarze podniesienia wydajności pracy władze polityczne nie wzięły pod uwagę możliwych przeszkód, a zatem założenia planu uznać należy za wygórowane. Partia starała się Jednak aktywizować różne odcinki życia gospodarczego, by te wielkie zamierzenia zrealizować. Należy sądzić, że widząc różne niedociągnięcia Biuro Polityczne delegowało w latach 334-1935 do- różnych ośrodków przemysłowych odpowiedzialnych działaczy partyjnych. ^Podobnie jak i w latach pierwszego planu pięcioletniego, tak i w połowie lat trzydziestych newralgicznym punktem bvło "budownietwo. V 1935 r. ponownie zwiększono zadania dla tai dziedziny przemysłu, co wynik~at?T~z po-rzeb obronnych ZSRR.J Specjalna uchwała KC WKP(b) z lipca stwierdzała, że hutnictwo "pod wieloma względami r tego roku 184 nie nadąża za cewytti zadaniami postawionymi przed netałur-gią*. Podobne; niedociągnięcia widoczne były w dziedzinie yy-dobycia Bfitail kolorowych, węgla l ropy naftowej. W ostatnia roku drugi-ej pięciolatki wydobycie ropy wyniosło 30,5 .aln t • U w 1932 r.;- 22,3 «ln t). '".:'•"'•• .• '..;•.!••' " •.'•••-'- •..••., ".•'•:".•, T a b e l » 13, Produkcja niektórych iirtykułów przeaysłowych v latach '"•.• '• • •••'- ' •' ' •' ' " ' ' «V6Zwa artykułu . Jednostka wiary 1932 1937 1940 Obrabiarki do weteii tyś. »zt. 19,7 46,5 58,4 Energie elektryczna »ld kVh •"•;'• 13.-5 36,2 46,3. •««sw;:,;-;:v. ••/>;',' ...-;'1- »lh t : - 64,4 128,0 165,9 Rojpa naftowa • . * • :.' 21,4 28,5 31,1 Surówka żelaza * : " '•.'•"--6,2 14.5 14,9 st^ ;• •-• •-, • ''•'•": • v • • . • 5,9 17,7 18,3 Wyroby walcowane -.»'.' ..:•-'•. 4,3' 15,0 13, t Saaochody -• --..' ' .. :' tyś. S2t. ':•• • 23,9 199,9 145,4 traktory {15 KM) : ••••'«.• 50,8 77,2 66,2 ffc*n.f»y bayełn. : .-• - ; •' .sin » 2694 3448 3954. Tkeiiiny wełn. • . 88,8 10B 120 ó.'buwit »!tdrz«ifte '•-•'. . •; rala par 86,9 183 211 «laaeatem strategii gospodarczej lat trzydziestych zwiększenie nakładów inwestycyjnych na rozwój republik.) W latach 1933-1937 na gospodarkę Ukrai- .,:„.„._„ '• „; „wJ„ł ..j—JS^fc*fŁl • " ' ' •".•" . ny, RjtałpruaT'praż. republik arodkowoazjatycklch i zakaukas-fcich .przeznaczono 1/3 ;wszystkich środków finansowych. Spowodowało te istotny postęp w takich dziedzinach, Jak: hutnic-t>r*L .i górnictwo, przenysł aaszy.Towy (Białoruś), przemysj energetyczny ftfebeklstaa), przeasysł spożywczy (Gruzja), Już pod drugiego planu pięciółetoiego rząd radziecki podjął o dajlszya rozwoju przeaysłu obronnego i ten ., rzutowail aa całokształt wykonania zadert planowych, .-W eaawianys okresie zachodziły też inne ważne wydarzenia fyctił 3^ałęc;iio--go.spO'iarc2ytB 23SH. ..1 stycznia. 1935 r. 135 słano kartki na chleb, i kasze, a 1 października na mię- so, ryby, cukier i zienaiiaki} i 1 stycgriła ł936 r. zniesiono system reglamentacji na artykuły przemysłowe. Równocześnie i-stniały dalej sklepy prowadzące sprzedaż artykułów spożywczych po cenach koiaercyjaych. Sytuacja materialna ludnoici pracującej była w dalszyst ciągu dość trudnał;gdy$ na rynku brakowało wielu artykułóy pierwszej potrzeby. ' Ogólnie Jednak biorąc, łatwiej było żyć w mieście niż aa wsi, miaio iż dochody kołchoźników wzrosły w latach drugiej pięciolatki znacznie. Postępujący szybko proces industrializacji powodował istotne .zalany demograficzna. W. latach 1936-1939 (w granicach przed 1.7 IX) ludnośó ZSm wzrosła ż U? min do 170,6 fcln, zaa lud-dnoie wiejska przeszło "dwukrotnie, licząc. w 1939 r, ok. 114 min osób. Na mapie ZSRR pojawiły si§ nowe w i as ta budowane od podstaw, takie jak: Magni togorsk , Komsomołek nad Amurem, Krasnouralsk, Bałchasz, Magadan, Karaganda i inne. Spis powszficiuiy przeprowadzony w 1926 r. wykazał, że w Związku Radziecki* było 709 «iast i 125 osiedli typu miejskiego; od-no|aL liczby dla roku 1939 wynosiły 922 i 11^6. Wiosną 1937 r« zaczęto przygotowywać założenia dla kolejnego, trzeciego planu pięcioletniego mającego obejmować łata ^SJS-^^S. Szczególna sytuacja międzynarodowa rzutowała w zasadniczy sposób na kierunek działać inwestycyjnych, które miały uwzględniać w pierwszyoi rzędzie cele obronne kraju. Wiele zakładów, które pracowały na rzecz zaspokojenia potrzeb ludnodcł, ausiało zmienić pjrofil produkcji.* I tak: fabryki zegarków zaczęły wytwarzać zapalniki, fabryki radioodbiorników - urządzania łączności dla wojska, a fabryki traktorów i innych waszyn rolniczych przestawiono na produkcję czołgów i sprzętu siaporsklego. Sprawy tę wymagały nie tylko zabiegów organizacyjnych, ale dużego wysiłku ze strony załóg fabrycznych, które musiały opanować nową technologię i Zdobyć dodatków* kwalifikacje. Nowa zakłady produkcyjne trzeciej pięciolatki lokalizowano na Uralu, w Azji Środkowej, na obszarach nadwełiartskich i na wschodzie. Ogóiera zbudowano ok. 2900 nowych obiektów przemysłowych, a ponad ^000 fabryk i kopalń uległo modernizacji. Czołowe inwestycje tych lat to Nowotagilsiti Kombinat Metalowy, huty metali kolorowych w 186 Bałchaszu, Orsku, okręgu Bunaarfskim ł Kazachstanie. W Zagłębiu Karagandyjakłn wybudowano nowe kopalnie węgla i pola naftowe, a w Czik»«ncie największą w ZSftH hutę ołowiu. Ha Uralu, « Zachodniej Syberii i na Dalekim Wschodzie wyrosły nowe fabryki produkujące maszyny, turbiny parowe, kotły, tabor kolejowy. W dalszym siągu rozbudowywano kombinaty hutnicze w Kuźniecku, Magnitogorsku i na Ukrainie. Nowe fabryki powstawały w Moskwie i Leningradzie. Charakterystycznym aiosentea cły.iałaii inwestycyjnych w pierwszych latach trzeciej pięciolatki była budowa w głębi kraju i na Dalekim Wschodzie zakładów bliźniaczych, dublujących już istniejące przedsiębiorstwa. Na przykład pomiędzy Hołgą a Orałe» powstawała nowa baza przemysłu naftowego tzw. "drugie Baku", a aa Dalekia Wschodzie kombinat *A»urstal* będący odpowiednikiem ukraińskiej •Zaporozstali". Realizacja zadań trzeciej pięciolatki wymagała rozbudowy kolejnictwa i zwiększonej produkcji taboru. W T937 rV długoie linii kolejowych w ZSRH wynosiła 106, 1 tyś. .to- (w t913 r. -58 tyś. km). Szereg linii jednotorowych przebudowano na dwu-torowe, a nowe magistrale zapewniały łączność centrum kraju Z powstającymi ośrodkami przemysłowymi na Syberii i w Azji Środkowej. i r/-«e-.i plan j>ięeioletn|] przewidywał wzrost globalnej produkcji ó 1436, co było 'z.-iiłaitieai niezwykle trudnym, biorąc pod uwagę sytuację v wiodących gałęziach gospodarki, a więc w przemyśle wydobywczym i energetyce. Celęa możliwie sprawnej realizacji planu dokonano w początkach 1939 r. reorganizacji systesu zarządzania przeaysłesa. Na miejsce Ludowego .Komisariatu Przesysłu Ciężkiego powołano dziewięć samodzielnych komisariatów;! przeraysłu węglowego, hutnictwa żelaza, przemysłu naftowego, hutnictwa we tali kolorowych, przemysłu chemicznego, Elektrycznego, materiałów budowlanych, energii elektrycznej i izasobów opałowych dla przemysłu. Podziałowi uległy też inne komisariaty, jak Ludowy Komisariat Przemysłu Maszynowego i, Ludowy /Komisariat Przemysłu Zbrojeniowego, Y rezulta-cip przeprowadzonej reorganizacji całością gospodarki kiero-.wało 20 ludowych komisariatów. Organem konsul tac y jnyffi w -sprawach gospodarczych była dla rządu radzieckiego tzw. Ogólno- republikańska Rada Ekt-homiczna działająca od listopada ,_;193? r, .'-.' . - '-"--''. .,'.'. O powodzeniu planu wieli decydować przede wszystkim ludzie i dlatego niezwykle ważnym czynnikiem była dyscyplina Ł wysiłek całego społeczeństwa radzieckiego. Wobec konieczńod-ci zwiększenia sił zbrojnych,, wystąpił duży niedobór siły --roboczej i w ogóle płynność kadr. W 19W) r; Rada Najwyższa ZSRR wydała dekret o przymusowy® przenoszeniu inżynierów, techników i aajstrów do nowych przedsiębiorstw. Od końca 193S r. zaostrzono dyscyplinę wobec "bumełantów i łazików", przy równoczesny* premiowaniu wyróżniających się robotników. Ci ostatni otrzymywali jako pierwsi skierowania do sanatoriów na wczasy, wycieczki itp. V tysi sarayoi raku Rada N'ajwyższa ustanowiła szereg odznaczeń dla wyróżniających się pracowników. Hajwyższya feył tytuł Bohatera Pracy SocjaUstyćztiej, z którym związanych byłp szereg przywilejów. Za samowolne o-puszczenie wiejsea pracy groziły natomiast surowe konsekwencje, np. roboty w obozie karnym. 2 października 1940 r. rząd wydał dekret o państwowych rezerwach pracy. Zgodnie z jego postanowieniami ok. 900 tyś. młodzieży robotniczej i .kołchozowej w wieku 14-17 lat miano kierować rocznie do dwuletnich szkół przemysłowych i k-o-łejowych oraz półrocznych szkół przyzakładowych. Ponieważ w większości fabryk brakowało robotników wykwalifikowanych, zatem organizowano również doraźnie tzw. . 'szkoły stachanowskie11 ł kursy dokształcające bez odrywania od pracy. Ma Ukrainie i Uralu pojawił cię ruch "wielowarsż^atowców" obsługujących równocześnie kilka maszyn. Te wszystkie wysiłki nie zapobiegły różnego rodzaju trudnościom i napięciom,jakł« towarzyszyły realizacji planu. Potrzeby wywołane sytuacją wojenną powodowały, że nie można było przeznaczyć odpowiedniej ilości surowców na produkcję samochodów, traktorów, maszyn rolniczych ł towarów pierwszej potrzeby. 2 poważnymi kłopotami borykało się rolnictwo radzieckie. Skolektywizowane %r zasadzie w całości posiadało ono już znaczną ilość maszyn rolniczych, ale istotnych zmian wymagały sprawy prawno-organizacyjne. Odgórne planowanie zasiewów dla , Poszczególnych kołchozów i sowchozów nie odpowiadało częsta taa warunkom glebowym i klimatycznym. Kołchoźnicy ale byli zainteresowani w zwiększaniu plonów, gdyż ceny za dostawy ponadplanowa różniły się niewiele od cen płaconych za kontyngenty obowiązkowe. V. dalszym ciągu obserwowano spadek pogłowia. bydła i trzody chlewne,}, aczkolwiek zjawisko to nie miało takich rozmiarów jak w latach 1929-1936. Spółdzielnion nie zależało na rozwijaniu hodowli, gdy* dostawy mięsa i drobiu wyznaczano od faktycznie posiadana j liczby krów, pwlec, świiS i ptactwa domowego. Sytuację poprawiały nieco działki prz.y~ , zagroctowe, których ilodd wyrosła w okresie przedwojennym o ok, 2,5 wlji b*. Kłopoty rolnictwa radzieckiego wynikały również "ż faktu niskich plonów. Niedostateczna produkcja nawozów sztucznych powodowała, fte prowadzono w zasadzie gospodarką ekstensywną, a w okrrtsló żniw z powodu braku maszyn powstawały poważne *traty ziarna i słomy. Średnie zbiory zbóL .wynosiły tylko S q a bĄ, Z tego tftt powodu skup zbóż wynosił rocznie prze-Ok, 33 ala t. Były to ilości niewystarczające, biorąc. :. z -jednaj 'strony potrzeby ekaporwwn;, a z drugiej konieczność .gromadzenia rezerw. ; .--di ..'.-,••.,.••. > • . • • • ; . ' .-• • . ' • . •••.•'.:. • Drugg połowa lat dwudziestych i łata traydzleste stano- ••• wiły niezwykle w<9iny. flkrea y życiu gospodarczym ZS8H, Dc>ko-nijy ai^ wówczas zssfioiezŁ' przeobraaMiią zarówno w dziedzi-n.ie prasiayału, jak i rołnictwa, , Zwiększeniu uległa produkcja globalna i doahdd narodowy, lecz warunki materialne ludności ntff ppłepązały s ł S proporcjonalnie do tempa rozwoju przemysłu, gpOBadzenła rezerw omsiało sie_ odW4 na zaopatrzeniu uk.j W niezwykłe szyttkłia tempie wzrastały wydatki na zbro- Tak wi§c przyjętych. w 1937 *"• założeń planowych nie *ożn» było reallzowad. IH plan pi^-t-ioie tui musiał podlegać ciągływ. korektois, zaś wybuch wojny niemłecko-radzieckiej -stwa-całki i>ra nową sytuacją dja ekonomiki ki-aju. Gospodarka przek62tałcc,-ia w okresie międzywojewiym w rezultacie du^tria.lizącjl aiiała by<5 poddana ostrej próbie w Starciu z potęgą ttieaiecką. . . : .: , .. d -z l'a.'ł - 'x KlEROKKl POLITYKI ZAGHAKICTEJ_J .Się ma chyba prze&ady y stwierdzeniu, że jednya z istotnych czynników .warunkujących trwałość osiągnięć rełwolacji .1917 r, była uaiejątiis polityka zagraniczna. Sytuacja nii^-dsynarodowa, w jakiej znalazło się młode państwo radzieckie, była bardzo niekorzystna, Paristwa kapitalistyczne nie, ukrywały bowl es swej wrogo4ci wobec faktu zwycięstwa rewolucji proletariackiej i różnymi spasobami starały się przeazkadzaó URiacntafciu nowego porządku. Bojkot, blokada gospodarcza, izolacja dyplotiatyćzną. l interwencja zbrojna - to główne instrumenty różnorodnych nacisków na Rosję radziecką. W tych warunkach niezbędne było prowadzenie elastycznej polityki zagranicznej, wyszukiwanie takich metod dyplomatycznego dzia--łania, które stwarzałyby możliwość uło*"«ia: długotrwałych stosunków wiedzy rządca radzieckim a rządami państw kapitalistycznych. Należy at*fiokoju oraz internacjonaliatyczne j pomocy dla proletśiria-Europy Zachodniej. Niewątpliwie głównym celem dzia-było przełamanie mi<{dzynarunych. 19 marca $^ **. Kartens złożył listy uwierzytelniające rządowi amerykańskiemu oraz . przedstawił memorandum zawierające propozycje rozpoczęcia współpracy/ radzięcko^amarykańskiej, głównie na polu gospodar-czyn. Rząd Vfc.4 uznawał dalej ambasadora Rządu Tymczasowego i na propozycji} Martensa nie odpowiedział. Wówczas Martena ./a-Jożył nieoficjalne biuro starając się, zresztą z pu wodzeni en, nawiązać współpracy z przemysłowcami. Władze utrudniały Map-tenaowi działalność i zmuszony on został pod groźbą deportacji do powroiwł do Hosji (1921 r.). Dużym. sukcesem dyplomacji radzieckiej było podpisanie % lutego 1920 ty trgJŁtfltoją)tŁoJowego z Estonią, Uczyniono ty* : eaaya wyłua w izolacji dyplomatycznej trwającej przez cały 1919 ,f, : Rząd radziecki wyraził zgodą na bardzo korzystne dła Estonii warunki pokoju. Odnosiło się. to zarówno do ustępstw terytorialnych, Jęk i koncesji gospodarczych. Między in/iymi postanowiono przekazać Estonii -1j> »ln rb w złocie. .K 1920 r. podpisano traktaty pokojowe JwiAfcwi (11 VII), Łotwą (11 l-.Ęifti'apac,3i radzieckiej wobec Polski szły w dwóch kierunkach. V '.'..• prawie przed interwencją wywierano nacisk na Polską, by zgodnie z siuchei? traktatu ryskiego zlikwidowała działające na jej terytorium organizacje białogwardyjskie. Drugim tore» szły wysiłki zffiierzającs do uregulowania stosunków gospodarczych z'" Polaka, pr.zy. «y?a w grę wchodziła równoczesna prolongata ra-dzie?'Kteh zobowiązań finansowych. .' - ..'-.-•i- ttptna powiedzieć.,. że wysiłki te przyniosły tylko połowi-siifcoćs. C-7 października 1921 .p., podpisano układ p nawią-normalnych stosunków dyplomatycznych, natemiast rozwój gospodarczej postępował bardzo powoli. Doić pp-Vfiedzł'@i5, ?.a układ handlowy podpisano dopiero 19 lutego t959 r, Niezależnie od równych przeszkód towarzyszących stosunkom polaka-radzieckiffl, a wynikającym w dużya stopniu z powolnego teapa realizacji układu ryskiego, trzeba stwierdzić, że -ten. kientiu'k r&dzieckiej polityki zagranicznej należał d« ''.Polska była największym europfj jakim sąsiadem Rosji, granicy - 1A.07 kra}, którego stanowisko traeba .było brać pod uw.igę w^ .kontekście, stosunków Związku HadKiackiego z jwaistwami bałtyckiffił, -a przede wszystkia z Slemcami. . Należałaby te'ź pciikróąlid,. iż fakt istnienia, państwa polskiego był eleasgnŁeca bezpieczeństwa ZSłiE. TT HueczpogpoJ.ita. była ą, którą trzeba byłoby obal te, by dojąć do ZSR&, 193 różnych fluktuacji strona polska dążyła do pokojowego współżycia z ZSRfi na zasadzie istniejącego status quo. : g Rząd radziecki przywiązywał szczególną wagą do stosunków z tUwKgsŁ Zaważył na tjw głównie fakt negatywnej oceny sy-"~śLea!rwersalskiego;i Ligi Narodów, którą uznano za Instytucją skierowaną przeciwko władzy radzieckiej. Swoją rolę odgrywało też przekonanie^ *ę główne niebezpieczeństwo Interwencji grozi ze strony Francji i Anglii. Wspomniano już, że pokój brzeski, «l»o bardzo niekorzystnych warunków, przyniósł stronie radzieckiej niewątpliwe korzyści. Niesacy podpisując bowiem traktat uznawały Radą Koatsarzy Ludowych za prawowity rząd rosyjski. Było to pierwsza precedensowe uznanie młodego państwa radzieckiego i pozwoliło r.a nawiązanie normalnych stosunków dyplomatycznych, Sząd radziecki dostrzegał to, iż Niemcy w wyniku postanowień traktatu wersalskiego mogą być potencjalnym ogniskiem zapalnyw w Europie, ale równocześnie było to jedyne państwo,zachodnie, które mogło wesprzeć Rośj^ radziecką w walce o wyjście z izolacji politycznej i gospodarczej. XjSi°^łtŁj"Jła'A" iq?? r" toczyły się MOjjiftHi* obrady europejskiej konferencji poświeconej sprawom gospodarczym. Przybyła na nie również delegacja radziecka z ludowym koiaisarzea spraw zagranicznych - «?erzyn ^r,Hr.7,Krtnoi^ I właśnie w trakcie tfejkonferencji doszło^^ do^ódpiaanla układu radziecko-nieałec- , _ klego zwanego także rapalakim ''• •{§^jj|jt.7V - pr^ed^lieścłe Genui). 45/^ Dla państw zachodnich był to dosłownie szok, albowiem tym samym Rosja uniknęła narzucenia jej rozwiązań gospodarczych niezgodnych z jej racją stanu. Układ w Hapallo składał się z trzech zasadniczych punktów, w których obok deklaracji o nawiązaniu normalnych stosunków dyplomatycznych mówiono również 0 wzajemnym zrzeczeniu się wszystkich przedwojennych długów 1 wszelkich zobowiązań finansowych. Obie strony przyznały sobie klauzulę największego uprzywilejowania w wymianie handlowej. Zrzeczenie siij przez Niemcy wszelkich odszkodowań od Ro-8^ti było dla rządu radzieckiego waźajja precedensem w przyszłych rokowaniach z państwami Zachodu, j Układ rapalski stawiał pod anakiea zapytania całą politykę izolacji republik radzieckich. Hosja radziecka odciągnęła też Nieocy od Zacho-d«. co stwarzało szans? skłócenia aliantów i 194 do powstania szerokiego frontu antyradzieckiego. Rosjanie zdawali sobie sprawę z tego, że układ rapalski wzmocni gospodarczo Kieacy i może to stanowić w przyszłości potencjalny czynnik zapalny, ale w danya momencie podpisanie traktatu; było dl* strony radzieckiej duży* sukcesem. Przede wszystkim można było roepecząć współpracę gospodarcza, która przynajmniej do 1933 r. osiągnęła wielkie rozmiary, "f Mówiąc o stosunkach radziecko-nienieckich w pierwszym o-kresie lat dwudz^jstych, trzeba też mieć na uwadze jeszcze jeden ich aspekt./ W sytuacji, gdy Armia Czerwona posiadała przestarzałe uzbrojenie i odczuwała brak kadry instruktorskiej, pewna część radzieckich dowódców wypowiadała się za tym, by podjąć z Niemcami także współpracę militarną. Takie stanowisko reprezentował przede wszystkim Lew Trocki. Kpływ tej grupy kadry wojskowej i partyjnej na radziecką politykę zagraniczną był niewątpliwy, albowiem po Sapallo taką współpracę nawiązano, v . • ••. ",... '. • • . • •••' . • - . ^r- Ważnyta polem działania dyplomacji radzieckiej była Azj ""'-;•'-' ; • - - '. • ' ' ' • ' . ' ' _ .' . , •,..,'.----..._ "l^^^s.. rsm Zapewnienie sobie przynajmniej neutralności wschodnich l południowych ,sąsiadów uznano za Jeden z kluczowych problemów. Wagę tych spraw podkreślały np. wystąpienia Stalina i Zino-wlewa na XII Zjeździe RKP(b). Stalin stwierdzał wówczas n. in. *Glą rewolucji większe znaczenie aają narody Vschodu, związane organicznie z Chinami i Indiami. Ciężar gatunkowy tych małych narodowości Jest znacznie większy niż ciężar gatunkowy całej Ukrainy*. .- • .'.-' .• • • '••'.'• .;.•; • •' ""'•' ^Pierwszą u»ową zawartą przez Rosję radziecką z państwami Wschodu był układ jfajjsjfflfgfaźźd H 1921 r.}. Fakt' ten miał du-•• ie znaczenie propagandowe, gdyż był to pierwszy równoprawny układ podpisany przez Iran i to w momencie, gdy Anglia podej-aowaia wysiłki w kierunku podporządkowania sobie tego kraju, Wkrótce podpisano umowy polityczne i gospodarcze z innymi ązj»tycki*i t z frfjjftaiataneai (28 II 1921 r.) i jjgjjr p 1921 r.). W tya Biiejecu należatłoby również wspomnieć o itosiaiku rządu radzieckiego do Turcji i Bułgarii — abszarostt ictóre bjły tradycyjnie przedmioteB' zainteresowań Rosji carskiej. Dyplomacja radziecka Udzieliła poparcia rządowi Huotafy Kersala Paszy wypowiadając 6ię praeciwko pasta- nowieniom traktatu w S4vres przewidującego podział Turcji. Traktat radziecko-tureckl podpisano 16 marca 1921 r.* Ułożenie poprawnych stosunków 2 państwami Wschodu miało duże znaczenie polityczne i strategiczne. Rosji radzieckiej łatwiej było teraz przełamywać Izolację na arenie europejskiej. Tymczasem dyplomacja radziecka kontynuowała swoją taktykę prze-, zwyciężania izolacji politycznej ł gospodarczej. Nie zrażała się niepowodzeniami i udowadniała opinii publicznej, że z Ko-sją radziecka, woźna ł trzeba prowadzić rozmowy, że ustroju radzieckiego nie można traktować Jako stan.u przejściowego. Potwierdzał to fakt utworzenia w grudniu 1922 r. Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Nowe problemy postawił przed dyplomacją radziecką rok 19Ź3. 11 stycznia wojska francusko-belgijskie zajęły niemiecki okręg węglowy - Zagłębie Ruhry. Fakt ten spowodował duże napięcie międzynarodowego, grożąc Europie wybuchem nowej wojny. Rząd radziecki podjął szeroką akcję prewencyjną, która zmierzała do uświadomienia społeczeństwom państw zachodnich, co może przynieść konflikt francusko-nieroiecki, Z drugiej strony jednak nieporozumienie to było czynnikiem sprzyjającym polityce zagranicznej ZSRR. Oto bowiem, gdy w maju Anglia oskarżyła ZSRR o prowadzenie antybrytyjskiej propagandy w Afganistanie i Iranie, Francja zaprosiła do Marsylii radziecką komisję repatriacyjną, co było wyraźną demonstracją tego że Francja nie popiera antyradzieckich wystąpień Londynu. Kryzys radziecko-angielśki stał się katalizatorem stosunku innych państw wobec ZSRR. Wyraźne gesty sympatii można było zauważyć ze strony Włoch, zainteresowanych w pozyskaniu rynku radzieckiego. To spowodowało,' że na wiosnę 1923 r. kontakty radziecko-włoskie zmierzające do nawiązania stosun-Ków dyplomatycznych uległy zintensyfikowaniu. Niemałym sukcesem dyplomacji radzieckiej tego okresu było znaczne złagodzenie napięcia w stosunkach z Japonią. Wyłoniły aię również możliwości ułożenia poprawnego współżycia z Lnami. ,Do Pekinu wyjechał jeden z najzdolniejszych dyplo- « radzieckich młodego pokolenia - Lew Karachan. ożna by podać szereg Innych przykładów świadczących o ^ y», że koncepcja izolacji państwa radzieckiego ponosiła kle- 196 skę. Pod koniec maja \§jg> r. przybyli do ZSRR przedstawiciele sfer gospodarczych USA celem zawarcia umów o współpracy ekonomicznej, podpisano układ handlowy z EJani^, toczyły się pertraktacje gospodarcze i polityczne ze Szwecją, Iranem i Holandia,, """Dostrzegając te fakty nie można wszakże zapominać, iż obserwowana na świecie zmiana polityki wobec Związku Hadzlec-kiego nie przynosiła tak ważnych decyzji, jak uznań de iure. Nawet państwa, które utrzymywały stosunki dyplomatyczne z RSFRR, uzależniały uznanie ZSRR od różnych dodatkowych warunków, W dalszym ciągu Związek Radziecki nie był uznawany przez największe potęgi kwiatowe - USA, Y, Brytanię, Francją, Ja-ponię ł Włochy. J)opiero rok 1924 przyniósł istotną zmianę, sytuacji. Był to okres, kiedy, jak już wspomniano, rząd radziecki przeszedł wyraźnie do polityki współpracy z państwami zachodnimi. Moment ten zbiegł sio. z innymi wydarzeniami w Europie, 22 stycznia ukonstytuował się nony rząd brytyjski, na którego czele stanął przywódca Labour Party •» Ranusey Hac Dónald. W dziewięć dni po tym fakcie przedstawiciel W. Brytanii W Moskwie sir Robert Hodgson złożył notę . swego rządu uznając :de iure ZSRR. 7" lutego notę o uznaniu ZSiłR przesłał, w imieniu rządu włoskiego Benito Musso? ",ni. Od tego momentu nastąpiła istna fala uznań federacji radzieckiej (Vofc uznań"). W okresie łuty-marzec uczyniły to Mor-yegia, Grecja, -Austria i Szwecja, w maju - Chiny, w czerw-.cu - Dania. 28 października 1925 r. stosunki dyplomatyczne.. z ZSRR nawiązała Francja. W tym samym roku przybyli do Moskwy SBbasadoro-wie Meksyku i Japonii. W dalszym ciągu polityką nieuznawania ZSRR prowadziły Stany Zjednoczone. Stosunki 2« wschodnim sąsiadem - JjtfMBłą unoriaowane zostały .w traktacia podpisanym fJA^A^faa^si jWi (r Zgodnie z $t jego postanowieniem Japonia zatrzywywałń połtfdniowy 3achalin, natoBii«>;st rausiała ppuśció jego część północną. Otrzymywała jednak na tym terenie w foriie koncesji ^C^j szybów naftowych, ~1 a ponadto koncesje węglowe i rybne na ^oyau Ochocjtla, ' Zn — swej struny Japonia zobowiązywała się. nie ratyfikować protokołu państw zachodnich o oderwaniu od Rosji Besarabli i-przyłączania jtj do Rumunii. 197 Kił.ka dodatkowych zdań należy też poświęcić traktatowi radziecko-chińskiewu. Zawierał on stwierdzenie, że rząd ra-ziecki uznaje za nieważne wszystkie porozumienia rosyjsko--ehinsWe, które dawały aoaji specjalna prawa i przywileje w Chinach. V jsprawie Kolei Wscbodnio-Chińskiej wybudowanej przez rząd carski na terytorium Mandżurii strony uznały, że kolej ta jest przedsiębiorstwem czysto handlowym, ale administracja na tym terenie podlegać będzie jurysdykcji chińskiej. We wrze- 192^.t podpisano w tej sprawie nowe porozumienie (es. in. prawa Rosji do kolei miały wygasnąć po 32 latach, czyli w roku 1956). Nawiązanie stosunków dyplomatycznych nie zapobiegało różnego rodzaju tarciom i nieporozumieniom radzlecko-chiń-skim w łatach następnych. Nie ziściły się nadzieje na zwycięstwo rewolucji proletariackiej w Chinach, mimo stałego poparcia, udzielanego przez ZSRR komunistom chińskim. W 1927 r. przeciwko zbliżeniu z ZSRR wypowiedział się marszałek Czang-t-Kaj-azek, początkowo zwolennik rewolucji światowej. W grudniu nakazał oo zamknięcie konsulatów radzieckich w Chinach. 92v r. doszło do dalszego zaostrzenia stosunków radzie-na tle Kolei Wschodnio-ChińskleJ. V marcu Chińczycy: aresztowali szeregurTę*TfE3w"TtQlejowych, a w lipcu obsadzili kolej (ok. 38 ka> swoim wojskiem i przejęli jej ad-.ainistrację. Ultimatum radzieckie nie odniosło skutku. W.li-.».- doszło do konfliktu zbrojnego na terenie Mandżurii. Armia Czerwona odniosła łatwe zwycięstwo nad wojskami chińskimi dowodzonymi przez Chang-Hshe-Lianga. 3 grudnia rozpoczęły się w Nikpłsku-Us3Ui-v,iaku /negocjacje pokojowe zakończone podpiaaniei» 22 grudnia f||2^r. układu w Chabarow-Bku. Strona chińską godziła się~na przywrócenie pierwotnego stanu prawnego na Kolei Wachodnło-Chińskiej, tj. na wspólne administrowanie nią. Inne punkty porozumienia mówiły o zwolnieniu aresztowanych, otwarciu konsulatów i misji, handlowych craz deportowaniu z terenu Mandżurii oddziałów białogwardyj-•ch. Negocjacje miały być zresztą kontynuowane. Przerwała e napaść Japonii na Mandżurię we wrześniu ig^Jjr.. rezultatem zego było zajęcie tego terenu oraz stworzenie zagrożenia dla Oleckiego Dalekiego Wschodu. Ha mocy układu z 21 września 334 r. rząd radziecki zrzekł się swych praw do Kolei Wacho-925l r. podpisano w Berlinie ^akta^^handlowy- radziecko-nieoieckł. Stwarzał on nowe pcż-liwoźci dla wzajemnej wymiany towarowej. Rząd niemiecki gwarantował Związkowi Radzieckiemu dalsze kredyty na dostawę maszyn i urządzeń. ^M' JlJ2^?tn^a^^ r" podpisana została radziecko-niemie-cka umowa o przyjaźni i neutralności. Obie strony przyjęły zobowiązanie, że Jeżeli jedna z nich zostanie napadnięta przez państwo trzecie, to druga strona zachowa ścisłą neu- . tralnośe w wojnie.} Układ stanowił dalszy impuls do rozwoju wielostronnej współpracy, która do 1934 r. była bardzo żywa. 200 Podpisanie tego porozumienia widzieć trzeba. v kontekście umów locarnenskich zawartych 12 X 1925 r. Biędzy NiemcajBi i państwami zachodnimi (*'. Brytania, Francja, Vłochy, Belgia). Umowy te gwarantowały nienaruszalność granicy niemi*clM-bel-gijakiej i niemiecko-francuskiej. Nie gwarantowały natomiast przyjścia 2 wojskową porno =ą państwu napadnięte»u prz-sz Niemcy na Wschodnie, Innymi słowy ucowy w Locarno były odstępstwem od zasad .traktatu wersalskiego na korzyść Niemiec i stanowiły ella nich zachętę w kierunku rewizji ich granicy wschodniej. Hoaent ten stanowił zagrożenie dla Polski, ale i dla Związku Radzieckiego. ZSRR mógł się obawiać, te Zachód za-,łie,pał będzie fUepcy do ataku* Ponadto Siemcy miały stać się człon-kiea Ligi Narodów, a każdy jej członek- zobowiązany był do wzięcia udaiału v wojnie, o ile I.iga uchwali wypowiedzenie wojny którowukolwiek państwu. Dyplomacja radziecka miała więc za zadęnłę odwrócenie owego niebezpieczeństwa i cel ten <>->•.. siągnęła poprzez podpisanie układu z 24 IV 1926 r. Zdobywanie uznania międzynarodowego ZSRH napotykało na różne przeszkody. Park twa kapitalistyczne wykorzystywały preteksty dla dyskredytc wania rządu bolszewickiego. Przyjtładem było stanowisko W. Brytanii. W niedługia czasie po nawiązaniu kontaktów dyplomatycznych rozpoczęto rozmowy, których głLwr»ya te»fttc-s były problemy uregulowania rosyjskich zobowiązań finansowych wobec Anglii. 8 sierpnia 1924 r. podpłsa-co traktat w sprawach ogólnych i handlowych. Wkrótce po tym wybuchła sprawa •tzw. listu Zinowiewa do robotników angielskich z wezwaniem do strajków i zaburzeń. Sprawa autentycano-śi;i tego listu nie została całkowicie wyjaśniona do dnia zego. Strona radziecka zaprzeczyła, jakoby list ta&i być v*ysjany przez Ki ędzynarodówkę Komunistyczną, Dla •' r«^du brytyjsKiego nie miało to znaczenia. W następnych la-tuc}> stosunki angielsko-radzieckie pogarszały się dalej, ». itj; na tle pretensji angielskich o to, iż Rosjanie działają jiii sakod^ (». Brytanii na terenie Chin. Po serii wzajenaych oskarżeń rz^d angielski zetvał stpiuriki dyplojnatyczne z ZSRR ..afcj^fl, ^SSjJfj' Zpstały one wznowione in*i*topa<ła 19?9 r, . \?.7 aijrrpnla' 1933 rt \igJi J Francja ę^dpisały w Paryża *™u- '.a y-yrzc-ozeniu się przemocy w rozwiązywaniu konfliktów, . 201 zwany potocznie od nazwisk Jego inicjatorówtoakteo Brianda--Kelloga!^ Był to swoisty zbiorowy pakt o nieagresji. 6 wrze-tÓlśT^otowość przystąpienia do układu zgłosił ZSHR.»Jeszcze przed Jego ratyfikacją (34 XI 1929 r.) , w grudniu 1928 r. dyplomacja radziecka zgłosiła wobec Polski oraz państw Europy 4rcdkowo-Vschodniej inicjatywę wcześniejszego wprowadzenia postanowień-paKtu Brłanda-Kelloga. Jej konsekwencją było podpisanie plutego 19^^)r. w. Moskwie protokołu w sprawie natych-aiastowego wejścia * życie postanowień tego''palt tu-, zwanego protokbłes! Litwłnówa. Pakt,:teQ .objął /gstonię, Polskę, Łotwę., RumunlT*^^™• a następnie Litwę. Iran i .Turcj|. ~Byi to swego rodzaju regionalny system bezpieczeństwa sygnalizujący równocześnie początek procesw rozluźniania przez ZSRR więzów współpracy rapalskLej i zainteresowaniu zbliżeniem 'politycznym z Francją. fva doprowadzić miało wkrótce do dialogu z Ligą Narodów.J Równolegle z próbarr.1 tworzenia regionalnego śystemu bezpieczeństwa traktowano stosunki dwustronne. * początkach lat trzydziestych widoczne były wysiłki dyplomacji radaloękię.j' w ki^nin-Jtu zabezpieczenia kraju, za pomocą dwustronnych ' porozuwień o nteagręsjl. Szereg takich układów podpisano w 1932 r kolc-j-no .zs Finlandią (51 T). Łotwą (5 TT). Estonią (4 V), .Poi-' sk»s (25 VTT) i Francją C?'? XI). W tymże roku. delegacja 2wtą-ku Radzieckiego wzięła udział w Światowej Konferencji Rozbrojeniowej .obradującej od 2 luteJLO_1_932 r. w Genewie. Konferencja nie przyniosła konkretnych efektów.f Konflikty bilateralne, nieporozumienia frańcusko-brytyjskie, wystąpienie Niemiec z Konferencji Rozbrojeniowej, a następnie z Ligi Narodów (19 X 1933 r.), spowodowało ostateczny kryzys konferencji. a mianowicie Związek Radziecki, Francją, państwa bałtyckie, Polskę i Czechosłowacje, do wspólnego wy-stąpiea ł a przeciwko temu z nich, który zaatakowałby innego '.' uczestnika porozumienia. Negatywne stanowisko V. Brytanii, . Włcsch, Niemiec i Polski spowodowało, ie fakt wschodni, nie został podpisany. Natomiast fiasko koncepcji regionalnego paktu wschodniego doprowadziło do ;podpisania przez Z^W* i Francje^ dwustronnego układu o poaocy wzajemnej (Paryż - 2 _y__J^J3'^' v? 16 maja podobny Układ podpisały Związek Radziecki i Czechosłowacja. Niestety, nie nastąpiły po nich kolejne układy dwustronne i idea układu regionalnego nie powiodła się, Sytuacja polityczna w Europie uległa w tym czasie powolnemu pogarszaniu przede wszystkim. wskutek posunięć niemieckich. W marcu 1935 r» III Rzesza wprowadziła obowiązek powszechnej służby wojskowej i stworzyła podstawy do rozwoju lotnictwa wojskowego, co było pogwałceniem klauzul traktatu wersalskiego, *3 września tego samego roku tfloehy rozpoczęły agresję na Ąblsynie,. Rząd radziecki poparł w obydwu przypadkach Ligę Narodów, wypowiadając się przeciwko jednostronnemu narusza-. niu umów międzynarodowych. • V okresie trwania wo^ny domowej w Hiszpanii (1936-1939) ZSRR opowiedział się jednoznacznie są republikańskim, legalnym rządem hiszpańskim przeciwko nacjonalistyczno-iaszystowskiej rebelii gen. Franco. Związek Radziecki udzielił republikańskiej Hiszpanii konkretnej pomocy wyrażającej się w łudziacn, sprzęcie wojskowym, środkach aprowizaayjnyoh i szkoleniu żołnierzy, ; W połowie grudnia 1936 r. dostarczono do Hiszpanii «. In. 106 czołgów, 60 samochodów pancernych, 13€ sareolotdw, ponad 60 tyś. karabinów, 17'* działa, ok, 700 tyś. pocisków artyleryjskich i wiele innej broni. V charakterze doradców wojskowych przebywali v Hiszpanii m. in. Pawc-i Batów, Kikołaj Kuznlecow, Rodion f-!alinowski, Kirył Mic-rieckow, Michał Szu-miłow, Vłodziaierz Goriew, Kłodaimierz Ko3pakczi i inni ficerowie, w niedalekiej przyszłości wybitni dowódcy Arail oleckiej, . V szeregach wojsk republika>'.okich walczyło wielu ochotników - obywateli ZSRU. 204 Po upadku republiki. 40 ZSRfi przybyły tysiące hiszpańskich dzieci, które straciły w czasie wojny swych najbliższych,, Znaleźli tu równJeć schronienie komuniści z Dolores Ibarrurl na czele {w latach wojny domowej była ona zastępcą sekretarza genoralnego partii). Równowaga na Kontynencie europejskim uległa dalszeau zachwianiu. W latach 1S34-1937 ukształtował się faszystowski . blok wojenny Niemiec, Włoch l Japonii. Parfstwa te przyspieszały terapo zbrojeń l pode jjsował y różne agresywne kroki, co nie spotykało ale z należytą reakcją ze strony paAstw zachodnich, zwłaszcza V. Brytanii! Francji. Co więcej, u schyłku 193? r. coraz wyraźni e jsza stawała ślą niechęć Londynu i Paryża -rzenia świadczące o cementowaniu stę obozu państw osi. . Gdy 7 lipca 1937 r. rozpoczęły się działania wojenne między Japonią a Chinami, Niemcy opowiedziały się po stronie japońskiej. Musimy tu dodać, ze ZSRfi zajmował stanowisko prochiilskie, czego dowodem był układ radziecko— chiński o nieagresji z 21 Sierpnia 1937 r. Wyraźne zbliżenie następowało między Niemcami a Włochami) we wrześniu 1937 r. przebywał w' Niemczech Mussolini przyjmowany przez Hitlera szczególnie ciepło. 6 listopada 1937 r. Włochy, przystąpiły do paktu antykomlnternow-skiego, co stało się powodem złożenia przez ZSftfi protestu przez ambasadora radzieckiego w Rzymie Barysa Sztejna. V zaistniałej sytuacji ZSRR starał się o zorganizowanie bloku antyfaszystowskiego, argumentując, że pakt antykominteraow.^! stanowi zagrożenie także dla interesć-w brytyjskich, francuskich a nawet amerykańskich. Nie przyniosło to rezultatów. Mię powiodła się również prdba dyplomacji radzieckiej zmierzająca ' do uoocńienia statusu tigi Narodów jako gwarantkl pokoju, cze-~ nie układu handlowego, a w nocy z 23 na 24 sierpnia w Moskwie t\ układu o riaagrssji. To alternatywne posunięcie miało zabez- v pieezyć fcraj przed jawnie Już szykowaną przez Hiemcy agresją.^ Trójstronne rokowania zostały oczywiście przerwane. Obie strony .zarzucały sobie nieszczerość i obwiniały za niepowodzenie .rokowań. "^ ' . •• ' • ' •: • ' ' • . ''• Radziecki historyk Oleg Rżeszewski w artykule opublikowanym na łamach czasopisma "Nowaja i NowieJszaja łstorija" (1981, nr A) wysuwa tezę, te, winę za zerwanie trójstronnych rozmów moskiewskich ponoszą też Stany Zjednoczone, których dyplomacja, (konkretniej! poseł USA w Londynie - John Kennedy) oddzia-^ ływała Jakoby w tym właiciwte kierunku. /Układ handlowy radzie-cko-niemiecki przewidywał udzielenie ZŹfill kredytu w wysokoź-ci 200 min marek w celu nabycia towarów niemieckich w ciągu 2 lat od daty podpisania układu. V zamian za to ZSRR zobowiązywał się dostarczyć Niesicom produktów wartości 180 mirr marek również w ciągu dwóch lat. Związek Hadzieckł miał otrzyraać uzbrojenie, natosaiast Trzecia Rzesza przede wszystkim ropę naf- .towa i zboże..!' ' .•''• •' '••'.'' •• •. ' ' - .'" • • f" • ' ^«? • • . ' • . • Początkowo przyjazd Ribbentropą do Moskwy planowany był na 26-27 sierpnia, jednak po otrzymaniu'listu od Hitlera Stalin wyraził zgodę na przybycie niejaieckiego ministra spraw zagranicznych Qj)»ierpnta. Eakt Ribberitrop - Mołotow składał się z 7 punktów i podpisany został'na 1C lat. Przewidywał, że obie umawiające się strony zobowiązują się ą w kontakcie w. ćulu-' konsultacji, aby informować się'wzajesvnie'.o zagadnieniach dotyczących ich wspólnych interesów, ysupt-łmeniem porozumienia ^ył dodatkowy protokół, który zobowiązywał Niemey y : razia 810 ": . . wojny 2 Polską do nlepraekraczania linii biegnącej wzdłuż północnej granicy Litwy oraz-rzek Pig y- N arvc t -łf 1 frljfcSanu. ZSHK unikał w ten sposób bezpośredniego ataku.Hitlera -i zrzucał ciężar prowadzenia walki na państwa zachodnie, polepszając swoją własną pozycję. Układ rąd2i.ećko«-nłefliiecki stanałs.U wielką sensację polityczną, H dziejach dyplomacji radzieckiej / rozpoczynał się specyficzny okres charakteryzujący sit.odmienną taktyką, obliczoną przede wszystkim na realizacją celów bezpośrednich,. V działaniach tych szczególna ważne, miejsce zajmowały stosun k.i z Japonią i Niemcami, J •••R/p. z d z lał XI OŚWIATA, NAUKA I KULTURA Likwidacja analfabetyzmu Jednym z najtrudniejszych, a zarazem najważniejszych odcinków działań władzy radzieckiej była oświata i kultura. Nów* państwo mogło budować tylko społeczeństwo ludzi światłych. Zrozumienie zachodzących t« przemian i:ogromu podjętej pracy staje się możliwe, jeżeli uświadomimy sobie, te w żadnej chyba dziedzinie zacofanie i reakcyjny charakter caratu nie uwidoczniły się tak wyraźnie, Jak w sprawach oświaty. W całej Rosji w 1930 r. tylko ok. 32$ łudzi umiało czytać ł pisać. Wprost katastrofalnie wyglądała pod tym względem sytuacja mniejszości narodowych. Wśród Uzbeków procent piśmiennych wynosił .- 5,7, wśród Kozaków - 2,5, wśród Turkmenów - 0,6. Pierwszoplanowym zadaniem władz była zatem likwidacja analfabetyzmu. Mimo trwającej wojny domowej, trudnoźci gospodarczych i zniszczeń, starano się za wszelką cenę upowszechniać oświatę, kursy nauki czytania i pisania dla dorosłych, szkół i bibliotek, czytelnie ludowe, kluby itp. fabetyzmem prowadzono takie w Armii Czerwoneji wojsku działało 5950 szkół czytania i pisania, misarzy Ludowych z 26 grudnia 1919 r. zobowiązywał wszystkich analfabetów w wieku od 8 do 50 lat do nauki w Języku ojczystym lub rosyjskim. W 1920 r. rozpoczęto wielką kampanię mającą na celu wprowadzenie dekretu w życie. W praktyce nie było to mo-liwe, albowiem brakowało zarówno nauczycieli, a także wsze-!tlego rodzaju przyborów szkolnych. Na przykład w drugiej po-towie 1919 r. Ludowy Komisariat Oświaty kierowany przez Łuna-czareklego złożył zapotrzebowanie na 375 tya. grosów ołówków .Organizowano tworzono sieó Walkę z anal-W roku 1920 w Dekret Rady Ko- 212 213 potrzebnych dla szkół, otrzynał zaS" 1300 grosów. Zeszytów za-r mówiono 4,5 aln azt. - otrzymano 57 tyś. Dzieci nie pisaiy wiać ołówkami, lecz pałeczkami zrobionymi z ołowiu bądź nawet węg-len drzewnyw, w wielu szkołach rolę zeszytów pełniły drewniane tabliczki. Wychodząc z programowych zasad Kształtowania nowego .ayete? mu oświaty, twor?ono zupełnie odaienne podstawy organizacyjne szkolnictwa* Ha miejsce istniejących dotychczas różnorodnych typów szkół przystąpiono do tworzenia Jednolitego dwustopniowego systemu, tzw. szkoły pracy, w której nauka trwała w pierwszy* etapie cztery lata. Szkołę te. traktowano Jako połączenie nauki i prący. . Oznaczało to, że w procesie dydaktycznym dużą rolę odgrywały także zajęcia praktyczne. Niezależnie od tego dzieci siały być przyuczane do zbiorowej pracy, aby mogły uczestniczyć" w pracy swego kolektywu czy najbliższego oto-pzeaia. Szkoła drugiego stopnia miała zastąpić dotychczasowe licea, szkoły realne i początkowe szkoły wyższe, I tutaj praca odgrywała również ważną rolę w procesie wychowawczym. Zmian y szkolnictwie było znacznie więcej - szkółj Biały być bezpłatne, powszechne, obowiązkowe dla młodzieży do 17 lat i świeckie, taka była teoria - w praktyce bowiera trudno było realizować wszystkie jej założenia jeżeli uwzględnimy skalę 'podejmowanych działań w: jakże trudnych warunkach. Niezależnie od tego należy zwrócić uwagę na istniejące wśród pracowników • Ludowego Komisariatu Oświaty różnice zdań co do kształtu nowej radzieckiej edukacji, Nie brakowało głosów sugerujących zniesienie dotychczasowej fortouły szkoły i zastąpienia jej •szfcołaffli-kłubaai*, "dówarni dziecka", "szkołaai całodzienny-•1% "szkołami dnia i nocy* łtd. Takie stanowisko reprezanto-•wali np. Kikołaj Polianski i Piotr Błoński. Według nich należałoby jlttewtdować także podział uczniów na klasy, zrezyg- ' nować z progra»oVj podręczników, a^auczycieli winni wybierać '••ani uczniowie. Jeszcze dalej szedł Grzegorz Grlnko, stoją-!-cy na czele Ludowego Komisariatu Oświaty Republiki .Ukraińskiej, twierdzący, ze "szkoła iiewinna umrzeć i proces ten rozpoczął się już", Wspomniane wyże.j probleajy i braki w szkolnictwie widoczne _były szczególnie na obszarach narodowych. Mimo jasnego okre- ślenia polityki partii v kwestii rozwoju oświaty wśród mniejszości narodowych na różnych szczeblach aparatu oświaty i ad-B w marcu 1919 r. "Mamy na przykład w Ko-isisariacie 0-4wiaty lub wokół niego komunistów, którzy mówi-ą: jednolita szkoła i dlatego nie waż się nauczać w innym języku niż rosyjski! Moio zdaniem, taki komunista - to wielkorosyjski szowinista. Siedzi on w wielu z nas i trzeba z nim walczyć". Dodać do tego należy fakt, iż w pierwszym okresie po rewolucji wielu inteligentów, którzy wyszli z szeregów mniejszości narodowych nie otrząsnęło się jeszcze ze stanu poczucia własnej niższości i nie przyznawali się oni da swej narodowości, Takie postawy nie spr2yjał'y rozwojowi oświaty yśród Czuwa-szów, Karyjczyków czy Hordwiaów. Trzeba było satem nadać szkoleniu miejscowej kadry pedagogicznej charakter priorytetom.' wy, zaćhęoać ludai do podejmowania prac W szkolnlćtyfie. V 1920 r, w Republice Tatarskiej funkcjonowało Już 3065 szkół I stopnia z 232 tyś, uczniów oraz 123 szkoły II stopnia z. 10 697 uczniami. Czuwasze posiadali w tym samym czasie 100^ szkoły I stopnia z 60 tyś, uczniów. Gorzej było 2 akcją likwidacji analfabetyzmu, która rozwijała się przede wssysfckia-ze względu na brak kadry nauczycielskiej. W specyficznej sytuacji przebiegała akcja tworzenia szkolnictwa wśród narodów prowadzących pasterski tryb życia (Kazachowie, Kirgizi, Buriaci ), a więc znajdujących się • w dużym rozproszeniu. Zakładane tam szkoły . były małe, a odległości do nich dla pewnej części' uczniów bardzo duże (10 km i więcej). Rolę ŁU-dynków szkolnych pełniły często lepianki nie posiadające najbardziej elementarnych warunJców do prowadzenia zająć. Jeszcze trudniej było ostiy-rrtjć postęp wśród ludów zamieszkujących na pćłnocy. Hie można także nie dostrzegać nieuniknionej w Pierwszych latach władzy radzieckiej pewnej powierzchowności koniecznej improwizacji w rozwiązywaniu spraw oświaty. Mi-to przeciąż postęp był widoczny. Jedno ze sprawozdań z podawało na ten temat! "Narody zaczęły jut tv(orzyć 1 Swoje instytucje kulturalne, wyłaniać działaczy na polu kultury, zorganizowały cały szereg zakładów naukowych (szczególnie pedagogicznych), zjawiła się literatura piękna i społeczno- polityczna w językach ojczystych. W chwili obecnej wydaje się nie pozostało na obszarze HSFRH. ani jednego narodu, do którego by nie dotarło wezwanie! śpiący obudźcie siei Wszyscy zbudzili się i dążą ku iwiatłu". t kwietnia 1923 r. w 41 guberniach europejskiej części RSFRR działało ok. 3470 punktów, w których organizowano kursy likwidacji analfabetyzmu. V latach 1920-1926 proces ten objął ok. ? min ludności dorosłej. Całą akcję koordynował Główny Komitet Folityczno-Oświatowy kierowany przez Nadleżdę Krupską, osobę oddaną bez reszty sprawie szerzenia oświaty* Wzrastające z każdym rokiem .nakłady na rozwój szkolnictwa musiały przyttłe4<5 efekty. Liczba szkół w roku 1928/1929 wyniosła 124 84? i przewyższyła o ok. 12 tyś. ilość szkół w Rosji prżedrewolucyjnej. Tu trzeba jednak wspomnieć,, że przynajmniej .>'latach 1921-1922, a więc w okresie klęski głodowej ł bezpośrednio po wprowadzeniu polityki NEP-w, sprawy oświaty i Kultury uległy pewnemu zahamowaniu. Resort oświaty wprowadził bowiem duże oszczędności, zlecając władzom lokalnym finanso-' tranie pewnych przedsięwzięć". V niektórych miejscowościach zlikwidowano szkoły, a nawet wprowadzono odpłatność za nauką w szkołach, za korzystanie z klubów i bibliotek. Co więcej, pojawiły się tendencje do wstrzymania walki z analfabetyzmem. Przeciwko temu wypowiedział się X Ogólnprosyjski Zjazd Had obradujący w. końcu grudnia 1922 r. W tej kwestii uchwała zja-zdowa stwierdzała m. in.:. "W chwili obecnej dalszy odwrót na froncie oświaty .(ograniczenie sieci szkół elementarnych oraz instytucji zajmujących się pozostawionymi bez opieki dziećmi) powinien być powstrzymany ł sprawa oówłpty ludowej winna rozbijać się dalej w całkowitej zgodności a realnymi możliwościami kraju". W pierwszym pięcioleciu istnienia państwa radzieckiego i-stotnym aspektem dokonującej się rewolucji kulturalnej było wprowadzenie Języków mniajszoaci narodowych do życia pub^icz-nego. Są niektórych terenach osiągnięcia w tym zakresie były znaczne, Ma przykład w Turkiestaaskiej Republice Autonomicz- inl4*ze urzędy posługiwały się niemal całkowicie miejscowy-1 iezykami na szczeblu obwodu. Korespondencja urzędowa odby- . wala_slę * języku rosyjskim-i miejscowym. Ciekawe, .że np.. w Autonomicznym Obwodzie Maryjskim pracownicy urzędów radzieckich, musieli przejść kursy nauczania Języka maryjskiego. W Republice Kirgiskiej, na terenach zamieszkałych przez Jedną grupę narodowościową, wprowadzono do administracji wyłącznie Język kirgiski, natomiast w pozostałych rejonach powołano tłumaczy. Był to równocześnie bardzo ważny aspekt polityki narodowościowej rządu radzieckiego. Skalę problemów uświadomić może fakt, 11 wiele narodów zamieszkujących terytorium ZSRR nie posiadało w ogóle Własnego pisma. Specjalna komisja powołana przy Ludowym Komisariacie Oświaty przygotowała wzory pisma dla tych narodów, biorąc za podstawę alfabet rosyjski. Dźwięki odrębne oznaczono w ten sposób, że zastosowano specjalne kombinowane litery i znaki przestankowa. Pewne nowa elementy wprowadzono. też do pisma narodów posługujących się dotychczas alfabetem •rabskim. Odnosiło się to zwłaszcza do narodów kaukaskich. Nowa bądi .zreformowane pismo otrzymało 48 narodowości. W ślad za reformą plama poszła akcja wydawnicza. Chodziło w pierwszym rzędzie o druk podręczników dla szkół,'ale rozpoczęto również wydawanie gazet, czasopism literacko-naukowych oraz literatury pięknej. Oblicza się, że w 1923 r. było w ZSRR 12 narodowych wydawnictw z roczną produkcją 15 i 1 tytułów w nakładzie 8312 tyś, egzemplarzy. Proces rewolucji kulturalnej na obszarach narodowych nie mógł przebiegać normalnia.dopóty, dopóki brakowała kadr. Organizowano zatem instytuty nauczycielskie oraz różne kursy. Częaó młodych ludzi wyjeżdżała do Moskwy i innych miast Rosji. Tam zdobywali zawody* nauczyciela, lekarza, agronoma, pracownika administracji. Kadrę polityczną dla republik i obwodów autonomicznych przygotowywał początkowo Komunistyczny Uniwersytet Pracujących Wschodu (KUTW) utworzony w 1921r. Siedzibą jego była Moskwa, ale posiadał też filia w Baku, Taszkencie, Ster-Irkucku i innych miastach. W końcu 1922 r. na Uni-studiowało 933 studentów, wśród nich 158 Tatarów, W Baszkirów, 20 Czuwaszów, 76 Kirgizów, 18 Turkmenów. To .stwarzało możliwość przekazywania władzy lokalnej tubylcom. itamaku, 216 Zjawisko przejmowania różnych funkcji przez miejscową ludnośó określano niane-s "korenizacji*. Się wszędzie -przebiegało ono Jednakowo'szybko. Przykładowo sożna podać, te jesfceze -w 1925 r, w Kazachstanie tubylcy stanowili tylko 6,35t zatrudnionych w aparacie państwowym. W większości funkcje te sprawowali Rosjanie. Rewolucja kulturalna z trudem sięgała takie w sferą obyczajowości. W"przypadku narodowości południa i wschodu Rosji, likwidacja zasad patriarchalnych, swoistych norm etycznych i całego zespołu obyczajów, które upokarzały zwłaszcza kobieta,, była niezwykle trudna i powolna. Mimo to przecież proces likwidacji istniejących tu stosunków feudalnych postępował, acz* kolwiek nie bez oporów i dramatów. Oceniając ogólnie stan oświaty radzieckiej w pierwszym dziesięcioleciu po rewolucji październikowej należy stwierdzić, .że dokonano wówezaś dużo dla uruchomlenia 'mechanizmów zdążających głównie do likwidacji analfabetyzmu oraz rozwoju szkolnictwa podstawowego. Rezultaty nie mogły wszakże zadowalać, gdyż kraj potrzebował; coraz więcej ludzi wykształconych, a tego nie nożna było zrealizować' w warunkach braku kadry nauczającej (np. w roku szkolnym 1930/1931 brakowało 45 tyś. nauczycieli w szkołach początkowych). V dodatku 60%! spośród' tych, którzy uczyli nią posiadało wykształcenia pedagogiczne?1 ; go. Dlatego też w latach 1928-1932 władze podjęły szereg de* cyzji zmierzających do zmiany tej sytuacji, », iR, poprzez organizowanie nowych szkół padagoLtoznycht ą także stwarzaniu lepszych warunków materialnych dla nauczycieli. W łatach drugiego planu pięcioletniego wprowadzono w 2SRR powszechną szkołę siedaioletnią, ale system ten objął w praktyce tylko miasta. Istotną rolę pdegrywały tei sikóły przyfabryczne, które szkoliły robotników wykwalifikowanych i specjalistów dla gospodarki. Szkolnictwo wyższe l nauka Ważne zmiany zachodziły w szkolnictwie wyższym. Warto przypomnieć, że w Rosji do czasów wojny istniało 3 uniwersytetów - : . .-.--- ••', .... • ..217 i Akademia Nauk. Wojna i rewolucja nie spowodowały większych strat materialnych w uczelniach i dlatego mogły być one uruchomione natychmiast. Istniała w nich Jednak specyficzna atmosfera wynikająca zarówno z tradycji niezależnego rosyjskiego szkolnictwa wyższego. Jak i faktu że duża część profesury zajęła antybolszewickie stanowisko. Inny problem wiązał się z rekrutacją studentów. W 1914 r. 57,196 studentów wywodziło się z rodzin szlacheckich i grup kupieeko-przeraysłowych, ok. 38# z rodzin inteligenckich ł rzemieślniczych i tylko 4-534 ze środowiska robotniczego i chłopskiego. W warunkach radzieckich należało te proporcje odwrócić, ale nie było to możliwe bez zorganizowania specjalnych kursów przygotowawczych dla młodzieży robotniczo-chłopskiej. Sankcjonowała to uchwała Ludowego Komisariatu Oświaty z 1 stycznia 1919 r. Najpierw w Moskwie, a następnie w innych miastach posiadających wyższe uczelnie zorganizowane zostały tzw. fakultety robotnicze (rab-fakt), których ukończenie gwarantowało przyjęcie na uczelnię bez egzaminu. Nauka na kursie trwała 3-4 lata, gdyż jedynym warunkiem przyjęcia było ukończenie 16 lat. Do Moskwy, Pio-trogrodu czy Kazania przyjeżdżała także młodzież 2 prowincji, z innych republik nie umiejąca często ani czytać, ani pisać. W latach 1921-1922 na 87 kursach uczyło się 27,3 tyś. dziewcząt i chłopców. Y 1934 r. 4.054 przyjętych na wyższe uczelnie osób ukończyło rabfaki, pozostali byli absolwentami szkół średnich. Do 1923/1929 r. znaczną część wśród studentów stanowiła młodzież pochodzenia inteligenckiego i drobnokapitalł-stycznego. Wraz z likwidacją grup nepmańskich, a także tzw, sprawą szachtyńską (chodziło o wykrycie w marcu 1928 r. w Zagłębiu Donieckim organizacji przygotowującej akcje sabotażowe) , wprowadzono duże ograniczenia w przyjmowaniu na wyższe uczelnie młodzieży wywodzącej się ze wspomnianych grup. Specjalne uchwały partyjne zalecały, by młodzież pochodzenia robotniczego stanowiła co najmniej f>5% przyjmowanych każdego roku na uczelnie. Z tak ostrymi zarządzeniami nie zgadzał się Łunaczarski, ale jego. pisaa wysyłane do Stalina nie odnosiły skutku. Ograniczenia klasowe ' przy rekrutacji na studia zniesiono w grudniu 1935 r. Wprowadzono wówczas dyscyplinę stu-. dentów, a programy dostosowano do aktualnego stanu wiedzy. 218 y 1938 r. w wyższych uczelniach studiowało ok. 600 tyś, osób, z CZOP o 4336 stanowiły kobiety. Skomplikowaną sprawą było stanowisko profesury wobec zachodzących po rewolucji wydarzeń. Znaczna liczba profesorów zajęła jednoznacznie negatywne stanowisko wobec przemian po-rewolucyjnych i wyjechała za granicę. Druga grupa zajęła stanowisko wyczekujące i wreszcie trzecia - najmniejsza poparła od razu rządy bolszewickie. Wśród tych ostatnich należałoby wymienić nazwiska Kichała Pokrowskiego - historyka, Mikołaja Żakowskiego * fizyka, Iwana Kiczurina - botanika, Klemensa Timiriazewa l Włodzimierza Komarowa - biologów, Dymitra Anuozyna - geografa. Iwana Pawłowa - fizjologa. Szczególnie . •.sh'1'.iii'ltkowana była sytuacja na kierunkach humanistycznych w uni-ł»v * ; j ttftłłch, gdałe wobec braku nowych podręczników niezwykle ważna rola przypadła słowu mówionemu. Dlatego też władze .powołały w lutym 1921 r. tzw. Instytut Czerwonej Profesury, kierowany przez Pokrowskiego z zadaniem doszkalania pracowników wyższych uczelni w zakresie metodologii marksistowskiej i szeroko pojętej wiedzy politycznej. Z każdym rokiem starano się również umacniać organizacje partyjne w uczelniach. Usiłowano zapewnić uczonym Jak najlepsze warunki materialne. -Służyły tensu specjalne dekrety fe'«y Komisarzy Ludowych. Mię od razu jednak uporządKowano sprawy uczelni. Pługo trwały dyskusje co do zakresu ingerencji władz w wewnętrzne iycie szkdł wyższych (probless wyboru rektora, dziekanów itp.X Wiele fozgoryczenia wśród profesorów wywoływał obowiązujący od 1918 r, dekret znoszący wszelkie tytuły naukowe i związane z tyra przywileje. Zgodnie z jego postanowi enieia wszyscy 'pra-oownicy naukowi niezależnie od stażu pracy i posiadanego tytułu zrównani zostali w prawach i obowiązkach. Istotne wsiany przyniosła dopiero uchwała Rady Koaisarzy Ludowych z 13 styaanle 1934 r. "O stopniach naukowych i funkcjach". Wprowadzono wówczas dwa tytuły naukowe: kandydata i doktora nauk oraz trzy funkcyjne: dla wyższych weselni - asystenta, docenta i profesora, zaś dla placówek naukowo- badawczych -pracownik naukowy, sturszy pracownik naukowy oras rzeczywisty. W późniejszych latach wprowadzono do tej ustawy różne poprawki i uzupełnienia, ale- Jej zasadiłłcab 219 aowlenła pozostały bez zmian. Do 1940 r. stopnie kandydatóV nauk uzyskało 8 tyś. 0960, doktora nauk - 1500 osób. Scharakteryzowane wyżej zjawiska dotyczyły również Rosyjskiej Akademii Nauk. V tym środowisku wystąpiły szczególne opory wobec pierwszych dekretów władzy radzieckiej. Antyboi-szewiekie stanowisko zaprezentował w grudniu 1917 r. na plenarnym posiedzeniu Akademii Jej sekretarz Sergiusz Oldenburg. Trzeba, było dużego talentu Lenina i Łunaczarskiego, by stopniowo pozyskiwać uczonych dla potrzeb młodego państwa. Pierwsza zmiana w tym zakresie nastąpiła na wiosnę 1918 r,, kiedy to prezydent Akademii Aleksander Karpinski w liście do Łuna-czarsklego zadeklarował: v imienia tej instytucji gotowość do współpracy. Nie wszyscy pracownicy Akademii zaakceptowali to stanowisko, ale początki zostały zrobione. Konkretny* wyrazem akceptacji nowych władz przez uczonych był ich udział w opracowaniu planu elektryfikacji Rosji. Należy podkreślić ten moment, ze w trudnych warunkach finansowych pierwszych lat po-rewolucyjnych rząd znajdował środki na rozpoczęcie badań naukowych i stwarzał stosunkowo dobre warunki materialne uczonym. •. • V 1925 r. przeprowadzono reorganizację Akademii uznając ją za najważniejszą placówkę naukową i nadając, nazwę Akademii Hauk ZSRR. V ślad za tym poszły inne decyzje; o utworzeniu szeregu nowych instytutów oraz nadaniu godności akademika dużej grupie inżynierów praktyków. Tytuły te otrzymali w 1929 r. m. in. Iwan Aleksandrów, Aleksander Winter, Borys Biedieniew, Grzegorz Graftło. Iwan Bardin i inni. Należy sądzić, iż w ty« przypadku władzoat chodziło o wzmocnienie składu Akademii łudi-«i IB oddanymi celem przeciwwagi dla grona starych uczonych hołdujących dalej koncepcji niezawisłości nauki. Filie Akademii Nauk ZSRft utworzono na Uralu, na Dalekim Wschodzie, na Zakaukaziu. V 1929 r. powołano Białoruską Akademię Hauk, Szybko wzrastała ilość instytutów naukowych! w 1928 r, było ich 438, w 1932 r. - 1028. Lata następne przyniosły kolejne ważne decyzje odnoszące się do działalności Akademii Nauk ZSRR. * 1933 r. została ona podporządkowana bezpośrednio Radzie Komisarzy Ludowych, czego konsekwencją było przeniesienie j.ij eieciziby do Moskwy {1934 r.) oraz wydanie nowej ustawy o Aka- 220 denil (1936 r.). V skład Akademii Nauk ZSRR włączono również Akademią Komunistyczną (działała od 1924 r.), której pracownicy specjalizowali się v problematyce nauk społecznych. Kła ma przesady w stwierdzeniu, że nauka radziecka osiągnęła w okresie międzywojennym znaczące sukcesy. Były ona szczególnie widoczne w dziedzinie nauk przyrodniczych i technicznych. Nazwiska Iwana Pawiowa, Konstantego Ciołkowskiego, Lwa Mandelsztama, Iwana Kurczatowa, Iwana Franka, Aleksandra Bacha, Iwana Miczurina, Mikołaja Wawiłowa znane były także pozą granicami Związku Radzieckiego. Wyrazem uznania dla nauki radzieckiej było powierzenie Akademii Nauk 2SHR organizacji dwóch międzynarodowych kongresów: fizjologów < sierpień 1935) i geologów (czerwiec 1957). Rozwijały się, również nauki społeczne (m. io. historia). V styczniu 1921 r. powołano w Moskwie Instytut Marksa i Engelsa, ą następnie Wydział Historii Partii. W marcu 1923 r. • powstał przy Komitecie Moskiewskim RKP(b) Instytut Lenina podporządkowany wkrótce centralnym władzom partyjnym. Oba instytuty zostały połączone w listopadzie 1931 r. tworząc Instytut "Marksa-Engelsa-Lenina (IMEL), Rozwinął on szerokie badania naukowe w zakresie historii ruchu robotniczego, filozofii, e-koncmił politycznej i myśli socjalistycznej. W miarę wzrostu 'autorytetu Stalina proces ten ulegał zahamowaniu. Najlepszym • przykładem ilustrującym ten stan rzeczy są dzieje twórczości naukowej Pokrowakiego i Jego szkoły historycznej. Pokrowski prezentując koncepcję historii bezosobowej spotkał się wkrót-ca po saierci (umarł w 1932 r., a na Jego pogrzebie obecny był B. in. Stalin) 2 pstrą krytyką. Pd 1938 r., tj. od pierwsza-go wydania "Krótkiego kursu historii WKP(b)" zawarte tata oce-t;Tf dotyczące dziejów ZSRR stały się obowiązującym kanonem dia historyków. Pakt ten zaciążył w .'"'osób zasadniczy nad dobrze zapowiadającymi się badaniami d-;łejów rewolucji 1917 r. i innymi problemami historii Związku Radzieckiego. 221 Całkiem nowym zjawiskiem było pojawienia się koncepcji tzw. kultury proletariackiej lansowanej przez część związanych z lewicą twórców i krytyków. Uważali oni, że proletariat nie powinien nawiązywać do starych tradycji kulturowych, lecz tworzyć nową, własną kulturą. Różne organizacje l stowarzyszenia zjednoczyły się w tzw. "Prołetkult", działający przy Ludowym Komisariacie Oświaty. Głównym ideologiem tego kierunku był Aleksander Bogdanów. Prołetkult Jako dobrowolne zrzeszenie twórców liczył ok. 70 tya. osób. Stanowisko proletkultowców w sprawach kultury i sztuki spotkało się z krytyką Lenina i innych działaczy państwowych. V latach dwudziestych organizacje "Proletkułtu" powiązały się z ruchem zawodowym. Kolejny, wielki problem składający się na zjawisko rewolucji kulturalnej, to zmiany, Jakie dokonały -się w dziedzinie literatury i sztuki. Październik był dla twórców niełatwą próbą, kryjącą w aobjle przesłanki wielu wewnętrznych dramatów i duchowych rozterek. Inteligencja rosyjska Już od dawna oczekiwała zasadniczych zmian w życiu społecznym, ale rzeczywls-to&L dnia rewolucji rozczarowała Ją. Inteligencja będąca w iJweJ istocie obserwatorem zachodzących wydarzeń i nie mająca w większej mierze wpływu na nie, dostrzegła w rewolucji prze-Je vszyatklm krwawy chaos i rozpasanie niszczących sił, które prowadzą do destrukcji życia społecznego. Ilia Erenburg -poeta, prozaik i publicysta tworzący przed rewolucją ' pisał w swoich wspomnień!achs "Hie opłakiwałem ani majątków ziemskich, ani fabryk, ani akcji - byłem biedny i od najmłodszych lat izlłem bogactwem. Rozterka moja miała inne źródło. Wycho-ałem się w owym pojęciu wolności, które odziedziczyliśmy po wieku> od lat szkolnych szanowałem brak szacunku, wsłu-•wałetn gię w gjos nieposłusżnych. Nie rozumiałem, że zmie-M<ł się rtle tylko ustroje, ale i pojęcia; nowy wiek przy- 222 . " ' ...... niósł, -ale i wiele zniweczył, ja zaś usiłowałem mierzyć dzień jutrzejszy wczorajszą miarą*,, Postawy były różne - najwięcej.z nich umieściło się nie na biegunach całkowitej wrogości lub pełnej akceptacji, lecz pośrodku, reprezentując różne odmiany niepewności, rozterek czy też biernego wyczekiwania. Znaczna część przedwojennej inteligencji twórczej umilkła po rewolucji, natomiast pokolenie które miało w najbliższym czasie określić oblicze nowej literatury nie zabierało jeszcze głosu. Natomiast bardzo ciekawym zjawiskiem w pierwszych latach, po rewolucji było pojawienie się literatury w rękopisach l przekazach ustnych. Powstawały różne ugrupowania artystyczne (futuryści, iisażyniści, «niezewoki", "wsieki"). Grupa młodych poetów, starających się szukać nowych form i treści w poezji, określana była mianem futurystów. Przywódcą radykalnego odłamu futuryzmu był Włodzimierz Hajakowski, który przed rewolucją należał do ugrupowania noszącego nazwę komfutów (komunistów-futurystów). Obok niego do grupy tej należał! Wielemlr Chlebnikow, Mikołaj Asiejew, Wasyl Kamieński j w sposób luźny związany był z futurystami Borya Pa-. sternak. •" ' • . •' • ' • ;-.-.". ;•. Ożywione dyskusje intelektualne miały miejsce m. in. w kawiarniach Koskwy, noszących różne nazwy: "Kawiarnia futurystów", "Stajnia Pegaza", "Piwnica komediantów", "DziesiątaBU-Y»»,, "Domino" itp. Szczególne miejsce w dyskusjach literackich w Moskwie zajmowała "Kawiarnia Poetów" zorganizowana przez znanego poetę i dramaturga Kamieńskiego Jesienią 191? f»-w pomieszczeniach dawnej pralni w zaułku Nastasjeńsklm. Urządzenie wnętrza było prymitywne: duży stół pośrodku, niskie taborety, pod ścianą wysoka estrada z grubo ciosanych desek, obok - fortepian. '»<»' Ścianach widniały nowoczesne rysunki Dawida Burluka z aktami kobiet, cytatami z wierszy itp. Lokal rozpoczynał działalność późnym wieczorem, gdy kończyły się przedstawienia teatralne. Przychodzili tu. pisarze, poeci, galarze, aktorzy. Do kawiarni przychodziła też anty-rsdzlecko nastawiona inteligencja, dając często dowody oburzenia na peozję "bolszewicką". Głośnym organizatorem życia "Kawiarni Poetów" był Majakowski, Nie tylko recytował Bwojgj.w.łer- • • , /• •:"•• i 223 «e, ale był konferansjerem i impresario. Przez pewien czas ta niewielka estrada była dla Hajakowskiego miejscem pracy, bogiem swoje występy traktował Jako pracę na rzecz nowej sztuki, kształtowania nowej estetyki i dokonującej się rewolucji kulturalnej. . Oprócz dysput w kawiarniach organizowano spotkania w domach prywatnych. Były-to często spotkania dwóch pokoleń: Ilia Erenburg, Borys Pasternak, Aleksy Tołstoj, Paweł Antokolski, tfiera Inber, Włodzimierz Majakowski,, tfiaczesław Iwanów ł inni. Z kawiarń i klubów chętnie wychodzono na ulice. Futuryści biorąc za wzór obwieszczenia rządowe, wywiesili na murach swój manifest "O demokratyzacji sztuki", w którym likwidowano od '. zaraz "przeżywanie sztuki w rupieciarniach ludzkiego geniuszu -pałacach, bibliotekach, salonach, galeriach, teatrach*. Kazimierz Malewicz malował płoty i ściany w romby i kwadraty; tworzono ultranowoczesne dekoracje pierwszomajowe. Z futurysteai polemizowali imażynlści (od francuskiego Słowa image > obraz), tj. grupy młodych poetów skupionych wo-k,ił Sergiusza Je-sieniaa, Anatola Karlenhofa i Wadima Szersze-niewicza. Działali tu także malarze Borys Erdnwuif Grzegorz Ja-kułów, rzeźbiarze, muzycy. Imażynistów i futurystów łączyło przekonanie o intuicyjnym i irracjonalnym charakterze sztuki, a także o odmienności l autonosiczności języka poetyckiego wo-bac nowy potocznej. Oryginalna twórczość iaażynistów byla niezrozumiała dla wielu, wzbudzała też krytykę władz, przykładem mogą byó losy "Zbioru wierszy Szerszenlewiczapt. "Ko^, Jak to koń?" (Łoszad', kak łoszad'). Po wydrukowaniu na początku 1922 r. książkę skierowano do -Centralnego Zarządu Wydawnictw, który powinien ją wysłać do księgarń, tymczasem urzędnicy Zarządu f>o przeczytaniu tytułu uznali, że jest to pozycja poświęcona koniom i wysłali cały skład do Ludowego Komisariatu Rolnictwa - oddziału do spraw koni. Zdesperowany Szerszeniewics ydał się . więc do Komisariatu, by wyjaśnić pomyłkę. Tymczasem naczelnik ziału oświadczył mu całkiem spokojnie, że zbiór wierszy Jest wartościowy Ł wpłynie na zwiększenie hodowli koni. On -przygotowuje w tej sprawie notatkę dla Budionnego. 226 Ostatecznie książka powróciła do Centralnego Zarządu Wydawnictw. Kolejną grupę literacką tworzyli członkowie Rosyjskiej A-soejacji Pisarzy Proletariackich (RAPP). Należeli do niej są. iń. Artiom Wiesioły, Michał Szołochow, Aleksander Serafi-t»owlcz,: Aleksander Fadlejew, Sergiusz Gładkow, Dymitr ^Furmanów. - Rappowey- uważali się za jedynych przedstawicieli. lite-ratury prawdziewie proletariackiej i wyrazicieli polityki partii w sprawach literatury. Między futurystami a rappowcaml trwały spory o -zadania literatury, jej profil i wyraz zewnętrzny. Najlepszym przykładem jest tu fakt,.że rappowcy krytykowali Hajakowskiego, zaliczając go do grupy "poputczików" - przygodnych towarzyszy podróży. Historycy literatury radzieckiej wskazują też na aktywność ugrupowań związanych z RAPP-em, do których należały "Mołoda-.ja gwardia?, "Raboczaja wiesna" i "Smiena". Orupy te złożyły się na zjawisko określane wspólnym mianem poezji komsoowlakiej. •Józef Utkin, Michał Swietłow i ioni poeci w sposób jednoznacznie pozytywny odnosili się do przemian zachodzących w życiu ZSRR..'. Oci 1923 r., tj. od momentu powołania czasopisma "LEF" (tygodnik Lewicowego Frontu Sztuki) działało ugrupowanie pisarzy, poetów, architektów ł muzyków zgrupowanych wokół tego tygodnika. K»4aktorem naczelny "LEP" był Majakowski. Obok niego działali tu a» in, Borya Pasternak, Jerzy Tynianow, Sergiusz Eisenatetn (reżyser filmowy)., Wsiewołod Heyarbołd (re-iyser teatralny), Dymitr Szostakowicz (muzyk). LEF-owcy pd-riucałi wszelki element fikcji i fantazji artystycznej, a więc negowali praktycznie potrzebę istnienia literatury pięknej na rzecz propagowanych przez siebie gatunków dokumentalnych -szkiców, reportaży, artykułów publicystycznych i pamiętników. Zasługi LEL-u wykraczają poza sferę czysto litaraoką, gdyż ugrupowanie to było również ważnym centrum eksperymentalnych poszukiwać w lanych dziedzinach. Skupiłe się tu np. dynamiczna grupa plastyków nazywających siebie "produkcyjnymi".. V jiiŚBiie Ł.EF debiutował Izaak Babel, publikował swe manifesty Dżiga Wiartow ł Eisci»atcinj tu śledzono również poczyna-Bia Meyerholcla i Innych przfsdsta-włeieli awitngardy teatraltsej. 225 Czas nie pracował jednak na korzyść LEF-u, grupa była izolowana ł iniao pewnych prób zmodyfikowania programu została rozwiązana (1930 r.). Po powrocie z zagranicy Maksyma Gorkiego (1923 r.) także jego dom w Moskwie przy ulicy Nikickiej stał się salonem literackim. Z inicjatywy Gorkiego zaczęto wydawać wiele nowych czasopism, jak "Za Rubieżom" (Za granicą], "Kołchoźnik", "Ha-szi Dostlżenija" [Kaaze osiągnięcia). Od 1929 r. zaczął sią ukazywać organ Związku Pisarzy Radzieckich - "Litieraturnaja Gazieta". Latem 1921 r. przybyła do Moskwy słynna tancerka amerykańska Isadora Duncan. Rząd radziecki zlecił jej prowadzenie dzie ci?cej szkoły baletowej, zaś Teatr Wielki zaprosił na gościnne występy. Utalentowana, a przy tym piękna (urodzona w 1878 r.},: o niezwykłym temperamencie, urzekła swoją osobowością Jesienina. Jej romans z młodym twórcą (była od niego starsza o 17 lat) doprowadził do zawarcia małżeństwa. Była to największa sensacja w środowisku artystycznym-Moskwy. Nie brakowało złośliwych plotek mówiących, że Jesienin ożenił się nie z Duncan, a z jej sławą. Małżeństwo to nie było zresztą całkiem udane, a Jesienłn przeżył jeszcze niejeden romans (popełnił samobójstwo w 1925 r.) . Zakończenie wojny domowej wnosi do literatury bardzo istotne, nowe eleraenty. Przede wszystkim ustalają się stopniowo płynne jeszcze główne podziały polityczne f ?a. i przeciw. Wielu pisarzy i poetów opuźciło Bosję na zawsze (Dymitr Mereż-kowski, jego żona Zinaida Gippius, Władysław Chodasiewie;:, Mikołaj Bunin). W różnych okresach i z różnych pobudek powrócili do ZSRR Maryna Cwietajewa, Aleksander Kuprin, Wiktor Szkłowski, Światopałk Mirakl). Swoisty status legalnego emigranta z radzieckim paszportem przysługiwał Erenburgowł. Po-r dział na kraj i emigrację był długo płynny. Do Berlina, który był początkowo głównym centrum emigracyjnym, przeniosło się wielu wydawców, publikujących za zgodą władz radzieckich utwory pisarzy tak z jednego, jak i drugiego obozu, W berliń-skin Domu Sztuki odbywały elę często dyskusje przedstawicieli obu stron. Literatura okresu IffiP-u charakteryzowała się dwoma elemen- 226 tami: pokazywaniem niedawnej przeszłości, .a więc frontów wojny domowej oraz fascynacją dnia dzisiejszego i powikłaniami struktury nowej Rosji, procesów destruktywnych i konstruktyw-^ pych. Odbiciem społecznych konfliktów staną aif wewnętrzne rozterki bohaterów pochodzących zwłaszcza ze środowisk inteligenckich. Widoczne jest to w utworach Aleksego Leonowa, Bo-rysa Pllniaka, Najakowskiega, Michała Swietłowa czy Edwarda Bagrickiego. Duią popularnością cieszyła się twórczość Pllniaka. Fascynowała się nią np. grupa młodych pisarzy piotro-grodzkich nazywają siebie "Serapionowymi Braćmi*. Tworzyli ją m. in. Wsiewołod Iwanów, Konstanty Fiedin, Michał Zosz-ozen>o, Michał Słonimaki (pisarze), Elżbieta Połońska, Mikołaj Tlchcnow i Włodzimierz Pozner (poeci), Najwybitniejszą indywidualnością, był wśród nich Tichonow, którego wierszę ze-brane w tomach "Orda" i "Braga* (1922 r.) stanowią swolatą kronikę wojny dooowej. Do problematyki tej nawiązywali tez pisarz? apoza sera-pioncwcówj przede wszystkim Artlpm Wiesioiy ("Kosja we krwi skąpana", wyd. 1932 r. K Aleksander Małyszkin ("Padienije Da-. ira", wyd. 1922 r.) i Borys Ławreńiew ("Czterdziesty pierwszy", wyd. 1926 r,). Ogólnie nożna powiedzieć, że pierwsza połowa lat dw-u.i/iestych dobiega końca pod znakie« procesów stabilizacji, literatury radzieckiej. Krystalizują się podziały organizacyjne ugrupowań, powstaje szereg czasopism, a także instytucji wydawniczych - z Państwowym Wydawnictwem Literatury Pięknej. Krajobraz literacki staje się umiej malowniczy niż w okresie kawiarń i rozklejonych na aurach i płotach manifes-tów. Znaczna część pisarzy przedrewolucyjnych przechodzi procesy stopniowej krystalizacji swoich przekonań, akceptując nowy porządek, . * literaturze pojawia się. bohater liryczny przeżywający rewolucję jako wielką przygodą, (utwory Tichono-wa, Aleksandra tarasowa-liodlonowa). Pojawiły sitj powieści po-śwł^t'i>»e zjawisku bezdoanyeh dzieci (Aleksander Niewiarow, '. *TA3?kc«Jt„ miasto chleba", wyd. 1923 r.). V tej nowej orien-tasjl łitera^slej ważne aiejsce miały zająć powieaclł SeraTl-aowioza, i/iŁ^rza starszej generacji pt. 'Żelazny potok*,(wy«U 192^ r.) t FioAPP i wszystkie inne ugrupowa- 228 nią literackie. Uchwała zapowiadała także powołanie jednej organizacji - Związku Pisarzy, i Zjazd Pisarzy Radzieckich odbył się w sierpniu 1934 r. Przemówienie wstępne wygłosił sekretarz KC VKP(b) - Żdanow, referat o poezji Buoharin, zaś" referat o literaturze światowej i zadaniach sztuki proletariackiej - Karol Radek. Dyskusja na Zjeździe była żywa, polemiczna, wskazująca na Istnienie dawnych i nowszych podziałów, na "kontrowersyjność' postaw. Tak też było w rzeczywistości - różne orientacje pisarskie współistniały dalej obok siebie i przenikały sit nawzajem. Tworzyli dalej tak znani pisarze jak Aleksy Tołstoj ("Droga przez mękę" - 1922-1941 r., •Chleb" - 1937 r. "Piotr Pierwszy" - 1929-1945 r.)-, Michał Szołochow ("Opowiadania znad Donu* - 1925 r., "Cichy Don" - 1928-1940 r.>, Leonid . Leonów ("Droga na Ocean" - 1935 r,, "Nad rzeką Socią" - 193P »X Konstanty Fiedin ("Porwanie Europy* - 1935 r.), Aleksander Ma-łyszkin ("Ludzie z dalekiej prowincji" - 1938 r.), Konstanty Paustowskl, Walentyn Katajew, Ula Erenburg ("Jednym tchem" -1935 r.) f Kieniamin Kawierln. W latach trzydziestych pojawiła się grupa młodych pisarzy, dla których nie było problemów wewnętrznych rozdarć, przeżywania dysproporcji między ambicjami i możliwościami itd. W utworach tych ludzi brzmi przeświadczenie o możliwości wielkich awansów społecznych, przeobrażeń przyrody, zwycięstw nad czasem i przestrzenią. Główni przedstawiciele tej nowej fali to Mikołaj Ostrowski, Antoni Makarenka, Jurij Krymów, Michał Ko- " Kow, Jurij Tynlaaow. W dramaturgii lat trzydziestych dominowały nazwiska Wsie-wołoda Wiszniewskiego, Mikołaja Pogodina, Aleksandra Afinoge--•Jwa, Lwa Sławina, Leonlda Leonowa i Eugeniusza Szwarca. Pisane przez nich sztuki podejmowały tematykę dziejów rewolucji przemian w rolnictwie radzieckim, postaw inteligencji Itd. Wspaniale rozwijająca się literatura została zahamowana w połowie lat trzydziestych. Najbardziej tragiczną konsekwencją działań administracji stallnows'- y prowokacyjne oakar-aenia i akty bezprawnych represji Ich jfiarą padł szereg wy-Mtnych pisarzy, wielu innym ni . ożliwości publikowania i zmuszono do milczenia. Atmosl • auacji, niepewności i lęka nie mogia sprzyjać rozwoje.*.' ..... literackiego. Pojawia- . 229 ły się utwory, w których deformowano prawdę historyczną, wybierając z przeszłości tradycje o wymowie korzystnej dla atmosfery kultu jednostki. Teatr W okresie międzywojennym kolosalne zalany zaszły w życiu teatralnym ZSRR. Przede wszystkim teatr stał się placówką o-gólnodostępną dla mas. Mieszkańcy Moskwy, Leningradu i innych miast zaczęli coraz częściej bywać w teatrach, zwłaszcza, ie przedstawienia ogłoszono za bezpłatne i przez półtora roku po rewolucji nie sprzedawano biletów, lecz rozsyłano je fabrykom ł innya instytucjom. Hłało to dobre i złe strony, Sztuka docierała do mas, ale teatry borykały się z trudnościami finansowymi. Uposażenia artystów były niskie, co wykorzystywał film oferując lepsze zarobki. V pierwszych latach po rewolucji pojawiały się też głosy za tya, by zlikwidować w ogóle teatr Jako przeżytek czasów kapitalistycznych.: Na szczęście mecenasem sztuki był Łunaczarski, którego życzliwość i pomoc nie tylko w sprawach zasadniczych, ale nieraz wydawałoby się prozaicznych, odgrywała wielką rolę. Lata dwudzieste były okresem intensywnych i różnorodnych poszukiwań w teatrze. Celował w tym przede wszystkim Wsiewołod Meyerhold, Był on znanym aktorem l reżyserem w okresie przedwojennym, pracując w teatrach petersburskich: Teatrze Aleksandryjskim i Teatrze Haryjskim. Po rewolucji pracował krótko na stanowisku kierownika działu teatru w Ludowym Koailrarlacie Oświaty, a następnie w latach 1920-1938 kierował założonym przez siebie Teatrem RFSRB (od 1923 r. p.n. Teatr im. W. MeyerhoWa). Na scenie moskiewskiej Meyerhold okazał się wielkim reformatorem i burzycielem starych form. Stworzył teatr, w którym scena połączona była z widownią. Heyerhold oddawał teatr dla potrzeb agitacji politycznej, śmiało uwspółcześniał klasykę, popierał eksperymentatorskie po-izukiwania młodych dramaturgów. Równocześnie pocrafił inscenizować pozycje repertuaru klasycznego. Wystawił m. in. "Roga-,oza wspaniałego" F. Crommelyncka (1922 r.), "Las" Ostrowskiego 250 "Pluskwę" (1924 r.), "Rewizora" Mikołaja Gogola (1926 r.), (1929 r.) , i "Łaźnią" (1930 r.) Majakowskiego. Drugim wybitnym reżyserem był Konstanty Stanisławaki współ-założyciel wraz z- Włodzimierzem Siemirowiczem Danczenką teatru MChAT w Moskwie. Preferował on raczej styl realizmu psychologicznego, a od połowy lat trzydziestych sztuki przeniknięte re-aliznseas socjalistycznym. Inną pozycję zajmował Eugeniusz Wach-tangow, reformator, przedwcześnie zmarły artysta. Był on zwolennikiem, jak mówił "fantastycznego realizmu". Zasłynął zwłaszcza inscenizacją "Księżniczki Turandot" Gozziego. Wybitnym reżyserem teatralnym tych lat był Aleksander Tai-row - twórca Teatru Kameralnego. Zasygnalizowane jedynie próby tworzenia nowego teatru (i poszukiwania dróg przyciągnięcia masowego widza) charakterystyczne były nie tylko dla Moskwy i Leningradu. Ciekawe zjawiska widoczne były również na obszarach narodowych, gdzie teatr stawiał niejednokrotnie pierwsze kroki. Bujny rozwój myśli teatralnej wspierany był nowymi utworami. Dramaturgia radziecka sięga więc do problematyki rewolucji, wojny domowej ł NEP-u, co znajduje odzwierciedlenie w twórczości Wsiewołoda Iwanowa ("Paciąg pancerny 1A-69"); Konstantego Treniewa ("Lubow' Jarowaja"), Borysa Ławreniewa ("Przełom")} Walentyna Katajewa ("Kwadratura koła") czy Włodzimierza Kajakowskiego ("Łaźnia, "Pluskwa"). Niewątpliwie najwybitniejszym dramaturgiem lat dwudziestych był Michał Bułga-kow debiutujący w 1925 r. tomem opowiadań "Diawoliada"* Karierę sceniczną zrobiły przede wszystkim jego "Dni Turbinych" (przerobiona na scenę część powieści pt. "Biała Gwardia"), "0-cieczka", "Purpurowa wyspa" ł "Mieszkanie Zojkł". Należy tu dodać, że dopiero w 1967 r. ukazało się najwybitniejsze dzieło Bułgakowa - prozaika, powieść "Mistrz ł Małgorzata" pisane w latach 1928-1940. ,, W latach trzydziestych z afiszów teatralnych nie schodziły dosłownie sztuki Wsiewołoda Wisznievskiego, pisarza-trybuna, żołnierza armii konnej Budionnego, propagującego formę masowego widowiska, nawiązującego swym rozmachem do stylu plenerowych inscenizacji pierwszych lat po rewolucji. Najbardziej znane utwory Wiszniewskiego to "Pierwsza konna" (1929 r.) i 231 "Tragednia optymistyczna* - klasyczne działo dramaturgiczne o tematyce rewolucyjnej. Dużą popularnością cieszyły się sztuki Mikołaja Pogodina, w których podjął on najpierw tematykę pięciolatek ("Tempo* -1930 r., "Poemat o toporze* - 1930 r., "Woj przyjaciel" -1932 r.).'- Pogodtn napiaał tet trylogię leninowską, prezentując wodza rewolucji w trzech dziełach! "Człowiek z karabi-»em" (1937 r.), "Kremlowskle kuranty" (1939 r.) i "Trzecia patetyczna* (1958 r.). Antagonistą Wisznlewskiego i Pogodina był Aleksander Afinogenow starający się zachować tradycyjne formy teatralne i śledzący ewolucję postaw inteligencji radzieckiej ("Dziwak" - 1929 r., "Strach" - 1930 r., "Maszeńka" -1%0 r.). Ciekawe propozycje dla sceny prezentowali: Leonid Leonów, Lew Sławin czy Eugeniusz Szwarć, związany w młodości z cyganerią piotrogrodzką. Oczywiście nie ma potrzeby powtarzania, że w warunkach kultu Jednostki tycie teatralne w •Związku Radzieckim nie mogło się rozwijać normalnie. Fil* * walce o nowy kształt kultury uczestniczył r<5wni<4 film. Jego początki były bardzo mizerne, albowiem w spadku f>o carskiej kinematografii odziedziczono niewiele: zdewastowane l pozbawione sprzętu wytwórnie, nieliczne filmy, brak kin. Dodać też trzeba, że po rewolucji znaczna część środowiska twórczego opuściła Rosję, osiedlając się głównie we Francji. Trzeba było zatem podjąć walkę o ludzi i sprzęt. Jako pierwsi zgłosili akces do pracy twJ rewolucyjną kroniką filmową doświadczeni operatorzy E. fisse, A. Lewicki, M. Giber, G. Lemberg, Y. Jermołow. To właśnie im władza radziecka zawdzięczać będzie nieocenione dokumerity z pierwszych dni rewolucji i przebiegu wojny domowej. Rolę kina w kształtowaniu nowego społeczeństwa dostrzegał Lenin, wypowiadając się na ten temat wielokrotnie. Jego zdaniem, ten rodzaj sztuki będzie bardzo pomocny w akcjach oś-„wistowych i popularyzatorskich, dzięki czemu Rosja będzie BO-gła szybciej zmniejszyć dystans dzielący ją od Zachodu. 27 232 sierpnia 1919 r. Lenin podpisał dekret Rady Komisarzy Ludowych o najconalłzacji kinematografii rosyjskiej. Przemysł filmowy przechodził pod opiekę państwaj kino stawało się ważnym środkiem działalności ideowo-wycnowawczej. Od początku 1919 r, zaczęły powstawać pierwsze tzw. agi-tki, krótkie filmy traktujące o aktualnych wydarzeniach w Rosji. Scenariusze pisali do nich a. in. Łunacsarski, MaJakowski, Biedny, Wyświetlano je w miastach i na frontach wojny domowej. Specjalne pociągi agitacyjne i "auto-rkina* pełniły rolę ruchomych punktów projekcyjnych. To właśnie wówczas zdo- ' bywali pierwsze doświadczenia tak znani później twórcy, jak Lew. Kułeszow czy Dżiga tfiertow. V istniejących wytwórniach Moskwy i Piotrogrodu podejmowano tymczasem ostrożnie realizację filmów fabularnych, które były w swej istocie, kontynuacją kina dorewolucyjnego, głównie adaptacji literackich. Z tej serii wywodzi się kilka interesujących utworów, a. in. "Polikuszka* V. Sanina wg noweli Lwa Tołstoja czy zrealizowana w 1919 r, pierwsza wersja •Matki'1 Oorkiego, w reżyserii A, Razumnego, która różniła się korzystnie od powierzchniowych i słabych literacko agitek. Pierwsze filmy zaczęły tez powstawać w Gruzji. V 1921 r. Iwan Perestlani zrealizował film pt. "Arsen Dżordżssiwlli" poświęcony pamięci bojownika gruzińskiego z 1905 r* W dwa lata później ten sam reżyser zaprezentował "Czerwone diablęta* • film mówiący o niedawnych walkach armii Budionnego z wojakami atanana Kach.no na Ukrainie. Perestiani przedstawił film pełen .sensacyjnych zdarzeń z elementami westernu, co przyniosło dziełu wielką popularność. Od 1921 r. nastąpiła w Rosji radzieckiej reorganizacja przemysłu filmowego, powstało szereg niezależnych wytwórni, co przyczyniło się do wzrostu produkcji filmowej: 1921 r. - 7 filmów, 1923 r. - 16, 1935 r. - 65. Okolicznością, która sprzyjała ras-yojowi filmu był fakt powrotu z emigracji niektórych twórco*, m. in. Jakuba Protozanowa i Piotra Czardynina. Zrealizowali oni szereg filffl4*'t które zyskały popularność (np. "Sprzedawczyni papierosów1* i "Poczraistrz" J. Źelabuskiego czy "Aelita" Protazo-nowa). Równocześnie coraz wyraźniej można było dostrzegać go-. jawienie się nowej fali twórców filmowych atakujących - "tra- i "burżuazyjne* kino. Jednym z najgłośniejszych awangardzistów tamtej epoki był Viertow, autor takich filmów jak "Naprzód Bado" (1926 r.), "Szósta część świata* (1926 r.), czy "Człowiek z kamerą" (1929 r.). Młody filmowiec, kierujący zespołem operatorów, kroniki "Kina-Oka" rzucił hasło filmowania tycia takim, "jakie ono jest*. Wiertow zmierzał do tego, aby 2 filmu usunąć fabułę, aktorów i reżysera; w miejsce tego proponował przyglądanie się życiu kraju uchwyconemu przez wszędobylskich operatorów. M Innym kierunku zmierzał drugi wybitny awangardzista lat dwudziestych Kułeszow. Prowadził on najpierw długie próby z aktorami w swoim laboratorium, a następnie przystępował do filmowania scen. Szczególną popularność zyskała komedia pt. "Niezwykłe przykłady «r Westa w krajii bolszewików" (1924 r.) . Film ten, pełen fantastycznych pomysłów (cowboy łapiący na lasso, uciekającą taksówkę w Moskwie) był zarazem utworem politycznym. Ośmieszał.propagandę antyradziecką i polemizował z wyobrażeniami Zachodu o Kraju Rad.v V 1924 r. zadebiutował jako twórca filmowy Sergiusz Eisen-stein i- ceniony scenograf i reżyser zespołu "Proletkult". Jego fłla "Strajk" - był daleki od dojrzałości, ale'już zrealizowany rok później "Pancernik Potłomkin* wszedł na stałe do hia-torii filnu. Film przypomina budową tragedię grecką, mając jako fabułę powstanie marynarzy na pancerniku "Kniaź Potiom-kin" w 1905 r. Sekwencja na schodach odeskich przeszła do historii kina jako przykład jednego z najoryginalniejszych roz-wią<.ań montażowych, a zarazem najpotężniejszy krzyk przeciwko bezprawiu ł przemocy. Niemal y tyra samym czasie rozpoczął pracę reżysera Wsie-wołod Pudowkin. O ile Eisenstein operował tłumami, to Pudow-kin opowiadał lirycznie o bohaterach jednostkowych, w których losie zawierały się prawidłowości rewolucyjnych sił. Najbardziej znane firny Pudownika to» "Matka" (1926 r.) , "Koniec Sankt--Petersburga" (1927 r.), •Październik1' (1927 r.). Scharakteryzowane powyżej z konieczności bardzo ogólnie, dokonania radzieckiego filmu w latach dwudziestych były niema-te, jeżeli weźmiemy pod uwagę sytuację polityczną i gospodarczą tego okresu. Stan techniczny radzieckiej kinematografii 234 nie pozwalał na realizację filmów dźwiękowych, ale nabyte doświadczenia miały procentować w najbliższych latach. Lata trzydzieste zapoczątkowały erę dźwiękową w historii filmu radzieckiego. Zasadniczemu przeobrażeniu uległ również profil Kinematografii radzieckiej. W dalszym ciągu tematem fl-• Ontów były wydarzenia wiążące się z Październikiem, ale coraz bardziej dominującą nicią tematyczną stawały się aktualne przeobrażenia zachodzące w ZSRR, Filmowcy zaczęli penetrować nowe, dotąd nieznane środowiska, a przede wszystkim wyruszali w odległe rejony Związku Radzieckiego* Juliusz Hajzman do Turkie-stanu, Sergiusz Oierasimow na Syberię, gdzie budowano Kooso-molsk: itd, Jednym z bardziej znaczących filmów z pierwszych lat dźwięku był utwór "Bezdomni11 (1931 r.) Mikołaja Ekks, pode Jau jacy problem przywrócenia społeczeństwu tej młodzieży, która uległa demoralizacji w latach wojny domowej i pozbawiona opieki, niejednokrotnie trafiała na margines społeczny, Kino współczesne zajmowało się wówczas wieloma zjawiskami, "Turbina 50 000" Sergiusza Jutkiewicza l Fryderyka Ejnale-ra (1932 r.) mówiła o procesie przeobrażania robotników wielkich zakładów pracy w rzeczywistych gospodarzy. "Wioska na Ałtaju" Kpzincewa i Trauberga podejmowała problematykę roli młodego pokolenia w nowym społeczeństwie. Twórcy radzieccy ni e. unikali tematyki konfliktów wewnętrznych, mających wówczas miejsce w Z3HR, Nie zawsze pokazywali je w sposób dostatecznie obiektywny, ale wynikało to z fałszywych koncepcji z końca lat trzydziestych o zaostrzeniu się walki klasowej. Przykładea EOgą być filmy Erolera "Chłopi" (1935 r. J l "Wielki obywatel* (lata 1937-1939). W omawianym okresie tworzyli tuż najwybitniejsi reżyserzy epoki niemej, ale żaden z nich nie potrafił się odnaleźć na nowo w kinie .dźwiękowym. Na przykład Sisenst-ein po powrocie z długiej podróży po Europie i Aaeryce zrealizował wstrząsający obraz o konfliktach" okresu kolektywizacji ("Łąki bieżyrfskie" - 1935 r.}, lecz film nie oógł wejść wówczas na ekrany. W połowie lat trzydziestych ożywa znowu zainteresowanie wy. darzeni ani rewolucyjnymi . Najlepszym przykładem togo. nurtu jest "Czapa je*11, dzieło raało dotąd znanych twórco.-/ Sergiusza i CUeorgija tfasilięwów (1934 r.). Film ten był odmienny w tona- . eji i stylu od obowłązującoego w latach dwudziestych! postacie wiodące były naszkicowane wyraziście i obiektywnie. Dowódca 'oddziału Arail Czerwonej - Czapajew nie był ani Ideałem, arii postaalą pomnikową, lecz człowiekiem z różnymi siabo&laml,. V tym nurcie należy zauważać szereg innych ciekawych f11-mówr "Tryl-egłę o Maksywie" Kozincewa i Trauberga {1935-1938' r,)t "Ky z Kronsztadu" J. Iteigana (1937 r.), "Ostatoia noc" Rajz-nana (1937 r.). Wtedy powstały też pierwsze fiłay o Leninie >- "Lenin w Październiku" (1937 r.) l "Lenin w 1913" (1938 r.) Michała Rómna czy "Człowiek z karabinem" Sergiusza Jutklewi-cza (1938 r.). Inną cechą charakterystyczną radzieckiego m»u lat trzydziestych był zwrot.ku ludowości i regionaliziscwi. Widoczne to było zwłaszcza w dziedzinie kotoedli muzyczne j, nowego popularnego gatunku filmowego. Zapoczątkował je Grzegorz Aleksandrów filmem "Świat się śmieje" (1934 r.)j w cztery łata później zrealizował komedię - "Wołga, Wołga". Inne utwory tego charakteru to "Harmonia" J. Sawczenki (1934 r.}, "Muzyka ł miłość" A. Iwanowskłego (1940 r.) czy "Bogata'narzeczona" ukraińskiego reżysera Iwana Pyriuwa. Koniec lat trzydziestych przyniósł jeszcze kilka utworów filmowych o trwałych wartościach! "Trylogię o fflłoiiym • Cor- .*ł»» Marka Oonsltaja (19-38-19401 -oreat "Pietr J" f. Piętrowa wg powieści Aleksego Tołstoja (1937-1938) i "Aleksandra Newskie- go» Eiscnsteina (1933 r.). Były to klasyczne dzieła odznaczające się wielkim rozmachem l dojrzałością stylu. Ż drugiej Mnak strony atmosfera polityczna lat kultu jednostki nie pozwalała na rozwinięcie przez twórców filmowych wszystkich awoich możliwości. "• nihiejszya rozdziale nie isożeay przedatawió całokształ- ?rzemian jaitle dokonywały się w okresie międzywojennym w zieckiej oświacie, nauce i kulturze. Zbyt to szeroki ob- * zjawisk, by można było wyczerpać temat. Zdajemy sobie •awę z tego, iż nie poddaliśmy analizie i«Kioh problemów, czasoplśmiennlctwo, muzyka, grafika. We wsayetkich tych Sflnach zachodziły bardzo istotne wydarzenia. Prasa do-o coraz szerszych kręgów społeczeństwa informując o życiu społeczno-gospodarczym kraju. Obok wychodzących jaz wcześniej "Prawdy* i "Izwiestii* zaczęły ślą ukazywać nowe tytuły o zasięgu centralnymi "Rabocza.ja Moskwa*, "Leningradskaja Prawda", "Raboczaja Gazieta", "Krasnaja Zwiezda", "Komsomolska-ja Prawda", *Za Rubieżua". Od 1929 r. zaczął ukazywać się organ Związku Pisarzy Radzieckich - "Litieraturnaja Gazieta". W 1939 r, ukazywały się w Moskwie 42 gazety o zasięgu centralny**, 6 gazet obwodowych i dwie gazety miejskie o ogólnym nakładzie przekraczającym 10 »ln egzemplarzy. Oczywiście ukazywały aię również gazety republikańskie, publikowane w językach narodowych. Oblicza się, że w okresie międzywojennyo ukazywało się (w różnych okresach) ok. 10 tyś. gazet i czasopism. Nie woźna dokonać całkiem jednoznacznej oceny architektury radzieckiej. Potrzeby w zakresie wznoszenia nowych donów mieszkalnych oraz gmachów publicznych były olbrzymie. Dlatego też w pierwszym rzędzie władze finansowały budownictwo mieszkaniowe. Pierwsze bloki lokalizowano na ogół blisko fabryk. Były to najczęściej jednopiętrowe budynki o prostej konstrukcji pozbawione wygód. Nie ulega wątpliwości, że najwięcej budowano w Moskwie. Stolica kraju, miasto wielce zaniedbane, miało w okresie międzywojennym zyskać wiele osiedli mieszkaniowych l gmachów użyteczności publicznej. W latach 1925-1928 zbudowano m. In. graach poczty głównej, wydawnictwa "Izwieatia" o-raz Instytutu Marksiznu-Łeninizmu. Omach poczty głównej zlokalizowano na początku ulicy Górskiego (dawnej Twerskiej), za ulicą Bielińskiego. Autorem projektu był Iwan Rerberg., W okresie, giy. fachowcy dyskutowali nad modelem radzieckiej architektury, fterberg nie angażował się w te spory i zaprojektować $«meb w- stylu charakterystycznym raczej dla początków XX w. .''.eanstrukcja ścian z dużymi oknami, wejście w kształcie baszty, obeliski po obu stronach' schodów wejściowych). Kową myśl architektoniczną reprezentował gmach Instytutu Markami2sm-I.eninlzrau zbudowany v 1927 r. według projektu Sergiusza Czernyazewa przy Placu Radzieckim (do 1918 r. plac Twerakl) blisko Rady Moskiewskiej. Do rzędu interesującychr o-slągnięć architektów moskiewskich okresu międzywojennego należy zaliczyć gmach Biblioteki im. Lenina. Budowa rozpoczęła się '? r. po trzech konkursach na projekt budynku. Ostatecz- 237 le wybrano projekt Vłodzimierza Szczuki i Włodzimierza Gełf-reieha przewidujący wybudowanie prostego funkcjonalnego gmachu. Kino ogromnego wzrostu produkcji wydawniczej budynek w dalszy® ciągu zdają egzaain w zakresie operatywności i szybkości dostarczania książek dla olbrzymiej ilości czytelników. Trwałą wartość architektoniczną posiada szereg innych budowli, które powstały w Koakwie w pierwszym dwudziestoleciu istnienia władzy radzieckiej. Należą do nich gmachy: Komisji;Planowania 23 SR <1932-1935), Centralnej Rady Związków Zawodowych (1929-1936), Teatru im. Stanisławskiego (1939 r.). Akademii Wojskowej ia». Frunzego (1936 r.) czy Teatru Araii Czerwonej. Moskwa wymagała jednak generalnej przebudowy i dlatego ogłoszony został międzynarodowy konkurs dotyczący prac modernizacyjnych. Swe projekty nadesłali, obok architektów radziec-? kich, także i zagraniczni twórcy, ». in. wybitny francuski architekt Le Corbusier. Jego pomysł był bardzo śmiały i dlatego nie znalazł uznania komisji konkursowej. Zresztą trzeba było przede wszystkim uwzględniać możliwości finansowe i nateriałowo-techniczne kraju. Dlatego też. do czasu wybuchu II wojny światowej architekci radzieccy nie mogli zrealizować zbyt wielu swoich poniysłów. Pierwszoplanową sprawą musiało być budownictwo mieszkaniowe. Wszystko to, co działo się w Związku Radzieckim w sferze oświaty, nauki i kultury słusznie określa się mianem rewolucji kulturalnej. Zmiany, jakie zachodziły w tych dziedzinach, były tak głębokie, że musiały budzić sprzeciw tych, którzy nie wierzyli w ich trwałość bądź wartość prezentowanych idei. Rewolucja kulturalna była procesem trudnym, gdyż była to walka o nowego człowieka, o nowe spojrzenie na rolę oświaty, nauki i kultury. Dziedziny te podporządkowane zostały sprawie budowy nowego społeczeństwa. Problemem, który wywołał wielkie spory było zagadnienie dziedzictwa kultury rosyjskiej i korzystania z jej dorobku w nowych warunkach ustrojowych. Nie brakowało głosów, że nowe państwo musi stworzyć całkiciE nową kulturę. vielkim osiągnięciem rewolucji kulturalnej była likwidacja analfabetyzmu ł wydiwignięcle 2 wielowiekowego zacofania narodów nierosyjskich. Państwo radzieckie stwarzało im asoż-' liwość rozwinięcia własnych kultur. 23S Wrao różnych barier politycznych, kultura radziecka prze,. nikała na zewnątrz, dająo świadectwo prężności i talentu twórców Kraju Rad. Hależy w tyra miejscu podkreślić fakt dość" oży- ionej współpracy kulturalnej polsko-radzleckiej w okresie wiijdzywojennya. Najnowsze badania naukowe ujawniły bardzo ln-terasująca szczegóły na ten tąroat. x R o z 4 z ł a ł XII v - . .'."'• WIELKA WOJNA KARODWA ZSRR Plany niemieckie wobec ZSRR Wojna ze Związkłea Radzieckim stanowiła punkt centralny w hitlerowskich planach zdobycia światowego prymatu. Roztaczając przed Kiemcami perspektywy zdobycia nowych terenów, Hitler wskazywał, ze owa przestrzeli życiowa znajduje ślij właśnie na wschodzie, a ludność i bogactwa naturalne ZSRH będą pożywką, na której wyrośnie naród panujący, predestynowany do władania śwłatea, W latach poprzeJsających bezpośrednio wybuch II wojny światowej i w pierwszym okresie jej trwania plany t raiało odsimąć strefę wpływów niemieckich tnakayffialaie na zachód; W 194G r. nastąpiły dalsze zraiany terytorium ZSRR. Po wojnie z Finlandią (XI 1939-III 1940 r'.) z terenów przejętych od Finlandii oraz radzieckiej Karelii utworzono Karełofińską Socjalistyczną Republikę Radziecką (jako republika związkową i-stniała ona 1956 r.). Niepokój Związku Radzieckiego wywoływał-fak-t u»3cntanla -Się wpływów niemieckich w państwach nadbałtyckich, Po zajęciu przez wojska hltlćcowskle Danii, Horwegii "Belgii, Holandii i•Litfc&enburga oraz kapitulacji Francji ZSRH mógł &i na Łotwie - August Kirchen&tein, w Eatanii -. Johannes Wares. Rada ISajwyższa ZSRH przyjęła republiki ńa4-bsł.tytJirl.e. y skład ZGRR w czasie obra-l -»tl Sesji w .aztałcono w Hoł-'djiwaką.Socjalistyczną Eepublikę Radziecką. Przyłączenia no^- •-. vy(;h s>fcsżerów uraacnialo sił§ obronną l położenie s r.a 2wlązkw Radzieckiego. Ilolć republik związkowych ;4o f^eenaato. '; :'-•.' ! Pozytyws:& zwiany jiastępowały w pr7,e!nyźle abrojeniowym ZSRH. tiujowano własne cr.oł:gi J.aasioioty, artylori^ i broń aaszynową. /uległ istar. osobowy arenti i floty. W '.t940 r. w ir-Jkioj. służył* 4 .«ln osób. -Wttsay tci prKywWłcono '.jer a(;c;OKofevi» j. o(ii>&wiŁ-a?Jalf)tv»L !ii>wór. Pełaes przestawienie prze-ayału r.a pri3duS:'-J!j zbrojfcnłową plar.owano v drugi.«j . połowie •''5^ t. iv" V tym kontekście zwrócić należy uwagę na założenie radzieckiej doktryny wojennej. 2akładała ona, że v wojnie przeciwko Związkowi Radzieckiemu wystąpić może koalicja państw kapitalistycznych. Wojna taka wymagać niała mobilizacji wszystkich rezerw państwas. tak gospodarczych, jak i politycznó-moralnych. Doktryna ta zakładała, iż wojną będzie się prowadzić na zie-.miach przisciwnłka, który zostanie zniszczony. Te słuszne tezy sieły także, ł braki, wykluczano moiliwoźe prowadzenia wojny na własnym terytorium} sądzono również, ie straty własne b^dą nieznaczne. Opracowując płan prowadzenia wojny w przypadku agresji hitlerowskiej, dowództwo radzieckie sądziło, że działania wojenne na początku wojny prowadzone b>-,>ic«rnych powstała groźna sytuacja, dowódcy frontów otrzy-Białt rozkaz naniesienia kontruderzeń w celu rozgromienia sił przeciwnika i przeprowadzenia działań na jego terytorium11. Niemiecki Sztab Generalny uważał, że opracowany na podstawie teorii wojny błyskawicznej plan "iUrbaj oaaa" zapewni III Rzaazy roz5trzjfgTiijjii8-.Ei.y.itarne w starciu ze Związkiem Radziecki* w eląg\i;2-3 aiiesięcy. Nakładano więc, że .w tym czasie .wolską niemt-eekie wyjadą na linię Archangielek-Vpłg,a-. -Astraohań.- l zwycięsko zakończą wojiift T~ trzech grup armii 247 L ("Północ", "Środek", "Południe") główną rolę miały odgrywać grupy skrzydłowe, które w maksytnalnłe szybkim tespie . miały dojść do Leningradu i Rostowa nad Donem. W,.Li«Vo*nych planach Moskwa nŁebvła__brana_BOd uwagę jako pierwszorzędny cel strategiczny. OsiągnięcieNRostowajRa4 Oonew dawało NiemcoB całą Ukrainę, Zagłębie Donieckie i Krzyworoskie, a także otwiera-"" ło drogę na Kaukaz. Zdobycie Leningradu miało doprowadzić do połączenia z Finami, likwidacji Ploty Bałtyckiej i przeksztal~ cenią Bałtyku w wewnętrzne morza niemieckie. Atak uiewiecki na ZSRR spowodował, że Kraj Rad znalazł aię v bardzo trudn«.1 sytuacji międzynarodowej. Wojnę wypowiedziały au również ftumunla. Włochy, Finlandia, marionetkowe .państwo słowackie i Węgry. 30 VI stosunki z ZSRR zerwał rząd! Yiehy, Powiedziano już wcześniej, żą kontakty z W. Brytanią l Stanami Zjednoczonymi utrzymywane były w latach 1939-1941 w bardzo ograniczonej formie. Wyrazem niejasności sytuacji międzynarodowej, w jakiej znalazł się Związek Radziecki w mosencit. rozpoczęcia wojny z Niemcami, był brak w pierwszym wystąpieniu oficjalnym, radiowym przemówieniu Mołotowa z 22 71 (godz. 12), jakiejkolwiek wzmianki na temat polityki zagranicznej i ewentualnej współpracy państw zaatakowanych pz^zez Kieaicy. MJ.ISO różnych obaw co do stanowiska W. Brytanii (antyradzieckie nastawienie premiera ChurćhiWa, niejasny w swych intencjach pobyt Rudolfa Bessa na Wyspach) można było jednak sądzić, ii dojdzie do współpracy radziecko-brytyjskiej w jirowsdzeniu działań wojskowych, albowiem Zjednoczone Królestwo znajdowało się w stanie wojny z ^?iealcaa>i. Znacznie trudniejsza wydawała się sprawa pozyskania USA do wspólnych działań. Obawy te, przynajmniej tt deklaratywnej formie, zostały szybko jozwiane. Już 22 VI Churchill wystąpił przed mikrofonami radia brytyjskiego, oświadczając, iż jeat on w dalszym ciągu zdecydowanym przeciwnikiem kooiunlziau, ale jego rząd u.Jaielł Związkowi Radziecki ?isu wszelkiej możliwej jio-aocy. 2b VI ważne oświadczenie (odnoinie do stanowiska USA wobec.wojny radziecko-niemieckiej) złcźył prezydent Fran-klin O, Hoosevelt. Stwierdził on, iż Steiny Zjediiocz.one udzie-, la Zwirjzkówi R.adzieckłenu daleXo idącej pomocy, której roz- 243 . . miary trudne są na razitt do określenia. Nie ulega wątpliwości, *e decyzja USA podyktowana została nie tylko wystąpieniem Churchilla, ale też przekonaniem, że w niedługim czasie wojnę ZSRR wypowie równie* Japonia, konkurent Stanów Zjednoczonych w walce o wpływy na Pacyfiku. Tak więc po agresji czerwcowej II wojna światowa " nabierała o wiele szerszych wymiarów. Zaakcentował to w swym przemówieniu z 3 lipca 1941 r. Stalin. Zarysowała się szansa utworzenia koalicji antyhitlerowskiej. **W momencie ataku na ZSRR wojska agresora liczyły wizjl, z czego 3? należało do sojuszników Niemiec. Oprócz tego v pasie przygranicznym skoncentrowano 3500 czołgów, ok,» 500") samolotów, ponad 50 000 dział, moździerzy oraz ogromną ilość samochodów. Siły niemieckie liczyły 4600 tyś. ludzi uzbrojonych nowocześnie. Naprzeciwko niemieckiego zgrupowania stały wojska pięciu nadgranicznych okręgów liczące przed wyr buchem wojny ok. 170 dywizji, co stanowiło ok. 5434 stanu oso-oowego całej Armii Radzieckiej. W momencie najazdu na ZSfUT armia niemiecka miała już prawie 2-letnie doświadczenie bojowe, była zmobilizowana i wyszkolona, & gospodarka Ttzeszy dawno jut przestawiona na tory woje;*!*. Kalety też dodać, że w tyra momencie Niemcy działały z sojusznikami (Włochy, Rumunia, Słowacja i Węgry), korzystały ż pomocy gospodarczej Bułgarii i Hiszpanii oraz ekeploa* towały kraje podbite (Polska, Francja, Belgia, Holandia, LUK-,,s«n»burg, Dania, Korwegia, Jugosławia, Grecja, Albania). 2wią?.ek Radziecki zmuszony był przeprowadzać w toku walk n'«ii.iJi7,ację, dokonywać ewakuacji obiektów przemysłowych i pospiesznie przestawiać ekonomikę na tory wojenne. W pierwszych miesiącach wojny okazało się też, że radzieccy dowódcy araii i frontów n.le posiadają dostatecznego doświadczenia w prwadzenłu operacji na tak wielką skalę. Widoczne to było na wielu odcinkach frontu. Wykorzystując przewagę na lądzie i w powietrzu, wojska rsiemie^kłe i satelickie przełamywały rubieże obronne wojak ra-< dzieckich. Stoiorskdyo -szybko zostały zajsjte tereny j^*w)] •i południ o v<3 j [jLot.w^! 25 czurwea zajęty został Dynfeburg."? lip-59 - Kv:k-jv,'. I/ł połowy lipca tJiescy zajęli w zasauzia tcr-iay nadbałtyckich, Białoruś i Ukrainę, .249 ',\t tym saatya. cżasi* wojska fińskie i niemieckie podjęły celem z*Joiłycia Leningradu, Wojska fińskie doszły do linii dawnych (z 19)9 r.) umocnień radzieckich na Przesmyku Karelski*. lecz nie'sforsowały ich. V połowie lipca J-ednust-ki niemieckie dotariy do rzeki Ługi, ale nie mogły wyjS^J aze-rokin frontem naci Zatokę Pińską. Po sześciu tygodniach za-ciętych walk o podejiaie <łó Leningradu hitlerowcy zajęli 29 lipca Tallin. Na przelewie K i:/'j.uia i września sforsowali oni •radzieckie umocnienia wzdłuż tugi i VoJO Czudowa, zdobyli Stlisselburg, wyszli na brzeg jeziora Łagoda, osiągnęli'; wy-Urxe±e Zatołtl Fińskiej i otocayli Leningrad od południa i wacho-•du.' 8 września została przerwana komunikacja, lądowa z Usain-gr»Je«. Tyć saaays miasto znalazło się w pierścieniu blokady. NłemcoB nie udało się jednak zająć Leningradu, • a wi^c po raz pierwszy od rozpoczęcia wojny nłe osiągnęli zamierzonego celu. Na ki«ruaku centralnym nacłerała.Ąrupa Armii "Środek*. Siera-.cy zgromadzili tu doborowe Jednostki i wielką ilośsS " "sprzętu. 23 Ciorwca! zajęty został Mińsk, 16 lipca - 5mole&k. Słtwą o Sool-edsk trwała prewie dwa miesiące i zmusiła Niemców du prowadzenia walk obronnych oraz sprowadzenie z Europy Zachodniej znacznych uzupełnień. Okazało się, że Armia Czerwona jest bardzo poważnym przeciwnikiem, Niesntej jednak w rejonie Mińska do niewoli dostało się 300 tyś. żołnierzy radzieckich, ?od koniec sierpnia Kiemcy wykorzystując przejściową stabilizację frontu podjęli szerokie przygotowania do operacji, któ-ra aiała byź w ich .przekonania decydująca, miała bowiem do-prowadi.lc.4o zajęcia stolicy Związku Kadź łąckiego, Grupa Armii "iPołudnie*. dążyła tymczasem do szybkiego zajęcia Kijowa i uzyskania przycziłiców na. środkowym odcinku Dniepru. Kiało to doprowadzić w dalszych fazach walk do okrąie-nti głóvmych sił frontu Południowo-Zachodniego, dojścia do ośrodków przemysłowych Ukrainy, opanowania Krya»u l zajęcia Rostowa nad Donem. W ciągu trzech ąiasięcy hitlerowcy zajęli obszary Związku nadzleckiogo, nie zdołali Jednak głównych sił radsieckich,. -ni«. osiąi?ft1 i P N :••>»' i, W CT -J \»» < f o p n J3 H* fr <•< • (-1 : -o H-,1 O 3 a- N O< P O N -H ł-B C 0 O 0 X H t- n B 3t ci rt w o * » B ł-* N O t N *§• O. ł- o p .3 rł (I 0 N t— gf$ (•J_ o ^* o m ?? f) łV 00 a «5 i^. P w O p •D M *S O tr ł> 0 0. UD •g w 2 Q •< w a •§ R O CJ. e o p o. r, o. v; o S j; <-> o. >e o. N O rł r S » 3 ^1 h* N a § '& »- » C O 'X P O w o M o "c N !-• « m W 5 252 mieckich. „Ocenia si?, ze HA kierunku moskiewskiiB skoncentrowano ok, 1;nln żołnierzy, ponad 1700 czołgów,\ t3,5 tyś. dział i moździerzy, 950 samolotów. Liczby te stanowiły 38# dywizji piechoty i 5** dywizji pancernycU i zmotoryzowanych, działających na fronci* radziecko-nieaieckia. . Wojska radzieckie działające na kierunku moskiewskim uformowane były w 3 fronty! Zachodni: (dowódca .- ge». Iwan IConie*), Odwodowy (dow, marsz* Siewion Budlonny) i BrieAski {dow. gen. Andrzej Jeremłenko) dysponujące siłą ok. 800 tyś. żołnierzy, 702 czołgów, '.• 6808 dział i isóidzierzy oraz 545 samolotSw. Wojska agresora olały więc przewagę. Operacja "Tajfun* została wyznaczona na 2 października ,. 1941 r. praktycznie Jednak bitwa o Moskwę rozpoczęła alf jut 30 września. Tego dnia wojska niemieckie uderzyły ailnyn zgrupowaniem pancernym na lewe skrzydło. Frontu BriaAakłego. Ka-tarcie Wiearców wykonane z dużym impetem zostało uwieńczona JK>-wodzeajam. 3 października zajęty został Orzeł. Była to po- . wajtia strata dla wojak radzieckTcn, ałbowiem miasto to było ważnym we,zł;oM Scolejowyo i drogowym, Właściwa operacja pod kryptonime* "Tajfun* rozpoczęła sie^,g_|)aidi6lergika^;p g oda »_ji«3Ó«- Wojaka grupy armii "Środek*, po s jlny» przygotowaniu artyleryjsKim i lotniczym n*tarły n* Jednoatkł radzieckie Frontu Zachodniego l Frontu Odwodowego, Himo oparu, wojska radzieckie rozpoczęły odwrót. Zamączyło *ł.q nlebezpleGzenstwo wyjdcia ailnęgo zgrupowania pancernego ^04 .południa za strony Frontu Odwodowego w rejon Wiazay n* tyły frpntu ?aoho«ini ego. W tej sytuacji gen. Koni a w zwrsS-tł się do Nacz«lntigo Dowództwa ą pozwolenie wycofania wojsk na 4,ai^ obrony, n& co otrzyosti zgod^ Stalina, r$ Niepowodzenia radzieckie w pierwszej fazie nlemłtcklej o-Jesiennej doprowadziły do zatarty na stanowisku do-Frontu Zachodniego. 1& paźdaiarnika stanowieko to obr .:J%ł g«n. Grzegorz Żuków, znany Jako człowiek silnej woli, wymagający, a równocześnie bardzo zdolny. V:tym ezasle, gdy fiosjanle organizowali słożajską rubłsaż . obrony, 4/ialania aa froncie nie rozwijały się dla :hisli po-*yźlnie. J? .X Niewcy zdobyli iCiług^ znajdującą aif ,ok.: t5<> kat ód Jtoękwy, .14"-X opanowany został Kallnia. Mobyeie tych 253 miast otwierało Si«»co«i drogę na tyły noiajskiej linii obrony, a to ł kolal stwarzaj «*•? t Łwo^4jos. j^ctu-orsy./ 30 XT Jenriostki tej arcti z»u-wojaka r,lowieckl« do odwroty, Oilr?t*eając Je zriart kanału wa-Kołg,, t- 5-7 St* na zaehÓdT". . ' W piarwszych jtil ach grudnia było Jasne, że i 1 1. y wojsk nit- 254 ; młeckich nie są zdolne do prowadzenia działań zaczepnych. Niemcy starali się więc za wszelką cenę zdobyć Tuł..-. Straty w zabity h i rannych dochodziły do.1 tysiąca na dobę. Mimo tych terrorystycznych nalotów mieszkańcy Leningradu nie załamywali się., uczestnicząc w budow.ie' barykad l zapór prz^ciwczołgowych. . . Obok nalotów wielkie straty w mieście powodowane były działanie® artylerii niemieckiej, która tylko od 4 września do końca listopada ostrzeliwała Leningrad 272 razy. Pociski trafiały w szpitale, zakłady przemysłowe, urzędy, domy mieszkalne, przepełnione tramwaje i stojące przed sklepami kolejki. Największe straty ponosiły dzielnice południowe, przylegające do linii frontu, ale (śmiercionośny ogień docierał tu.', do śródmieścia. '"V coraz większym stopniu pogarszała się sytuacja aprowi-zacyjna Leningradu. Pzienny przydział chleba obniżono od połowy września 3o 100 g, a dotychczasową nonsę 300 ^ otrzymywały tylko dzieci. Oj końca września zaczęto dodwsiS do wypieku chleba otręby i makuchy, a od października także i plewy znajdujące 3Ję na terenie łuszczaml ryżu l bawełny. Poza chlebem inn<> artykuły ż yv/no'i o i 01.r a ».'y!Jav;ano już nieregularnie i w zmniejszonych ilościach. Od grudnia 1941 r. wprowadzono ogrą-czenia soli i zapałek. Równocześnie z kryaysea żywnościowym wystąpiły coraz większe niedostatki w zaopatrzeniu w paliwo i opał. Na przełoBsłe pąidzier«i.ka i listopada praes*wano dostarczania prądu do Biie-62kai5j w styczniu 1942 r. zaiearła zupełr>iQ komunikacja miejska. Do'oświetlania, a także chwilowego ogrzewania tyai-zy i rąk .używano łuczywa, . . V gru\Jfiiu notoy*r>o wifelką ilość ewarii wodociągowych. Na : 25?. początku stycznia wodociągi l kanalizacja przestały działać. W tej sytuacji znaczna część ludności czerpała wodę wprost ż S-i odaiMłdw partyzanckich pow«aowały» iż Kieacy etli priy atakash cotaz wi zwane samoobroną (omakaitse). Na terenie Litwy powołano dwa organy administracji! w Kownie Rząd Tymczasowy z Juozasem Arabrazevł5iusem, w Wilnie Komitat Obywatelski Wilna i Obwodu Wileńskiego, któremu przewodniczył Ś. ZakayiSius. Obydwa "przedstawicielstwa" działały w ścisłym związku z Niemcami. Dążyły do odbudowy burżuazyjnej państwowości litewskiej. Usiłowano więc restytuować dawną administra cje, policję, .sądownictwo. Mieco inaczej rozwinęła się sytuacja na Łotwie, Tam również podjęte zostały, z chwilą wkroczenia Niemców, próby restauracji dawnego burżuazyjnegó aparatu państwowego. Jednakże do utworzenia jakiejś centralnej instytucji nie doszło. .Elementom kolabóranckim pozostały tylko Jałowe apele l prośby, które nie-zastałyuwzględnione prż*z .władze niemieckie. Miejscową administrację dopuszczono tylko w takim zakresie, w jakim to było okupantowi wygodne. ! Mimo pewnej powściągliwości i czynionych gestów, zwłaszcza w końcowym okresie wojny, w związku z działalnością miejscowych kolaborantów, przez czas okupacji nagromadziło się .tyle niesprawiedliwości l krzywd, że odepchnęły one od okupantów nawet wahające się uprzednio grupy ludności, Tymczasem hitlerowski aparat czynił wszystko, by uformować jednostki wojskowe spośród kolaborantów. Po zajęciu w 1941 r. zachodnich obszarów ZSRR Ślepcy uformowali kilka batalionów tzw. służby bezpieczeństwa składających się z ko-laboracjonistów Ukraińców, Rosjan, Białorusinów, Oddziały te pełniły funkcje policyjne i wykorzystywane były głównie do działań pacyfikacyjnych. Stały się one następnie trzonem 29 i 30 dywizji SS, z których żadna nie dorównywała sile bojowej nawet puiku. Zoatóly one we wrześniu 1944 r. skierowane do forsowaniłj z oddziałów Hiwi Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej (Ruś-, 26O skają Oswoboditielnaja Armia - RQA). gen. A. Własowa.. W skład Vaffen SS wchodziły także: tatarska brygadą górska, wschodni oturkmeńsk i pułk SS l kaukaski pułk SS. Niemcom nie udało się natomiast sformować większej jednostki spośród Białorusinów, ' '.,:• .•'... •' Istotnym elementem sytuacji na terenach okupowanych był coraz bardziej rozwijający si$ ruch'partyzanckii Organizato-•'•reja nosowego ruchu oporu były podzieane komitety partyjne, które nawiązywały łączność z tzw. wielką zieraią, jak nazywano obszary nie zajęte przez Niemców, i zajmowały si? .forsowaniem oddziałów; partyzanckich zgodnie z uchwałą KC WKP(b) z 18 lipca t9'-»t r. w sprawie walki aa tyłach wroga. W Końcu tego roku dzjalałp na obszarach okupowanych ponad 3 tyś, 'od-. dEiaiów partyzanckich i grup sabotażowych. Partyzanci dszor~ ganizoyeli w pierwszym rzędzie 'transport wroga. Mimo że roż-,wój działań1 partyzanckich powodował nasileni* reprsfji >>.'. ze strony-okupanta (pacyfikacja wsi, masowe egzekucje, wy&yła-nie do obozów pracy), ruch oporu wzrastał, W maju 19ia-to J1S» wszystki&h sił regularnych Sitsmieć. i;aiu te o.i-sls do całości isrenów okuj-wwanych w Europie, -się ó-t na;ji»i!|k62e rsir.iuła.ry praybrał nich partyzancki utia;tfl« rach ZwlĄ^kM "&?>'iz;łecfei«ga, 261 Bitwa pod Stalingradem Rok 1942 charakteryzował Się. w dalszym ciągu dużym natę-dziaiań na froncie radziećKo-niemiecKiai, Po klęsce pod Moskwą Sieaey postanowili skoncentrować swoją uwagę na kierunku południ owo-wschodnis - zamierzano wyjść nad Wołg^, przeciąó linie komunikacyjne prowadzące z Azji Środkowej do Moskwy, za-Jąć Kaukaz oraz pozy-łkać" Turcję Jako sprzyitierzeńca, "ofiarowując8 Jej . Eakaukazie. Radzieckie Dowództwo niewłaściwie oceniło zaraiary wroga. Sądzono bowiem, że Hieacy ponowią uderzenie na Moskwę, i na tym właśnie kierunku skoncentrowano znaczna ałły. Się umocniono na-toraiast w gtopniu naieiyty»--rubleży nad Dones i na Północńysi Kaukazie. Kłe przyniosły powodzenia ArT.ii Radzieckiej operacje zaczepne w rejonie śiżewa, Dcńiańska ł na półwyspie Karcz. Hi«f'a-cy utrzj-nsali swoje stanowiska, a na Krysie wojska radzieckie musiały się cofnąd i ewakuować na Półwysep Tajnańs k i. V lipcu Niemcy zdobyli, olao bohaterskiego oporu Scwaatopol. W tyo sasiysi anie j więcej czasie na północy rozpoczęła na- ,, tarcie na Luba A grupa- wołchowska .z " cel.'e» przyjścia z pomocą j- s wojskom broniącym Leningradu. Operacja lubańska zako:iczyła sl»ytił odcinku fpontu 86 dywizji, nacierając na wo.lska Frontu Briańskiego ł Południowo- Zachodni ego. Ich celem było opanowanie obszarów ai^dzy ^)i^nfc(fl a Vołg;ąi W wielkim iuku Donu zawiązały sl^j uporc2>T»u walki. 012 lipca utworzony został Front Stalingracizki, którego dowóiłcą 'został gen. Andrzej Jei-c-aiienko. . Kontynuując ofensywy Hismcy wtargnęli na północny Kaukaz; -a,1«to m. in. Krasnodar, Yoroszy}.owsk (Stawropol) i Maj^op, Yo)skoa nlemicckiai nie udało si^ riaton:i-ist przecięcie 'linii .kolejowej Baku-AstrachaiŚ oraz wyjecie nad brzeg Xar^a Kaa-. slrai.ą siusiały się cofnąć, Niemcy nie weszli jednak do miasta, g4yż zatrzymano ich na wewnętrznej linii umocniod. ••'.• . !?a początku września wojska niemieckie doszły do zabudowań wiejskich, : Szczególnie zaciekłe walki o każdy dom j o każdą fabrykę ixfc?grywał y się w dniach 14-18 września. Pószcze-golns obiekty przechodziły wielokrotnie z rąk do rąk, Specjał-, na .g|'i3pa wojsk niet(4eckich dowodzona przez gen. Fryderyka von ''PąuJussa (od 31 1:1943 r. feldmarszałka) ponawiała wielokrot-tele atsscl w różnych punktach miasta, dochodziła do brzegu Woł-':$&.* aJa' fils msgła utrzymać stanowisk. . W początkach: l istppada gen. von Paulus nie rezygnując ze zdobycia Stalingradu postanowił rozłożyć wyki"Siawlone wojska na leżą aiaoye. Katężsnie walk w mieście 'zmalało więc, Vdw~ :psaa wojaka frontów. Południpwo-Zachodnłego (dowódca gen, Jtl-,kołaj Watutift) i lo.-lakiego Cdowódca gen. Konstanty fiokossow-slcł) rozpoczęły 19 listopady ofensywę. Następnego dnia ude- . 263 rzyły Pd południa wojska Frontu Stalingradźkie"go. Przeciwnik" nie spodziewał się tego manewru i dlatego Armia Czerwona przełamała szeroki pas obrony niemieckiej. 23 listopada wojska Frontu Południowo-Zachodniego spotkały się z jednostkami Frontu Stalingradzkiego koło miejscowości Kałacz. Armia gen. von Pau-lusa została tym samym okrążona. W dalszym ciągu dostarczano tu znaczne posiłki, a w rejonie miejscowości Kotielnikowo grupa uderzeniowa dowodzona przez gen. Ericha Mannsteine. podjęła próbę przerwania okrążenia i wydobycia się z kotła. Nie powiodła się ona i sytuacja wojsk niemieckich stawała się coraz groź- . nłejsza. W styczniu 1943 r. ugrupowanie niemieckie zostało^ rozcięte na kilka ognisk oporu, . 2 lutego feldmarszałek von Paulus poddał się wraz ze swym sztabem. Do niewoli dostało się Ok. 90 tyś. żołnierzy, 2500 oficerów i 2.4 generałów. Zwycięstwo wojsk radzieckich pod Stalingradem miało wielorakie znaczenie. Przede wszystkim Niemcy doznali tu największej klęski od początku wojny. Od tego momentu front zaczął się przesuwać na zachód. Działania Armii Czerwonej pod Stalingradem zapoczątkowały generalną ofensywę wzdłuż całego frontu, od obszarów polarnych aż po Kaukaz. Zimą 1942/1943 r. Armia Czerwona posunęła się na zachód od 300 do 700 km wyzwalając terytorium o powierzchni ok. 480 tyś. km . Warto podkreślić moment psychologiczny zwycięstwa pod Stalingradem. Wreszcie, o-fensywa zimowa Armii Czerwonej spowodowała wzrost międzynarodowego autorytetu Związku Radzieckiego i jego sił zbrojnych. Miały to potwierdzić konferencje międzynarodowe z udziałem delegacji radzieckiej. Życie na zapleczu frontu Jednym z najważniejszych czynników warunkujących sukceay Armii Radzieckiej była rola zaplecza. Pierwszy rok wojny, jak już powiedziano, spowodował znaczne trudności v; funkcjonowaniu gospodarki radzieckiej. Należało bowiem z terenów zagrożonych przez wroga ewakuować główne zakłady przemysłowe i vybu-dować Je w innych rejonach (Syberia, Kazachstan, republiki środkowoazjatyckie, Powołżo). O skali przedsięwzięć nit. ?64 świadczą liczby: w ciągu pierwszych pięciu alesiecy w>jny kuowano r,a Syberię 322 zakłacty przemysłowe, ze strefy przyf roń-. towej przewieziono ok. 1,5 min wagonów, prawis 30 tyś. pociągów. Razera z arz-ądzeniarai przybywali ludzła, których trzeba było :za-kvaterawać, wyżywić itd. Budowa i nontaż odbywały się w bardzo' ciężkich warunkach. ludzie mieszkali w namiotach, ziemiankach i barakach pracHjąe po 12-14 godz. na dobę. bez dni świątecznych. Wiele trudności sprawiała ewakuacja majątku kołchozów i aowoho-zów. a także ludności cywilnej niezdolnej do pracy. Wojna spowodowała wyraźny spadek stopy, życiowe J ludności. •;'.;.' Brakowało żywności i podstawowych artykułów przeaysłowych. Si.e zawsze moi.ia była zrealizować przydziały kartkowe, co stwa^za-ło dobre warunki .do spekulacji i podwyższania cen na wolnym 'rynku. Mieszkańcy Biust odczuwali brak opału, a na wsi nafty 4°'-"' oświetlania asiaszkań. Mimo różnego rodzaju kłopotów Lycie na zapleczu tocsyis się rytmicznie. Ludzie wykazywali hart i o-fłarnoEć, Wszyscy praoowali dla potrzeb frontu. Ludzie W podeszłym wi«!iLU zatrudniani byli w. niepełnymi wymiarze godzin. Dla potrzeb przemysłu zbrojeniowego kształcono eowa kadry p-rą-cpwaicze w sL-kałach ^rayfabryćznych. Od ciężkich prac nie WT ohyłały -ale kobiety, na których barki spadał niemal cały ciężar prac w rolnictwie. ,.:. Uajwi^łsszy spadek produkcji praemysłowej zaznaczył Vłf w drugiaj połowie 1%1 r., ale już w roku następny* przekroczono plany. • Vf okresie trzesh pierwszych miesięcy 1%2 r, odbudowano w zasadzie sił^ wojsk pancernych i lotniska radzieofcie-go, a .v «ftjm •'.ótiiąguiijto rówiowagę w wyposażeniu technicznym l uzbrojeniu z ?Jiesiesai. W okresie wojny przemysł radziecki wyprodukował 137 tyś, samolotów, 104 -tyś, czołgów i dzlaj; saao-fcjijiriych, Asa tyś, dział. . Bardzo złożona była »ytuacj& w rolnictwie radaieckJa. V oisreaia wojqy staraiio s i ij nadrobić straty. j?ow i erz-,upraw?'i;.ta u Jediią czwarty ianiejs^a v porównaniu z prze-iwv>jeraiti. Łatwu sobie róvA«łeź uźwlą.l**!^. to, ,ii 'brak sprzętM .oraz siły roboczej ni«..-śpr?y,)ai '*|;' Bardzo ważną roię~V przygotowywaniu zwycięstw Armii Radzieckiej fcdegrał transport. Kolejarze wykazywali wyjątkową operatywność i troskę o powierzony im sprzęt. Dla potrzeb frontu budowano nowe linie kolejowe, np. linia Kizlar-Astrachan, która umożliwiała szybkie zaopatrywanie Frontu Północno-Kaukaskie-go. V miarę wyzwalania obszarów ZSRR kolejarze uruchamiali nowe linie, co przy dużych przestrzeniach Związku Radzieckiego miało pierwszorzędne znaczenie dla zaopatrywania armii. Oddzielny problem ogólnonarodowego wysiłku na rzecz wojny dotyczy roli radzieckiej nauki i kultury. Inteligencja Kraju Rad określiła jednoznacznie swe miejsce w życiu wewnętrznym tego okresu, służąc swą wiedzą l talentem sprawie zwycięstwa. W okresie wojny przeniesiono do wschodnich rejonów ZSUH By instytutów naukowych akademickich, które pracowały przede wszystkim ria odcinku udoskonalania uzbrojenia. Akademicy S. Wawiłow, A. Łebiediew i inni dokonali wielu odkryć umożliwiających produkowanie bardziej dokładnych przyrządów do prowadzenia ognia artyleryjskiego oraz obserwacji oraz fotografowania z samolotów. Chemicy opracowali nową technologię oczyszczania ropy, otrzymywania tworzyw sztucznych i produkcji materiałów wybuchowych. Intensywnie pracowano nad udoskonalaniem różnych rodzajów broni. Lotnictwo otrzymało nowe typy samolotów! "Ja-koisilew*1 i "iawoczkin", . udoskonalone samoloty pikujące, bombowce "Iliuszyii1? oraz bombowce szybkie "'Pietlakow11 (od nazwisk konstruktorów). Do produkcji wprowadzono nowe modele broni automatycznej i lekkieji Badania uczonych dotyczyły toż problemów wydobycia węgla, wytapiania stali, produkcji ekstraktów żywnościowych itd. Mimo niezwykle trudnych warunków pracowała v Leningradzie Komisja do Spraw Naukowo-Technicznych i Wo- 1 jenno-Morskich kierowaną przez profesorów Adolfa Joffego i l Iwana Kurczatowa. :. J Potrzebie obrony ojczyzny oddali swe pióra pisarze i dzień- J n]karze. Duża ich ilość (ok. 1500) zgłosiła się ochotniczo .na front, zasilając aparat polityczny i propagandowy. Prasa i 266 literatura podjęły tematykę wojenną mobilizując społeczeństwo do ofiarności i walki z wrogiem. Już 26 czerwca 1%1 r. "Prawda" opublikowała pierwsze wojenne artykuły Aleksego Tołstoja, wkrótce zaczęły się ukazywać ezkłce, reportaże i wiersze Michała Szołochowa, Wasyla Grosmana, Konstantego Simonowa czy Jlleksandca Tvfar<,iowskiego. Dużą popularność uzyskały takie u-twory, jak: "Sauka nienawiści" i "Oni walczyli za Ojczyznę" Szołochowa j "Listy do Towarzysza" Oorbatowa; ^Opowiadania łe-. ningradzkie" Tichonowa; "Rosyjski charakter" Tołstoja} "Szosa WołofeołaiRska9 Beka; "Ludzie, rosyjscy" Simonowa czy "Najazd" Leonida Leonova, Szczególną pozycję wźród poematów wojennych zajął "#asyl Tiorkiń" Twardowskiego. Pisany był w formie odcinków i epizodów złączrto^-h osobą bohatera -.frontowego wygi, który potrafi znaleźć wyjaole z każdej sytuacji, V warunkach wojennych niezwykle ważna rola przypadła radiu. Audycje : nadawana codziennie, informując społeczeństwo o sytuacji nn fronai-a, Olga Bergholc - poetka i pisarka, która spędziła lata v»jny w oblężonym Leningradzie piszo w sw.yw pamiętni-Hu, iż audycje ra.liowe iBobłiizawały ludzi, do pracy i walki. 3crghol« pisała ». iri. t "Nie zapomnę, jak 19 września 1941 r, ,w:dniu, potwornej masakry bombowej pamiętnej dla wszystkich Leningradt:, d° rozgłośni przyszła kobieta z vilicy . ob. Moskowska, której, przed chwilą dwoje dzieci zgiń^lD -pod gruzami {...3 I opowiedziała o tym, co zaledwie pr?.ed genialną atało si(| z jej flziećaii. Upamiętniły sl^ na» nie tylft jej słowa, ile oddech. Ciężki oddech człowieka, który pom3tfzy«uje kr.zyk i łzy, .odde.c.h uchwycony przez mikrofon', ez głośniki uliczne. . I cały Leningrad i żołnie-. eścldcfct,; na przedpolach słyszeli t^ opowd eać-.,. uzbra.jcit.0 da. walki". boja wojriy podporządkowali swe prace filmowcy ,1 artyści gcc-n. Oz.!.x\łały -Ltjatry frontowe, a operatorzy filmowi. u-tT-walłtli ..praębieg działań wiijennych znajdując si^ często . na jji^rw^aej iivi-il f ran tu. W apa-racio propagandy i .agitacji aktyw-,:.--.. U'.:i,ertt»la2v:ii -tik"-«s plastycy. 'Wojenny plakat, Kai-yka.tu-:-a i gronka- .oddziaływały r.a wyobraźnią, ośaieszaly wroga, f feB3ywaJty-b<)hi»t6p«.tW^cią.'.fti*ężyły si.v żołnierzy ok. 3 tyś. czołgów i ok. 2 tyś. samolotów. Wojska / radzieckie liczyły ok. 1300 tyś, żołnierzy, prawie 3600 gów i 3 tyś. samolotów'. 5 lipca 1943 r. Niemcy jako pierwsi rozpoczęli natarcie. Wprawdzie 'posunęli się poc/ątkowo .naprzód o 1'5-/»0 Urn, aie po-ni>i;lli wielkie straty l -już 12-16 lipca musieli przejść do obrony. Tak więc próba przechwycenia inicjatywy strategicznej. zakończyła się ich niepowodzeniem. Co więcej, 24 lipca Nisja-cy zostali odrzuceni na pozycje wyjściowo. Starali s ii,- wtbdy pr'iŁ>grLipovać swe a ił y, ale wielka ofensywa Armii c:zorwou«j KoiusJła ich i> o-iwrotu. Od tego czasu aż do mosian tu bezwarunkowej kapitulacji, filemcy prowadzić bę'ją w zasadzie walki OD- 268 ' 2 ronne. Ofensywa sześciu frontów radzieckich" doprowadziła do wyzwolenia w sierpniu Orła, Biełgorodu i Charkowa.. W sierpniu i wrześniu Niemcy wycofali się z Zagłębia Oonieckiego i częściowo ze Smołeńszczyzny. Pod koniec września Armia Czerwoną rozpoczęła forsowanie Dniepru w czterech rejpnacht koło Homla, Kijowa, Krzemłeńczuka i Dniepropietrowska, Niemcy starali się nie dopuścić clo rozszerzania przyczółków na Dnieprze, ściąga- . Jąe rezerwy z Europy Zachodniej. Armia Radziecka atakowała jednak bezustannie i 6 listopada wyzwoliła Kijów. W grudniu jednostki I Frontu Ukraińskiego posunęły się naprzód o 200-r -300 kra i oskrzydliły od. północy niemieckie wojska na prawobrzeżnej Ukrainie. W tym samym czasie wojska II i-III Frontu Ukraińskiego zajęły cały południowy okręg przemysłowy wyzwalając Dniepropłetrowsk i Dnieprodzierżyńak. Wojska IV Frontu fikrairiskiego posuwając się wzdłuż Morza Azowskiego osiągnęły w końcu października 1943 r.. Przesmyk Perekopeki i odcięły Hiemcom znajdującym się na Krymie drogę odwrotu. W połowie listopada, Yojska Frontu Północno-Kaukaskiego sforsowały cieśninę Kercz i uchwyciły przyczółki na północ i na południe od miasta Kercz. W, 1943 r. wojska radzieckie wyzwoliły 2/3 okupowanego te~ rytoriuu. Mabyte doświadczenia raiały być bardzo poaioehe w dalszych'walkach z wrogiem. Są przełomie 1943/1944 r. Armią Radziecka zakończyła przygotowania do ofensywy na południu. Czetry fronty ukraińskie p-trzymały zadanie rozbicia grupy armii "środek" i, grupy *A* oraz wyzwolenia całej prawobrzeżnej Ukrainy. Walki rozpoczęły się 24 grudnia 1943 r.' uderzeniem I Frontu Ukraińskiego w kiarw-ku na Żytomierz i Białą Cerkiew. Do końca grudnia wojska ra-;1zieicKł«i posunęły się do przodu o 80-110 km. W tyra , cza»i:e IJ Frontu Ukraińskiego (dowódca gen. Iwan jConiew) po W 1943 r. .••'wprowadzone zostaiy rjo^e nazwy frontów, które pozostały do. końca wojny: Front Południowy - Ukraiński, Front >.'; Połufiniowo-Żaahodru - III Ukraiński, Frorst Stepowy *: II Ukrar •'•łaski, • Front Woroneski - I Ukraiński, Front Centralny -I Białoruskf, Flrosit Briański - II Białoruski, Front Zachodni •» 'III Białoruski, Front Kaliniński, północno-Zactodni i Woł-chowski przemlahiCiwano rią trzy Fronty Nadbałtyckiej Fronty Le-i Kareleki nie zmieniły nazw. . 269' ' przełamaniu obrony niemieckiej na prawym skrzydle podeszły w rejon Korsunia Szewczenkowskiego, likwidując do 17 lutego wspólnie z armiami I Frontu Ukraińskiego zgrupowanie niemieckie liczące 10 dywizji. Zatarte walki trwały aż do połowy maja. Ranny został wówczas śniertelnie dowódca I Frontu Ukraińskiego gen. Mikołaj Watutia (zmarł w szpitalu 15 IV 1944 r.). Jego następcą zastał marszałek Żuków, który w połowie maja przesunął front na linię Maniewicze-Tarnopoł-Czeniiowce, . II Front tfltraiński rozbił silne zgrupowania wroga w rejonie Kamieńca Podolskiego ł HumanJa, i doszedł do granicy państwowej ZSRIi na rzece Prut. Także zimą rozpoczęły ofensywę III Front Ukraiński (dowódca - gen. Rodion Malinowśki) i IV Front Ukraiński (dowódca ąen. Fiodor Tołbuchin). Wojska tych frontów zajęły Krzywy Róg i Nłkopoi. Następne operacje doprowadziły do rozgromienia Niemców w rejonie Odessy i •łGj.śi.i.i ;e<1nqstek radzieckich do tołes-tru (III Front Ukraiii^łfJ} .oraz zajęcia całego Półwyspu Krym-skięgo (IV Front IBeraiński wespół z Flotą Czarnomorską i Azow-ską Flotyllą Wojenną). 9 maja 1$>44 r. wyzwolony zos tai Sewastopol. Rezultatem d^iałari ziaiowo-wiosennych czterech frontów U-kraińsklch było niemal zupełne rozbicie grupy armii "Południe" oraz wyzwolenie całej Ukrainy. Armia Czerwona wyszła na wschodnie stoki Karpat oraz wkz-oczyła do Rumunii, dochodząc do rzeki. Seret.- . W połowie stycznia 1944 r. podjął ofensywę Front Lenłngra-dzki (dowódca - gen. Leonid Coworow) wspierany przez Flotę Bałtycką i Front Wołchpwskl (dowódca - gen. Klrył Miereckow). W rezultacie działań obu- f rontów wyzwolone zostały obwody: le-nirigradzki, nowogrodzki i część kalinińskiego. Stwarzało to pckiy^ine warunki do kolejnych operacji w Karelii, na Przesmyku fCart-łsktoi i w republikach nadbałtyckich. <-» 23 czerwca 1944 r. rozpoczęła e łę na Białorusi wielka o-fehsy-Afa Armii Sadzieckiej pod kryptonimem "Bagration". iieali-sowaiy ją trzy Fronty Białoruskie (dowódcy: Konstanty ftokossow-^i, gen. Seorgij 2acharovr gen. Iwan Czerniachowski), oraz . Front Bałtycki (dowódcn •• gen. Iwan flagramisui). W operacjach: yitebskiej, bobrujskjej i i«.ińsiJiej rozbito ;, . k, ą grupę ai- 270 mii "Centrusi", Walki trwały do 12 lipca i przyniosły wyzwolenie całej Białorusi. 13 lipca wojska I Frontu Białoruskiego zdobyły Wilno, sforsowały Niemen l osiągnęły granicę Prus Wschodnich w rejonie Wierzbołowo-Kibarty. 18 lipca rozpoczęła się operacja brsesko-lubelska wojsk I Frontu Ukraińskiego i lewego skrzydła I Frontu Białoruskiego, której reaullatem miało być także zapoczątkowanie wyzwalania -terytorium Polski. 22 lipca korpus kawalerii gwardyj-skiej., nacierający Jako grupa szybka 69 armii, wyzwolił Chełm, 23 VII - Lublin, 25 VII - Puławy i Dęblin. Pod koniec lipca wyzwalanie zlew polskich rozpoczęły także wojska II Frontu Białoruskiego, zdobywając ra. In. Białystok (25 VII),. W sierpniu 1944 r. wojska radzieckie podejmował y poważne wysiłki, aby kontynuować ofensywy na ziemiach polskich, jednakże wobec oporu przeciwnika i konieczności odpierania jego przeeiw-«derżen, Armia Radziecka nie posuwała się z większą szybkością jak 1-3 ton na dobę. Wojska wyraźnie odczuwały skutki olbrzymiego wysiłku, jakim okupiły uzyskane sukcesy. Wystąpiły braki w ansunicji, sprzęcie ł paliwie. Zmalały stany bojowe w dywizjach, V końcu sierpnia jednostki radzieckie otrzymały rozkaz przerwania natarcia i przejścia do obrony. V cserwcu i lipcu 1944 r..wojska niemieckie zostały wypaiv te 2 całego Przesmyku Kartilskiego. W następnych miesiącach ur waga włatS* radzieckich skoncentrowana była na konflikcie z Finlandią, Która do końca czerwca liczyła na mediację z<& strony pajJstw zachodnich. Po zarwaniu stosunków dyplomatycznych USA z Finlandią (3'J VI), tej ostatniej pozostały już tylko 'rokawania 2 ZSltft. J września nastąpiło zawieszenie broni na. froncie rtdzieciio-fłńskiro, a 19 września podpisano w Moskwie '. '>; kładU -'.Postanawiał on, że Finowie wycofają si-ckiej nad wojskami faszystowskimi nastąpiło w 1944 r. wyzwolenie, nieśni całego obszaru państwowego ZSRR. Z tą chwilą roz-' poczęła się akcja wyzwalania podbitych przez Miemcy państw. Pomimo beznadziejnej syttiecji z wilitarnsgo punktu widze-: nią,.III Rzesza rozporządzała joazc?.o znaoiinym patwncjałeia woj-skowyro i kontynuowała wojnę, W ko;ku 19;*'ł r, nio^aiaokle siły zbrojne liczyły ponad 300 dywizji 'oraz ok. 20 dywizji satelickich. PcmiiBo i&tnienia froatów w^ Francji ł %'i.o3zeeh, front v;^chO:J:ii, ?tż i tuiacji Vfi-rh,naohtu, , pozostał frontem giówayia i tas dowó^.-itw wało aK. óCri całości, swych sił. , 272 273 Wyzwalając tereny środkowej i. południowo-wschodnięj Europy Armia Radziecka pomagała tym samym postępowym siłom tych narodów w Ich walce o dokonanie rewolucji społecznych {w Polsce, Rumunii,'Czechosłowacji, Jugosławii, Albanii i na Węgrzech). Tara, gdzie nie było warunków wewnętrznych o wyKwaleaiu .obejisowała równici takie sprawy, .. ;1ak reewakuaoją szarega pł-zedai^bicastw, py;'.eBies?,c-'.«ile lu.4-"nofei.do wiejąc, swego dawttgci zamieszkaTila, porżjjjC&owariie' budżetowych Itp. • Dyplomacja radziecka v latach wojny Głównym zadaniem, które stanęło przed dyplomacją radziecką w pierwszych dniach wojny, było możliwie szybkie skoordynowanie polityki kraju z polityką brytyjską i nawiązanie kontaktów roboczych, których efektem byłoby wspólne działanie .przeciwko Niemcom. W dalszej kolejności trzeba bjyłp dążyć do normalizacji stosunków ze Stanami Zjednoczonymi, l Wobec wspoffl- > umianych Już wypowiedzi Churchilla i Soosevelta otwierała się szansa zawarcia sojuszu. Bardzo aktywnie działał w tym kierunku od samego początku wojny radjZiecko-niemieckieJ ambasador ZSRR w W. Brytanii, Iwan Majski.: Rozmowy ^radziecko-brytyjskie rozpoczęły się w pierwszej e lipca J941 JFj. W Moskwie prowadził je wstępnie amba-3S1rt~8tafford^rips,} natomiast w Londynie misja radziecka na czele ż zastępcą"szefa sztabu generalnego Armii Czerwonej gen. Filipem X?olikowera, Pertraktacje, w których ze strony brytyjskiej uczestniczył m. in. minister spraw zagranicznych Anthony Eden, były trudne (ZSRK wysunął np. kwestię otwarcia drugiego frontu w Europie), ale częściowe porozuaie-nie osiągnięto. Londyn zobowiązał się dostarczyć w "najbłii-szyn czasie" 200 Byśliwców typu "tomahawk". W .tyra »smy?i czasie brytyjscy eksperci przebywali w Moskwie i prowadzili rozmowy na temat współpracy wojskowo-polityczne,*. Ich reEułta-tejS,,feiSi-podp.iaaR4«. ^^.Ijjga J>.utt.łntli.i o .wąpjllne^ walce i wzajemnej poraocy. Deklaracją o wspólnych działaniach przocTSko Iffea-coUi^nil^fa^ielkie znaczenie i traktowana jest Jako pierwszy z punktu widzenia prawa międzynarodowego krok na drodze utworzenia koalicji antyfaszystowskiej. Warto Jt-cinaV, zauważyć, że u-kład i protokół dodatkowy nie zawierają kankr.e tneso zapisu co do forn i terminu realizacji porr.ocy wojskowej i gospodarosej. W literaturze spotkać można twierdzenie, ii brytyjscy eksperci wojskowi nie wierzyli w możliwość trwania dłuższych walk na froncie wschodnim, a z^teai-dii&tĄwy brytyjskie mijałyby się z celem. W każdyn; razie yjj^siarpnj/ś podpisano now^y układ "O — ohrocłe handlowym, kredycie^ jTciearinHi'', który 2ofa>wTążi?.-at V. zwiększenia dostaw towarów do Związku Ra^zffiMlijgoT 274 Pod koniec lipca '19^1 r. misja Golikowa przybyła do Waszyn-glShu"T^S3"an t em uzypkanla pomocy materiałowej ze strony U3A. Resort Spraw zagranicznych 'i władze wojskowe prezentowały sta-nowlskoniechętne wobec propozycji radziecki cht Dopiero po prnyj^eiu ciel«g«eji przez Roosevelta (31 VII) pertraktacje sta-.ły sJTijfTÓjffiretńłejsze. Roosevelt zapowiedział wysłanie do ZSRR . 200 "myśliyco^typ" P-^0 oraz obiecał rychłe rozpoczęcia dostaw towarów. IOToa'KwTe""prze6ywał \i tym czasie doradca pre- zydenta Roosevelta,, Harry Hopkins>\ 30 i 31 lipca, poinformował on Stalin-i o gotowoścT"iWego rządti przekazania w 'ramach progra^ Sra-Jend-leatie-5 broni» żywności i surowców bez żadnych warunków v/s?ęp«yc!:j.*Mt>Owaia się, że misja Golikowa i rozmowy Hopkinsa stworzył'/ iiobre warunki dla koordynowania polityki trzech ^o państw odnośnie do y/spółpracy gospodarczej, . : . •...•'• l?stanov/ienie stosunków sojuszniczych z rządami W. Brytanii ""jednoczonych przyspieszyło normalizację stosunków 2 r /ą i imi c agracyjnymi państw ofiar agresji hitlerowskiej. tt-Ji dostrzegał premier r?ądu polskiego, gen, Władysław Uo^iikł, if*óry jaz 23 czerwca uznał zagadnienie wsznowieiiia : ^t. ijików )>Vonatvc7nych ze Związkiem Radzieckina za sprawę f p Ina. jff iii"i8tv>jvh rozmowach Sikorskiego z Majskim podpiaa- • r.f .?' JLi|ica '"''kir i i wialewwj pomocy w wojnie przeciwko Niem-; ^ cf-{'. r> * io./ny d ! ) t» Ł rcidziecko-czechosłowackł podpisano p™s, C łtv,i< l -> «.m h J• 'ł 1 { < 4'L ano w nich m, in. przywrócenie stosunków zgodę rządu radzieckiego na utworzenie w ijsiowacki.ch oddziałów wojskowych, itówno- cKi zobowiązał się do zastosowania aoines- •;;. r2t'byv/ających w ctłai%ak^ezwae jeńców ; -;,.'.:: • '. .'•;'; 'V. ustałeriłaiai .odbyła się w Moskwie )v . •. ^ • '' "• trójstronna kont"er»ucja gospodarcza Stanów 2j»jdiioc2onych wobec sufcccsćir., Ę.Ayt. państwa " itawa • -•• • , upoważniająca prezydenta' <łó ojć.nnago. Wartośó i»6tari cc/iia aiij r»a 11 iald -tol. aln d ol . r 4*' • t-..bi Soi,; " ' ś chodnie zobowiązały się dostarczaj comiesięcznie do 1. VII 1942 r. 400 samolotów, 500 czołgów, samochody, aluminium, cynę itp. jgRR miał dostarczać sojusznikom niektóre surowce l nrodukty. W wyniku postanowień konferencji. USA rozciągnęły na Związek Radziecki ustawę, lend-lease i w jej ramach udzieliły na korzystnych warunkach potyczki l.mld dol.J . Państwa zachodnie nie spieszyły się 2 otwarciem drugiego frontu w Europie, W trakcie bowiem konferencji waszyngtońskiej (22 XII 1941-14 I 1942) przyjęto brytyjski plan "okrążania" państw "Osi", a więc koncepcję lądowania w Afryce Północnej ("Oyaińast", później "Torch")... Hównocześnie^stycznia' 1942""rT> (jrjiyjijto w Waszyngtonie po przekonsultowaniu z rządem radzie-,rckłc, tzw. Deklaracji 26 państw (Deklarację JlZ), której oygua-: tariusze zobowiązali się użyć wszystkich sił i środków do walki przeciw państwom faszystowskim. W imieniu rządu ZSRR podpis pod Deklaracją złożył nowy ambasador w USA, Kaksya Litw i BCW. .( . Kowysi momentem w stosunkach ZSRR z W. Brytanią i USA było podpisanie układów, które nadawały wzajemnjjra stosunkom kierunek długafałOyę^^lĄansiji politycznego, f Układ z W, Brytanią podpisany został'są26ma ja 1942 r,/ i nosił naswę "Traktat-nrzjs-mterza w czasie wojny*łlK!»o»e^ prz*cl'Wlto'"Nlemcrom hitlerowskim i ich" sÓjuszrilkoS w Europie, Jak .rówaici. wap4ł^raey-i wza-jefii-'.nej pomocyj>o__wojnie"j Układ z-rządem .amerykańsklra podpisano /TTcze-rwca 1942,..r. -^ Waszyrijtonie. 'i komunikacie ogłoszonym po zakończeniu rozmów stwierd?.ono, Ki>wa-. no, Wkrótce okazało się, ie alians:; 2achodnł v/ycofali się z zobowiązania otwarcia drugiego f.i:-.:.''..a w Europie w t942 r. •' Churchill próbował łagodzió reakcję rządu radzieckiego i 12 sierpnia 1942 r. przybył do Moskwy. W. trakcie trwania jego wizyty (do 15. VIII) nie podjęto żadnych nowych decyzji, ,»łf„' fakt pobytu brytyjskiego premiera w ZSKii w tak trudnym okre-i.iu zaagań radziecko-niemiiickich miał ważny walor propagandowy, l 2SSR umacniał swoją pozycję jako partner wielkich mocarstw zachodnich. . W tysa kontekście zwrócić należy uwagę na stanowisko ZSRR • -fj" *V'- 276 wobec Japonii. Związek Radziecki unikał zdecydowanie w dokumentach podpisanych z W. Brytanią i ISA akcentów antyjapoA-skich. Podobnie zresztą postępowała strona japońska nie chcąc podważać stosunków radziecko-japońskich. ' Niemniej jednak w 1942 r. Japonia opracowała nowy plan wojny przeciy/ko Związkowi Radzieckiemu zakładający uderzenie w Mandżurii. 2 tego powodu brak terminu otwarcia drugiego frontu w Europie nakazywał stronie radzieckiej "łagodzenie? Japonii, Wydarzenia z 1943 r. (Zwycięstwo pod Stalingradem, lądowanie aliantów na Sycylii, wypowiedzenie przez Włochy wojny III Rzeszy) stworzyły potrzebę odbycia spotkania przedstawicieli WiĘ-lkłej Trójki na wysokim szczeblu. Strona radziecką zaproponowała spotkanie ąinistrów spraw zagranicznych Jesienią 1943 r. w Moskwie. .Istotnie, w dniach 19-30 października 1943 r. zebrali się w Moskwie ministrowie spraw zagranicznych Z3»R.;(HołotowJ, USA (Cordell Hull ) i W. Brytanii (Eden). Delegacja radziecka forsowała przede wszystkim problem środków zmierzających da możliwie szybkiego zakończenia wojny w Europie, konkretnie do otwarcia1! drugiego frontu w północnej Francji na wiosnę 1944 r. W Moskwie nią uzgodniono dokładnego terminu inwazji aliantów we Francji, ale konferencja zakończyła się pełnym sukcesem, gdyż jej postanowienia świadczyły, że sojusz wojskowy przybrał formę koalicji wojennej. Zgodnie z decyzjami 'konferencji utworzono Europejską Komisję Do-* radcza, której zadaniem była koordyna,. j i współpracy Wielkiej w sprawach, europejskich, V,' ^?o3kwi.e dyskutowano też nad -r^'. zagadnieniom powojennej współ- pracy gospodarczej, p» zywrócenien stosunków polsko-radziec-kich oraz próbowano wypracować z małym na razie rezultatew v~pdlne stanowisko w kwestii niemieckiej. Strona radziecka vy9tąplła przeciwko koncepcji brytyjsko-aaerykańskiej podziału powojennych Niemiec na szereg państewek. Bardzo ważnym dokumentem przyjętym na konferencji była Deklaracja w sprawie powszechnego bezpieczeństwa, w której uznano za konieczne u-. tvorzńrtie powszechnej organizacji międzynarodowej mającej na celu utrayroanie pokoju i bezpieczeństwa. Wreszcie, uczestnicy konferencji moeKiewśkiej uz-jjodnili raiejsce i termin spotkania -.-ojców Z,'jfłk, W. Srytańii i ijtaijów Zjednoczonych. Stalin, t 277 Kooseyelt i Churchułł mieli się spotkać v Teheranie w dn. 28 XI-1 XII 1943 r. Konferencja tęherańska nią miała ustalonego porządku obrad, ale delegacja radziecka dążyła przede wszystkie do ustalenia konkretnego terminu ^peracji "Oyerlord"; Ostatecznie, przy poparciu prezydenta USA, odrzucono brytyjską koncepcją '..|zw« wariantu bałkańskiego, której celem było odcięcie Związku Radzieckiego, za cenę przedłużenia wojny, od Europy 'środkowej. Otwarcie drugiego frontu we Francji ustalone zostało na pierwszą- połowę maja 1944 r. Wiele wiejśće poświęcono problematyce niemieckiej. Wielka Trójka zgodna była co do tego, że Niemcy nie powinny mieć już nigdy Możliwości wywołania wojny światowej. Jak terau zaradzić - to był problem oddzielny. ZSRR nie wypowiadał się tak zdecydowanie, Jak w Moskwie przeciw koncepcji podziału Niemiec, ale widział też konieczność podjęcia takich decyzji, które doprowadziłyby do pełnej denacyfikacjł życia wewnętrznego narodu niemieckiego. Warunkiea wstępnym takiego programu musiała być bezwarunkowa kapitulacja Niemiec. Konferencja te-herańska nie przyjęła konkretnych ustaleń w sprawia Niemiec. Katosfiiast jedna. z konkretnych decyzji dotyczyła zgody na przyjęcie są podstawę ustalenia powojennych, granic Polski li-ntl Odry i linii Curzona. Siatomiast nie zdołano znaleźć wyj-•>'•;: i a, które by umożliwiło ponowne przywrócenie atosunków dy-plomatycznych między Związkiem Radzieckim a rządem polskim w Londynie. Podobnie jak w czasie konferencji moskiewskiej sprawę tę odłożono. Podpisana na zakończenie obrad Deklaracja Trzech Mocarstw stwierdzała, że wojna będzie .prowadzona pr-KŁ-2 sojuszników solidarnie aż do bezwarunkowej kapitulacji Wiealec i zakładała powojenne współdziałanie v ramach organizacji międzynarodowych. Konferencja przekreśliła nadzieje .III Rzeszy na wygranie rozbieżności w obozie sojuszników. .-W 1943 r. Z3RH zintensyfikował swoją działalność dyplomatyczną w rejonie basenu Morza Śródziemnego, Obok sprawy włoskiej, szczególną uwagę przykuwał Egipt, gdzie odbywały się r-dżne narady l konsultacje wojskowe państw zachodnich, o czym ZSRR nie był w pełni informowany. V połowie października r. przybył do Kairu pierwszy ambasador ZSRK - Mikotaj No- 279 wlko.w. Pełnił on również obcwiązki ambasadora przy znajdujących się na emigracji . oraz ZSftft l Polską (Ż'j l V), 261 17 lipca 1945 r. rozpoczęło się trzecie i ostatnie w o-kresie wojny spotkanie Wielkiej Trójki. Do Poczdamu przybyli Stalin, Truman oraz Churehilł (w drugiej fazie konferencji jego miejsce zajął nowy premier brytyjski Clement Attlea). Głównym tejnatem obrad były sprawy związane z najbliższą przyszłością Niemiec, a więc ustalenie granic, rozmiarów repara- 'cji, przeprowadzenie polityki derallitaryzacji, denagyfikacji ł-demokratyzacji oraz . stworzenia w przyszłości warunków do odbudowy państwa niemieckiego, które nie będzie już mogło z&-grażać pokojowi w Europie. Problem ten był dla dyplomacji radzieckiej ;:zc2eg4łnie trudny, gdyż jak ustalił wywiad rad?.iR-ckł, w > atatniHi etapie wojny w Europie alianci zachodni myśleli nawet o złamaniu zobowiązań sojuszniczych i podpisaniu separatystycznego pokoju, fiimo różnych trudności i rozbieżności, konferencja zakończyła się sukcesem. V? sprawie niemieckiej skonkretyzowano i rozwinięto zasady Jałtańskie o konieczności likwidacji militaryzmu i nacjonalizmu. .Terytorium .tfioniec zostało podporządkowane sojuszniczej okupacji wojsko-wej, a całość projileitióy/ związanych ze sprawowaniem. władzy administracyjnej powierzono Sojuszniczej Radzie Kontroli K.le-miec. W ramach własnoj strefy okupacyjnej każde z czterech mocarstw (USA, ZSRR, W. Brytania l Francja) posiadało w praktyce pełną suwerenność, Po długich dyskusjach konferencją uznała za słuszne radzieckie żądania reparacyjne. Uzgodniono, że ZSRR będzie realizował pretensje reparacyjne w swojej strefie okupacyjnej oraz otrzyma 15% wyposażenia .zo':laddw przemysłowych :w ctrefach'zachouiiich w zaaian za dostawy żywności i surowców, .a'dalsze 10)4 wyposażenia bez ekwiwalentu. Związek Radziecki zobowiązał ale ze swej strony zaspokoić żą- . dania reparacyjne Polak i.* 5 Konferencja w Poczdagje podjęła również kwestie związane 2 udziałem w wojnie Włoch, Rumunii, Bułgarii, Finlandii i węgiiir. V kwestii traktatów pokojowych z państwami satelic-kiiBi ograniczono się jednak tylko do .ustaleń ramowych* Wiele decyzji konferencji . dotyczylo sprav/ terytorialnych, n*, la. alianci zachodni wyrazili zgodę ha przekazanie ZSRR' l północnej części Prus Wschodnich z Królewcem. Okręg Kłajpeda- s'ezwarunkowej kapitulacji, alepraerwatiie działań wojennych na-etąpłłb dopiero (2 wrJeSnla 19^5)r. (6 i 9 VIII Aaierykanie zrzu-tili dwie bomby atomowe na JUrosaimę i Nagasaki). W rezultacie wojny z Japonią .Związek Ródgiecki odzyskał południowy Saóhalin uległ po ws zys tkich"iffilanach te- rytoriałnych swiększeniu o ok. 300 tyś. krn. W 1%5 r. teryto-riua Związku Radzieckiego obejmowało o,bszar 22,4 min km aa-alwszkiwawy przez ok, 178 win ludności. '••...". . Wojna z hitlerowskiBsi Sieacami i Japonią była ciązką pró-;.% dla lwiązku Hadzieckiego, Kraj, 'który aż do bezwarunkowej kapitulacji W«hr*aehtu dźwigał główny ciężar walki z Niemcami, ydpwodni t jednak, że stawowi siłę nie do pokonania. Decydowała o tym sytria czynników, wśród których podlu^aślic należy kierowniczą rolę partii, aiłę Arssii Hadzieckie j oraz bohater-- - . , 295 Btwo, poświęcenie i zwartość społeczeństwa radzieckiego broniącego swej soćjaUstycznaJ ojczyzny. ; ZSRR poniósł w latach wojny wielkie straty materialna i ludzki*, nie rówaocze-źnie umocnił awoją pozycję na forum międzynarodowym oraz u-stallł granic* zgodnie z radziecką racją stanu. Rozdział .XIII ZHIAHY łf UKŁADZIE SIŁ POLITYCZNYCH PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ Zakończenie drugiej wojny światowej i rozwój sytuacji po bezwarunkowej kapitulacji pokonanych państw faszystowskich Biały istotny wpływ na ukształtowanie się nowej równowagi sił politycznych w świecie. Najważniejszą przyczyną powstałego u-k'iadu sił między kapitał i zausm a socjalizmem, a także wewnątrz samego systemu kapitalistycznego, była militarna i polityczna rola Związku Radzieckiego w rozgromieniu faszyzmu, a także dokonujące się pod jej wpływem przemiany w układzie sił klasowych w krajach walczących aa korzyść lewicy społecznej, Decydujący wkład Związku Radzieckiego w rozbicie bloku państw faszystowskich wielokierunkowo oddziaływał na społeczeństwa l narody świata: w dziedzinie ideologicznej -spopularyzował aarkaiza-leraaizas i określony przezeń wzór socjalistycznych rozwiązań społeczno-ekonomicznych; w tyciu politycznym .-• spotęgował wpływ pierwszego paAatwa socjalistycznego na przebieg procesów rewolucyjnych, wzmocuil siły demokratyczne i pó-st«ił»owe. W rezultacie, w wyzwolonych apod okupacji krajach za-. ezęły dochodzić 40 głosu ugrupowania lewicowe, które Jeszcze w czasie wojny dały się poznać jako najbardziej konsekwentna w prowadzeniu walki 2 faszyzmem o niepodległość i wyzwolenia społeczne. Procesy te ze szczególną siłą wystąpiły w kra-jacji wyzwolonych przez arinię radziecką, które zdecydowania : sprżeciwJBły aię próbom przechwycenia władzy przez skompromitowane współpracą z okupantem i swoją antyradzleckością siły polityczne. • l>ie*al pow-zeehny, uwarunkowany sytuacją polityczną, proces radysaiiaacji społecznej obejaował - należy poiikreślid -„nie tylko fcv*ij« wyzwolone przaz wojska radzieckie, ale rów- 287 nież z wislką siłą rozwijał si§ w tych państwach, do których wkroczyły sojusznicza armie anglo-a«erykaiiskle. Zmieniła aią, W porównaniu z okresem przedwojennym, pozycja i rola komunistów w europejskich krajach kapitalistycznych, V wielu z nich partie komunistyczne przekształciły się. z kadrowych w organizacje masowe. Przykładowo, Włoska Partia Komunistyczna liczyła ponad 2 aln członków, Francuska Partia Komunistyczna - ponad 800.tyś., Komunistyczna Partia Finlandii - ponad 50 tyś., Austrii - ofc. 150 tyś., Belgii - ok. 100 tyś. Ogółem oblicza Się, te liczebność partii komunistycznych krajów kapitalistycznych M 1946 r. osiągnęła póz l o* ok. 5 win (w okresie przedwojennym ok, 1,7 aln). Poważny wzrost liczebny partii komunistycznych kapitalistycznej Europy powodował, ze większość z nich uzyskiwała znaczne poparcie społeczeństw, zdobywając w wyborach 10-2894 głosów. Poparcie udzielone komunistom we Włoszech i Francji : doprowadziło do udziału Komunistów w powojennych rządach tych krajów i objęcia tek ministerialnych oraz stanowisk wicepremierów. Dokonany Zwrot W amerykańskiej polityce zagranicznej, związany z proklamowaniem w marcu 1%7 r. "doktryny Trumana", stanowił Istotną przeszkodę w umocnieniu zdobytych przez lewicę społeczną pozycji w aparacie władzy państw burzuazyjnych. W kilka miesięcy później reprezentanci partii komunistycznych zostali usunięci z rządów we Włoszech i Francji. W krajach Europy Środkowej ł Południowo-WschodnieJ władza po wyzwoleniu przeszła w ręce ugrupowań lewicowych, wśród których rolę kierowniczą odgrywały partie komunistyczne i robotnicze, działające w sojuszu z socjalistycznymi i radykalnymi stronnictwami chłopskimi. Proces przemian społecznych i politycznych rozpoczętych przez stojące na czele mas ludowych partie komunistyczne ł robotnicze tych krajów, określony został mianem rewolucji ludowodstaokratycznych. Treścią tych przemian było przerastanie waJ.ki narodowowyzwoleńczej i ogólnode-mokratyczne.) w rewolucje socjalistyczne. Kierując tymi procesami, partie komunistyczne nie miały w nowych warunkach historycznych gotowych, wzorów rewolucji socjalistycznej i buUo-wy nowago ustroju. Musiały one, opierając, sii; na dorobku te- 288 orii marksizmu-leninizau i doświadczeniach w budownictwie socjalizmu V Kraju Rad, konkretyzować ogólne zasady walki o socjalizm i przede wszystkim adoptować Je do specyficznych wa-runjsiów i tradycji swoich krajów i ogólnej sytuacji światowej. i Rewolucje ludowodeaokratyczne, niezależnie od specyfiki narodowej, oznaczały we wszystkich tych krajach: sprawowanie kisrewnłcsej roli przez partię rnarksistowako-leninowską; przodującą rolę klasy robotniczej pozostającej v sojuszu z chłopstwem, inteligencją i innymi warstwami ludzi pracy; ustanowienie dyktatury proletariatu; zniesienie własności kapitalis^ tycznej i ustanowienie społecznej własności środków produkcji (przynajmniej podstawowych)ł planowy rozwój gospodarki narodowej; ochronę zdobyczy socjalizmu przed zakusami ze Strony przeciwników wewnętrznych i zewnętrznych. Do końca 1949 r. w Europie, obok Związku Radzieckiego, powstało osiem państw demokracji ludowej: Albania, Bułgaria, Czechosłowacja, Jugosławia, Niemiecka Republika Demokratyczna, Polska, Rumunia i Węgry. Wszystkie one, z uwagi na 1-dentycznośd interesów i solidarność klasową, ód samego początku dążyły do zacieśnienia wzajemnych stosunków. Wyrazem tych dążeń stały ślą dwustronne umowy o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej, zawarte między poszczególnymi, wyżej wymienionymi państwami w końcowej fazie i po zakończeniu drugiej wojny światowej. Ifeową, która , dała początek systemowi sojuszniczemu państw Europy Wschodniej był "Układ o przyjaźni, pomocy wzajemnej "i wspói-praey powojennej* podpisany przez ZSRH i Czechosłowację 12 grudnia 1943 r.J Do zakończenia wojny zostały zawarte jeszcze dwa o tym samyn tytule likłady! między ZSHR a Jugosławią z 11 kwietnia 1945 r. oraz międ/y Polską a ZSRH z 21 kwietnia 1945 r. Układy zawarte przez ZSRH z Czechosłowacją, Jugosławią i Polską posłużyły następnie Jako wzór dla wszystkich u-kładów podpisanych da 1949 r. W 1946 r. Polska zawarła aojusz z Jugosławią, a w 1947 r. 2 Czechosłowacją. Następnie rozszerzono system uki.-idów na Ru-. Bułgar!^ i Węgry. W. 1946 r. zawarto układy; btlłgarsko-skt, węgtersko-rumuński, radziecko-rumuński, racUiec-bułgarsKo-czechosłowacki, polako-bulgarskl, poli 289 ako-węgierski, bułgarsko-węgierski, ruauńako-czechosłowacki. Proces budowani* systemu wzajemnych powiązań .'. między europejskimi krajami socjalistycznymi został zakończony w 1949 r. umową polsko-runuńską i czechosłowacko-węgierską, W ten sposobi po raz pierwszy w historii tak duża grupa tego rejonu Europy weszła w układy sojusznicze,' przezwyciężając u-przednio istniejąca między nimi .spory i konflikty. System porozumień dwustronnych stworzył trwałe podstawy do konsekwentni* rozwijającej się, współpracy i zbliżenia jego sygnatariuszy oraz. zapoczątkował, proces kształtowania się współpracy pańsjtw socjalistycznych. / ' V /"Potrzeby zacieśnienia współpracy i wypracowania nowej strategii wobec węzłowych zagadnień politycznych, wyrastających w atmosferze "zianej wojny", doprowadziły do utworzenia w Szklarskiej Porąbie we wrześniu 1%7 r. ^jl^^Jtnfo^maoyjne-p Partii Komunistycznych ł Robotniczych z udziałem partii: ^Igarli^, Czechosłowacji, Francji,. Jugosławii (do 1948 r.), jjolski. RsumwTiT *ęgi«r, >łoch i ZSflk. Utworzenie Biura wynikało z obiektywnej potrzeby stworzenia - w obliczu gróźb Zachodu - wspólnej platformy ideologicznej bratnich partii r przede wszystkim tych, które albo zdobyły już władzę w swoich państwach, albo tez odgrywały ważną rolę w międzynarodowym rwci-w robotniczym i we własnych krajach, Jak władni e partie fi.-a»o,wska i włoska. Pamiętać należy, że po rozwiązaniu Międzynarodówki Kottunistycznej w 1943 r. przynajmniej formalnie, ustały tradycyjne, wielostronne kontakty w międzynarodowym ruchu komunistycznym. Próżnię tą wypełniły bezpośrednio po wojnie, kontakty dwustronne, przede wszystkim partii radzieckiej z innymi, a także zalążki kontaktów o charakterze regionalnym,, np, między Komunistyczną Partią Bułgarii i Związkiem Komunistów Jugosławii (O. Dymitrow i J. Broz-Tito). Powołane Biuro miało więc zadanie przywrócenia stałej więzi między partiami i stworzenia płaszczyzny równoprawnych dyskusji, wypracowujących autentyczną Jedność ruchu robotniczego w skali europejskiej i zapobiegających tendencjom partykularnym. W praktycznej działalności Biuro uległo Jednak wpływowi, narastających wówczas ponownie w Związku Radzieckim i w międzynarodowym ruchu robotniczym, niekorzystnych zjawisk 1 290 związanych z kwitem Jednostki. Jednym z nich było niesłuszne i krzywdzące oskarżenie Jugosławii i jej partii komunistycznej, wysunięte v 1948 r., które w konsekwencji odizolowało Ją na kilka lat od innych państw socjalistycznych. Kolejnym momentem w kształtowania się wspólnoty socjalistycznej . było powstanie organizacji międzynarodowej, która ułatwiała rozwój wielostronnej współpracy ekonomicznej. Była nią Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, powstała w styczniu 1949 r. Założycielami jej były! Bułgaria, Czechosłowacja, Polska, Rumunia, Wągry i ZSRR. W lutym 1949 r. do RJfPO przystąpiła Albania, która Jedpak ód 1961 r. faktycznie nie bierze udziału, w pracach Rady. We wrześniu 1950 r. do RWPG przyjęto NRD, a w 1962 r. - Mongolską Republikę Ludową, i Poważne znaczenie dla rozwoju światowego systemu socjalistycznego miało powstanie ludowodemokratycznych państw w A-zji. Obok istniejącej .Już od! 1921 r. ludowodemokratycznej Mongolii, w okresie po II wojnie kwiatowej, rewolucyjny ruch łudowodeinokratyczny objął również Koreę, Wietnam i Chiny. Procesy rewolucyjne w tych krajach rozwijały ślą - podobnie jak w państwach Europy Środkowej l Południow.o-Vschodniej / -na fali walki narodowowyzwoleńczej, prowadzonej przeciwko okupacji Japońskiej. Również i v tym rejonie świata.zwycięstwo Związku Radzieckiego w II wojnie światowej otiało istotny wpływ na dojrzewanie wewnętrznych czynników rewolucji. Szczególne znaczenie dla narodów Azji miało wojskowe i polityczne rozgromienie imperlaliatycznej Japonii l wkroczenie Armii Radzieckiej na terytorium państw Dalekiego Wschodu. Y rezultacie, nowy układ sił politycznych w tym rejonie przyspieszył dojrzewanie wewnętrznych przesłanek rewolucji, wpłynął na poszerzenie się bazy społecznej ruchu rewolucyjnego i na wzrost roli i znaczenia partii komunistycznych. Zjawiska te z kolei, dynamizowały proces przerastania walki narodowo-; wyzwolertc ssjj w rewolucję społeczną t) charakterze ludowodemo** krytycznym. Rewolucja łudowodemokratyczna w krajach Azji dokonywała się jednak w nieco oilBienuya układzie sił wewnętrznych niż w Europie Środkowej i Południowo-Wschodniej. Półfeudalna. struktura społeczno-ekonomiczna, ogólne zacofanie i długoletnia 291 kolonialna eksploatacja tych państw stawiały przed rewolucją zadanie likwidacji pozostałości stosunków feudalnych i konieczność budownictwa ustroju socjalistycznego z ominięciem w zasadzie etapu państwa kapitalistycznego. Powstanie państw demokracji ludowej w Wietnamie (2 IX 1945 r.), Korei Północnej (9 IX 1948 r.) i Chinach (1 X 1949 r.) było najbardziej radykalnym przejawem ogólnoświatowego procesu rozpadu systemu kolonialnego. Który przyspieszyła II wojna światowa l który, ze szczególną siłą ujawnił się początkowo właśnie na kontynencie azjatyckim. V rezultacie tego procesu w latach 1945-1955, -oprócz trzech wymienionych azjatyckich krajów demokracji ludowej uzyskało niepodległość dalsze dziewięć państw kolonialnych l zależnych: Indonezja (1945 r.), Filipiny (1946 r.}, Jordania (1946 r.). Indie C1947 r.), Pakistan (1947 r.), Sri Lanka (Cejlon) (1948 r.), Birma (1948 r.), Libia C1951 r.), Laoa (1954 r.), Kambodża (1954 r.). Nowy układ sił politycznych po. II wojnie światowej charakteryzował się również tym, ze na czoło rozwiniętych państw kapitalistycznych zdecydowanie wysunęły się Stany Zjednoczone. Kraj ten był praktycznie Jedynym, który w latach wojny nie tylko niewiele stracił, ale przede wszystkim dużo zyskał l wy-azedł x- wojny światowej jako militarny, polityczny i ekono- -miczny hegemon świata kapitalistycznego. Amerykański udział .* wojnie t dostawy dla sojuszników rozwinęły poważnie amerykański przemysł w ogóle, a zbrojeniowy w szczególności. Na przykład wydatki rządowe Stanów Zjednoczonych aa armią i flotę, które w 1940 r. wynosiły 1,8 al«ł dol., w 1945 r. osiągnęły sumę 80,5mlddol,j wiatach 1940-1945 produkcja przer mysłowa i rolna wzrastała przeciętnie ok. 18-19# rocznie. 0-dzlał Stanów Zjednoczonych w produkcji przemysłowej świata kapitalistycznego wzrósł w efekcie z 4136 w 1937 r. do 6056 w roku 1947. Stany Zjednoczone posiadały wówczas monopol na broti atomową. Pi-uga wojna światowa wprowadziła również poważne przewartościowania polityczne wśród pozostałych państw kapitalistycznych. W sposób zasadniczy zaalało znaczenie dwóch mocarstw zachodnich - W. Brytanii i Francji, które w Europie przedwojennej rywalizowały o przewodnictwo polityczne. Mocarstwa te 293 utraciły swoje imperia kolonialne i zostały *sprowadzono do Europy". Wreszcie, bezwarunkowa kapitulacja Niemiec i Włoch wyeliminowała te państwa na pewien okres z grona mocarstw, które wpływałyby na politykę międzynarodową. W tej sytuacji łatwo jesfc zauważyć, 16 przed zakończenie* drugiej wojny światowej, w świecie zachodnim w sposób niepodzielny panowały Stany .Zjednoczone, które zdecydowanie odrzuciły polityką i-zolaejonizau z okresu międzywojennego i wyraźnie pretendowały do odegrania roli przywódcy całego świata. Zakończenie drugiej wojny światowej dodatkowo skomplikowała sytuację polityczną, gdy Stany Zjednoczone i inne państwa kapitalistyczne stanęły wobec faktu powstania systemu panatw, ktćie wybrały socjalistyczną drogę rozwoju. *i.?rownlcy życia politycznego świata zachodniego zakładali tioezątkowp, te forma demokracji ludowej, którą przyjęły turopttjskle kraje socjalistyczne, Jest przejściowa i nietrwała. Sąd/ono, że w wyniku określonej polityki państw zachodnich, wyrażającej się w interwencji sił z zewnątrz i w. nacisku wewnętrznym, w wielu tych krajach ostateczne zwycięstwo odniosą, ugrupowania burzuazyjne. Ody okazało się, że bezpodstawne były nadzieje na przejściowy charakter przemian socjalistycznych w krajach demokracji ludowej, w Stanach Zjednoczonych sformułowano koncepcję amerykańskiej strategii w polityce zagranicznej, autorstwa dyplomaty amerykańskiego (przez wiele lat.- urzędującego w Moskwie), Ceorga Kennana., zńa-ną później pod nazwą polityka "powstrzymywania* (contoimoent) komunizmu. . Proklamowano Ją w 194? r. i przewidywała ona powstrzymanie rozwoju sił Socjalizmu i poatępu na świecie przy użyciu środków nacisku gospodarczego, militarnego i politycznego, fy» sposobem świat powojenny wkroczył w okres tzw, "zimnej wojny*, oznaczającej podjęcie przez państwa kapitalistyczne, a przede WBzystki* przez Stan/ Zjednoczone, przedsięwzięć zapewniających "powstrzymanie" rewolucyjnych zmian w iwiecie za pomocą polityki 'ż pozycji siły", W praktyce polityka,,ta prowadziła do stałego napięcia w stosunkach między mocarstwami zachodnimi a Związkiem Radzieckim i innymi państwami L*-aokracji ludowej. . oficjalne i symboliczne "wypowiedzenie* "?imn«J wojny" uznaje się przemówienie byłego premiera V. Brytanii Win-stona Churchilla, wygłoszone w obecności prezydenta Stanów Zjednoczonych, w(^lton_J_ł^AJ .,5 marca '9VTjU Churchiłł apelował o współdziałanie Stanów Zjednoczonych i Y, Brytanii w celu wykorzystania szansy jaką daje amerykański monopol na broń atomową. V przemówieniu przedstawił on sytuację, międzynarodową w ten sposób, jak gdyby istniała bezpośrednia groźba wojny ze strony Związku Radzieckiego; jednocześnie uważał za obowiązek obu mocarstw zachodnich - "wypędzenie komunistów i Europy Wschodniej". Churchill przedstawił ZSHfc jako groźbę dla cywilizacji, a partie komunistyczne jako "piąte kolumny* w krajach lezących za "żelazną kurtyną", która "zapadła w poprzek kontynentu od Szczecina nad Bałtykiem do Triestu nad Adriatykiem". Praktycznym wyrazem polityki zimnowojennej było ogłoaganię l następnie realizacja tzw. "doktryny Trumana* oraz plan Marahalla.J jQDoktryna Trumana" proklamowana (1L marca 1967^. W przer mówieniu kongresowym prezydenta Stanów Zjednoczonych przewidywała udzielenie -przez EGA pomocy ekonomicznej, politycznej « nawet militarnej wszystkim tym krajom, które - w ocenie polityków amerykańskich - zostały zagrożona - przez komunizm. Potwierdzeniem praktycznego zastosowania_isi_doktryny była amerykańska pomoc polityczna ł wojskowa Q^ądom__TjłrjŁJ[i_._A. Grecji, ;. V okresie nieco późniejszym polityka ta przyczyniła się do ukształtowania sojuszy militarnych i tworzenia baz wojskowych na obszarach graniczących z ZSRR i innymi krajami soc-Japstycznyml. f Mażnym uzupełnieniem "doktryny Trumana", w płaszczyźnie ekonomicznej, był ogłoszony w kwietniu 1947 r. przez Sekretarza Stanu - Georgea Marshalla - plan pomocy gospodarczej Stanów Zjednoczonych dla krajów kapitalistycznych; V Jego ramach, w latach 1948-1953 kraje Europy Zachodniej otrzymały z Waszyngtonu pomoc w formie kredytów i towarów łącznej wartości 1$ 400 min dol*, zobowiązując się w zamian do koordynowania swojej polityki gospodarczej i podejmowania wspólnych działań na rzecz pogłębienia współpracy, rozszerzaniu handlu za- 294 granicznego, z jednoczesny* ograniczeniem stosunków gospodarczych z krajami soc Jaliatycznymi , głównie ze Związkiem Ra- Mechanizm pomoc j 'amerykańskiej stał aię wkrótce waznya narzędziem ekspansji kapitałów amerykańskich i budowy zjategro* wanyeh struktur gospodarczych i militarnych, Stany Zjednoczone z racjt *wojej pozycji politycznej • V . świecie zachodni* oraz ze wzglądu na swój potencjał sospodar- i wojskowy, stały się więc faktycznym reprezentantem to, eresów świata kapitalistycznego w powojennej konfrontacji ze Związkiem Radzieckim i innymi krajani demokracji ludowej. R o z d z t a ł XIV ODBUDOWA I DAISZT ROZWÓJ GOSPODARKI NARODOWEJ ZSRR » ŁATACH 1946-1950 Bilans atrat i zniszczeń wojennych V ciągu.czterech lat wojny, na frontach i w obozach hitlerowskich, z głodu i podczas pacyfikacji na okupowanym teryto-rium ZSRR zginęło przeszło 20 min obywateli radzieckich (liczbę tę należy uważać za szacunkową). Znacznie większa liczba osób utraciła w różnym stopniu zdrowie wskutek rań odniesionych w wojnie lub prześladowań okupantów. Miliony ludzi głodowało,- pracując w niezwykle ciężkich warunkach. Straty te ulały odegrać istotną roi*, * trudnych, powojennych warunkach odbudowy i dalszego rozwoju gospodarczo-społecznego Związku Radzieckiego. Kraj Rad poniósł również ogromne straty materialne. Wybuch wojny doprowadził do przerwania realizacji trzeciego planu pięcioletniego i przestawił gospodarkę radziecką na tory wojenne* Produkcja o charakterze cywilnym uległa poważnemu zahamowaniu. V okresie wojny Związek Radziecki utracił ok. 30# majątku \Uarodpwego. Szczególne straty poniosły rejony, w których toczyły się bezpośrednie wałki oraz obszary okupowane przez nieprzyjaciela, tj. republiki: Białoruska, Ukraińska, Kare-lo-Piriska, Rosyjska i Mołdawska, Ha obszarach tych najeźdźcy zniszczyli 1710 miast i ponad 70 tyś. wsi i osiedli; zniszczeniu lub uszkodzeniu uległo ok. b aln budynków, a ok. 25 Sin ludzi straciło dach nad głową. Całkowi temu lub częściowemu zniszczeniu i grabieży uległo 31 850 nakładów przemysłowych 296 zatrudniających ok. 4 aln pracowników, 9800 kołchozów, 1876 so« wchozów, 2890 stacji mafizynowo-traktorowych (MIS), 816 700 sklepów, stołówek, restauracji i innych przedsiębiorstw handlowych, tysiące szkół, bibliotek, setki instytucji naukowych i kulturalnych, . . Poważne straty poniósł radziecki transport Jadowy, morski i rzeczny. Zniszczeniu i uszkodzeniu uległo ok> 65 tyS. kilo* metrów dróg, 4100 dworców i stacji kolejowych, 15 tyś. mostów, 15600 lokomotyw i 428 tyś. samochodów; 1400 statków morskich ł 4280 rzecznych zostało zatopionych lub uszkodzonych. Wybito lub wywieziono ok. 7 mł» koni, 17 min szt. bydła, dziesiątki Bilionów sztuk trzody chlewnej, owiec i kóz. Obszary zasiewów zmniejszyły się z 150,4 min ha w 1940 r. do 113,6 min ha, w roku 1946, Dziesiątki tysięcy zniszczonych traktorów, kombajnów i innych maszyn i narzędzi rolniczych.o-raz brak rąk do pracy w poważnym stopniu ograniczały " moili-. wości produkcyjne rolnictwa. W 1946 r. liczbą zdolnych do pracy w kołchozach była mniejsza od: przedwojennej o 29&J produkcja traktorów spadła do poziomu roku 1930, Obliczono, że globalna produkcja rolna w 1944 r. spadła do 60# stanii z 1940 r. Według obliczeń przeprowadzonych po wojnie przez radziecką Nadzwyczajną Komisje. Państwową do zbadania zbrodni i . zniszczeń dokonanych przez hitlerowców bezpośrednia straty mst&rlałne Związku Radzieckiego oceniono na suma. 679 mi d rb w cenach z 1941 r., co stanowiło równowartość 128 mld dół. amerykańskich. Jest to mniej więcej tyle, Hę, Związek Radziecki wydatkował w ciągu czterech pięciolatek na budową nowych fabryk, zakładów przemysłowych, linii kolejowych, kopalń, ;'. elektrowni sowchozów, MTS-ów i innych przedsiębiorstw produkcyjnych. Przejście gospodarki radzieckiej na tory pokojowe —•«*•-—"• -.- IT- ,—.--.-**.-.—„.---'^-rr"~~™~—~*".-1'-.......-.•""•-" " —-ł-.-y- — • -~--~-. t i Tu . f M . — — -"-n- min Ogrom strat osobowych ł materialnych poniesionych przez Związek Radziecki w czasie II wojny światowej, jego trudną sytuacją gpsp.jdarczą, rekompensowała w sensie polityczny* i móralnya jego pozycja w międzynarodowym układzie sił pa.lity- 297 cznych. Dzięki t«j pozycji i zwycięsko zakończonej wfljni«, Związek Radziecki stał się jednym z czołowych mocarstw mających wpływ na nowe ukształtowanie granic w powojennym świecie, agadnla z radziecką racją stanu. . K wyniku decyzji podjętych przez przedstawicieli Związku Radzieckiego, Stanów Zjednoczonych i W. Brytanii na konferencjach w Jałcie i Poczdamie obszar ZSKR, w stosunku do 1940 r. zwiększył się 6 ok. 300 ty*, taa2 i wynosił w 1945 r. 22,4 min k»^, zamieszkiwanych przez ok« .178 sin ludności. ...--••• O zwycięski* zakończeniu wojny przez Związek Radziecki i osiągniętej w jego wyniku pozycji politycznej w dużym stopniu dficyilawAła radziecka gospodarka państwowa, będąca podstawą •iły militarnej. Y niezmiernie trudnych latach początku wojny potrafiła ona sprostaó najcięższym próbom, szybko "przestawić się" na bieżąca potrzeby 'ł stworzyć niezbędne warunki materialna dl* zwycięstwa (tab, 14). Tabela 14 Główne wskaźniki rozwoju ekonomiki ZSRR w okresie wojny (1940 r. - 100) Wyszczególnienie . Hok 1941 1942 1943 1944 194'3 Dochód narodowy 92. 66 74 88 83 Globalna produkcja prze- mysłu •;.'. w ty»s produkcja ko- misariatów ludowych przemysłu lotniczego. czołgowego uzbrojenia 1 amunicji 140 186 224 251 . • " . Globalna produkcja rol- . nictwa 62 33 37 54 60 Ładunki wszystkich rodzajów transportu 92 53 •61 71 77 Inwestycje organizacji państwowych ł spół- dzielczych (bez kołchozów) ' 86 53 53 ,7? 89 Dochody budżetu państwo- wego 94 92 113 149 16i9 '293 . . . . - , Okres wojny spowodował dalszy rozwój przemysłu, w szcze- gólności ciężkiego, .z jednoczesnym gwałtownym zwiększeniem produkcji we wschodnich rejonach kraju. Przykładowo, na Uralu globalna produkcja całego przemysłu już v 1942 r. wzrosła w porównaniu z 1940 r. - 2,8 rażą, na Syberii Zachodniej - 2,4 rażą, w rejonach Powołża - 2,5 rażą. Nieporównanie wyższy był wzrost produkcji wojennej w tych rejonach? na Uralu - ponad 5-krotny, na Syberii Zachodniej 27*-krotny, na Poyołzu 9r--krotny,. Gdy w 1944 r. produkcja wojenna Związku Radzieclfiego osiągnęła poziom najwyższy, zabezpieczający z powodzeniem potrze-by frontu, zaczęto rozwijać produkcję .w pokojowych gał ęzi ach gospodarki. Podjęto wówczas prace nad odbudową rejonów wyzwolonych spod pkiąaacjł hi tlerowBkie j, kierując dp gospodarki tych obszarów ponad 4034 nakładów inwestycyjnych Pod koniec wojny, w rezultacie skoncentrowania sił i środków znacznie wyrosła ekonoBika wyzwolonych obszarów. Produkcja przemysłowa tych- rejonów osiągnęła już pozio." równy 1/3 produkcji z 1940 r. Stopniowo odbudowano zniszczone przez wojnę atasta i waie| w 1945 r. odbudowano 0,5 »ln domów na W3i i 9 min mieszkań w mieście, ; . . . Zakończenie wojny pozwoliło w,łaa?,om radzieckim przeprawa-dzić korektę planu gospodareaegtj «& drugie półrocze 1945 ?,'• Dzięki zmniejszeni^ nakładów ria procfukcję; wśijenną do 3/5 budżetu, produkcja pokojowa miała StańG^ić 59,8# produktu -globalnego. .W warunkach pokojowych stopniowo zaieniał y aiwachodiiie rejony europejskiej c^^ścl państwu radzieckiego w latach 1941-1942 zostały zajęte ł ograbione przez wojsk« faszystowskie. Powszechna mobilizacja do Armii Czerwonej poważnie znniejszyła siłę roboczą w kołchozach l sowchozach (liczba zdolnych do pracy zani«4azyła się o 6054). Dla potraeb armii przekazano konie, traktory i samochody. Do odbudowy rolnictwa oa obszarach wyzwolonych przystąpiono podobni* jak w przeByśle,- jeszcze w csasle trwania działań wojennych w 1944 r. 'sprowadzając z gł^bi kraju «. in. ok. 22 tyś. traktorów., 1,5 tyś* kombajnów, kilka tysięcy sztuk zwierząt gospodarskich. Mimo tych przedsięwzięć sytuacja nie u-legła większe j. poprawie w skali krajowej. W 1945 r. obszar zasiewów zmniejszył aię w stosunku do roku T940 o 36,6 nln ha (o 24,3*)s na obszarach wyzwolonych - o 31#. Mniejsze oczywiście były .w stosunku do analogicznego ukre.su równlei zbiory ..-...; upraw .zbożowych <« 50, 5K), pogłowia bydła rogatego (o 12,65(i), t r«o.ł y chlewnej (o6l,43f). Gdy porównany jednak te wskaźniki z najtrudniejszym okra-ee» wojny (rok 1942) wówczas możemy odnotować istotną poprawę w produkcji radzieckiego rolnictwa. Na przykład! o 59& zwiększyły się globalne zbiory zboża, 2,6 rażą - zbiory buraków ou-krowychi 2,4 rez* - zblary ziemniaków. Produkcja mięsa l tłuszczów zwierzęcych (waga ubojowa) wzrosła w ty» okresie o 44,4%. Obiektywnie trudna aytuacja w rolnictwie pogorszyła się latfew 1946 r. ,kledy to żyzna pbszary Ukrainy, Mołdawii i Po-wołża nawiedziła, taszcząca zbiory, wielka susza. Odnotowany spedak produkcji rolnej pociągnął za sobą konieczność utrzy-ayyanla aż do końca 1947 r., wprowadzonego w okreai«i wojny, systemu kartkowego na artykuły powszechnego użytku i zasad przydziału żywności. 300 Dróg odbudowy rolnictwa szukano w przedsięwzięciach sunie-, rzających do organizacyjnego i gospodarczego wzmocnienia radzieckiego systemu kołchozowego. V uchwale rządu radzieckiego i KC WKP(b) z 19 września 1946 r,- "O środkach mających na celu likwidacją naruszeń statutu artelu rolnego v kołchozach* i w uchwałach lutowego planus KC partii zostały ujawnione poważne niedociągnięcia w kołchozach, polegające na trwonieniu l przywłaszczaniu ziemi .społecznej i społecznego mienia kolektywów kołchozowych, na niewłaściwy* podziale dniówek obrachunkowych, łamaniu demokratycznych zasad kierowania kołchozami, breku odpowiedzialności osobistej w wykorzystaniu zie-mł, inwentarza l siły pociągowej, "urowniłowce" w wynagrar d z am u pracy kołchoźników i szeregu innych negatywnych zjawisk. Uchwała partii z września 1946 r. wytyczyła również środki i sposoby likwidacji wymienionych niedociągnięć'. Wiosną 194^ r, przystąpiono do stopniowej kolektywizacji w zachodniach obwodach Ukrainy, Białorusi, Mołdawii, na Łotwie, Litwie i Estonii. V obwodach tych i republikach, które weszły v skład Związku Radzieckiego tuż przed wojną, istniała indywidualna gospodarka rolna. Ze względu na brak łudzi w gospodarce kołchozowej, brak sprzętu i maszyn, bydła, nawozów Itp., a wiąs1 czynników i środków generalnie hamujących rozwój rolnictwa, proces kolektywizacji r»a tych obszarach prze-cłagai . ssie," i w rzeczywistości na szerszą skalę został przeprowadzony dopiero w latach 1949-1953. PriTy^atowując się stopniowo do realizacji zadań planowych w radzieckiej gospodarce przeprowadzono szereg istotnych zmian organizacyjnych w administracji państwowej, przyiUjsowująeych ją do pracy w nuvyc&, pokojowych warunkach. 4 września 1945 r. zakończył suwją działalność Państwowy Komitet Obrony. K jsaź-dzl«rniku rozpoczęła się stopniowa likwidacja resortów związanych z gospodarką wojenną, które przekazywały część swoich koapetericji istniejącym jut lub nowo tworzonym kv»is>ar.tatom goapodarcayau "a przyisład zlikwidowano ludowe komisariaty przesnysłu paneeniego, broni rakietowej i amunicji; w ich aiej-SCB powołano siinioterstwa roiułctwa, budownictwa maszyn tran-spcrtoi.ych, budowy .maszyn i uraądzań. Heorganizacj? te. zakończono v. l . <5>10 lutego 1946&-. odbyły słe. pierwsze\j^wojenfte wybory do ^Rady Najwyższej ZSRR. Wzięło w,nich udział 101,4 ssln (S9,75»)-wyborców. Na kandydatów nirodcysgo bloku feoiniiHistów oddało swe głftśy 99^ ogółu uprawionych do głosowania. Wybrano 1339 Jtputoyanysh, wśród których 81j» (v. obg izbach) - to członkowi* partii komunistycznej. Plei-wsza seaja iłady S«tjwyiszej ZSHR wybrała/nowy skład na czele z. jej nowym PrzuwodnicKącyw K, M, Dotychczasowy Przewodniczący Prezydium M. I. Ka-lihin, ze względu "na Stan zdrowia" zrezygnował a kandydowania na to stanowisko, które piastowai^iąprzerwariie od i'l lat (M. I. Kalinin zaiarł 3 ava,Sa 1946 r.)t| C' •* / 1i> »arca 1946 r. Sesja Sady Najwyższej przyjęła uchwałą o przekształceniu, funkcjonującej od. czasóv rewolucji paA-dzierałkowej, fjiady K,-»misai-?Y lAniyyyph w Radę Ministrów 2SHft O ^Przewodniczącym .J. .V. alsariaty zostały przeolanc-wane w ministerstwaK Anslogiczne ———~~______ .i "'" '—........ > , '"!' • zmian yijfiafjrWSJiono w centralnych wladzacn "jfepubl ik związkowych. ^"" o*rca '1%6 ri .-iwarŁys nianie tj-na lata .realizac ja czvartegq planu S- letniego """" " przyjęła uchwały o Kada Hajwyiaaa ZSHH triim, obej-iującyju '*' odróżnieniu, od "pięciolatek1? przedwojennych, które t>yiy nast^wioti* przędą wszystkia na uprzemysłowie-nJ# kraju t gospo• • ' tęgo celu ogólnego zostały sprecyzowane podstawowe cele szczegółowe! ; '-".'. •" • ^—«.. •' • • i. e) oożliwie szybka odbudowa przede wszystkla(f przeayałjj ciężkiego i transportu/ (te bowiem działy gospodarki narodowej .-Lwpływ sytuacji międzynarodowej)5 J modernizacja aparatu produkcji i dalszy postęp tóchnł-» ; ' •'•'•''...''•:'• wzrost ilości podstawowych dóbr konsumpcyjnych. Realizacja wyżej wymienionych zadań szczegółowych wymagała poważnych nakładów inwestycyjnych. Przeznaczono na nią 250,? mld rb, 40% globalnej sumy tych nakładów skierowano na Odbudowę obszarów zniszczonych wojną. W zakresie wzrostu produkcji przemysłowej zakładano, ż* jut w 1948 r. osiągnie ona poziom przedwojenny (rok 1940), a w ostatnim roku pismu (1950) przekroczy go o 48J4. Przewidywano tsit znacznie szybszy rozwój produkcji środków produkcji, potrz&b- -nych do odbudowy innych gałęzi wytwórczości. O rozmachu tych : zamierzeń (realizacja pierwszego zadania azezegdłoyego) świadczą dane tai). 15. -' '. \. . -: ;.. .•• ; ' ' ' . .•; t «•*>'«•!,•«.•• '.15' Produkcja przeayału ciężkiego w latach 1938-1950 . : Rodzaj produkcji '• ' • . • . • - ' "• '.'_•: Rok : . :. 1938 1%0 1930, Węgiel (w aOn t) 152 164,7 250 Stal " 1?,? 18,3 25,4: Surówka " 14,5 1$ . •'•' 19,5 Energia elektryczna (w wid KWh) 39,6 ' •. -, . . S2 Transport - lokomotywy (szt. ) 1626 - 2?ao - wagofty (tyj, szt,) •; •. -:' : >:.-' 146 - BaaiOthody ciężarowe (tyś. sxt.) - . '•••":.• 1S4.4 ':'. - '• 428 .. • • ' ;.' .•/.; ' ' .... • S';--.1' ' '':.' '' ' ••' •. •'• - 3°3 Realizacja przyjętych założeń planowych w przemyśle napotkała w pierwszym okresie na' poważna trudności. Dotyczyły o-ne zwłaszcza rok« 1946 t wynikały że skomplikowanego proeesu "przestawiania* gospodarki radzieckiej na produkcję pokojową l przystosowania jej do nowych zadań. W tym roku założeń planu nie wykoKaho, Produkcja globalna całego przemysłu w 1946 r. •obniżyła si$ w stosunku do roku poprzedniego 6 17%, co stanowiło 7734 stanu przedwojennego. Postęp w produkcji przemysłowej osiągnięto jednak już w 19A7 r., kiedy to średnie miesięczne wskaźniki; osiągnęły poziom przedwojenny (rok 1940), by w 1948 r.' przakroczyć je o 1834, a w przemyśle ćięzkiw o 3c*. ;:; ."fi" • Do końca 1950 r. globalna produkcja przemysłowa przekroczyła poz.ioin przedwojenny . o 73# - wobec planowanych 48?»} w przemyśle citjżkita była ona większa o 103% w stosunku do 1940 r, Odbudowa i rozwój poszczególnych gałęzi przemysłu nie odbywały się jednak równomiernie, Bardzo szybko rozwijała się ńp. pix>duKc.ja energii elektrycznej (wzrost o 87# Y stosunku do 1 »ii Czerwonej (od lutego 1946 r. przemianowana na Armię Ra-4a;łeeką) osiągnął w 1948 r,, w wyniku powszechnej demobili-zaeji, pózios 2 874 000 ludzi. Równocześnie rząd radziecki w aożliwie krótkia czasie '•. ^wyprowadził swoje wojska z terytoriów 3hln, Korei, Norwegii, Czechosłowacji, Jugosławii, Bułgarii i Iranu, na które wkroczyły ofte w toku działań wojennych prowadzonych przeciwko hitlerowskim Niemcom l faszystowskiej Japonii A v'tJednysi a pierwszych chronologicznie problemów międzynarodowych, wymagających rozwiązania w myśl postanowień poczdaa-r.kich, było. opracowanie traktatów pokojowych, najpierw z sa- •litaoi Miemiec, a następnie, po utworzeniu odpowiedniego .zadu centralnego, z samymi Niemcami oraz z Austrią. Sprawami tyoł siała zająć się utworzona w Pe&Jamie: z inicjatywy delegacji amerykańskie j - Rada Ministrów Spraw Zagranicznych (z udziałem przedstawicieli ZSRR, Stanów Zjednoczonych, Chin, W. Brytanii i Francji) - główny organ odpowiedzialny za organizację systemu politycznego powojennej Europy, j Ra4a Ministrów Spraw Zagranicznych po. odbyciu trzech se-Hjł (w Londynli.-, Paryżu i Nowym Jorku) i, osiągnięciu wstęp- ,. , l U nego porozumienia w sprawach merytorycznych podjęła decyzję zwołania do Paryża Konferencji Pokojowej 21 państw (29 lipiec - 15 październik 1946 r.), na której inne państwa zainteresowane mogłyby przedstawić swoje stanowisko wobec traktatów pokojowych z byłymi satelitami Niemiec. Na sesjach Rady Ministrów. Spraw Zagranicznych, jak również w obradach Konferencji Paryskiej delegacja ZSRR, kierując się radziecką racją stanu prowadziła nieustępliwą walkę przeciwko próbom mocarstw zachodnich, zmierzającym do podporządkowania i, w rezultacie, likwidacji młodych, ludowodema-kratycznych struktur politycznych ł społecznych w państwach południowo-wschodniej Europy. Taka polityka rządu ZSRR umożliwiła państwom tego rejonu wkroczenie na drogę przemian u-strojowo-społecznych. Wnioski i zalecenia zgłaszane przez delegacje poszczególnych państw-uczestników Konferencji Paryskiej zostały następnie uwzględnione, po ostatecznej redakcji tekstów traktatów pokojowych, przez Radę Ministrów Spraw Zagranicznych. Podpisanie traktatów pokojowych z byłymi satelitami Hie-mi.sc'! tj. Włochami, Węgrami, Rumunią, Finlandią i Bułgarią nastąpiło 10 lutego 1947 r. w Paryżu, Poza zagadnieniami politycznymi traktaty pokojowe regulowały kwestie terytorialne (w. in. konfliktową sprawę Triestu), jak również określały o-bowiązki reparaćyjne wobec zainteresowanych państw zwycięskich, w tym również wobec^Związku Radzieckiego. Sumy odszkodowań dla ZSRR wynosiły: Włochy - 100 min dol., Wągry - 200 min dol., Rumunia - 300 min dol., Finlandia - 300 min dolTl Kierując się postanowieniami Konferencji Jałtańskiej i Poczdamskiej Związek Radziecki dążył również do możliwie najszybszego uregulowania kwestii traktatu pokojowego z Niemcami, W tya zakresie rząd radziecki wychodził z Jedynie słusznego założenia, że postanowienia przyszłej konferencji pokojowej winny stanowić gwarancję dla Istnienia Jednolitych, demokratycznych, suwerennych i pokojowych Niemiec, Takie stanowisko reprezentowała delegacja radziecką na kolejnych posiedzeniach Rady Ministrów Spraw Zagranicznych czterech mocarstw w latach 1946-1949, omawiających problem niemiecki. Prowadzony dialog polityczny nie doprowadził jednak do konstruktywnych decyzji 312 - wprost przeciwnie - ujawnil pogłębiające się różnice wiedzy państwami zachodnimi a ZSRR oraz ujawnił tendencje odchodzenia polityków amerykańskich i brytyjskich od decyzji poczdamskich.- Przejaweip tych tendencji były m. in. próby kwestionowania ostatecznego charakteru zachodnich granic Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej, wyrażone w przemówieniach Winstona Churchilla z 5 marca 1346 r. 'oraz amerykańskiego Sekretarza Stanu Jaaesa Byrnesa z 6 września 1946 r. ..: Oświadczenia polityków zachodnich spotkały się ? kategoryv czną odpowiedzią przywódców radzieckich, stojących na stanowisku, iż grwiiea na Odrze i Nysie Łużyckiej jest rozwiązaniem ostatecznym i stanowi zarazem granicę bezpieczeństwa Polski l • Związku Radzieckiego. Narastające z roku aa, rok rozbieżności w kwestii niemieckiej, w szczególności ijcryzys berliński 1940'r, powstały, w związku z zawieszenie* działalności Sojuszniczej Rady Kontroli i wprowadzeniem w czerwcu tego roku w zachodnich stref ac-h okupacyjnych odrębnej waluty, doprowadziły do polaryzacji sił, spowodowały podział Miesiąc (utworzenie WB wrześniu 1949 r-Niemieckiej Republiki rederałn«J) i przekształciły na wiele lat problem niemiecki w główny punkt zapalny w Europie. W odpowiedzi na utworzenia separatystycznego państwa za-choxLjyaś~w Moskwie rozmowy polityczne, w wyniku których 14 łutegaMSSOjr. podpisano chińsko-, eadziecki układ o przyjaźni, sojusju^Yposiocy wzajemne j. ?0prócz klauzul ogólnych układ zawierał również koncesje dla ZSRR na Dalekim Wschodzie w porcie Daliiy (Da i ren) i na kolei czangczuń-skiej. Związek Radziecki zobowiązał się do udzielenia ChRL kredytu w wysokości 300 min dol. Druga umowa chlńsko-radzie-cka 2 marca jjJ§P r., dotycząca zagadnień gospodarczych, powoływała do życia chińsko-radsiejckie towarzystwa (spółki) mieszane do prowadzenia poszukiwań geologicznych, głównie w prowincji Sinkiang (nafta, metale nieżelazne), prowadzenia inwestycji w porcie Dairen i wspólnej eksploatacji cywilnych linii • lotniczych. Nawiązanie współpracy radziecko-cbiiiskiej oznaczało utworzenie potulnego, zwartego terytorialnie bloku państw socjalistycznych, -panującego faktycznie w całej prawie Azji ł środkowowschodniej Europie i obejmującego swoim zasiągiem 1/3 ludności i 1/4 terytorium świata. Ludowodemokratyczna rewolucja chińską 1949 r. postawiła Stany Zjednoczone w obliczu konieczności zweryfikowania kierunków ich polityki na Dalekim Wschodzie. Utrata kontroli nad naturalnym ośrodkiem tego regionu - Chinami, zmusiła polityków amerykańskich do zalany polityki wobec okupowanej Japonii. Etapami nowej amerykańskiej polityki wobec Tokio byłyj decyzja o zawieszeniu reparacji z 1949 r., v - warcie separatystycznego (bez udziału ZSRS) układu pokojowego z Japonią w 1951 r., a następnie podpisanie traktatu bezpieczeństwa między USA i Japonią we wrześniu tegoi roku, V ten sposób w krótkim czasie Japonia weayła w amerykańską strefę dominacji, zajmując główne miejsce w imperialistycznej polityce USA na Dalekim Wschodzie. 317 Naturalny* "przedłużeniaa" japońskiego ośrodka strategicz-no-politycznego uanaoo_Kor«5j,_.kra;}_piodjLielony, w którego północnej czyści, wyzwolonej przez Armię Radziecką, przeprowadzano demokratyczne przeobrażenia, reformą rolną, nacjonalizację przemysłu ciężkiego, banków, transportu, wprowadzono S-godzln-ny dzień pracy. We wześniu 1949 r. Najwyższe Zgromadzenie Narodowa ogłosiło Koreę Północną republiką łudowodetnokratyczną. M październiku tegoż roku rząd Związku Radzieckiego uznał Koreańską Republikę Ludowo-Demokratyczną i nawiązał, z nią oficjalne stosunki dyplomatyczne, Wkrótce ten .niewielki obszar Dalekiego Wschodu stał się .miejscem niezwykle poważnej konfrontacji sił politycznych. 26 czerwca 1950 r. rozpoczęły się w Korei działania wojennej przekształcające "zimrią.wjnę11 ~ w konflikt zbrojny, będący szczytem napięcia politycznego tego okresu. 27 czerwca 1950 r. Rada Bezpieczeństwa ONZ, pod nieobecność przedstawiciela ZSRR (nir brał udziału w posiedzeniach, co było niewątpliwie powa-tnysa błędem politycznym, w okresie od 10 1 1950 r. do 31 VII 1950 r. - na znak protestu przeciw obecności przedstawiciela Tajwanu [Formoza! reprezentującego Chiny w Radzie Bezpieczeństwa) i wbrew oczywistym faktom - uznała KRL-D za agrusora i upoważniła Stany Zjednoczone do interwencji zbrojnej oraz wezwała do udziału w niej innych członków ONZ. V kilka dni później wojska wspierane przez VII Flotę amerykańską wylądowały ^r_Korei. Pod flagą OSZ w interwencji w Korei uczestniczyły poza USAs W. Brytania, Francja, Turcja, Holandia l iane państwa zachodnie. W końcu października 1950 r. w konflikt koreański zaangażowały się Chiny wysyłając na teatr działań wojennych przeciwko wojskom interwencyjnym milionową araię o-chotników. Lokalny w istocie konflikt zbrojny w każdej chwili groził eskalacją i przerodzeniem się w konflikt o charakterze globalnym. Są przełomie 1950/1951 r. działania wojenne znalazły &ię w stadium impasu i dowodziły, że żadna ze stron nie jest w stanie uzyskaó przewagi. Taka sytuacja sprzyjała przyjęciu radzieckiej propozycji wstrzymania ognia w Korei. Pod naciskiem światowej opinii publicznej zaniepokojonej możliwością przekształcenia się konfliktu koreańskiego w wojnę globalną doszło ostatecznie do podpisania 27 lipca 1953 r. ro- 318 319 zejmu w Phanmundżoaie, który przywrócił linią demarkacyjną wzdłui 38 równoleżnika. Ye$na._w„JL ['• Mimo narzuconej przez sytuacją międzynarodową eskalacji zbrojeń Związek Radziecki nie ustawał jednak w wysuwaniu ho-vyeh propozycji rozbrojeniowych^ traktując je jako ważny czynnik mobilizacji światowej opinii publicznej przeciwko e-... wentualnys zamiarom utycia broni jądrowej w Korei. Ma V Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ 12 grudnia 1950 r. delegacja radziecka przedstawiła projekt "Deklaracji o zapo- , bieżeniu groźbie nowej wojny, utrwaleniu pokoju i bezpieczeństwa narodów". Dokument ten stanowił kontynuację wcześniejszych propozycji radzieckich i przewidywał zakaz posiadania i stosowania broni atomowej, zawarcie "Paktu Pokoju* pomiędzy pięcioma wielkimi mocarstwami oraz redukcji ich sił zbrojnych o 1/5 w terminie do końca kwietnia 1951 r. Propozycja ta, jak i szereg innych przedstawionych w latach 1950-1953 przez ZSRR na forum różnych organów WIZ,, wobec krańcowego stanowiska stron zainteresowanych i niekorzystnej w rzeczywistości sytuacji politycznej Związku Radzieckiego i krajów socjalistycznych w ONZ (działanie tzw. "maszynki do głosowania" dającej zdecydowaną przewago, USA w podejwo-nłu deeyaji), skazaną była z góry na niepowodzenie i nie przyniosła postępu w rokowaniach rozbrojeniowych tego okresu. o : Sząd t narody Związku Radzieckiego, tak boleAnie doświadczone znSszczeniaffli minionej wojny światowej, były (łącania z naród atsi nowych republik ludowodemokratycznych i postępową opinia, publiczną świata) naturalnymi orędownikami światowego ruchu na rzecz pokoju. Gdy w marcu 19t»0 r, sztokhołmska Sesja •Komitetu Światowego Kongresu Bojowników o Pouś,j zwróciła się do narodów świata z apelem żądającym bezwarunkowego zakazu stosowania broni Jądrowej i ustanowienia międzynarodowej kontroli nad Jego realizacją, poparła go cała dorosła część społeczeństwa radzieckiego, składając pod tekstem doKVi»• Eskalacja napięcia w dziedzinie stosunków. międzynarodowych przypadająca n» przełom lat czterdziestych . i pięćdziesiątych • potęgowała negatywne skutki kultu Stalina; : Rosły tendencje Autokratyczne ora? atmosfera nieufności i podejrzliwości. Sy->-..tuaaję wewnętrzną Związku Radzieckiego w tym okresie cechowa- . ło dalsze ssaostrzenle metod represyjnych, ograniczenie wol-noiui myuli l swobód obywatelskich, wzmożenie czujności: wobec "wroga klasowego" przeradzającej się często w szpiegomanię, objecie coraz szerszego zakresu życia publicznego "ochroną ta-jesmicy państwowej". - tJ tej atmosferze, w 1949 r. usiwlęto ze stanowiska wicepremiera i przewodniczącego Państwowej Komisji Planowania (1937-1949) i następnie stracono wybitnego ekonomistę M.-Jłftz-Ciesielskiego. V grudniu podjęto tzw. "ftprawf_l«ningradzką". Przywódców~organizac j i partyjnej w Leningradzie z J. Kapusti-nec i P. Popkowem na czele oskarżono o rzekoae dążenie do : o-derwania Leningradu od 2SRH. W tym samym czasie usunięto ze stanowisk i niesłusznie represjonowano premiera Federacji Rosyjskiej K. Rodionowa, wicepremiera ZSRR A. Kuzniecowa i Po-powa (Kuzniecow i Popów byli organizatorusi obrony Leningradu w latach blokady) i innych zasłużonych działaczy społeczno--polityttzr.ych. V warunkach . kultu jednostki naruszano zasady nowej, socjalistycznej moralności, stwarzając tym samym dogodną sytuację dla aktywizacji jednostek bezrefleksyjnie i kanforwisty-' cznie aprobujących otaczającą rzeczywistość polityczną. Wśród aktywu politycznego l gospodarczego rćinych szczebli ro?po*. ezechnił się wystawny styl tycia l dygnitarstwo. Zakres autorytetu Stalina nie ograniczał się wyłącznie do sf»ry życia ideologicznego, politycznego i gospodarczego, ale obejMował z powodzenie* również naukę l kulturę radziecką, Stalin krytykował ekonomiczne koncepcje 8. Woznieaisńakiego, poglądy językoznawcze akademika N. J. Marra ("teoria" Marra -niezależnie od krytyki Stalina zawierała ewidentne uproszczenia i błędy), twórczość wybitnych pisarzy, kompozytorów, reżyserów. Poglądy swoje sformułował w kilku rozprawach, spośród których największego rozgłosu nabrały: wydana w 1931 r. praca "Marksizm a zagadnienia językoznawstwa* (praca zawierała krytykę językoznawczej szkoły K. J. Marra, który od trzech dziesięcioleci był najbardziej autorytatywnym marksistowskim badaczem problemów językowych) oraz publikacja' "Ekonomiczne problemy rozwoju socjalizmu w ZSRR" wydana w październiku 1952 r- Zjawisko kultu Jednostki z jego wszelkimi konsekwencjami wywarło poważny wpływ na charakter stosunków l współpracy pomiędzy partiami robotniczymi i komunistycznymi w międzynaro-wym ruchu robotniczym. Odnosiło się to przede wszystkim do _partii komunistycznych, skupionych w powstałym w 1947 r. Biu- 324 -.' . -;,. . rze Informacyjnym .Partii Komunistycznych i Robotniczych, które z wyjątkiem partii komunistycznych Francji i Włoch, kierowały w swych krajach procesami budownictwa socjalistycznego. Budownictwo podstaw socjalizmu w krajach demokracji ludowej nie przebiegało bezkonfliktowo. Partie rewolucyjne tych krajów napotykały na szereg obiektywnych i subiektywnych trudności, które należało pokonad, a która wynikały ze słabo roz-' winiętych struktur apołeezno-gospodarczych w poszczególnych krajach, z dużych zniszczeń spowodowanych wojną, ? ostrej walki klasowej toczonej w szczególnej atmosferze "zimnej wojny", z pionierskiego charakteru zadań, które należało zrealizować, trudności te, oraz brak doświadczenia w procesie budownictwa nowego ustroju w sposób naturalny uzasadniały potrzeby oparcia działalności politycznej i gospodarczej tych partii na rozwiązaniach Jedynego istniejącego wówczas ł historycznie sprawdzonego wzorca budownictwa socjalistycznego, jakim było państwo radzieckie. Ż drugiej jednak strony warunki te stwarzały podatny grunt dla określonych nieprawidłowości, których powstaniu sprzyjał istniejący w ZSRR kult Stalina, a głównie Jego teza o zaostrzeniu się walki klas w miarę postępów w budownictwie socjalistycznym. W rezultacie, w poszczególnych partiach komunistycznych państw demokracji ludowej rodziły się tendencje do sekciarstwa i dogmatyzmu, które w praktyce państwowej sprowadzały się do zjawiska "administrowania pro-cesafti społecznymi w imię, przyspieszania zwycięstwa socjalizmu w każdym .kraju J. zwartości całej wspólnoty socjalistycznej11. -:;. . .Rozpowszechnianie zjawiska kultu jednostki w młodych państwach socjalistycznych, podobnie jak w Związku Radzieckim, "pomniejszała rolę partii i »as ludowych, pomniejszało rolę kierownictwa kolegialnego w partii i niejednokrotnie powodo-ł«ałQ poważne brakł w pracy, brutalne naruszanie praworządności socjalistycznej". Autorytet Stalina w poważnym stopniu wpłynął na charakter i .sposób kształtowania się obozu państw socjalistycznych jako systemu międzynarodowego. Po stosunkowo krótkim okresie (do 1947 r.) ożywionych kontaktów dwustronnych państw defflokracji ludowej, w któryjn podpisano szereg bilateralnych układów, ó ...... •,-•••; '"• ' ' '' • •" '•"•',( 325 , . • . • M» przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej, J Stalin stopniowo urzeczywistniał swoją, jaśli tak można narwać, "promienistą" ,kbn«9poję obozu socjalistycznego, uzasadnioną zresztą nara-at-taieB "zimnej wojny". Polegała, ona na. wprowadzeniu ścisłych związków każdego z krajów, demokracji ludowej ze Związkiem Radzieckim, wzmocnieniu powstałego obozu utworzeniem wspólnej organizacji ideologicznej (Biuro Informacyjne) i gospodarczej (KWPG) z jednoczesnym ograniczaniem współpracy bezpośredniej. Koncepcja ta wyeliminowała zdradzane przez niektóryc-h przy~ wódców państw demokracji ludowej skłooności do regionalizacji, której najważniejszym przejaweo! był rozważany przez Dymitrowa i Tito^jpłan Federacji Bałkańa}tłej (zgodnie z tą ideą Jugosławia zawarła JesieHl^TWyr. traktaty prxyjaini ze swoimi sąs iadaai i Bułga r i ą, Węgrami i Rumunią). V latach następnych itoaaekWencją praktyczną realizacji "promienistej" koncepcji obozu socjalistycznego był prawie całkowity zanik wizyt państwowych pomiędzy krajami demokracji ludowej. JJa początku 1948 r. pogorszyły się nagle oficjalne stosunki miedzy WKP(b) z Komunistyczną Partią Jugosławii. W poufnych l listach KC WKP(b) podpisanych przez Stalina i Moło-towa^do KC KPJ z 27 marca i 4 maja 1948 r. została przedstawiona krytyczna ocena dalałalności komunistów jugosłowiańskich, których oskarżano m. in. - o tolerowanie nastrojów antyradzieckich, o nacjonalizm, o zdradę interesów robotniczych, pojednawczy stosunek do imperializmu, odchodzenie od lenino-wskich zasad derrxikracji wewriątrapartyjnej i o inne "niezdro-yie* zjawiska w życiu partii jugosłowiańskiej, ten początkowo dwustronny spór międzypartyjny, przeniesiony został wkrótce przez Stalina na forus> Biura Informacyjnego Partii Robotniczych i Komunistycznych. Pod koniec czerwca 1948 r. znalazł on swoje rozstrzygnięcie w postaci rezolucji "O sytuacji w Komunistycanej Partii Jugosławii" przyjętej na posiedzeniu Biur&L w Bukareszcie 2 udziałem przedstawicieli ośmiu partii koraunis-tycznych, bez ko-komunistów Jugosłowiańskich, którzy nie wyrazili zgody na udział w spotkaniu. Rezolucja potępiła działalność Komuni-atycanej Partii Jugosławii. W wyniku nasilającego się w dal- -; 326 ; - • . .,, śzym ciągu sporu Biuro Informacyjne decyzją z listopada 19*»9 r. odmówiło KPJ miana partii komunistycznej, a Jugosławii - miana państwa socjalistycznego. Zerwanie oficjalnych stosunków mie-v /dzypaństwowych i międzypartyjnych pomiędzy ZSRR a Jugosławią \ / (wrzesień 1949 r.) wywołało długotrwały i ostry konflikt mie-\J dzy Jugosławią a pozostałymi państwami socjalistycznymi, oraz między KPJ a partiami komunistycznymi, co w efekcie przyniosło szkodę d^a interesów i prestiżu międzynarodowego ruchu robotniczego.^: . . Równolegle ze "sprawą Jugosłowiańską" w poszczególnych partiach komunistycznych zostały ujawnione grupy działaczy oskarżonych o "odchylenia prawicowo-nacjonalistyczne" i spiski kontrrewolucyjne wobec linii politycznej skoordynowanej w pracach Biura Informacyjnego. Y rezultacie wałki z "odchyleniem prawicowo-naejoaalistycznym" wielu przywódców i zasłużonych działaczy poszczególnych partii represjonowano. Większość z nich została później zrehabilitowana. W szczególnych yarunkaoh kultu jednostki w ZSRR i kra? jach socjalistycznych, po trzynastu latach przerwy, odbył się. w dniach (C-U października 1952^. kolejny XIX Zjazd tfKP(b). ~--Reprezentował on po7iad~67lff'*Iń' rzeszę członków Partii. Z referatem sprawozdawczym, podsumowującym i wysoko oceniającym kilkunastoletnią działalność Partii wystąpił GeorgiJ Malenkow, W wystąpieniu jego, w części poświęconej sprawom międzynarodowym, znalazły się również fragmenty nawiązujące do pracy Stalina "Ekonomiczne problemy socjalizmu w ZSRR", w której przywódca radziecki odrzucał obowiązującą do 1948 r. tezę o nieuchronności wojny między krajami socjalistycznymi i kapitalistycznymi. W ten sposób Malenkow nieśmiało zapowiadał mające wkrótce nadejść odprężenie w stosunkach międzynarodo- • ' wych... '- •..''.''-•'".• . -••-•' ••.'. • -. • • .' ••."• •'. ; • '- .' .•'''-:..". XIX Zjazd zaaprobował również przedstawione w referacie Maksima Saburową dyreKty»qiulątego planu pięcioletniego roz-y woju ZSRR ha lata/19^1-1955J Sowa, piąta pięciolatka stanowiła kontynuację poprzedniej polityki gospodarczej. Położono f niej wielki nacisk przede wszystkim na rozbudowę przemysłu •; Ciężkiego i dalszą elektryf ikaeję kraju przez wznoszenie wieł- . .,..-... . '>.•. •...::::'.';.:';. .,:•-. '• 327 kich elektrowni wodnych. .Założono Jednak nieco niższe tempo .przyrostu produkcji przemysłowej w porównaniu z planem poprzednim U 13,6* do 1254 rocznie). W praktyce psiągnie.to szybsze tempo przyrostu, który wynosił średnio 13,2% rocz- ' nie. ; .' :. v . . Od początku realizacji planu zaczęły występować niepokojące zjawiska - pr^de wszystkim poważne zwolnienie tempa wzrostu produkcji rolniczej. .Ulegające subiektywnym, stalinowskim kocepcjom rozwoju gospodarczego władze odpowiedzialne za planowanie nie liczyły a i ę. z obiektywnymi warunkami rozwoju rolnictwa l Jego faktycznym poziomem. W referacie sprawozdawczym XIX Zjazdu Malenkow podał zdecydowanie zawyżone rezultaty zbiorów zbota z okresu 1949-1952* rzekomo .. wynoszące Q mid pudów (faktycznie zbiory nie przekraczały 5 mld). Kie licząc się., z faktami plan przewidywał zwiększenie produkcji zboża o 40-50fcf czyniąc to podstawowe dla gospodarki zadanie praktycznie nierealnym. Podobnie przedstawiała się, sytuacja w hodowli, gdzie również zawyżono dane wyjściowe, planując optymistycznie wielki przyrost produkcji. Kolejnym negatywnym zjawiskiem realizacji piątego planu •gospodarczego był mniejszy od przewidywanego wzrost wydajności pracy. Oddawane do eksploatacji nowe inwestycje w przemyśle, pochłaniające wielkie sumy nakładów, nie dawały o-czekiwanych rezultatów, przedłużał się proces opanowania nowych technologii przez nieprzygotowanych do tego pracowników. Szwankował system zarządzania i kierowania nowoczesną gospo- darką narodową. •U- Kolejnym referentem XIX Zjazdu był Sikita Chruszczow, który przedstawił zmiany w Statucie WKP(b). XIX Zjazd podjął u-^ chwałę o zmianie nazwy partii na Komunistyczną Partię Związku Radzieckiego (KPZR), wychodząc z ułożenia, że podwójna nazwa partii <"komunistyczna" i "bolszewicka") straciła swój sens polityczny ^partiamieószewicka dawno Już zeszła z areny politycznej ZSRR), Na Zjeździe przyjęto również inne zmiany w strukturze Partii< Biuro Polityczne KC przekształcono w dziesięcioosobowe Prezydium KC (skład Prezydiumi Georglj Malenkow, Ław- .338. rentij Berta, Wiaczesław''MołotdW, Kllment Woroszyłow, Nikłta Chruszczow, Mikołaj Buł^wnln, Łazar Kaganowicz, Anastas Miko-Jan, Maksim Saburow, Micfcalł Pierwuchin). Komisję Kontroli Partyjnaj zreorganizowano v Komitet Kontroli Partyjnej przy KC KPZR. Do nowego Komitetu Centralnego wybrano 240 członktfw, tjv dwukrotnie więcej niż w poprzednia składzie KC. Po dyskusji, v której delegaci bezkrytycznie podkreślali wielkie zasługi Stalina w dziele budowy państwa radzieckie-. go l jego'ustroju, jednomyślnie przyjęto wszystkie uchwały Zjazdu. Na końcowym posiedzeniu Zjazdu wystąpił Stalin, przedstawiając ocenę pozycji Związku Radzieckiego w układzie sił politycznych świata. Minęła Już epoka - podkreślał on m. In., ' . w której Związek Radziecki stał sam, Jako izolowany bastion i twierdza socjalizmu. Obecnie Kraj Rad otoczony jest przyjacielskimi "brygadami uderzeniowymi11, którymi są kraje socjalistyczne. Solidarność i współpraca z nimi ułatwia Związkowi Radzieckiemu urzeczywistnianie jego wielkich zadań historycznych. Stalin podkreślił również znaczenia poparcia jakiego • " udzielają sobie wzajemnie KPZR i partie komunistyczne wszysfc* kich krajów świata w walce rewolucyjnej. t? XIX Zjeździ^ brały udział 4<* delegacje zagraniczne reprezentującej partie komunistyczne i robo-tnlcze świata. Do trybuny zjazdowej skierowano wiele pozdrowień od szeregu "•'. partii komunistycznych państw zachodnich. Było to dowodem świadczącym o wielkim autorytecie, jakim KPZH cieszyła się nst forura mie.dzynarodowynij świadczyło to również o wielkim uznaniu jakim cieszył się osobiście Stalin. Z jego bowiem i-siienieca łączono sukcesy w budownictwie socjalizmu w Związku Racjzifcckiss t w krajach socjalistycznych. Miedzy innymi jafflu •• •.'.' zawdzięczano sukcesy ruchu robotniczego w państwach kapitalistycznych, .'...... • . '' ' V kilka miesięcy po XIX Zjeździe, 5 marca 1953 r., po sześciodniowej nagłej chorobie w wieku 73 Ist. , zmarł Stalin. \ Jego &6iere, stanowiąca poważny wstrząs dla narodu radzieckie" go, oznaczała zamkniecie pewnego etapu budownictwa komunis-tye/.nego w Związku Radzieckim i w rozwoju międzynarodowego FU- .,ćh.u Rozdział XVI NA DRODZE DO ODPRĘŻENIA ŚWIATOWEGO rowrśt do leninowskich najga w życiu partyjnym \ i panstwcwyru ' •W dzień po Sfij/iie Stalina, >6 marca 1953 r. odbyło si$ wspólne --.d* . plenum, .KC PJPR, Rady Ministrów i "Rady N»j-wytsz«f j Związku Radzieckiego, na którym podjęto szereg konie-cznych decyzji w aakrcsie organizacji nowego kierownictwa w •, l i v państwie. • . ; Stanowiska, które dotychczas zajwował Stalin, tj| preaie- jego Jłliski yapół- etit; po - pracownik /"eorgij Mśler.kowC l któx'y JeAriak już po tygodniu -14 aarca - ^1'Uiy^'uówał 2 funkcji Sekretarza. Przea najbliższych kilka miesięcy par-tlij Kierowano kolektywnie. V.'tcepr8aiieranit ŁO-»ianowani ^iko^a.'j (autganJ .p / Ławr t* o , , V "ia/ Wiaczesław Łaz»r\ Kagąr.owipz. /Pr^bwoiiniczącyir, ' tyfium Sady Najwyższej ZSRR mianowany został, aa miejsce JJikołaja Szwernika, oroa.; yl aresztowaniu Berii ukazał się 10 lipca). Decyzją plenum Berle usunięto z centralnych władz partyjnych, wykluczając go równocześnie z szeregu członków KPZR, .lako wroga partii i narodu radzieckiego. 16 grudnia tegoż roku prasa radziecka doniosła, że wyrokiem Kolegium Wojskowego Sądu Saj-wyżasego Berta i grupa jego współpracowników (a. in. Herku- . łów, Dekanozow - łącznie 7 osób) zostali rozstrzelani." i Plenum lipcowe uznało również za konieczne zmienić po- . . przednią sytuację, w której organy MSW w praktycznej działalności wyszły spod kontroli partii, odgrywając nieprawdopodob-' nie wielką rolę w systemie organizacji państwa radzieckiego. Stwierdzono, że w przyszłości podstawowym zadaniem organizacji partyjnych na tym odcinku winna być stała kontrola nad działalnością organów HSW, na wszystkich szczeblach iph działania. V czaaie plenum lipcowfego stwierdzono poważne naruszenie leninowskich norm życia partyjnego, bolszewickich zasad partyjnego kierownictwa, odchodzenie od postanowień "Statutu par* til". Zasygnalizowano szereg poważnych naruszeń w kierowaniu życiera gospodarczym państwa, w szczególności w sektorze rolnym. "•...•« t f Kole jna wrze3riiowe_L>łenuir. KC KPZR 195JSir. powołało na . stanowisko I sekretarza KC /NiKlt^ Chrusac^ową. wieloletniego sekretarza KC Komunistycznej Partii Urtrai?. Podjęte wcześniej działania zmierzające do likwidacji bo- 331 • leśnych skutków pogwałcenia zasad praworządności socjalistycznej kontynuowano, rozszerzając ich zakres. * Powołano specjalną komisję do zbadania faktów nieuzasadnionego stosowania represji w okresie kultu Stalina w latach 1935-1938 i 1943-.-1952. W rezultacie jej działalności sporządzono listę psób niesłusznie oskarżonych i na jej podstawie zrehabilitowano, często pośmiertnie, tysiące działaczy partyjnych, gospodarczych i administracyjnych. W 1954 r. zrehabilitowano (bezpodstawnie oskarżonych) tysiące oficerów Armii Radzieckiej na czele z marszałkami Tuchaczewskla, Bliłcherea, Jegorowęm. ^. Zrewidowano tzw, "sprawę leningradzką". Zrehabilitowano znanych działaczy partyjnych, m. in. sekretarza CK WKP(b) Kuz-niecowa, zastępcę przewodniczącego Rady Ministrów - Woznie-sieńsklęgo, przewodniczącego ilady Ministrów Federacji Rosyjskiej - Rodionowa. Tylko w latach 195^-1956 Kolegium Wojskowe Sądu Najwyższego zrehabilitowało 7679 osób, Ml* zrehabilitowano natomiast przywódców opozycji troc-kistowsko-zinowiewowskiej l innych ugrupowań frakcyjnych w partii. W poważnya stopniu wymieniono kadrę w aparacie bezpieczeństwa publicznego, -W sądownictwie i prokuraturze. Nad działalnością Organów bezpieczeństwa wzmocniono nadzór prokuratorski. : W latach .1954-1955 przeprowadzono poważną reorganizację aparatu państwowego i uproszczono jego strukturę. W wyniku połączenia wielu ministerstw (Uchwała z raarca 1953 r.) liczba ich spadła z 53 do 25. Zainiejszono również liczebność urzędników w organach administracji.^ Proces odnowy podjęty po śmierci Stalina objął również życie gospodarcze państwa. Ewidentne sukcesy dwóch powojennych pięciolatek w sektorze przemysłowym, nie mogły przeało- faktu nienadążania w produkcji środków konsumpcyjnych, w szczególności środków spożycia. Dlatego główne zadanie gospodarcze, jakie postawiło sobie nowe kierownictwo państwowe /od 1953 r., polegało na przyspieszeniu rozwoju przemysłu lekkiego i spożywczego w celu pełniejszego zaspokojenia materialnych potrzeb ludności. Podobnie jax w życiu politycznym, również i"w gospodarce. 332 należało rozpocząć od opraw podstawowych, tj, zlikwidować nadmierną centralizację decyzji bieżącego zarządzania p^sesami gospodarczymi oraz towarzysząca Jej zjawisko przerostów administracyjnych, które rozwinęły się w latach poprzednich. Przykładowo, w liczbie 44 800 tya. robotników i pracowników zatrudnionych w 1954 r. aż 6516 tyś. to personel administracyjny. Oznaczało to, że na siedmiu robotników i pracowników jeden ż nich pracował w apsracie administracji gospodarczej. Centralizacja zarządzania gospodarką wynikała z wyrosłej w atmosferze lat trzydziestych i drugiej połowy lat czterdzies-. tych nieufności politycznej do niższych szczebli 'arisinistra-cjł gospodarczej. . Zapoczątkowane w 1953 r. reformy administracji gospodarczej szly v kierunku decentralizacji decyzji zarządzania i kierowania ekonomiką kraju, przy nienaruszaniu zasady centralizmu demokratycznego i pozostawieniu w dyspozycji wia4? centralnych. strategicznych decyzji rozwojowych. Największy jecliiak niepokój budziła trudna sytuacja radzieckiego rolnictwa* Obserwowano bowiem faktycznie niskie tempo wzrostu produkcji rolnej, Najpoważniejsze trudności występowały prs»de wszystkim w produkcji ziemiopłodów - zwłaszcza v szczególnie Vażnej dla wyżywienia ludności produkcji zbożowej. Obnltenłu tempa wzrostu produkcji roślinnej towarzyszyło zaha-jsowani e •rozwoju w hodowli. Pierwszą - pró^ą szerszego spojrzenia na trudną sytuację rolnictwa, ~ jednoczesnym określeniem podstawowych przedsięwziąć mających przynieść poprawy sytuacji, było wrześniowe • plenuw XC KPZil w 1953 r. ' Uznano wówczas, że główną przyczyną słabego rozwoju produkcji rolnej było naruszenie zasad materia-łnegq .•/.aititeresowanta kołchoźników, nitwłąściwa polityka .'w dziedzinie doataw obowiązkowych i skupu produktów rolnych, biedni* polityka podatkowa -tOduc kołchozów, błędy w planowaniu ł organizacji produkcji r.vlr:ej oraz .niesłuszna, krzywdzącą polityka cen. Przykładowo w 1953 r. ceny za -'.dostarczane państwu w ramach dostaw obowiązkoi.fłyiływały się śi^edńio na poziomie! roku 1940, gdy tysiczaaem ceny detaliczne wzrosły średnio o ok, 6Q?». w po-rówftsnjii z okres am przedwojennyia. kołoohoźników artykuły f-jln wych i sV.u;ia . 333 W celu podiKlesłenia poziomu produkcji roślinnej i cej plenum wrześniowe KU KP2R zdecydowało obniżyć norray dostaw obowiązkowych miąoa i ralelta, podnieść ceny produktów róluych, zuuiiejszyd podatki l wydzielić niezbędne środki inwestycyjne na 'poprawę warunków pracy i produkcji w kołchozach. W wyniku tych decyzji dochody kołchoźników w latach następnych (do 195? r.) wzrasły o 5G mld rb. Kolejnym krokiem, zrałei-sajricym do wykorzystania istniejących w rolnictwie rezerw, produkcyjnych na rzecz zwitjksaenia wzrostu produkcji zbóż, był wysunięty przez plenum KP KPZR na przełoaie lutega i marca 1954 r. apel o zagospodarowanie ugorów we wschodftich obszarach kraju - w Kazachstanie, na Syberii, Uralu, , Powołżu i v północnym Kaukazie. Projekt ten, zakłeaa-jący zagospodarowanie do 1955 r. ok. 26-30 min ha ugorów zó-» atajt entuzjastycznie przyjęty przez 6polecfSR-'two, w szczególności przez młodzież konspmolską. V odpowiadał na apel partii na obszary objęte akcją wyjechało w latach 19'>4-1955 ok. 1,6 aln młodych ludrL, . a. w latach 1^6-1958 dalsze. 3 min. studentów robotni.Ków l pracowników, tf akc.ji tej brały r<5wnież udział brygady młodzieżowe z bratnich krajów socjalistycznych. - z Cse-cśiosłowacji, Bułgarii, Polski,. Węgier, ftumunii . i Chińskiej .•••; Rtfpubli.Ki Ludowej. Wprowadzone w latach 1953-1954 zwiany polityki rolnej w Związku Radzieckim nie zlikwidowały automatycznie wszystkich gospodarczych konsekwencji błędnej polityki stalinowskiej. Nowa polityka, rolna spowodowała jednak '. zisaczny wzrost produkcji 'j; wzrost ten obserwowano snlej więcej do 1559 r., a na-it.jjpnie nastąpiło noKt» 2ahaaovanie spowodowane wycacrpaniem się » rozwoju ekstensywnego. n- •połlt Istotną rolf w procesie eliminowania z życia społeczno--politycznego Związku Radzieckiego ujemnych zjawisk, które narosły v okresie kultu Stalina,, odegrał XX Zjazd KPZK.obra-. 'itóJaś.y. w Moskwie w dniach • %g .^ "fe ^iJUiŁagg J* 956 r f| V Z jeż-* brało udział"***f43§ delegatów reprezentujących 7 215 505 ^^f! ••33*. członków i kandydatów partii. V charakterze gości przybyły na Zjazd delegacje partii, komunistycznych i robotniczych z 55 krajów. W referacie sprawozdawczym KC KPZR wygłoszonym przez K. Chruszczowa została dokonana analiza aytuącji międzynarodowej i wewnętrznej ZSRR oraz podsumowano wyniki działalności partii w okresie od ostatniego Zjazdu i nakreślono perspektywy bu-• downictwa komunistycznego. \ Ważne znaczenie dla partii radzieckiej i międzynarodowego ruchu komunistycznego miały wysunięte w referacie tezy i wnioski wynikające z uogólnienia aktualnej sytuacji międzynarodowej i nowych zjawisk zachodzących w świecie. * Nowa teza XX Zjazdu, wypływająca z analizy nowego układu sił między socjalizmem a kapitalizmem, zakładała możliwość zapobieżenia wojnie światowej* "W tych nowych warunkach - głosiła rezolucja Zjazdu - pozostaje oczywiście w mocy leninowska teza, ze dopóki istnieje imperializm, utrzyssuje się również ekonomiczna podstawa wojen [...] Nie ma jednak bezwzględnej nieuchronności wojen. Istnieją obecnie potężne siły społeczne i polityczne, które rozporządzają poważnymi środkami, aby nie dopuści d eto rozpętania wojny przez imperialistów, a jeżeli imperialiści spróbują rozpocząć wojnę - odeprzeć agresorów druzgocącym ciosem, udaremnić ich awanturnicze plany" «? Mówiąc ł«? naczoj - wzrost potęgi państw socjalistycznych i spFzymierzo^ nych z nimi puchów rewolucyjnych i demokratycznych stwarzał ' nową sytuację w świecie, w której siły te mogą nie dopuścić do rozpętania .wojny światowej. Wynikające, z takiego rozumowania praktyczne wnioski w dziedzinie polityki zewnętrznej państw socjalistycznych, oparte na zasadach pokojowego współdziałania państw o odmiennych ustrojach, określiły długofalową strategię całego ruchu komunistycznego na arenie międzynarodowej. . Odrzucając doktrynę o nieuchronności wojen przed ostatecznym załamaniem kapitalizmu, XX Zjazd równocześnie sformuło-r wal tezę o możliwości pokojowego współistnienia odrębnych systemów społeczno-polityćznych. , V materiałach Zjazdu podkreślono, że współistnieniu nieodłącznie towarzyszy pokojowe współzawodnictwo, walka ideologiczna, a przede wszystkim e- konomłczna, która w praktyce tycia potwierdzi wyższość u* stroju socjalistycznego nad kapitalistycznym. "Zjazd uznaj* za niezbędne • głosi rezolucja - kontynuowanie . z całą wytrwałością wałki o rozwiązywanie w jak najkrótszym hlstory-' cznie czasie w drodze pokojowego współzawodnictwa gospodarczego głównego zadania ekonomicznego Związku Radzieckiego, polegającego na tym, by w oparciu o wyższość socjalistycznego systemu gospodarki doścignąć i prześcignąć pod względem produkcji na jednego mieszkańca, rozwinięte kraje kapitalistyczne". Zjazd sformułował również nowe wnioski w zakresie dróg rozwoju rewolucji, 'uznając stanowicie istnienie różnorodności fora rewolucji l możliwość Jej zwycięstwa w drodze pako-Je-wćj. "Jest całkowicie zgodne z prawami rozwoju - czytamy w rezolucji Zjazdu - że formy przejśoia krajów do socjalizmu będą w przyszłości coraz bardziej różnorodne, przy czyn nie jest konieczne, by realizacja form przejścia do socjalizmu we wszystkich warunkach była związana z wojną domową [...} W nowych warunkach klasa robotnicza •[..<]• Sioże zadać klęskę reakcyjnym, antynarodowyn siłom, zdobyć trwałą większość w parlamencie i przekształcić go z organu demokracji burżuazyj-nej w narzędzie rzeczywistej woli ludu*. To sformułowanie Zjazdu odkryło przed klasą robotniczą państw kapitalistycznych nowe, szersze perspektywy valki o prseoiany społecznej oznaczało również radykalną zmianę stosunku Związku Radzieckiego c!° przemian społecznych dokonywanych siłami burżuazjl na pbsżarze tzw. Trzeciego Świata. pPoważne miejsce w pracy XX Zjazdu KPZR zajęło zągadnie- —V nilTprzezwycięienia kułtu jednostki i jego następstw. \ Temu -s .' • • . zagadnieniu Chruszczow poświęcił oddzielny referat pt. "O kulcie Jednostki l jego następstwach", w któryś dokonał szerokiej analizy genezy i skutków kultu Stalina. Zjazd zapoznał się również z wynikami prac irosicjl badających fakty naruszania ;>raworządności. Na forura 2jaadu przeprowadzono też konsekwentną krytykę Zjawiska kultu jednostki w ruchu komunistycznym. KPZR zdawała sobie sprawę, że podjęta jawnie krytyka kal-,tu jednostki, wymierzona przede wszystkim w osobę Stalina, 356 -• ...._.• ze względu na jego wielki autorytet v ruciiii komunistycznym, mo*i; wywołać pewne przejściowe trudności i te może być łatwo -wykorzystana prze? wrogie ośrodki propagandowe dla celów antyradzieckich. Równocześnie jednak, kierownictwo "partii prąe--konane było, że •'• z punktu widzenia interesów narodu t partii ^przeprowadzenia tej krytyki przyniesie w perspektywie czasu pozytywne rezultaty i atworsy trwałą gwarancję, by w .przyszłości v partii i w państwie radzieckim nie wystąpiły podobne zjawiska. : V decyzjach 2jazdu, . jak'również'w u^hv,-ąle KC .KPZH i;itferoff -lipca.1L5(>.r, BQ_prŁe»yLifLęn4.u kultu jpćlnostkł i jego na- < '"~ ' --'''•-- • -.~-%,s.^is.;aS!MS% atępstw* zawarto odpowiedzi na nurtujące inagy członkowskie .. . -s-J^******1**""' ' * pytania dotyczące przyczyn powstania kultu, jego przejawów i następstw. -.-... ' . V wśród^orayczyn^ które zrodziły kult osoby Stalina wymię-? niono w uchwale dwie; „jjgtąry obiektywnej^ •» przez 'co i no konkretne, historyczne warunki rozwoju Związku Radzieckiego oj aż przesłanki •sublaktgsiiłj' wiążące się z pewnyiai cechami osobowości Józefa Stalina, ,-. . . '.-.- Budownictwo socjalizmu w Związku Radziecki® oiibywsio się v skomplikowanej sytuacji międzynarodowej :i wewnętrznej, kto-* ra obiektywnie wymagała - jak to stwiardzono w uchwale KC" KPZR.-, "żelaznej dyscypliny, nieustannego zwiększania czujności, jak najściślejszego, scentralisowanego kierownictwa. Musiało to wywrzeć' ujemny wpływ na rozwój niektórych fona demokratycznych". Tym ograniczeniom Stalin stopniowo zaczął . nadawać, nawet wówczass gdy przestała istnieć obiektywna potrzebą ich stosowania, "charakter nora życia wewnątrzpartyj-. KŁ-3O- i państwowego*. ,; Istotny wpływ na rozwijanie się kulfcu jednostki miały również niektóre ujemne cechy osobiste Stalina, na które : zwrócił .Jut uwagę Lenin, Ono spowodowały, że Stalin nie ': po-.-' trafił odpowi«'lnio zdynkontować swoich niewątpliwych a&sług « aiftcesach i rozwoju państwa, i w rezultjcia,1 aieponsi^-rniii' f-c-7.ecenl.ał swoją nieosnylnoii i popierał gloryfikację ' swojej Sens pcKłjtjtej na K'/,. Zjeździe krytyki kultu j«śiga^1&*YŻL socjaliziau. "V działal-»ośićT~l^r§tallna - stwierdził Chruszczow - widzimy dwie strony j pozytywną, którą popieraay i ceni»y oraz negatywną, którą krytykuje»yt potępiamy i odrzucamy 1...1 Partia nasza i «y wszyscy zdecydowanie osądzamy Stalina za te ciężkie błędy i wypaczenia, które przyniosły poważną szkody aprawie partii i narodu''. ("Prawda z 28 VII 1957 r.}: Publiczna, oficjalna oceną i krytyka kultu jednostki dokonana na %X ZjesŁdai* KPZR miała daleko idące konsekw«tsc je dla całego światowego . ruchu koaunlstycznęgo. Decyzje Zjazdu podjęte W tym zakresie "wytworzyły atmosferę sprzyjającą twórczeau rozwijaniu teorii, strategii i taktyki ruchu komunistycznego, «' także ożywieniu tycia partyjnego i stosunków międzypartyjnych, zgodnie z zasadaai laninlzmu", v • : Już wkrótce po Zjaidzie podjęto konkretne przedsięwzięcia -LL- w celu twarzenia„,,jłowyc.fa form współpracy ci^dzy partiaiSi komu-"~~\ nistycmy»i|\^ńaia4^5^^r. zakończyło d*iałalno4<5 Biuro lo-f for»acvjn« P^tl^KMwntfiAycznych i Robo.t»iczych. l W opubliko-JO^iu^anyajl? IV 1956"-r* ktHBuńlkacie oficjS^ym wyrażono przokorsa-' ale^ że partie komunistyczne "rozwijając swą działalność zgodnie ze wspólny-ai cechami i zasadaoi partii aarkcistowsko-leni-nowśklej oraz właściwościami narodowy?,J ł wartmkaal v swych krajach, znajdą nowe pożyteczne foray zadzierzgnięcia naiędzy sobą więzi i kontaktów". (*0 trwały Pokój i Demokrację Ludową" ' z i? rv^i956 r,)'.--';' .::'. '•:.' . ' ;.. •• • : • I^Hleeo wczeSł4ej, 19 lute&p 1956 r. opublikowano komunikat w sprawie Komunistycznej Partii Polski, stwierdzając w nią, ze rozwiązanie KPP w 1933 r. było całkowicie bezpodstawna. Tya sa»ys KPP została zrehabilitowana, j j,--,e - . • '. • • -->-; • f Kolejnym dowodea tworzenia nowsj atmosfery »apółpra;:y aiędiypartyjnej w ruchu komunistycznym- była dalsze nie stOisutikAw komunistów radzie-kich ze ZwiąsfciKa''(.• rii, Podczas wizyty J. Broz-Tlto^ w Hci»kwie (5-23 VI-. r.) podpisano tzw.. Brydajnoaci pracy. Plenum grudniowe 1956 r., analizując trudności powstała V trakcie realizowania zadań produkcyjnych pierwszego roku plenum pięcioletniego, wskazało również główne ich źródło • braki w pilnowaniu gospodarki narodowej i złe zarządzania przez jalnistfcrs twa pracą podległych i» przedsiębiorstw, Zrodziła się, w tan sposób konieczność stworzenia takiej organizacji zarządzania przemysłem i budownictwem, która by najbardziej odpowiadała osiągniętemu praez ZSRH poziomowi i ska- ... łl prodiłłrcji. Ha odbytej w maju 1957 r. sesji Rady Sajwyższej ZSfiJł uchwalone ustawę, reorganizującą ąysfcem zarządzaniai p'rz*-- '. myelea l budpwjict«siE, tworząc 105 regionalnych Rad Cospodar- ; kj. Sarodowej (Sownąrcbo^y) , kt^re zastąpiły (rozwiązane d^-cyzją plenum KC? 8P2ft •*. lipca: 1957 r.) większośó ( Ż5 ) •: przemy-r ,-fłov»ych ainlsterstw związkowych i cały szereg republikańskicfa, ;.Sę*»«rchOKy tóiałały -'w. nowo utworLonych rejonach adałniatra- - cyjoó-goąi»o:darezych. ftsorganizacja ta miała na cflu zlikwido-wanl« barier resortowych i uoożliwieołe pełniejszego wyk*-- •jrzystania lokalnej specyfiki terenu w realizacji planów, gos- RadzieuiiŁ;« Ykrdtce po JLX 2j»idzłfe KPZH przedsięwzięcia w kierunku podniesienia stopy życiowej i pozioau kulturalnego społeczeństwa. O dwie godziny skro-cono dzień pracy w sobotę i w dni przedświąteczne, przedłużono urlopy óacierzyńskŁe, o dwie godziny zmniejszono daień pracy młodocianych robotników, a w wielu gałęziach przemysłu u-śtalono 7 lub 5-godzinny dzień pracy. Zniesiono opłaty za naukę w starszych klasach szkoły średniej, w średnich szkołach specjalnych i na wyższych uczelniach. Znęcanie zwiększono emerytury i renty inwalidzkie. Zalany w pracy wewnątrzpartyjnej, w praktyce gospodarczej i polityce zewnętrznej Związku Radzieckiego wprowadzone decy-.zjawi XX Zjazdu KPZR zostały w pełni zaakceptowane przez społeczeństwo radzieckie. Doniosłości tych zmian, ich obiektyw- . nej konieczności nie zrozumiała jednak niewielka część kadry kierowniczej partii i państwa radzieckiego. Wkrótce też wyłoniła się * ł°ni« prezydium KC KPZR grupa antypartyjna (Ma-lenkow, Kaganowłcz, Mołotow, niecą pólniej Szepiłow), która zmierzała do saiany linii politycznej partii i storpedowania jej poczynaó w dziedzinie polityki wewnętrznej i gagranicsnej. Działacze ci występowali przeciwko rozszerzeniu praw republik związkowych w dziedzinie budownictwa gospodarczego i kultural-negb oraz przeciwko f>adj«jty» przez partię środkom mającym na salu przeszkodzić reorganizacji systemu zarządzania przeaysłe-o ł budotmictwesi. \~V lipcu 1957 r. w łonie KC KP2R nastąpiły zmiany personalne, w wyniku których usunięto ze składu członków KC i prezydium KC Balenkowa, Kaganowieza. Mołotowa i Szepiłowa. •ffj.ąŁ»§ 1958 r. stanowiska oreaiera rządu radzieckiego'. i członka Biura Politycznego KC partiiopuścił Suł^anin. W mar-«u 1956 r. Rada Najwyższa ZSRR wybrała iwJTly skład prezydium Hady i jej przewodniczącego - jforoszyłowa draż zatwierdziła nowy skład Sady Ministrów ZSHH poyprJewotfnićtweis Chruszczowa, który łączył tę funkcję Z obowiązkami I sekretarza KC KF2H. * tyis okresie uznano, ze Związek Radziecki ostatecanie 2akodczył budownictwo społecieńitwą socjalistycznego.,.! Zagad-tti»nla te przedyskutowano w początkach 1959 r. na XXI Zjeździe Partii, na którym przyjęto pień budowy materialnych podstaw Początki odprężenia w stosunkach Vachód-Zaohód. Walka ZSRR o osłabienie napięcia międzynarodowego Zmiany wewnętrzne, które nastąpiły w Związku Radziecki* po śmierci Stalina wpłynęły w poważnym stopniu na politykę > zewnętrzną Kraju Rad. Walcząc z niekorzystnymi zjawiskami kultu Jednostki, które objęły również płaszczyznę polityki zagranicznej, Komitet Centralny KPZR i rząd radziecki zdecydowanie- zweryfikowały szereg nieprawidłowości we wzajemnych stosunkach, Zarówno z państwami kapitalistycznymi, jak i *,:. krajami demokracji ludowej. Zmianie uległ również styl i metody radzieckiej działalności dyplomatycznej oraz instytucji radzieckiego handlu i wymiany zagranicznej. Zaktywizowano różnorodne formy wymiany międzynarodowej, prowadzonej przez instytucje naukowe, kulturalne i organizacje społeczne. Istotny sens takich właśnie fora współpracy międzynarodowej wyraził premier Malenkow przemawiając do goszczącej w Moskwie w 1954 r. delegacji brytyjskiej Izby Gmin) "Uważam, ze najmądrzejsza, polityką jest pokojowe współistnienie, inaczej- gro- . .:zi naa wojn»», - ' •,',.''. ! Po 1933 r. nastąpił w Związku Radzieckim okres wzmożonej • aktywności w radzieckiej polityce zagranicznej. Za najważniejsze .jej zadanie .uznano zmniejszenie dotychczasowego napięcia międzynarodowego. Cel ten był punktem wyjęcia do inicjatyw ! pokojowych ZSRR podejmowanych od tej pory , już nie tylko na fo-runs OH2, ale także poza tą organizacją. V maju 1953 r. z inicjatywy Związku Radzieckiego nastąpiła normalizacja stosunków radziecko-tureckich, W nocie ministra spraw zagranicznych Mołotowa z 30 V 1953 r. Związek Radziecki poinformował Turcję, iż rezygnuje z pretensji terytorialnych zgłoszonych pod adresem tego państwa po zakończeniu II wojny światowej (okręgi; karski, ardagański, artwiń*-»kł). Podobne oświadczenie przesłano rządowi irańskiemu. Poważnym sukcesem w radzieckiej polityce odprężeniowej było doprowadzenie przy współudziale ZSRR do zawieszenia -broni w Igre^^Upiec 1953 r. - patrz rozdz. XV). ^Czynnlkłcm wzSSćniająeym międzynarodową pozycję Związku Radzieckiego w tym okresie było wyprodukowanie przez uczonych radzieckich bomby wodorowej ł przeprowadzenie Jej eksplozji w dniu ta III 1953 r. Fakt ten nie tylko ostatecznie złamał monopol atomowy Stanów Zjednoczonych;, ale równie* spowodował, ie ZSRR będzie do «aja 1956 r. Jedynym w swiecia dysponentem tej niszczycielskiej broni. Fakt ten odegrał i-stotną rol« « kształtowaniu nowego układu sił na forum miedz ynarodowym. Zauważalna zmiana klimatu politycznego stworzyła realne warunki do zwołania konferencji przedstawicieli wielkich mocarstw, n» której przedyskutowano by problemy, których rozwią-iani* mogłoby złagodzić napięcia w stosunkach międzynarodowych. ;Takl» pierwszym, PO długiej przerwie, spotkaniem na szczeblu" ministrów spraw zagranicznych była konferenc^a_berr pińska, która odbyła się w dniach 25 1-1.8 II 1954 r. Głównym celen konferencji miało być rozwiązanie sprawy Siemiec i Austrii; Związek Radziecki przedstawił w trakcie obrad projekty traktatu pokojowego 'z fSieacami oraz ogólnoeuropejskiego układu o bezpieczeństwie zbiorowym w Europie, które ze względu na i«t«tnę rozbieżności nią zostały przyjęte. Z kolei droga do zjednoczenia Niemiec proponowana przez Zachód (tzw. plan Edena) była nie do przyjęcia dla Związku Radzieckiego. Automatycznie więc nieaktualna stała się takie radziecka propozycja zawarcia ogólnoeuropejskiego układu o bezpieczeństwie zbiorowym z udziałem BFH i BRD, a później zjednoczonych Jut Kiemiec. Hie osiągnięto również porozumienia w kwestii zawarcia traktatu pokojowego z Austrią. Konferencja berlińska ministrów spraw zagranicznych czterech mocarstw, mimo ie nie doprowadziła do rozwłązajiia pro-bleasu bezpieczeństwa europejskiego, była wydarzeniem wielkiej wagi. Zapoczątkowała ona, po latach poważnego napięcia międzynarodowego, dialog polityczny , między wielkimi mocarstwami i w ten sposób stworzyła przesłanki odprężenia w stosunkach ąiiędzy Wschodem a Zachodem. Miejscem kolejnego spotkania przedstawicjjU^wielkich mocarstw w dniach 26 IV-21 VII 1954 r. byłs(jariew^> Zwołaniu konferencjl było konsekwencją Jedynej, uzgo . Uchwały XX Zjazdu KPZK przyczyniły się do dalszego rozwoju stosunków Związku Radzieckiego j państwami socjalistycznymi. Konkretnym krokiem w kierunku urzeczywistnienia teoretycznych -wniosków wypływających z uchwał XX Zjazdu było ogłoszenie .przez rząd ZSRS "Deklaracji p podstawach ^rozwoju Ł dalszego usiacniaula przyjaźni między Związkiem Radzieckim a innymi państwami socjalistycznywl" (30 X 1956 r.). "Deklaracja* zawierała program kształtowania wzajemnych stosunków państw socjalistycznych na zasadach całkowitego równouprawnienia, niezależności państwowej i suwerenności, niemieszania się w sprawy wewnętrzne. "Deklaracja" podkreślała znaczenie zawartego przed roklea Układu Warszawskiego, na nocy którego państwa członkowskie przyjęły wzajemne polityczne i militarne zobowiązania dla sapawniania pokojowej egzystencji swych naro-iów,- nienaruszalności granic, wspólnej obrony przed e-wentuąlną agresją. Dokument podkreślał potrzebę przestrzegania leninowskich zasad rówiouprasmienia narodów i priypoai-ńał o konieczności pełnego uwzględnienia przeszłości historycznej i specyfiki rozwju ; każdego narodu, który wkroczył na drogą budownictwa ustroju socjalistycznego. "Deklaracja"1 z 30 X 1956 r. stała się podstawą do rozmów dwustronnych kierownictwa KPZR ł rządu radzieckiego z delegacjami partyjno-rządowyml Polski (listopad 1956 ri), Ruajunii {listopad-gruiłzień 1956 r.}, NRD (styczeń 1957 r.), Czechp- . ;8ł.owacjŁ'(stycz«A 195? r,\ Bułgarii (luty 1957 r.), Wigier (marzec 195? r.) i Albanii (kwiecień 1957 r.). Ustalenia przyjęte w rozatowach połsko-radzieckieh stanowiły dla innych państw socjalistycznych *wór porozumienia ze Związkiem Radzieckie. '.';._; :.'•.••'•.'.. ;';-' Doskonalenie współpracy wewnątrz wspólnoty państw socja- ",'"'*•• ' '• -• ' .... • . • • • " - llstycznyyh i przeprowadzone w ramach tego procesu zmiany w . płąszczyiSnia stosunków międzypartyjnych t międzypaństwowych wywołały burzliwe dyskusje w.4ród dłłałac;:y partii koaunisty-cżnych ;t robotniczych, V dyskusjach tych, którym . towarzyszyła krytyka wypaczeń mającyDh miejsce w przeszłoiioi, ujawniły się ; skrajne te»dfl"CJ« w sensie dogmatyczni-a i rewizjoni- stycznya, stanowiące okazję 4o prób interwencji.. ośrodków kapitalistycznych w wewnętrzne sprawy niektórych państw socjar listycznych.' Dobitnie, świadczą o tyra kontrrewolucyjne, wyda-rżeniana Węgrzech z pazdziernika-listopada 1956 r, Wywołała je węgierska reakcja, która uzyskując bezpośrednie poparcie państw•imperlalietycznych, węgierskiej emigracji i ro-dztąych kręgów katolickich, próbowała zniszczyć na Węgrzech ustrój ludowy .1 zerwać związki ideowo-polityczne łączące Węgry z obozea państw eocjalistycznych. Próby te zostały u-daremnione przy crzyńnej pomocy wojskowej i politycznej n» dzielonej narodowi węgierskiemu przez.Związek Radziecki. Unoi-liwiło to zdławienie węgierskiej kontrrewolucji i obronę u-stroju socjalistycznego w tym kraju. . .. Istotne znaczenie dla dalszego wypracowania zasad współdziałania państw socjalistycznych miała Narada Przedstawieie»-li Partii Komunistycznych i Robotniczych, która odbyła ąię w Moskwie.w dniu 16-19 listopada 1957 r. z udziałem 64 partii komunistycznych i robotniczych świata. W naradzie reprezentowanych było 12 partii komunistycznych państw socjalistycznych. Obrady tej konferencji zbiegty się z obchodami 40-: -lecia łfielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej. Konferencja przyjęła generalna założenia programowe ustalon? na XX Zjeździe KPZR l stała się nową formą współpracy politycznej ruchu koauniatyoznego, która z niewielkimi zmianami przetrwałą do chwili obecnej. . *ażny» czynnikiem .w zacieinlaniu więzi wspólnoty socja-llstycznej i w ustalaniu zasadniczych kierunków współdziałania była narada przywódców partii i państw-aygnatarluszy U-kładu Warszawskiego, która odbyła eię w Moakyie 2')-28 V 1958 r. Ustalenia polityczne przyjęte na tej naradzie stanowiły głów-. na płaszczyznę państw wspólnoty na foruoi międzynarodowym o-raz w polityce wewnętrznej. Narada potwierdziła również konsekwentną wolę Związku Radzieckiego i państw socjalistycznych w podejmowaniu inicjatyw służących dalszeau osłabianiu napięcia międzynarodowego, W wyniku decyzji tzw. Doradczego Komitetu Politycznego Paóstw-Stron Układu Warszawskiego Związek Radziecki i państwa socjalistyczne postanowiły o dalszym zmniejszeniu stanu osobowego swoich sił zbrojnych ó'A19 tyś. lu- dzi. Komitet przyjął równi** propozycję ZS1W o wyprowadzeniu-wojsk radzieckich z terytorium Rumunii i o zmniejszeniu do 1 dywizji liczebności wojsk radzieckich staćjonujących r» Węgrzech. Doradczy Komitet Polityczny Układu Warszawskiego zwrócił sięrównież do pafetw MATO z propozycją zawarcia paktu o nieagresji. :. Fakty te potwierdziły obronny charakter organizacji Układu Warszawskiego i świadczyły dobitnie o pokojowych założę, niach polityki Związku Radzieckiego i państw socjalistycznych. ft p z d z t a. ł XVII ZSRR W OKRESIE BUDOWNICTWA PODSTAW KOMUNIZMU Prograa budownictwa komunizmu' ..'• XXI i .'XXII Zjazd KPZR ' Wprowadzone po XX Zjeździe KPZR daleko idące zalany w po-v lityce wewnętrznej Związku Radzieckiego stworzyły przesłanki .:• do nakreślenia perspektywicznego planu rozwoju społeczeństwa radzieckiego w skali większej niż okres jednej pięciolatki. Już w listopadzie 1957 r. na sesji Rady Najwyższej ZSRR poświęcone j XL-leciu Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej w referacie Ćhruśzczowa zostały nakreślone główne zadania w dziedzinie rozwoju sił wytwórczych Kraju Rad-w ciągu najblizszycn 15 lat. Listopadowe plenum KC KP2R, które odbyło sł| w 1958 r. zaaprobowało projekt tez referatu Ćhruśzczowa pti "Wskaźniki rozwoju gospodarki narodowej2SRR na lata 195^-1965", które stanowiły podstawę do opracowania nowego planu gospodarczego, obejmującego dwa ostatnie lata ówczesnego jłzóstego planu pięcioletniego i pie. 80$, w tym produkcja środków produkcji o 85-88^, a produkcja'artykułów spożycia o 62-65#. Średni przyrost roczny produkcji przemysłowej;'* latach 1959-1965 olał wynosić 8,6'*. Szybki rozwój przemysłu ciężkiego oraz podniesienie po- •.'•.. ' . :•..:."•:'•.'•.• '.;•• 357- ' złomu rolnictwa . miały warunkować wzrost'stopy życiowej społeczeństwa radzieckiego i zabezpieczenie jego zapotrzebowania na artykuły Powszechnego użytku. Globalna produkcja przemysłu lekkiego, miała wzrosnąć w ciągli lat planu 7-łetniego ok. 1,5 rażą, przemysłu spożywczego - 1,7 rażą. Zapotrzebowani* lud-no^ci na tkaniny, odzież, obuwie i szereg inoych towarów powszechnego użytku miało być całkowicie zaspokojone. Globalna produkcja rolnicza, w omawianym siedraioleeiu miała wzrosnąć ok. 3,5 rażą (abóż ponad 2-krotnie, mięsa 4-krot-ole, mleka 3"krotnie). , Zapowiedziano podnieślenie.kułtury wsl i pełne zrównanie poziomu egzystencji ludzi, na wsi i w mieście. Zaplanowano rów- • nież skrócenie dnia pracy do 6 godz. Reasumując, należy stwierdzić, że postawione przez kierownictwo partii b.ardao ambitne zadania były oderwane .nieco od realnych możliwości i nie uwzględniały obiektywnych warunków wewnętrznych l zewnętrznych. W pierwszych latach realizacji planu 7-letniego KPZR podjęła przygotowania do opracowania nowego prograrau partii, względniając w pełni wcześniej sformułovfane zadania budownictwa społeczeństwa komunistycznego. Projekt tego programu opublikowana w lipcu 1961 r. Ogólnonarodowa dyskusja nad projektem trwała do korfca października 1961 r. . Nowy program budownictwa komunizmu w Z3KR został przyjęty przez XXII Zjazd KPZR, który odbywał się w dniach od 17 do 31 października 1961 r. w Moskwie.' W Zjeździe brało udział 4804 delegatów reprezentujących qk. 10 min członków i kandydatów partii* Delegaci na Zjazd przeprowadzili analizę realizacji planów gospodarczych ł uchwalili nowy program partii, którego najważniejszym elementem było założenie zbudowania w okresie 20 lat pełnych stosunków komunistycznych w społeczeństwie ra-clzleckio.^Zjazd jednocześnie sformułował definicję korauniz- ; mui "Koraunizia to bezklasowy ustrój społeczny, z jednolitą ogólnonarodową własnością środków produkcji, zupełną równością socjalną wszystkich członków społeczeństwa, gdiiie wraz ze wsaech-Stronriym rozwojem ludzi wzrosną również siły wytwórcze na podstawię rozwijającej się nauki i techniki, wszystkie źróciia -358.. ,; ••.-•; .".;.•.•••;•, ...••.•••.. - •• : bogactwa społecznego popłyną szerokim strumieniem t urzeczywistni się szczytna zasada »od każdego według zdolności, każdemu według potrzeb«, Komunizm jest to wysoce zorganizowane społeczeństwo wolnych i świadomych pracowników, w którym u-gruntuje się samorząd społeczny, praca dla dobra społeczeń-' stwa stania się dla wszystkich pierwszą potrzebą i koniecznością życiową, zdolności każdego będą wykorzystane z największym pożytkiem dla narodu*. « ..' Zdecydowana większość określonych przez XXI i XXII Zjazd KPZR- założeń siedmiolatki w dziedzinie przemysłu została wykonaną* V latach 1959-1965 globalna produkcja przemysłowa wzrosła o 8454 zamiast planowanych 80%, Podwojono produkcję energii elektrycznej; 2>4~krotnie wzrosła produkcja maszyn, 4,3-krotnie wzrosło wydobycie i przetwórstwo gazu, 2,2-krot-hie - nafty. Bilans paliwowy ZSRfi zwiększył się z J58& zapór trZebówania kraju w 1958 r, do 5^^ w 1965 r. O 53# zwiększył się dochód narodowy. :'•'.'• • V szybkim tempie rozwijały się. wszystkie rodzaje trans--por^u, \ w szczególności, jednak transport kolejowy. Wiatach planu długość linii kolejowych wzrosła o 8 tyś. km i wyno,-.; • ła w 1965 r. 151 tyś, km. Wiele linii kolejowych unowocaei-niono. Dużym osiągnięciem było zakończenie elektryfikacji[ ' największej magistrali kolejowej Koskwa-Bajkał o długości ' •5,5' $ys. km. ,'•:.. •••:" ' : Osiągnięcia w dziedzinie rozwoju przemysłu spowodowały,' ie Związek Radziecki stał się przodującym mocarstwem świata jr tej dziedzinie. W 1965 r. ZSRR wytworzył niemal 1/5 światowej produkcji przeraysłowej (ł liczbą ludności stanowiącą zaledwie 755 ludności kuli ziemskiej). '"..-. Mimo ewidentoyck sukcesów globalnych w rozwoju produkcji' przemysłu radjieckiego w toku realizacji założeń planu 7-sLet-niego natrafiono na szereg poważnych trudności w szczególności w rozwoju (tak mocno akcentowanych w założeniach) nowoczesnych gałęzi produkcji. Przykładowo: zawyżone okazały się wytyczne rozwoju produkcji włókien syntetycznych (w . 1965 r, planowano wyprodukowanie 666 tyś. t, zrealizowano AQ7,3 tyś. t): czy produkcji samochodów (planowano 750-856 tyś. - wykonano 616,5 tyś.), Rozbieżności między planem ą realizacją wy- -.;, : ..' -. ;••-: ;•';•"'-•- :•':•.:•• , •'•'•• •• ,"'•., ' .359 stąpił-y również w produkcji nawozów sztucznych, obrabiarek do skrawania metali, w produkcji papieru czy cementu. Ewidentnym osiągnięciem w rozwoju przemysłu okresu planii Siedmioletniego nie dorównywał rozwój 'rolnictwa. Świadczą o tya rezultaty osiągnięte w pierwszych czterech latach planu, tzn, od 1559 do 1961 r. I tak: średnie tempo wzrostu produkcji ziarna w tym okresie wynosiło 1,1#, gdy w latach 1954-_1958 - 11,4$; produkcja mięsa 5,154 (5,®J), produkcja mleka -'1,294 (1(W). Na ten stan rzeczy .wpłynęło kilka zasadniczych przyczyn, takich jak niedostateczne i niewłaściwe wykorzystanie, areałów ziemi (np. przesadne preferowanie zasiewów kukurydzy nawet na obszarach, gdzie dawała ona bardzo niskie plo-•ny), poważne niedostatki w wykorzystaniu i obsłudze; rolniczego sprzętu technicznego, przekazanego po likwidacji MK3-ÓW . nie przygotowanym d° tego kołchozom, nieproporcjonalnie niskie do założeń planu nakłady inwestycyjne, poważne naruszenie zasady materialnego zainteresowania kołchozów i kołchoźników wynikami produkcji czy wreszcie przyczyny o charakterze obiektywnym - niesprzyjające warunki klimatyczne w latach 1959, 1960 i później w 1965 r. . Kierownictwo polityczne i gospodarcze państwa radzieckiego starało się zlikwidować sródła trudności w rozwoju rolr . nictwa, w szczególności produkcji artykułów żywnościowych. Już w styczniu 1%1 r.' KC KPZR . poddał ostrej krytyce odpowiedzialnych kierowników tycia gospodarczego . niektórych obwodów ł krajów RFSRR, Ukraińskiej S3R i innych republik, za stwierdzone braki w kierowaniu gospodarką rolną na tych terenach. Równocześnie postanowiono zwiększyć nakłady inwestycyjne przeznaczone na rolnictwo j obniżono również ceny na traktory, ciężarówki, maszyny rolnicze, części zapasowe, benzynę itd. Wszystkie te i szereg innych przedsięwzięć zmierzających / do poprawy trudnej sytuacji w rolnictwie złagodziły w znacznym stopniu dysproporcje w Jego rozwoju w porównaniu z rezultatami osiąganymi w przemyśle, , '. W globalnych wskaźnikach rolnictwo radzieckie- osiągnęło W latach planu sic-d»ipletriiego znaczący poziom: do 13,5 Piln ha wzrosły obazary zasiewów) poważnie wzrosła baza .materia-Iho-techniczńftt liczba traktorów'zwiększyła się ''Ł 730 tyś. do 560 .-- . • 1780 tyś.( kombajnów zbożowych z 98 tyś. do 590 tyś. j saaocho-dów ciężarowych dla rolnictwa z 300 tyś. d" PP*iad miliona itd,; wzrosło również pogłowie bydła z 70,8. min w 1959 r. do 93,4. min azt. w 1965 r. w tym: liczba krów z 33,3 do 40,1 nln ezt,j świń - z 43,7 do 59,5 min szt. Ogółem jednak produkcja brutto gospodarki, rolnej .wzrosła zaledwie -a 149S zamiast planowanych 7Q#. ... ..Niezmiernie trudna sytuacja w rądzieokisi rolnictwie zost •BĘu»n - .. • .. , • • • . ' '. ła przeanalizowana na plenurc KC KPZR 14 października 1964 r.! W dyskusji poddano krytyce • niektóre posunięcia Chruszczowa( : podkreślając .Jego subiektywizm i woluntaryzffl w rozwiązywaniu problemów gospodarczych oraz preferowanie administracyjnych metod zarządzania. W tej sytuacji plenum KC partii .przyj^Jo rezygnację Chruszczowa ze stanowiska . I sekretarza K.C KPZR, członka Prezydium Rady Najwyższej l premiera rządu radzieckiego. Równocześnie plenum uznało jako niezasadne powierzanie w przy* szłości jednej osobie funkcji I sekretarza partii•• l przewodniczącego Rady .Ministrów ZSfiK. Nowym I sekretarzem partii został wybrany Leonid Breżniewj jednocześnie Prezydium {lady Hajr-. wyższej powierzyło funkcję premiera rządu radzieckiego Alek- ., siejowi iCosyginoyi. Problematyce rolnej poświęcono kolejne plenum KC partii z aarca 1965 r., poprzedzone starannymi przyjgotowani&mi 4 ana> . liżą negatywnych doświadczeń .w tej dziedzinie. V rezultacie,' przyjęto wszechstronny program zakładający n. -In. wprowadzenie na okres sześciu lat (do 1970 r.\ włącznie) stałego i. niezmiennego planu zakupów ziarna w rozmiarze 3,4 old pudów rocznie pr.zy podwyższonych znacznie cenach w rozbiciu na ppszcze-aw kierownictwo partii i państwa poddało również analizie sytuację w radzieckim przemyśle i budownictwie,, w jttjSrych to (iżSędzinach- rainio znacznych osiągnięć w łatach r,iedBilolatki Sierdzono również szereg niedostatków i trudności. Tym Semom poświęcono z kolei wrześniowe plenum KC partii, przede wszystkim uwagę na potrzebę udoskonalenia «r-zarządzani! i planowania rozwoje, tych dziedzin go- sea ja «ady Najwyższej ZSR* (2 października rzyj^a ustawę "O mianie systemu organów zarządzania I i niektórych innych organów administracji państwowej", likwidującą rady gospodarki narodowej (yprowadzone w marcu 1^3 r ) i ponownie wprowadzającą zasad, ministerialnego kierowania i zarządzani.. Powyższe zmiany nie miały wyłącznie I^kteru fomalno-organizacyjnego lecz powiązane z decyzja-^ gospodarki, obej.ującyn.i równie, rolnictwo, zostały Jako podstawa szerokiej reformy gospodarczej wanej w latach 1965-1970. ' i a.drugiej połowy lat sześćdziesiątych. XXIII Zjazd KPZR Wprowadzone w październi-tu 1965 r. zmiany w systemie zarządzenia gospodarką radziecką miały charakter Wstępny i przygotowawczy do szeroko zakrojonej, kompleksowej reformy gospodarczej, Wprowadzenie w życie gruntowych zwiah, w systemie zarządzania i kierowania gospodarką wymagało starannych przygotowań orgahisacyjno-teoretycztoych oraz przeprowadzenia niezbędnych analiz i prac badawczych. W tym celu w 1965 r. powołano szereg specjalnych komisji, których zadaniem było przygotowanie konkretnych, przemyślanych projektów reformy. Hezul-taty prac tych komisji zostały przedstawione na posiedzeniach plenarnych KC KPZR w 1965 r., z których plenum oarcowe po-św.ięcon* było przede wszystkia problemom rolnictwa, a na wrześniowym przedstawiono szeroki program reformy gospodarcze j. W surpie został opracowany nov/y systera zarządzania gospodarką Związku Radzieckiego, jak również nowe zasady polityki .gospodarczej partii. Polegały one r.a "potolasieniu roli . ms-*.o:1 i bodźców ekonomicznych w zarzą^aoiu gospodarki^ narodo- 362 wą, na gruntownym usprawnianiu państwowego planowania, na rozszerzeniu samodzielności i inicjatywy przedsiębiorstw, k°łchp^ zów, sowchozów, na zwiększaniu odpowiedzialności l materiał-^ nego zainteresowania zespołów wytwórczych wynikami swej pracy". Istotą więc reformy .była jej kompleksowość', t j, pówią-' zanie znian v planowaniu centralnym ze zmianami w operatywnym kierowaniu i zarządzaniu praedsięblorstwlmł oraz z systemem bodźców nateriałnego zainteresowania i przemianami orga-nłzaeyjno-adniinłstracyjnymi. Howa reforma obejmowała wszystkie dziedziny tycia gospodarczego j przemysł, rolnictwo, system bankowo-kredytowy, handel wewnętrzny i zagraniczny. Głównym jej zadaniem była intensyfikacja gospodarki drogą maksymalnego wykorzystania e-konosicrnych możliwości i rezerw w celu radykalnego podnieśies nią stopy życiowej obywateli radzieckich. ; . (Spracowany: na sjarcowyro i wrześniowym /'-plenum.'-. KG KPZR program reformy gospodarczej został zatwierdzony na ,XXIT.J Zjeździe partii (29 III-S-'IV 1966.r.). Zjazd ten zatwierdziłrównież dyrektywy kolejnego ósmego planu pięcioletniego na lata 1966-1970 przedstawiona prze? A. Kosygina. Główne zadanie gospodarcze planu polegało na tym, aby "na bazie intensywne-go .wykorzystania óaiągnięó nauki i techniki, przemysłowego V .rozwoju całej gospodarki społecznej oraz podniesienia jej ę-fektywrujśel, a -takie wydajności "pracy zabezpieczyć dalszy .'znaczny rozwój przemysłu, wysokie, ustabilizowane tempo rozwoju rolnictwa i osiągną dzięki temu istotny wzrost stopy Życiowe,} narodu, pełniejsze zaspokojenie materialnych t kulturalnych potrzeb wszystkich Iu4zi radzieckich". . Ósmą pięciolatka winna zabezpieczyć rozwiązanie nasypu-* jąsyćh podstawowych s-łłożelii zwiększenia rozmiarów produkcji przemysłowej p 4?-505«, zbliżenia tempa wzrostu produkcji środków produkcji i produkcji środków spożycia (grupa »A" i "B"), zwiększenia o 2536 produkcji w rolnictwie, wzrostu dochodu- narodowegoo 38-41$, realnych dochodów ludności o ok. 3096, , w przemyślę ciężkim główny nacisk położono na intensywny rozwój nowoczesnych gałęzi! elektroenergetyki, budowy--maszyn, obróbki ir.etfiii. i przeisyału chemicznego, ą więc gałęzi zapew-nią.jLj3j'Jł!, Biodlęrnlzację. techniczną całej gaap.adarki narodpwsj. ' Przed rolnictwem postawiono zadanie osiągnięcia trwałego tempa rftzwoju. Dla zwiększenia zbiorów sbóz, podniesienia po-zi zwiększenie inwestycji w gałęziach wytwarzających artykuły rynkowe, jak równie* zwiększenie koniecznych dla nich dostaw surowców i urządzeń} T realizacja kompleksowego programu rozwoju rolnictwaj - zwiększenie produkcji rolnej} ,~ kierowanie istniejących rezerw siły roboczej do działów . usług dla ludności. "•''"•'.;• We wskaźnikach ilościowych dziewiątej pięciolatki zakładano wzrost dochodu narodowego przeznaczonego na .spożycie, i a-kumulację d 37-^05^, produkcji przemysłowej o 42-A6& i średniej produkcji' rolnej p 20-22$, , . . ; . Wyhiki dziewiątej pięciolatki podgumował jubileuszowy XXV Zjazd KPZR (listopad 1976 r.), w którego ocenie podstawowe zadania piana zostały wykonane. Dochód narodowy Związku Radzieckiego wyniósł w 1975 r. 362 min rb wobec 290 mld w roku 1970. Dla porównania - w 1964 r. wynosił on 181 mld rb; tj. równo połowę tego GO w 1975 r. Szczególnie godne podkreślenia są wysokie wskaźniki wzrostu globalnej produkcji przemysłowej , (o ; .• 43$), przy fcym przemysł aaszynowy zwiększył produkcję o 73SŚ, maszyn rolniczych o 78#, ponad dwukrotny wzrost odno/towanq w prcKiukc j i samochodów, narzędzi i środków automatyzacji (1,9 razy), .•'• elektron.icznej aparatury obliczeniowej '(4,3 razy}.- P 3?$ zwiększyła się globalna produkcja artykułów konsum- pcyjnyćh, o t,6 razy produkcja artykułów ubytku kulturalnego i sprzętu gospodarstwa domowego. Wydajność pracy w przemyśle wzrosła o 34Jś. , • Gorsze rezultaty osiągnięto w rolnictwie, którego rozwój w pięcioleciu 1971-1975 przebiegał w warunkach ciężkiej walki z klęskami żywiołowymi. W okreaie dziewiątego planu pięcioletniego praktycznie tylko rok 1973 był pomyślny} w latach 1972 l 1975 na znacznych obszarach Związka .Radzieckiego pa^ nowała klęska suszy. Ocenia się, te W żadnej z" poprzednich pięciolatek rolnictwo radzieckie nie przeżywało tak wielu problemów dyktowanych' warunkami atmosferycznymi. W rezultacie te niekorzystne warunki spowodowały o 13# nnlejszy nit przewidywano wzrost produkcji rolnictwa. Odnotowano również mniejszy niż w przemyśle wskaźnik wzrostu wydajności prapy, który dla rolnictwa wynosił 2255. . W sumie jednak, w latach dziewiątej pięciolatki osiągnięto powa#.rie rezultaty w realizacji jej podstawowego celu, tj. w podnoszeniu stopy życiowej ludności. Mimo trudności uzyskano pozytywne wyniki w umocnieniu gospodarki kołchozów i sów-chozów. Doświadczenia zdobyte w realizacji rozwoju gospodarczego Związku Radzieckiego lat 1971-1975 legły u podstaw przyjętego przez XXV Zjazd KPZR dziesiątego planu pięcioletniego,, obej^ mującego okres lat 1976-1980. Nowy plan stanowi kontynuację przyjętych na póprzednira Zjeździe partii l sprawdzonych w praktyce założeń polityki gospodarczej. Celem nadrzędnym dziesiątego planu pięcioletniego nazwa-nego "pięciolatką jakości i efektywności" .jest konsekwentna realizacją polityki gospodarczo-społecznej partii na: rzecz podniesienia materialnego i kulturalnego poziomu życia społeczeństwa radzieckiego. Cel ten - jak stwierdzą Uchwała XXV Zjazdu - można osiągnąć "na gruncie dynamicznego i proporcjonalnego rozwoju produkcji społecznej oraz na gruncie podnoszenia jej efektywności i przyspieszania postępu naukówo-technicznego, jak również wzrostu wydajności pracy i wszechstronnej poprawy jakości we wszystkich ogniwach gospodarki narodowej11,. Vf ten sposób nowy, dziesiąty plan pięcioletni został pomyślany jako nowy, ważny etap w tworzeniu Bsateriaino-techni- 363 , '/• canej bazy komunizmu, .v doskonaleniu stosunków społecznych, w rozwijaniu socjalistycznego stylu życia. Przyjęte przez XXV Zjazd KPZR podstawowe wskaźniki rozwoju '.gospoda* czego Ewiązku Radzieckiego przedstawia tab. 18, f a b e l a 18 Wskaźniki rozwoju gospodarczego Z3RH w lalach - '• Przyrost w łatach 1976-1930 449,462 337-3** 112-116 ___ narodowy .:.. (w cenach z 1973 r.) w tym: spożyci? akumulacja jdwkc.Ja przemysłowa ' (v cenach 2 1 VII 1967 r.) y tyms produkcja w gru- • - - j)i& '"A*- ;• ..; . produkcją w gni- .; ;-.;. pię.wB". - ; .-•• •odujscja rolna '•-.--. • .p;r?.eei§tna roczną w (w cenach i Uchwała 2XY Zjazdu w sprawie dziesiątej pięciolatki przW widywała wt$6 nieć* mniejsze tempo yiur -atu dochodu narodowego v stcuitinku do proponowanego w poprzednim plaiu«? (37-AOJ4), 09 wynika z v«-rtzi.BJ realnego spojrzenia na aktualne możliwości produkcyjne • oraz -z potrieb wprowadzenia przemian .strukturalnych m jos j •• w. celu pełniejszego zaspokojenia zapotrzebowania iudno-artykuł y 'spożywcze, a. przemysłu - na .surowca, .do stwo-.Koniecznych w prawidłowej gospodarce państwa rezerw ;..,/ rolnych. Rozwój rolnictwa radzieckiego -winien róv- ś-»t r.a 371 nież dążyó do zbliżenia materialnych i kulturalnych warunków żyola kołchoźników do standartu życia w miastach. f. a b e l a 19 Wybrane wskaźniki produkcji wyrobów przemysłu ciężkiego 2SEUJ (1975-1980 r.) Produkt Jednostka miary Produkcja globalna Przyrost w dziesiątym planie 5-łetniia 1975 19SQ absolutny v% . «f stosunku do 1975 r. Energia elektryczna ; • • •• . . \ min KWh 1038 1340-1380 302-342 29-33 Węgiel , min t 701 790-310 '• 89-109 13-16 Ropa naftowa z kondensatem gazu włącznie .min t 491 • - • . 620-640 129-149 26-30 : Gaz '".-•" mld »2 . 239 400-435 , 111-146 38-50 Stal ' - ' min t . 141 160-170 19-29 13-20 Wyroby walcowane z metali żelaznych (gotowe) »iń t 93,6 115-120 16-21 -17-22 Obrabiarki do metali •-'•-.-• tyo. szt, 232 245 14 '• ' 6 ' . - Śawozy sztuczne Hiczych '. ozojPŚw rządów państw socjalistycznych - członków , fWPC, która odbyła się w czerwcu 1%3 r> w Moskwie, Powołano wówczas -do życia, stały Komitet Wykonawczy RWPG ż siedzibą w Moskwie oraz przyjęto "Podstawowe zasady międzynarodowego podziału pracy". Narada nakreśliła również wieloletni program rozszerzenia i umocnienia ekonomicznej l naukowo-technicznej współpracy państw-członków RWPG, - . : W lipcu 1963 r. odbyła się kolejna narada przywódców pa--rtyjnych i państwowych - członków RWPG, którą oceniła • wykona-f •*:• •'•• •-.•;.'.'••'. , "•''•"• ',;,,' ;.'. 375 • nie postanowień podjętych w poprzednim roku i określiła nowe zadania w dziedzinie współpracy ekonomicznej. Ustalono, .że, najważniejszyB zadaniem w rozwijaniu współpracy gospodarczej będzie przygotowanie i realizacja koordynacji planów narodor wvch na lata 1965-1970 i rozszerzenie na tej podstawie spe- - -.->•-•• • • • • • cjalizacji i kooperacji p.rodukoji.;;: Podjęto decyzję o utworze- iiłu Kiędzynarodowego Banku Współpracy Gospodarczej państw-^ -członków RWPG i wprowadzeniu waluty rozliczeniowej w postaci rubla transferowego; f utworzono Wspólny Park Wagonowy i szereg innych instytucji. /^Narada lipcowa była dalszym krokiem w procesie umacniania więzów gospodarczych pomiędzy krajani socjalistycznymi. Osiągnięciem w tej dziedzinie była budowa połączonymi siłami największego w świecie rurociągu naftowego "Przyjaźń" (4648 km), który przechodzi przez terytoria pięciu państw-członków RWPG: ZSRR, Polski, Czechosłowacji, NRD i Węgier. , Wraz z pogłębianiem się i zacieśnianiem więzów gospodarczych pomiędzy państwami socjalistycznymi umacniała się jedność i polityczna zawartośó państw wspólnoty socjalistycznej. Służyła temu nowa atmosfera współpracy politycznej i ideolo-loglcznej, stanowiąca konsekwencją decyzji XX Zjazdu KPZR i uchwał moskiewskiej Narady Partii Komunistycznych i Robotniczych Z 1957 r. Potwierdzeniem umacniania się jedności i zwartości wspólnoty socjalistycznej była kolejna Narada Partii Komunistycznych i Robotniczych, która odbyła się vr Moskwie w listopadzie 1960 r, z udziałem 81 delegacji partyjnych. Określiła ona cele strategiczne' międzynarodowego ruchu i'obotnlczego, wysuwając . wśród nich na pierwszy plan walkę o pokój l socjalizm. Narada stwierdziła, ze system socjalistyczny staje się decydującym czynnikiem rozwoju współczesnego dwiata. Ważną rolę v/ rozwoju światowego procesu rewolucyjnego odgrywa również ruch robotni-. czy krajów kapitalistycznych oraz ruch narodowowyzwoleńczy. Strategiczne cele międzynarodowego ruchu robotsiczego. .0-kreślone na początku lat sześćdziesiątych nadały szczególną wartość hasłom solidarności, jedności i konsolidacji ruchu, w tyu przede wszystkia konsolidacji krajów socjalistycznych. Jedność polityczna i gospodarcza krajów socjalistycznych wy- 376 / ' ... rażała się i wyraża w różnorodnych formach. Są toj wzajemne kontakty nawiązywane przez delegacje partyjne-rządowe, wizyty przyjaźni, konsultacje polityczne, wizyty delegacji partyjnych różnych szczebli, uczestniczenie delegacji poszczególnych partii x zjazdach bratnich partii Komunistycznych l robotniczych, • •; Prawnomlędzynarodowym umocnieniem jedności ł współpracy państw socjalistycznych staną się w tym czasie zawarte l przedłużane układy o przyjaźni i współpracy pomiędzy Związkiem Radzieckim a innyial Krajami socjalistycznymi. 6 czerwca . 1961 r* Związek Radziecki zawarł układ o przyjaźni, współpracy l pomocy wzajemnej z Koreańską Republiką Ludowo-Demokra-' tyezną. 2? listopada 1963 r. przedłużono o 20 lat układ o 'przyjaźni z Czechosłowacją zawarty w 19A3 r, (jego termin ważności upływał y grudniu 1963 r.). 12 czerwca 196^ r. Związek Radziecki zawarł analogiczny układ z HRD, a S kwietnia 1965 r, podpisano porozumienie o przedłużeniu o 20 lat Vkładu o Przyjaźni z Polską, zawartego w 1945 r. V procesie umacniania jedności i współpracy Związku Radzieckiego z innymi krajami socjalistycznymi poważną przeszkodą stał się maoistowski program ideowo-połityczny KPCh. i państwa chińskiego wobec podstawowych zagadnień życia miedz ^środowego ł światowego ruchu komunistycznego. Pierwsze rozbieżności w ocenie podstawowych procesów współczesności pojawiły się Już podczas II Karady Partii Hpbptni-ezych l Komunistycznych w Moskwie w 1960 r., kiedy to delegacją KPCh zgłosiła zastrzeżenia do projektu oświadczenia.; Po naradzie j^skiewsUłej kierownictwo KPCh podjęło szereg kroków zmierzających do rozbicia jedności ruchu robotniczego. Opracowany wkrótce program Ideowo-polityczny, który miał etać się dla wielu .partii alternatywą w stosunku do wypracowanej przez XX Zjazd KP2R (l Naradę Moskiewską) strategii ruchu róbotnl-.•pżvąo, y najogólniejszym zarysie negował wiodącą rolę obozu socjalistycznego i pomniejszał rolę klasy robotniczej państw kapitalistycznych w rozwoju procesów rewolucyjnych w świecie. KaołZBt odrzucił tezę o możliwości uniknięcia wojny powszó-c-hniij i negował zasadność ogłoszonej przez Z-wiązak Radziecki, strategii pokojowej opartej na zasadach pokojowego współiat- . . nlenia państw o odmiennych systemach społeczno-połitycznych. Dążenie ZSRR do odprężenia światowego i unormowania stosunków z krajani kapitalistycznymi, wynikające z programu -pokojowego współistnienia, przywódcy chińcy określali jako zdradę interesów światowej, rewolucji. • Haolstowska wizja procesu rewolucyjnego, dopuszczająca trudną do przewidzenia w praktycznych skutkach koncepcję "wojny rewolucyjnej" zakładała, że czołową rolę w tym procesie winna odgrywać nie klasa robotnicza paiistw kapitalistycznych, lecz ruch narodowowyzwoleńczy w koloniach. Głównym ośrodkiem inspirującyia i koordynującym ruch rewolucyjny miała byó KPCh, uzurpująca sobie kierowniczą rolę w międzynarodowym ruchu robotniczym. Realizując wynikającą z ideologii maoistowskiej linię polityczną ChRL doprowadziła wkrótce do zerwania współpracy gospodarczej l politycznej ze Związkiem Hadaieckim i innymi państwami socjalistycznymi. Rozłamowa polityka kierownictwa chińskiego osłabiła w ten sposób Jedność ruchu robotniczego ł od wielu lat hamuje tempo rozwoju światowego procesu rewolucyjnego. Zarysowany ria przełomie lat pięćdziesiątych-sześćdzieslą-f/oh S-cnfUkt między KPZR a KPCh, wkrótce, ,w wyniku rozpoczętej >a ; ^ftcu :1963 r. działalności rozłamowej przywódców chińskich, o k jął nłenal cały ruch komunistyczny l robotniczy. Publikując we wrześniu 1963 r, serię artykułów, w których oskarżano KPZR o "kapitalistyczne zwyrodnienie", a Związek Radziecki o "współczesny rewizjoniam", przywódcy chińscy wzywali partie komunistyczne świata do walki z hegemonią partii rady.ieckłej. Są areni* międzynarodowej kierownictwo KPCh ne-.; gowało nieisal każdą inicjatywę Związku Radzieckiego i państw socjalistycznych, zmierzającą do urzeczywistiUenia w praktyce stosunków międzynarodowych oraz zasad polityki pokojowego współistnienia, f Atakowar.o m. łn. Układ Moskiewski z 1963 r. w sprawie ograniczania doświadczeń z bronią jądrową, negocjacje rozbrojeniowe w Genewie, propozycje układu o:nierozprze-; strzenianiu broni jądrowych.A Po plenum październikowym 1964 r. przyi-^ódcy partii radzieckiej podjęli szereg "Kroków w celu połopsaenia waajemnych 378 > -stosunków z KPCh. Okazją do przeprowadzenia wielu rozmów i spotkań była ^wizyta delegacji chińskiej w listopadzie 1954 r. w Moskwie na uroczystościach 47 rocznicy Wielkiej Socjalis- ''*.-', tycznej Rewolucji Październikowe j. Nie przyniosły one jednak żadnych pozytywnych rezultatóy, '•..!•• Kolejną okazją do nawiązania dialogu była wizyta delegacji radzieckiej na czele z A. N, Kosyginem, która zatrzymała się w lutym 1965 r, w Pekinie w drodze do Demokratycznej Re-' publiki Wietnamu. Również i to spotkanie, w którym uczestniczył Map Tse-tung i Czou-En-laj nie przyniosło postępu. Tyincwsoa^ mimo wielokrotnie podejmowanych prób unormowania stosunków z ChRL, napięcie miedzy obu państwami rosło," by:. osiągnąć niebezpieczny, stopień . w marcu 1969 r., gdy chińskie jednostki wojskowe dokonały serii prowokacyjnych napaści na . terytorium ZSKR w rejonie rzeki Ussuri. • Akty zbrojnej napaści spotkały się z należytym odporem ze strony radzieckich wojsk. pogranicznych. Ro.zmowy z rządem ChRL udało się nawiązać dopiero Jesienią 1969 r. 1"! wrzeźaia doszło, z. inicjatywy radzieckiej, do spotkania Kosygin;- Czou En-lai (w Pekinie). W. jego wyniku przyjęto niezbędne kroki do normalizacji sytuacji aa granicy, wyznaczano ambasadorów (od 1966 r. ambasadorowie obu państw a-puścłli svo je stanowiska}, przedyskutowano możliwość wznowienia i zaktywizowania kontaktów handlowych ł gospodarczych. Przywódca partii radzieckiej L, Breżniew komentując niedawne napijcie chińako-radzieckie 30 III 1971 r. stwierdził: "Nie zrezyg-lUijwy z narodowych interesów państwa radzieckiego. KPZR [...] będzie nieustannie walczyć" o zwartość krajów socjalistycznych i światowego ruchu komunistycznego «a gruncie marksizmu^leniniz-nm?. (XXIV Zjazd KPZiJ). ,, ' ..''.;• Z początkiem lat sześćdziesiątych nastąpiło również znacz-ne pogorszenie stosunków mi^dsy ZSRR a Albanią^ Bezpośrednią przyczyną była krytyka przywódców albańskich, jaką przeprowadzo-ńo na 20(11 Zjeździe KPZR. Jej podstawą była zbieżność poglądów albańskiego kierownictwa' z polityką KPCh, i prowadzenie roa-łamowe j polityki, antyradzieckoaó, stosowanTe metod kuł tu : je^ dnóstki. Kryty>;^ tą poparli przywódcy innych państw socjalistycznych. *Co się tyczy stosunków z Albanią - oceniał na plenuin 379 KĆ L, Breżntew (1976 :r.) .«• jesteśmy gptowi do ich przywrócenia l ple wrażamy, że dzielą nas z tym krajem jakiekolwiek o-biektywne róinice?. W początkach 1963 r. w kierownictwie partyjnym .i państwowym Czechosłowacji dokonały się istotne zmiany kadrowe. V styczniu zrezygnował z funkcji I sekretarza KC Antonin NOYO-. , tny. Jego miejsce zajął Aleksander Dubczek. iż »arca pełnio-^ną przez Novotn.egó . funkcją prezydenta republiki powierzono weteranWł II wojny światowej - gen. Ludwikowi S vobodEi«. Ogłoszony w marcu nowy program partii . przewidywał głębokie zmiany w strukturach, i syateaie politycznb-gospodarczym w Czechosłowacji, m, in. wprowadzenie systemu t edsralne^o, podniesienie rangi ciał ustawodawczych, rozdział funkcji partii i administracji .w kierowaniu gospodarką, itp. Zmiany te przeprowadzano na gruncie krytyk-1 błędów popełnionych przez byłe kierownictwo w .gospodarce kraju oraz w świątku ze stwierdzonymi faktami naruszania praworządności socjalistycznej. Słuszną krytyltą działalności poprzedniego kierownictwa wykorzystały siły wrogie socjalizmowi l wyzyskując ożywienie polityczne aaś społecznych podjęły próbę obalenia ustroju socjalistycznego t oderwania Czechosłowacji od obozu państw socjalistycznych. Siły te przeniknęły wkrótce do organów władzy państwowej, opanowały środki masowego przekazu, zdobyły większość v wybranjns na styczniowym plenum KG w 1963 r. kierownictwie partyjnym, Partie komunistyczne europejskich krajów socjalistycznych, a zwłaszcza. KPZS, zaniepokojone sytuacją w Czechosłowacji kilkakrotnie zwracały uwagę, kierownictwu KPCż .na koniec.znodć przeciwstawienia się groźbie kontrrewolucji. Wskazywano, że rozwój wydarzeń w Czechosłowacji zagraża interesom całego obozu socjalistycznego. Stwierdzając, że ówczesne kierownictwo KPCz nie pocie- jmu je, mimo składanych deklaracji, niezbędnych •środków zaradczych l nie -jest w stanie, własnymi słłaai prze-C i wstaw l ć się koi»trruwolucyjnear.u zagrożeniu, pr^jr^ódcy partyjni pięciu państw-członków Układu Warszawskiego ( 23M, Polska, l HftD, Węgry, Bułgaria), podjęli decyzję o . wpro»rada• Czeeho&łowacji nastąpiło stosunkowo szybko. .Wojska Układu Warszawskiego, przez fakt swej obepności w Czechosłowacji, przekredliły możliwość otwartego wystąpienia kontrrewolucji i stworzyły dostateczne warunki do stopniowej .nonaa-lizacji życia połityczno-społecznego. Plenum KG KPCz oceniło decyzję państw Układu Warszawskiego o wprowadzeniu wojska do Czechosłowacji, jako akt "inter-nacjonalistycznej aplidarnoźci1' i uznało, te była ona zgodna "zarówno z ogólnymi interesami czechosłowackich ludzi prąo/j jak i z interesami międzynarodowej klasy robotniczej, wspólnoty socjalistycznej i klasowymi interesami międzynarodowego ruchu robotniczego". Wydarzenia w Czechosłowacji niewątpliwie skomplikowały sytuację w międzynarodowym ruchu robotniczym. Dla wielu komunistów nie .była zupełnie oczywistą odpowiedź na pytanie czy zastosowanie akcji militarnej - niezależnie od jej motywów i formy - Jest do pogodzenia z istotą proletariackiego inter- '. nacjonalizmu. Wśród niektórych partii rozpowszechnione było przekonanie, że KPCz samodzielnie potrafiłaby zapobiec nie-bezpiećzeńetwu kontrrewolupyjnego przewrotu. Później, wiel.e z nich zmieniło to stanowisko. Stopniowo, z biegiem czasu, w wyniku zagnajomienia się z ówczesną sytuacją w Czechosłowacji konsekwentne nieprzejednane, negatywne stanowisko zajmowały kierownictwa KPCh i Albańskiej Partii Pracy. . Saożególne miejsce w polityce zagranicznej Związku Radzieckiego zajmowała, w OBawianym okresie walka o całkowitą likwidację wszelkich przejawów i form ucisku kolonialnego narodów niezależnych. Od początków 1964 r. Związek Radziecki utrzywy-wał stosunki dyplomatyczne z 78 niesocjalistycznymt państwami świata, s v?śród nich 57 to kraje Azji, Afryki i Ameryki Łacifi- ,skiej. W okresie od 1956 do początków 196A r, Z3Rft nawiązał . stosimki dyplomatyczne z 32 państwami Az.ji i Afryki, ktdre zrzuciły z siebie jarzmo kolonialiiirau. Nawiąaywanie stoa1^!!!^ dyplomatycznych, a zarazem prawnoBlędzytiarodowe uznanie nowych rządów niepodległościowych^ następowało niemal nazajutrz po. za- . kauczonfij r«w9lusji narodowej w poszczególnych młodych, suweren- nych państwach Azji i Afryki, Tak było w procesie walki narodo-e.j narodu alglórskisgo, po j;ewi>lucji w InJcu w lif'~ 331 - * .cu 1953 r., po rewolucji w' Jemenie we wrześniu 1962 r,, v 7,0.-nizibarze w styczniu 1964 -r. ; po obaleniu dyktatury wojskowe;} V Sudanie w październiku 1964 r. Na przełomie lat 'piljddziesiątych i sześćdziesiątych pro-. bierny walki z kolonializaem' i neokolonializmea stały się jednym z zasadniczych zagadnień w różnego rodzaju organizacjach międzynarodowych^ w tym przede wszystkim na forum ONZ. Narar stające nastroje antykoloniałne w ONZ i wspierająca je postawa 'dyplomacji radzieckiej innych państw socjalistycznych wywarły silny wpływ na przyspieszenie procesów wyzwoleńczych. W rezultacie zmieniło to wkrótce układ światowych sił politycznych na korzyść tendencji postępowych "t antyimperłalłstycznych, Momentem przełomowym w tym procesie był rok 1960, kiedy to przyjęto do ONZ 16 nowych państw. afrykańskich. 14 grudnia .1960 r. XV Sesja Zgromadzenia Ogólnego ONZ przyjęła przygniatającą większością głosów, zgłoszoną przez Związek Radziecki "Deklarację o przyznaniu niepodległości krajom l narodoss kolonialnym". Rezolucja ta zwana deklaracją deko-lonizacyjną . wysunęła jako cel .ONZ i zarazem obowiązek państw członkowskich całkowitą likwidację systemu kolonialnego. Ko-lonializm został potępiony i uznany za sprzeczny z podstawowy- mi prawami człowieka i Kartą NZ. W ślad za współpracą polityczną i wsparciem dyplomatyczr • nyra na forum międzynarodowyai Związek Radziecki, wraz z iiwymi państwami socjalistyeznyai podjął poważne wysiłki na rzecz pompo y gospodarczej i naukowo-technlcznej dla młodych,1 rozwijających się państw tzw. Trzeciego świata. Pomoc ta warunkowała szybki i właściwy rozwój gospodarcKo-spałt»cz?iy niepodległych państw Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej. Dzięki pomocy Związku Radzieckiego w krajach tych wybudowano i uruchomiono ok. 600 obiektów przemysłowych, rolniczych i innych, ponad 100 ośrodków naukowych i medycznych. Do najbardziej znanych inwestycji wzniesionych w omawianym okresie przea Zy/iązek' Radziecki w Krajach rozwijających fii-^ .nałożą t Tarca Aesuańska na Kilu i hydroelektrownia; zakłady metalurg! czae 'i fabryka opon samochodowych w Cejlonie-; hydroelektrownia, cukrowała i fabryka tytoniu v,- Nepalu; zakłady mechaniczne i reaktor atomowy w Chanie;, instytut politechniczny, stacja .'radiowa w Gwine'1; cementownia w Mali i szereg innych.. 383 582 Poza-pomocą inwestycyjną Związek Radziecki rozwinął rów- ; niei szeroką wymiany handlową i pomoc kredytową. Jeśli w '. 1953 r. porozumienia handlowe wiązały ZSRR tylko z trzema krajami rozwijającymi się, to w 1965 r. - z czterdziestoma państwami .Trzeciego świata. . .. . . : . -Ważną•-dziedziną pomocy dla młodych państw rozwijających . się było kształcenie nowych kadr specjalistów, V tym celu władze radzieckie zorganizowały w Moskwie Uniwersytet Przyjaźni Karodów iiu. P. Luroumby, Który wykształcił i kształci do dzisiaj tysiące młodych specjalistów, głównie z krajów Afryki, A-zji i Ameryki Łacińskiej. Kilka tysięcy studentów specjalizuje się również w innych szkołach wyższych Moskwy, Leningradu, Kijowa. Ewidentne sukcesy ruchów narodowowyzwoleńczych są źródłem poważnego niepokoju sił imperlalistycznych rii?ektórych ":{;-.' państw zachodnich. Dążą one, przy pomocy form oddziaływania, do odzyskania bądź utrzymania pozycji zajmowanych od stuleci \i byłych koloniach i rozprawienia aię z postępowymi rządami w Krajach Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej. Różnego rodzaju akcje podejmowane przeciwko ruchom narodowowyzwoleńczym prowadzone są-z- zajady pod pozorem "pomocy" w walce z "wywrotny-»i ełcBentamiM i w imię "stabilizacji sytuacji wewnętrznej". : Polityka kolonialna państw zachodnich doprowadziła w ostą-•••' tnia ćwierćwieczu do wybuchów ostrych konfliktów, które pj-ae-r&4zały się w międzynarodowe kryzysy i starcia zbrojne, prpV wadzące do niefcfczpłącznych następstw. Oto tylko niektóre z: .'.'::. tych konfliktów; wojna kolonialna w Indochinach, którą zakończyła konferwł-eja genewska w roku 1954, agresja na Egipt w 1956 f,, inwazja na U,ba« i Jordanię w roku 1958. . 3?ozegóXnie ostrym, niezwykle niebezpiecznym, był tzw- -"kryzys karaibski" 1952 r., którego źródła tkwią w decyzji rządu Fidela C&.s tro - skierowania Kuby na drogę głębokich, ra-wo^ueyjnyeh prżóiaian sj-Płeczno-gospodarcii^h. Cdy w 1959 r. siły-rewolucyjne z P, Castro na czele . praejiiły władzy-na Ku-bi«, Steny Zjednoczone nie chciały rezygnować .ze swych Vj>ły-wów na wy.'ipie, ani pogo-izić -si% z faktem. roxszer2i.-uia socja-; llzau na półkul^ zachodnią. Podjęły one wiele itroKóy' zaierta-,,1ącyoVi d'> oly.'i«ńia rządów rewolucyjnych. V tej Sytuacji rząa Związku Radzieckiego, kierując się zasadami internacJonaUzau, udzielił Subie poinocy gospodarczej i wojskowej. W 1962. r. / za-, inatalowano na Kubie, . 'w celach obronnych, radzieckie rakiety Średniego zasięgu. 22 X"1%2 r. Stany Zjednocśaae ogłosiły blokadą morską Kuby. : Powstałe napięcie na linii Was;zyngton-HosJcwa groziło wybuchem konfliktu na skal^ źwiatową. Kompi-ómisowe stanowisko ZSRR doprowadziło Jednak do rożŁa-dowania napięcia. Rząd 2S8R podjął eroergiczne wysiłki-dyploaa- -tyczne, dążąc do rozwiązania konfliktu zagrażającegoi powszech-• nemu ppkojoyi, z Jednoczesnyia pragnieniem zapewnienia Kubie sprzyjających warunków zewnętrznych rozwoju. W wyniku bezpo-iredniego porozumienia ha najwyższym szczeblu 21 XI 1952 r. Związek Radziecki .postanowił wycofać wyrzutnie rakie't z terytorium Kuby, a Stsaiy Zjednoczone zobowiązały siij do poszanowania suwerenności wyspy. ; Tym sposobem, najpoważniejszy po II wojnie kwiatowej' kryzys militarno-polityczny ztfstał .zażegnany. Udowodnił jednak, że ;v rachunkach podziału świata na przeciwstawne bloki militarno--polityczna niezwykle łatwo można doprowadzić do gwałtownej .eskalacji napięcia politycznego, co w sytuacji obiektywnego .,'--..' żmii i tai^yzowania. świata może prowadzić bezpośrednio do prze-ksztsłpenia konfilktu politycznego w katastrofę nuklearną na skalą globalną* "Kryzys karaibski* Ł wynikająca z niego groźba konfrontacji nuklearnej . mocarstw spowodowała pewne, otrzeźwienie w kr$-. gach polityozno-wojskowych na Zachodzie*,,Wkrótce Stany Zjednoczone podjęły radziecką propozycje,'rokowań; w spi:awie . zawaj^-cłą układu o zakazie prowadzenia doświadczeń atomowych w po-wlejrzu, w kosmosie i pod.wodą.' l 5 sierpnia 19&3 f, .w Wielkim Pałacu Krenilowakiia ministró-- --,-•' 4 : .-'•'•• . • '•" ' - . ' - - -. •• wlę spraw zagranicznych tr?ech mocarstw atomowych .'USA, ZSiiK 'i v. Brytania) jw obecności. Sekretarza- Ceneralriogo -ONZ U'Than»- ta. Przewodniczącego Prezydiura hady Najwyższej- Z3KR L. .Breir-. niewa i preaiejra ZSRH S; Chruszczawa podpisali apeojalay . u- Kiad V tej sprawie. Państwa sygnatariusze układu zobowiązały , "i^ nie dokonywać .jakichkolwiek próbnych .'eksplozji nuklearnych w atrooaft-rze, przestrzeni kosmicznej l pod wodą. LlTkiacl zawarto ^na czas nie określony pozostawiając go otwartym dla innych państw. Wyrażono także nadzieję, że w przyszłości zostanie •zawarty traktat o całkowitym zakazie wszelkich eksplozji im-, klearnych. Układ wszedł w życie 10 X 1963 r.. Do dnia dzisiejszego przystąpiło doń ponad 1OO państw, w tym również Polska.. Nie podpisały układu .dwa wielkie mocarstwa - Francja i Chiny, Podpisanie Układu Moskiewskiego z 1963 r. było w pewnym sensie punktem zwrotnym w historii rokowań rozbrojeniowych, które po blisko osiemnastu latach bezowocnych negocjacji dały pierwsze konkretne ustalenia. Układ zapoczątkował nowy e-v tąp negocjacji rozbrojeniowych stwarzając warunki do podjęcia " dialogu między Moskwą a Waszyngtonem na temat ograniczenia zbrojeń strategicznych. Jesienią 1963 r. na XVIII Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ przyjęto wniesioną przez delegację radziecką w porozumieniu z . przedstawicielami Stanów Zjednoczonych propozycje. "nieTozmie-azczania w przestrzeni kosmicznej jakichkolwiek obiektów z bronią Jądrową lub innymi rodzajami broni masowego zniszczenia1!. W końcu 1963 r. rząd Związku Radzieckiego zwrócił się 2 posłaniem do szefów państw .(rządów) świata, w którym kierując się interesami umocnienia pokoju zaproponował zawarcie porozumienia (układu) o rezygnacji ze stosowania siły w rozwiązywaniu sporów terytorialnych i kwestii granicznych. Posłanie to spotkało się. z dużym zainteresowaniem światowej opinii publicznej ł uzyskało poparcia większości państw. 29 stycznia 1964 r. rząd radziecki opublikował manerandum *O środkach mających ma celu zahamowanie wyścigu zbrojeń i zmniejszenia napięcia międzynarodowego", przewidujące m. łn. wyprowadzenie wojsk z obcych terytoriów, zmniejszenie 'ogólnej liczby sił zbrojnych państw, zmniejszenie budżetów wojskowych państw o 10-»15$ (ZSRR jednostronnie zmniejszył swój budżet , wojskowy na rok 1964 o 600 min rb), zawarcie pakty o nieagresji pomiędzy państwami NATO ł Układu Warszawskiego, utworzenie stref bezatomowych w środkowej i północnej Europie, w obszarze Korzą-śródziemnego i na Bałkanach, w Afryce i Ameryce Łacińskiej, likwidację lotnictwa bombardującego, zakaz ppd-ziea&yah doświadczeń z bronią jądrową itp. T«kat memorandum b dsslszego zanie.Jszeaia." napięcia międzynarodowego rząd radziecki przedstawił również na XIX Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w grudniu 1964 r. ."'..' . Jedńytt 2.poważniejszych problemów międzynarodowych, wy-: wierającyoh ujemny wpływ na sytuację zarówno w Europi-e, jak . : \. V Azji czy Ameryce Łacińskiej, była wojna w Wietnamie, Stanowiła' ona; jeden z pretekstów wzmagania wyścigu zbrojeń y .świecie kapitalistycznymi utrudniała nawiązywanie współdziałania oraz rozszerzania korzystnych więzi Ł kontaktów między paiistwatr.i należącymi do odmiennych systemów społecznych. Przede wszystkim Jednak haaowała rozwój stosunków radziecko—amerykańskich, od których w dużym stopniu zależy normalizacja całego życia międzynarodowego. Stanowisko Związku Radzieckiego wobec konfliktu wietnaa-skiego, a ściślej, wobec rozpoczętej w 1964 r. zbrojnej .interwencji Stanów Zjednoczonych w Wietnamie określały uchwały XXIII Zjazdu KPZft, w których stanowczo domagano się zaprzestania amerykańskiej agresji, wycofania z Wietnamu Południowego wszystkich amerykańskich Ł obcych wojsk i umożliwienia narodowi wietnamskiemu samodzielnego decydowania o jego sprawach wewnętrznych. .Wobec zaangażowania się w wojnę w Wietnamie szeregu państw kapitalistycznych (USA, Australia, Nowa Zelandia, Tajlandia, Filipiny, Korea Płd.), Związek Radziecki i inne: państwa socjalistyczne rozrzeszyły znacznie zakres udzielonej przez nich pomocy wojskowej i ekonomicznej, umożliwiającej narodowi wietnamąklęmu odpieranie ataków regularnych oddalałów amerykańskich ,i południowowletnassskich. Decyzja ta znalazła swoje miejsce w "Oświadczeniu w związku z agresją USA w Wietnamie" wydanyra przez uczestników narady Doradczego Komitetu Politycznego Państw-Stron Wkładu Warszawskiego, która odbyła się w Bukareszcie w .dniach 4-6 lipca 1%6 r. Wolę kontynuacji wszechstronnej pomocy państw socjalistycznych dla narodu wietnamskiego potwierdzono na kolejnym spotkaniu Doradczego Komitstu Politycznego v marcu 1968 r. v Sofii. Materialna pomoc Związku Radzieckiego dla Demokratycznej Republiki Wietnamu obejmowała dostawy samolotów, uzbrojenia rakietowego i artyleryjskiego, amunicji, a także środków tran-_sportowych, kompletnych urząd-eń przeaysłowych, paliw, su- rowców, żywnośpi, medykamentów itp. W radzieckich uczelniach wójtowych przechodzili przeszkolenie wietnamscy oficerowie wszystkich rodzajów broni. Rząd radziecki skierował do Wietnamu znaczną grupę specjalistów wojskowych, którzy pomagali w szkoleniu kadry dowódczej Herodowej Armii Wiótnamu, w szczególności w.obsłudze- radzieckiego sprzętu wojskowego i techniki bojowej. ... Grudniowe plenum KG KPZR z 1966 r. zaakceptowało decyzję Biura Politycznego partii i rządu radzieckiego vi sprawie pomocy dla Wietnamu1^ i uznało za konieczne również w przyszłości "okazywanie wszechstronnego wsparcia bohaterskiej walce narodu wietnamskiego wobec zbrodniczej agresji imperializmu USA". V Zorganizowany i narastający opór Wietnamczyków, wspomaganych materiałowo przez Związek:Radziecki i inne kraje socjalistyczne spowodował, że rząd Stanów Zjednoczonych został zmuszony do wydania 31 III 1968 r. rozkazu p częściowym prza-. rwaniu bombardowań Wietnamu Płn. i wyraził gotowość do podjęcia rozmów z Demokratyczną Republiką Wietnamu, Aaierykańsko-wietnamskie rozmowy rozpoczęto w Paryżu 1,3 V 1958 r. Zakończyły się one podpisaniem 1 XI 1968 r. /porozumienia o całkowitym zaprzestaniu bombardowań. Stworzyło to ; podstawy do rozpoczęcia rozmów czterostronnych (Demokratyczna Republika Wietnamu, Front Wyzwolenia Narodowego Wietnamu Południowego, USA i administracja aajgońska), których celem było znalezienie dróg pokojowego uregulowania probletau wiet-namslsiego., Z ostrym potępieniem przez Związek Radziecki spotkało się rozszerzenie amerykańskiej agresji w Indochinach na terytoria Laosu i Kambodży, Związek Radziecki wystąpił również w obronie zaatakowanych w czerwcu 1967 r. przez Izrael państw arabskich (ZRA, Jordania, Syria). Już w drugi dzień agresji, 6 czerwca, anastępnie 7 i 9 czerwca flada Bezpieczeństwa OHZ z inicjatywy Związku Radzieckiego przyjęła rezolucję nawołującą Izrael .• flo przerwania ognia i wszelkich działań wojskowych. Wykorzystując jednak poparcie Stanów Zjednoczonych i innych państw NATO Izrael kontynuował agresję, 9 czerwca w Moskwie odbyła.się narada partii i rządów europejskich państw socjalistycznych, 387' którzy potępili agresję oraz zażądali zaprzestania działań wojennych i wycofania wojska Izraela ze wszystkich zajętych terytoriów. .', Wobec niezastosowania się Izraela do zaleceń Rady Bezpieczeństwa i stanowiska państw socjalistycznych '. • 10 czerwca . 1%7 t1. Związek Radziecki zerwał z. Kim stosunki dyplomatyczne i o-strzegł rząd izraelski, że zastosuje w stosunkach z Izraelem ostre sankcje ze wszystkimi wynikającymi z nich konsekwencjami, jeśli wojna będzie nadal kontynuowana. Stosunki dyplomatyczne z Izraelem ierwała również wi^kszośó pańatw socjalistycznych. Zdecydowana stanowisko ZSRR i innych państw socjalistycznych spowodowało, że działania wojenne na Bliskim Wscho-dsie zastały przerwane. Izrael nie wycofał się Jednak z zajętych przez siebie obszarów państw arabskich. Koniec wojny nie oznaczał, ze konflikt i napięcie na Bli-skiffl Wschodzie zostało zlikwidowane. Z inicjatywy ZSRR i miłujących pokój państw jeszcze w caerwcu 1967 r. zwołano Nadzwyczajną Sesję Zgromadzenia Ogólnego ONZ dla omówienia sytuacji w tym rejonie. W wyniku długotrwałych debat Rada Bezpieczeństwa na swyw posiedzeniu 23 listopada 1967 r. przyjęła rezolucję nr 243, określającą zasady sprawiedliwego i trwałego pokoju na Bliskiiia Węchddzie. Izrael, n^e zastosował się jednak do zasad przyjętych w rezolucji. Stanowisko Związku Radzieckiego wobec konfliktu izraels-ko-arabsklego w ciągu najbliższych kilku lat będzie polegało na szukaniu ^formuły pokojowego rozwiązania napięcia na Blis-r kim .Wschodzie opierając się na rezolucji Rady Bezpieczeństwa nr 2^2. . . . Ważne siiejsce w polityce zagranicznej Związku Radzieckiego po XXIII Zjeździe KPZtl zajęła walka o umocnienie międzynarodowego bezpieczeństwa, przede wszystkim na kontynencie europejskim. Potwierdziły to rezultaty obrad Doradczego Komitetu Politycznego Państw-Stron Układu Warszawskiego w Bukareszcie z lipca 1966 r. W wypracowanym tam programie umocnię- ; .• nią bezpieczeństwa i współpracy v Europie na pierwszya miejscu postawiono problemy normalizacji stosunków Związku Radzieckiego i europejskich państw socjalistycznych z Republiką Fe-Kiemitjc. 338 Dotychczas podejmowane przez rząd ZSRR próby rozwiązania ;• -problemu niemieckiego, stanowiącego klucz do normalizacji sto-. sunków w Europie, nie miały powodzenia. Przyczyną tego stanu. rzeczy była zlmnowojenna polityka Zachodu, a zwłaszcza stanowisko chadeckiego rządu HFN, który zmierzał do przekreślenia , politycznych skutków klęski III Rzeszy, wysuwał roszczenia te- . rytorialne wobec Polski i ZSRR, odrzucał przyjęcie istnifiją-' cych realiów, w tym' uznania NflD. Źródłem poważnych kryzysów : politycznych była również sytuacja w Berlinie Zachodnim, który Związek Kadź leckł traktował jako odrębną jednostkę polityczną i gotów był zagwarantować ten status odrębny* dokumentem pra-wnomiądzynarodowym. Podjęte w latach 1967-1 969 kolejne próby rozwiązania pror błeau również zakończyły się fiaskiem. . Z chwilą dojścia dp władzy w RFN (we wrześniu 1969 r*),. koalicyjnego rządu Brandta-Scheela powstały nowe warunki pollty- . czne do wznowienia rozmów, dzięki którym problem niemiecki wsaedł w nową fazę* Vf oświadczeniu kanclerza Brandta złożony* w Bundestagu 28 X 1969 r. rząd zachodhióniemieckl zdeklarował gotowość podjęcia rokowań w celach normalizacji stosunków •««•,,-. Związkiem Radzieckim i innymi państwami socjalistycznymi. , /: Rokowania pomiędzy rządami ZSRR i RFK rozpoczęły się w, grw?.' dniu 1969 r. i ciągnęły się w kilku etapach do sierpnia ;197Q iy W Ich rezultacie T2 sierpnia 1970 r. został podpisany w Mosk* wie układ dwustronny między 2SBR a RFN. Najważniejszą jego częścią są zobowiązania stron odnoszące się do kwestii teryto^ 1-ialnej Europy. Biorą one za punkt wyjścia polityczne i tery* tórialne status quo w Europie,"* akceptując tę zasadę również aa.'"' przy$zło.4(S. ' Strony zobowiązują się w nim do przestrzegania integralności terytorialnej państw europejskich w ich obecny'. .'-., • ', 391' Tono w nim poparcia propozycjom zwołania konferencji w sprawie europejskiego bezpieczeństwa i współpracy.J . .Ważnym etapem .v procesie realizowania idei bezpieczeństwa w Europie był Apel Budapeszteński . Doradczego Komitetu Politycznego Państw-Stron układu Warszawskiego z 17 II 1969 r. Precyzował on zasadnicze uwarunkowania procesu odprężenia w l, Europie: nienaruszalność granic, uznanie RFN i KRD, wyrzeczeniesię przez RPTJ roszczeń do reprezentowania całego narodu niemieckiego, rezygnacja RFN z posiadania dostępu do broni jądrowej, uznanie odrębnego statusu Berlina Zachodniego. Równocześnie państwa socjalistyczne zwracały się do wszystkich krajów naszego kontynentu o współdziałanie i współuczestnictwo w zwołaniu konferencjit o przejście od etapu składania o-gólnych deklaracji do przedstawiania konkretnych propozycji l podejmowania działań zmierzających do pogłębienia procesu odprężenia i rozbrojenia, o rozwój współpracy i tworzenia wa-rankóy pokoju ratędzy narodami Europy./.-• . . ^pel Budapeszteński stał się silnym impulsem dla procesu konstruoY/ariia systemu bezpieczeństwa zbiorowego w Europie. Wkrótce, (maj 1969 r.) rząd Finlandii, reagując na inicjatywę państw socjalistycznych wystosował do wszystkich państw europejskich oraz Stanów Zjednoczonych i Kanady memorandum, v którym Informował o swym pozytywnym stosunku do id.t-3 awłanla Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE) i proponował zwołanie spotkania przygotowawczego w celu rozważenia problemów związanych z organizacją konferencji. Rząd fiński wyraził również gotoyość goszczenia zarówno sąaej konferencji, jak ł spotkania przygotowawczego. Ogłoszone J1 X 1969 r. oświadczenie ministrów spraw zagranicznych państw socjalistycznych pozytywnie ustosunkowało się 4o propozycji zawartych w memorandum rządu fińskiego, W oświadczeniu zaproponowano również włączenie da porządku obrad konferencji dwóch konkretnych punktów: 1) wyrzeczenia się siły w stosunkach między państwami europejskimi oraz 2) rozszerzenia stosunków handlowych, gospodarczych l naukowo-technicznych. Wkrótce ideę zwołania KBWS poparły kraje skandynawskie (22 IV 1970 r,). Ponad miesiąc -późni«j (27 V 1970 ł%) do tych 392 propozycji, po raz pierwszy, ustosunkowały się państwa członkowskie HA.TOj, uzależniając swą zgodę na uczestnictwo w Konferencji od postępu rokowań między ZSRR, Polską, NRD a HFK oraz rozmów czterech wielkich mocarstw w sprawie Berlina Zachodniego. ... ;•;•' W katalogu propozycji zgłoszonych przez państwa zachodnie , znalazły się również -postulaty, włączenia do porządku dziennego konferencji: V) zasad stosunków miedzy państwami, w tym zasady wyrzeczenia się siły oraz 2) sprawy przyczynienia ule, do swobodniejszego ruchu ludności, wymiany myśli i informacji. 24 XJ ; 1970 r. rząd Finlandii w memorandum skierowanym do wszystkich państw europejskich, Stanów Zjednoczonych ł Kanady stwierdzał, że jego propozycje z maja 1969 r. spotkały się w zasadzie z pozytywnym przyjęciem i że istnieje polityczna yola posunięcia naprzód sprawy bezpieczeństwa europejskiego. Państwa socjalistyczne z kolei, w komunikacie z narady berlińskie j Doradczego Komitetu Politycznego Państw-Stron O-kładu Warszawskiego z 2 XII 1970 r, wyraziły gotowość wzięcia udziału w spotkaniach przygotowawczych eto konferencji, w myśl propozycji fińskich. Uczestnicy spotkania stwierdzili, ż« zostały stworzone wystarczające przesłanki dla zwołania europejskiej konferencji w sprawie bezpieczeństwa ł współpracy. .; Aktywności dyplomacji radzieckiej w walce o bezpieczeństwo europejskie w II połowie lat sześćdziesiątych towarzyszyło duże zaangażowanie^ w problematykę umocnienia bezpieczeństwa :.w skali światowej i rozbrojenia demonstrowane w szczególności na ;Jła .XX Sesji Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło zaproponowaną "przez delegację radziecką "Deklarację o niedopuszczalności interwencji państw oraz o ochronie ich niepodległości i - suwerenności". (21 XII 1965 r.>, .zakładającą "bezwzględne przestrzeganie zaąady nieirigerawaaia państw w sprawy wewnętrzna l zagraniczne; innych państw* oraz uważającą, że "zbrojna interwencja jeit rówiożnaczaa z agresją",' Istotne rezultaty osiągnął Związek Radziecki w dziedzinie ogr anic z$ni$ zbrojeń.: Kaletą do aich przede wszystkim, omówiony wcze-fcie j układ z 5 VIII 196? r. 6 zakazie doświadczeń 'z bronią jądrową w atmosferze, .przestrzeni kosmicznej i pod wodą oraz układ .z 27 I 1978 r. p zasadach działalności. państw w badaniu i wykorzystywaniu przestrzeni kosmicznej, wykluczający możliwość umieszczenia w tej przestrzeni broni jądrowej. Dużym osiągnięciem dyplomacji radzieckiej i innych państw spcjąiiatycznych było przyjęcie przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 12 V 1968 r. 95 głosami przeciwko A (przy 21 wstrzymujących glę) projektu układu o •nierozprzestrzenianiu broni jądrowej {Nonproliferation Treaty) przedstawionego przez genewski "Komitet osiemnastu* (według propozycji ZSRR l USA). Zgromadzenie wyraziło równocześnie nadzieję na możliwi* szerokie przyłączenie aię do układu państwiezłonków ONZ, •1 VII 1968 r. układ został podpisany równocześnie w Moskwie, Waszyngtonie i Uondyhie ł wszedł w życśie 5 III 1970 r. j»o ratyfikacji przez trzy wielkie mocarstwa. Do końca 1968 r. układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej podpisały 83 , państwa. •:.. Wkrótce po podpisaniu tego układu rząd radziecki opubli- •• kował specjalne memorandua skierowane do wszystkich państw sSsiata przedstawiając w nłm dalsze propozycje na temat ro?/" - /brojenia. . v. ''• '''.'•. "•"...-.-: '::• '.'•' ;.-:- '. .. •-••'' /., ;' ; Celom powszechnego i całkowitego rozbrojenia miały służyó ;rozpoczęte 17 listopada 1979 r, i prowadzone przez ZSRR ł USA dwustronne rozaowy na temat zahamowania i ograniczenia zbrojeń strategicznych, przela wszystkim w dziedzinie broni rakle- ;towo-jądrowej, systemów antyrakietowych, różnyoh typów bombowców strategicznych, atomowych okrętów podwodnych i systemów i• --395. • 5. Ścielenie w życie uchwały OMZ o likwidacji pozostałych jeszcze reżimów kolonialnych. Powszechne potępienie i bojkoto^ •wanie wszelkich przejawów rasizmu i apartheidu. 6. Pogłębianie stosunków wzajemnie korzystnej współpracy ws wszystkich dziedzinach z państwaoi, które ze swej strony dążą. do tego. Sformułowane w referacie l,. Braniewa zasadnicze kierunki wepółjpracy międzynarodowej i polityki zagranicznej Związku Radzieckiego w odniesieniu da Europy zostały następnie skonkretyzowane w referacie przewodniczącego RadyMinistrów 2SRH • Aleksieja Kosygina, omawiającyui szczegółowo wytyczne w sprawie pięcioletniego planu rozwoju gospodarki narodowej ZSRR na lata 1971-1975. Radziecki:"Program Pokoju", określając państwowe interesy Związku Radzieckiego, równocześnie odpowiadał potrzebom wszystkich społeczeństw i narodów v płaszczyźnie pokoju, bezpieczeństwa i współpracy. Mówiąc ściślej, zawarł w sobie wszystkie postępowe tendencj* rozwoju świata.' : Szczególnie duże znaczenie dla możliwości realizacji radzieckiego "Programu Pokoju" miał zaistniały na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych .nowy układ sił politycznych świata, cechujący si«, widocznymi tendencjami odpr6.Leaio-wyml, głównie .w płaszczyźnie zarysowującego al$ dialogu Wa-. . szyngton-Hoskwa. Proces zbliżenia dwóch supermoCarstw. poprzedziły dwustronne porozumienia d^tyeząse problematyki badań i wykorzystania przestrzeni kosmicznej (styczeń 155? r.), ratowania kosmonauto-^ (styczeń 1%9 r.) Itp, V czerwcu 1&53 r, weszła w życie radziecko-8ffleryka4sfca konwencja konsularna, uruchoraiono linię lotniczą Moskwa-Novy Jork, rozpoczęła eie, ożywiona wymiana naukowa, kulturalni i sportowa* Te drobne z pozoru porozUmie-tiia o współpracy w szeregu dziedzinach •potwierdziły możliwp-4ci i potrzebę dialogu, opartego na wzajemnym zrozumieniu interesów obu państw, Proces reorientacji amerykańskiej polityki wobec ZSRR zdy-nainizował ala, wkrótce po . wyborach prezydenckich w OSA w 1963 r. i zwycięstwie w nich delegata Partii Republikańskiej Richar-da Hixcna. Jego slogan wypowiedziany w inaugurującym przemó- 396, : • . _ . wieniu z 20 I 1969 r,, zapowiadający odejście "ód.ery konfrontacji do.ery negocjacji" w stosunkach Wschód-Zachód o-twierał niejako- kilkuletni okres normalizacji, niegdyś mocno usztywnionych stosunków pomiędzy Stanami Zjednoczonymi 'a Związkiem Radzieckim.; Kluczową rolę w procesie zbliżenia na osi Waszyngton-Mo-skwa odegrał szereg spotkań przywódców obu państw na najwyższym szczeblu. Pierwsze takie spotkanie miało miejsce podczas oficjalnej wizyty Prezydenta USA R. Nixona w ZSRR w maju 1972 r. W trakcie wizyty podpisano iszereg umów l porozumień, z których •'. najważniejszym był dokument z 29 III .1972 f. o "Podstawach wzajemnych stosunków między Związkiem Socjalisty?-cznych Republik Radzieckich a Stanami Zjednoczonymi Ameryki", W dokumencie tyia, po raz pierwszy w historii wzajemnych stosunków, przyjęto postanowienie zgodnie z którym ZSRR i USA toędą kierowały się zasadą, że "w wieku nuklearnym . dl« utrzymywania wzajemnych stosunków nie istnieje inna podstawa oprócz pokojowego współistnienia11. • .'. Podczas wizyty ^Iixona w Moskwie podpisano również inne dokumenty - o ^graniczeniu wyścigu zbrojeń, ochronie środowi- ' ska, współpracy w kosmosie. W trakcie rozmów obu przywódców uzgodniono, że ZSRR i Stany Zjednoczone będą aktywnie przyczyniać1 się .do wzrostu i rozwoju wzajemnych kontaktów nauko-WO-ekonpmłeznych,.. stanowiących czynnik uzupełniający procesu: polepszania stosunków dwustronnych. V październiku 1972 rv w Waszyngtonie, zostało podpisane porozumienie gospodarcze, w którym oba mocarstwa przyznały klauzulę, największego uprzywilejowania we wzajemnych obrotach towarowych, przewidując trzykrotny wzrost wymiany handlowej w perspektywie.trzech lat. Kolejne radziecko-affierykańskie spotkanie na najwyższym szczeblu (czerwiec 1973 r. - wizyta L. flreżniawa w USAj cz,er-włec-łlpiec I374 r> - Wizyta Nłxona w 2S.RR, robocze spotkanie1 L. Bretńiewa K Q. p. Fordem we Władywostoku - listopad 1974 r.> przyczyniły się do dalszego pogłębienia współpracy i potwierdziły dokonanie się zasadniczego zwrotu w stosunkach między obu mocarstwami. .: ,-.' '• . ' . .'.., . . . : Diałs>g Waszyngton-Hoskwa z lat 1972-1974 wywarł; wielki ; wpływ na układ stosunków międzynarodowych i sprzyjał dalsze-BU polepszeniu klimatu politycznego w świecie, doprowadził do urzeczywistnienia szeregu do niedawna wydawać by się mogło nierozwiązywalnych, problemów współczesnego świata, Jednym z.najważniejszych kierunków współpracy amerykaii- . : sko-radzłeckich, rzutujących na całość stosunków międzynaro- ' dowych, są rokowania rozbrojeniowe, w szczególność.! prowadzony od 1969 r. dialog w sprawie ograniczenia broni strategicz-.nych (SALT I i II).' Możliwość rokowań określił istotny fakt, ie mniej więcej od połowy, lat sześćdziesiątych różnica w zbrojeniach strategicznych między ZSRR a USA zaczęła się szybko zmniejszać. Związek Radziecki wyrównał bowiem niekorzystny dla siebie stosunek w ilości środków przenoszenia broni jądrowej. . Rokowania SALT I przyniosły znaczne rezultaty. W ich wyniku aawarto porozumienie o środkach służących zmniejszeniu niebezpieczeństwa wojny jądrowej między ZSRJV a USA (30 ;IX '1971. r.) poroza-aienie o ustanowieniu bezpośredniej linii łączności fl>t . jenny kształt Europy złożyły ślą istotne zmiany polityczno-, -terytorialne w rezultacie zwycięstwa nad faszyzmem i powsta-nią wspólnoty państw socjalistycznych, . -'."' II. V wyniku Konferencji doszło do powszechnej akceptacji zasad pokojowego współistnienia, które od tej pory powinny stać aię podstawą stosunków międzynarodowych państw o odmiennych ustrojach społeczno-politycznych. Skodyf licowanie tych zasad w postaci "Deklaracji zasad rządzących wzajemnymi stosunkami miądzy państwami uczestniczącymi" (stanowi ona ł»te--'..;••• gralną część Aktu Kolcowego) i wsparcie ich autorytetempo-lityczno-wor&łnyin przywódców państw stanowi swego rodzaju . "Wielką Kartuj Pokoju w Europie", III. Konferencja sformułowała, na wniosek państw socjalistycznych, niezwykle ważny postulat o konieczności uzupełnienia osiągniętego już odprężenia politycznego odprężeniem militarnym. Państwa, które uczestniczyły w Konferencji.zobowiązały się współpraeowad na rzecz rozbrojenia i- uzgodniły potrzebę podejmowania' tzw, środków budowy zaufania. Chodzi. . . tu o wymianę Informacji .w przeprowadzaniu wielkich manewrów wojskowych z równoczesnym zaproszeniem przedstawicieli państw dc- udziału w nich w roli obserwatorów. IV. Konferencja opracowała szeroki program współpracy państw europejskich v zakresie gospodarki, naukj. i techniki, ochrony /.środowiska, a także w dziedzinie humanitarnej, kultury, injTarmą-eji i oświaty. •••'." .'.-...',-. '••.'••: .••-•'-.. .---j.-::;-:.--":'.:',,.'• '.•• *tó'-- pceniająć rezultaty Konferencji Sekretarz Generalny KP2S Li Breinlew stwierdził; "Ogólny wynik konferencji .polega;ńa tym, że odprężenie tBiędzynarodowe w coraz większym .zakręsi* . wypełnia się konkretną treścią materialną. Właśnie naterłaH-zacja'odprężenia stanowi istotę wszystkiego, co póvirufło uozytłić pokój w Europie rzeczywiście trwały*..i niewzruszonym,- Na na- • czelne niejsoe wysawaray przy-.tyn sprawę położenia Stresu wyścigo- wi zbrojeń i osiągnięcia konkretnych rezultatów v dziele rozbrojenia*. Dzięki sukcesowi KBWE szereg zamierzeń politycznych sformułowanych W "Programie Pokoju" zostało zrealizowanych. Kontynuacją tej polityki były założenia programowe XXV Zjazdu KPZR (24 II- 5 III'1976 r.) -przedstawione w referacie sprawozdawczym KC KPZR w postaci "Programu dalszej walki o pokój i współpracę międzynarodową, o wolnoió i niezależność" narodów", Wychodząc z realistycznej oceny sytuacji wewnętrznej i Biędzynarodowej i podkreślając potrzebę nieustannego umacnia-. nią "jedności bratnich państw socjalistycznych" "Program Pokoju" określał, następujące główne zadania w kluczowych dziedzinach polityki międzynarodowej: - kontynuowanie walki o położenie kresu wyścigowi zbrojeń, a także konieczność przejścia do redukcji nagromadzonych zapasów broni, a więc do rozbrojenia; - podjęcie nowych wysiłków dla zaktywizowania rokowań w sprawie redukcji sił zbrojnych i zbrojeń w ^Europie środkowej, co torowałoby drogę do stałego zmniejszania wydatków wojennych, a w dalszej konsekwencji prowadziłoby do zwołania Światowej Konferencji Rozbrojeniowej; - podjęcie intensywnych działań "w celu osiągnięcia sprawiedliwego i.trwałego uregulowania sytuacji na Blłskiis Wschodzie"} - prowadzenie aktywnej polityki wcielania w życie Aktu Końcowego KBWE j - kontynuowanie, zgodnie z zasadcuni pokojowego współistnienia, "rozwoju stosunków długofalowej, wzajemnie korzystnej współpracy w różnych dziedzinach - w polityce,gospodarce, nauce i kulturze ze Stanami Zjednoczonymi, Francją, Rep. Federalną -Niemiec, Wielka, Brytanią, Włochami i Kanadą, jak również z Japonią i innymi państwami kapitalistycznymi11; - prowadzenie polityki w kierunku zapewnienia bezpieczeństwa w Azji; - dążenie do zawarcia światowego układu o niestosowaniu przemocy w stosunkach nslędzynarodowyobj - dążenie do likwidacji pozostałości systemu ucisku kolonialnego, neokolonialianu i rasizmu; 402 - wyeliminowanie dyskryminacji w handlu międzynarodowym, oraz "przejawów nierówności,, dyktatu i wyzysku w międzynarodowych stosunkach gospodarczych". Reasumując, radziecka polityka zagraniczna zmierza do u-trwaleaia procesu odprężenia politycznego, w Europie z jednoczesnym dążeniem do rozszerzenia go na dalsze rejony świata, do uzupełnienia odprężenia politycznego odprężeniem militarnym, zaprzestania wyścigu zbrojeń i stworzenia podstaw do zawarcia rzeczywistych porozumień międzynarodowych. Sformułowany na XXIV i XXV Zjeździe KPZR "Program Pokoju", zamyka niemal sześćdziesięcioletni okres konsekwentnej i pryncypialnej walki o pokój l bezpieczeństwo narodów - okres zapoczątkowany pausiętnym* leninowskim "Dekretem o pokoju*. ,. R o z d z i a ł XIX OŚWIAT, NAUKA I KJLTORA PQ.II WOJNIE ŚWIATOWEJ Oświata l szkolnictwo wyższe Hitlerowska okupacja obszarów radzieckich doprowadziła do poważnych zniszczeń i strat w sieci radzieckich szkół i insty-tuaji kułturałno-oświatowych. Okupanci zniszczyli 32 tyś. budynków szkolnych, ok. 2 tyś. wyższych i średnich szkół specjalistycznych, 605 instytutów naukowo-badawczych, 44 tyś. klubów i czytelni, 427 ouzeów. Likwidacje, tych strat podjęto już w okresie wojny - w miarą wyzwalania spoci okupacji obszarów zachodniej części ZSRR. Zadania w zakresie odtworzenia bazy materialnej, niezbędnej dla działalności szkolnictwa i oświaty, określał pierwszy powojenny plan pięcioletni. Wydzielone środki z budżetu państwa, przedsięwzięcia organizacyjne, a także pomoc innych republik radzieckich - wszystko to przyniosło spo-; dziewane efekty. W roku szkolnym 1950/1951 liczba różnego rodzaju szkół o charakterze ogólnokształcącym zwiększyła się o ponad 20 tyś. w porównaniu z rokiem 1940/1941 (tab. 21).- Tabela 21 Szkolnictwo w ZSRR w latach 1940-1951 Rok szkolny Liczba szkół (w tyś.) 'Liczba uczniów (w tyś.) 1940/1941 1950/1951 198,6 222,1 35 528 • 34752 ';.'; 404 405 II radzieckiego szkolnictwa powojennego pogłębiał poważny niedostatek kadr nauczycielskich. W latach wojny, w-. miejsce zmobilizowanych do Annii Czerwone;} nauczycieli kiero*-wano często łudzi bez odpowiednich kwalifikacji pedagogicznych, Przeto odbudowa kadry pedagogów - to kolejny problem -stojący przed radziecką oświatą w drugiej połowie lat czterdziestych. V związku z tym, w latach czwartej pięciolatki powołano do' życia 73 nowe instytuty pedagogiczne; w znacznym stopniu rpz? . ..-szerzono system kształcenia zaocznego i wieczorowego, W wyniku tych przedsięwzięć, w roku szkolnym 1950/1951, w radzieckich szkołach różnych typów pracowało prawie 1j5 min nauczy? clełij tj. ó.230 tyś, więcej niż w okresie poprzedzającym wybuch wojny. Pozwoliło to na 'wprowadzenie, na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych, obowiązkowego nauczania w systemie 7-letniBj.. Powojenny rozwój organizacyjny i kadrowy radzieckiej b-śyłaty pozwolił na stworzenie systemu szkolnego obejmującego następujące.typy szkółt 1} przedszkola - .dla dzieci od > do 7 lat; S,) szkoły ogólnokształcąca (z uczniami w wieku .7-17 lat), ict-óre dzieliły się nas . .: ą}.'szkoły podstawową (klasy I-IV) •..'/• b) niepełną, 7-klasową szkołę średnią (klasy I-VIt) c) szKołę; średnią, 10-letnlą z egzaminem dojrzałości; . : 3) 7-klasowe" i średnie szkoły dla młodzieży robotniczej i chłopskiej oraz szkoły dla dorosłych; :•.• 4) szkoły zawodowe - oparte na 7-latce. ,y niektórych republikach radzieckich (Gruzińskiej, Łotewskiej, Estońskiej, Litewskiej S3a) szkoła średnia prowadzona była w cyfelu ",1-letnlffl. .. : XIX Zjazd KPZR (1952 r.) postawił przed radzieckim syate* . »am szkolnym zadanie podwyższenia poziomu kształcenia ogólnego dzieci i iBłpdzieży, kładąc nacisk szczególny na wprowadzenia • rozminiętego, szeroko zakrojonego systemu politechnizacji w na-Bozaniu, Po klłkw latach przygotowań teoretycznych i organizacyjnych, od roku szkolnego 1955/1956 rozpoczęto wdrażania nowego programu nauczania, w którym w znacznym stopniu zwiększono zakres przedjaiotów fizyczno-mateaiatycznych ł przyrodniczych, koaztera humanistycznych. Staisowiło to punkt wyjścia do ręali—. zacjl, generalnego programu politechnizacji szkoły radzieckiej. Polftg > on Ba odpowiednim wprowadzaniu w program nauczania lekcji jji«c ręcznych (klasy I-IV), zajęć praktycznych w warsztatach szkolnych, w pracpwniach doświadczalnych -i w dział-kact* doświadczalnych (klasy V-VII), praktyk w zakładach produkcyjnych (klasy VI1I-X). W ramsch tych zajęć uczniowie winni przyswoić sobie minimum wiedzy technicznej, umiejętności i nawyków niezbędnych dla właściwego uczestniczenia, po zaKończeniu edukacji, w procesach produkcyjnych przemysłu i gospodarki rolnej. Realizacja programu politechnizacji wymagała poważnych nakładów finansowych dla stworzenia odpowiedniej bazy materialnej - wybudowania szkolnych warsztatów, pracowni gabinetów doświadczalnych, wyposażonych w niezbędnie urządzenia i aparaturę szkoleniową* Dekretem Rady Hajwyższej ZSRR z 24 XII 1958 r. ("Ustawa o zacieśnieniu więzi szkoły z życiem i o dalszym rozwoju syste-au oświaty w ZSRR") rozpoczęto na całym obszarze ZSRR wprowadzanie 8-letniej, obowiązkowej szkoły powszechnej. Przedsięwzięcie to zostało zakończone w połowie lat sześćdziesiątych. Szkoła ta jest niepełną, średnią, ogólnokształcącą, politechniczną szkołą pracy. Powinna wyposażyć uczniów w solidne podstawy w dziedzinie wykształcenia ogólnego i politechnicznego _p,ra.ż przygotować do działalności społeczno-użytecżnej. Pełne,i średnie kształcenie młodzieży starszej w wieku powyżej 15-16 lat realizowano, w wyśl założeń reformy, opierając się na zasadzie łączenia procesu nauczania z pracą produkcyjną, przy jednoczesnym włączaniu uczniów w system prac społecznie użytecznych. Ustawa z 1958 r. ustalała następujące, zasadnicze typy szkół dających pełne wykształcenie średniej 1) 3-lethie szkoły dla młodzieży robotniczej i wiejskiej (system wieczorowy); 2) średnie ogólnokształcącp-politechńlczne szkoły pracy z nauczaiiiea produkcyjnym, w których absolwenci 8-latki uzyskiwali w ciągu 3 lat nauki średnie wykształcenie ogólne i przygotowanie zawodowe do pracy w jednej z gałęzi, gospodarki narodowej i kuł tury j < V: - . 3) technika ł inne średnie szkoły zawodowe, w których ab- -406 . solwenci szkoły S-letniej uzyskiwali .średnie wykształceni*-*» gólne i zawodowe. ..'••'.. Reforma oświatowa z 1958 r. objęła łącznie 215 tyś. szkół ogólnokształcących, do których uczęszczało ponad 3115 min u-cznlów. . . Ważnym problemem odbudowującej się ze zniszczeń wojennych oświaty radzieckiej było odtworzenie i przygotowanie niezbęd- , nych ilaści kadr specjalistów z wyższym wykształceniem. Ta bawień kategoria społeczna poniosła w latach wojny ogromne straty. Państwo radzieckie podjęło w tym zakresie szereg przedsięwzięć organizacyjnych, m. in. istniejący dotychczas Komitet da. Szkoły Wyższej przy Radzie Ministrów 23RR przekształcono w Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego. Odpowiednie tego rodzaju ministerstwa utworzono w poszczególnych republikach. Kształceniem kadr o wysokich specjalizacjach zajmują się instytuty naukowe i uniwersytety. Instytuty przygotowują w ciągu 4rS lat specjalistów dla praktycznej działalności produkcyjnej w poszczególnych gałę-siach gospodarki narodowej (inżynierów, agronomów, lekarzy, nauczycieli srskół średnich Itp.}.. Dla szczególnie utalentowanych absolwentów uruchamiane były 3-letnie aspirantury. Pewnym mankamentem tych instytucji naukowych była daleko posunie^ ta specjalizacja Cna przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych),., przetp w 1954 r, Hada Ministrów ZSRR i KC KPZR ' podjęły działania na rzecz podwyższenia poziomu kształcenia Instytutów, drogą większej koncentracji kadry nauczające;}' w-" zakłacittoh naukowych gwarantujących wysoki poziom kształcenia, 37 uniwersytetów radzieckich ma zadanie przygotować kadry pracowników naukowych dla badań w dyscyplinach teoretycznych, jak również wysoko kwalifikowaną kadrę wykładowców szkół śr«- '••.<'; .- . '";'-radziecki początków lat pięćdziesiątych powstało AS ZSftft (B. in. Mołdawska, Dfcgesttóską, . JTakutaką, Ba-ka, Vseaadnio»Syberyjska l inne). «aju t957 r., w celu lepszego wykorzystania ośrodków nau-'koyyeh Syberii i Dalekiego Wschodu, rząd radziecki powołał db życia Syberyjski Od.ft2ł&,ł Akada;BU'Rauk Z3RR, w skład?le kto>&-go j w kcńow łat pi^d?.i0siątych funkcjonowało kllkanstście ia-^ stytutiSw nawkowo-o&dawczyełi, trzy filie - Dalekowschodnim, Zą- A09 chodnia i Wschodnioayberyjską, Instytut Sachaliński l Instytut Fizyki AŃ ZSRR w Krasnojarsku. Powstało szereg nowych ośrodków naukowych? w 19^*6 r. -Akademia Nauk w Łotewskiej, Estońskiej i Litewskiej 3SR (Akademię Nauk w Litewskiej SSR powołano w 1941 r., jednak działalność faktyczną rozpoczęła w t9ft6 r., w 195ł r. - w Tadżyckiej i Turkmeńskiej SSR, w 1954 r. - w Kirgljskiej SSR, Tworzenie nowych ośrodków nuukowo-badawcz-ych stwarzało - warunki dynamicznego rozwoju ilościowego kadry naukowej. Rozwój ten ilustruje tab. 23. Tabela 23 Ilościowy rozwój kadry naukowej w ZSRR {w tyś. osób) Wyszczególnienie Rok V 1939 1950 1956 Łącznie pracowników naukoworha-r dawczych 95,9 162,5 239,9 w tym: w instytutach naukowo-badaw-czych w wyższych uczelniach 25,8 59,6 70,5 86,5 106, '« 125,0 Osiągnięcia nauki radzieckiej stanowią ogromny wkład w dorobek nauki światowej. Kontynuując tradycje wielkiej nauki rosyjskiej i radzieckiej H. Łomonosowa, N. Łobaczywskiego, D. Kendelejewa, K. Ciołkowskiego, I. Pawłowa, S. Korolowa i Innych, na światową l istę wielkich uczonych wpisało s i (j po II wojnie światowej wielu wybitnych badaczy radzieckich. Wyrazem uznania dla ich talentu ł pracy są międzynarodowe nagrody i tytuły, przyznane przez liczne zagraniczne instytucje naukowe. Wielu radzieckich uczonych otrzymało Nagrody Nobla - m. in. N. Sieraionow w 1956 r. za osiągnięcia w dziedzinie kinetyki reakcji łańcuchowej, I. Taiam, I. Fi-a?ik, P. Czerenkow w 1958 r, aa odkrycie luminescencji cieczy pod wpływem, promieni beta, L. Landau w 1962 r, za prace w dziedzinie fizyki teoretycznej. 410 .'".' N, Basów i-A., Procporów vr 1964 r. za prace w dziedzinie elektroniki kwantowej i zbudowanie pierwszego lesera amoniakalnego, L. Kantorowicz w 1975 r. za prace w dziedzinie ekonomii, • ;'".;• . ,;.'• .V celu .podkrttśleriia znaczenia i szacunku jakie dla osiągnięć radzieckiej nauki żywią władze i społeczeństwo radzieckie KG JĘPZR • i Rada Ministrów ZSRR przyjęły .15 VIII 1956 r, uchwałę o utworzeniu specjalnej Nagrody Leninowskiej, przyznawanej najwybitniejszym naukowcom roku w dniu urodzin twórcy państwa radzieckiego, 2 roku na rok rosła liczebnie kadra wysoko Kwalifikowanych specjalistów; powstawały nowe ośrodki naukowe. Jeśli w końcu 1950 r. na''całym obszarze ZSRR funkcjonowało 2848 instytucji naukówó-badawczyeh, to w 1958 r. - 2987. Liczba pracowników nauki-zwiększyła ale z 162,5 tyś* w 1950 r, do 284 • tyś, w 1958 r, (v tym ponad 100 tyś. legitymowało sie_ dyplomami doktorów i kandydatów nauk). • .- !•-.'' W połewłe łat sześćdziesiątych w Związku Radzieckim działało 4724 placówek naukowych i 756 wyższych uczelni, które za-, truoniały ogółem 711 600 pracowników naukowych. Wśród nich 1ó 600 osób 'posiadało stopień doktora nauk, zaś 152 300 osób - kandydata nsuk, Cztesięć' lat później liczba placówek naukowych przekroczyła. .5.0COY'- Obok tych instytucji funkcjonowało !ok. 40 tyś, pr.zed-•Łiębiors1jv projtłktow-kanstrukcyjnyeh, 230,0 przedsiębiorstw doświadczaliło-przeffiysłowych, ok. 3000 doświadczalnych baz plą-cdłrek. .naukowych. Liczba pracowników naukowych przekraczała 1,0 min w tyst por.ad 340 tyś, doktorów i kandydatów nauk. V! radzieckiej Akademii Nauk, w jej 250 placówkach naukowych . prasowało ponad.40 tyś. pracowników naukowych. Vraa 2, saylfoist rozwojem kadr specjalistycznych nauka radzie-c'«s Dinotowała szereg povs*żnych osiągnięć naukowych, niektórych o ?nasE&niu świsteyyjn.. W pierwszym rzędzie praee radzieckich '•' r:3ukovców odegrały decydującą rolę w rozwoju współczesnej ato-ftistyki, pżczególnia w zakreśla -wykorzystania energii tkwiącej w-jądrct- atoa-J, Kontynuując doświadczenia zdobyte w tym zakresie v oknisJe przedytojannyji (w 1937 r. v; Leningradzie urycho-Błioiio i>;erv.«zy • okrążył Zlewie pojaud' Hos>roi'» '412 czny "Wastok-6" i. pierwszą l jedyną do tej pory kobietą-kos-monau tłsą na pokładzie - Walentyną Tlerteszkową. Dwa lata później (18 III 1965 r.) również po raz pierwszy w historii ludzkości kosmonauta Ałeksiej Leonów wyszedł z kabiny statku v otwartą przestrzeń kosmiczną. Od tej pory niemal każdy krok przynosi kolejne, sensacyjne wydarzenia tworzące bogatą Jut historię podboju przestrzeni kosmicznej. Oto jej najważniejsze datys - 3 II 1966 r. r' radziecka stacja automatyczna "Łuna-9" . miękka wylądowała na powierzchni Księżyca} . - 1 VI 1970 r, - rozpoczął się pierwszy długoterminowy (18 dób) lot kosmicany na statku "Sojuz-9" z A. Hikołajewem i W. Sewastjanowem na pokładzie; - 24 IX 1970 r, - radziecka stacja automatyczna dostarczyła na Ziemię zdjęcia gruntu księżycowego; - 17 XI 1970 r. f automatyczny aparat do badań naukowych "Łańpchod-111 rozpoczął naukową "penetracją* powierzchni Księżyca} - 15 XII 1970 r. - po raz pierwszy w historii radziecka stacja automatyczna dokonała miękkiego lądowania na powierzchni planety Wenus; - 7 VI 1971 r. - załoga w, składzies G. Dobrpwolski, W. Wołków, W, Pacajew przybyła na pokład pierwszej w świecie pilotowanej przez człowieka orbitalnej stacji naukowo-badawczej »Sa- .' lut0?. :-: '\ -.' : .'• '••.' .-. '•• . - 2 XII 1971 r. *•' po raz pierwszy w świVcłe radziecka automatyczna stacja międzyplanetarna dokonała miękkiego lądowania na powierzchni Marsa; .;" - 15 VII 1975 r. - startem statków kosmicznych "Sajuz-19" i "Apollo* rozpoczął się pierwszy v historii wspólny, radziec- lot eksperymentalny w kosmos, badania prowadzone bezpośrednio w przestrzeni koso leśnej stały 4ię istotnym czynnikiem postępu naukowo-te-cKniczn. Tym nurtów dociekań pojdą. następnie Inni autorzy! Jurij 3oritlaripv (80stą- ' tnie .salwy" l "Gorący &iieg*>, Grłgopij 8akłanqv? ("Piędź zleai" . l "Upiec roku 19A1"), Konstantin Słsionow ("Żywi i fuartwi" l "Kilit nie rodzi śł^ żołnierzem"), Sct-s i a. j Srairnow ("Jyierdza Brzeska")» Wadia Koi&wnlKow (^Tąrezs i nac-ez"), .Paweł. Sil^n ("Czołgi idą rombem*), Anatołij Ananjew ("EcJ-jo wojny") t ift. ,..-_' Istotni? Emisny Jakościowe pojawiły się również w poezji i przede wszystkim w dranacie radzieckim! bowiem na ty» polu realizacja założeń teorii bczkon/liktowo^pl wyrządzała największe szkody.. Zwiastunem odchodzenia od niedawno obowiązującycfa było pojawienie siij kilku nowych, nie pozbawionych wad i uproszazeó, Jtpmedit satyrycznych, takich jak s **Jie wypleniają» nazwisk1! Yasyla Munkl, ''Kamienie na wątrobie" Awireja Kakajonka cay ^Pocinlk dla sleWe* Siergięja MichałUowa; 2,biegiem caasu radziecki teatr coraz wszechstronniej- i aze-r zaczął odzwierciedlać rzeoaywistoać, kreślić przekony-, : ąse konflikty psyftholagiczne bohatfjrów dramatów. - Ich pełną rBaHaacj^ odnajdujemy w takich utworach, jak s "Skrzydła" Aleksahdrft Korniejćsuka, flOcean" Aleksandra Sztejna, "Irkucka bistorife8 A,leksie3a Arbuaowa,-•'- "W dobrej chwili" Wiktora Rozo-: wa czy POiJzieś zupełnlp blisko" Wiktora Ławrientjewa. Analogiczne procesy zachodzą w poezji «•,w poefiataoh i wier-ariach Aleksari^a T^wardowskieśo, Ałekisandi'a Prokafiewa, Leonida .Kartynowa, .Władyaiira Ługowskiego, BorJsa Rucijowa, ł In, Specyficznymi cechaai to j jś.'oezji l .stały ai^ akcenty 'publicystycznej waane z raKważeunisBl filozoficznymi, ^zmoonlenię tonu go w wypowieazi lirycznej z jednoczesny.,, dążeniem do pb-pfawictłowoźci rozwojowych procas.u histerycznego..: ••: ... . :;.; •;• • ceohą zasadniczą : literatury radżlesikiej lat iątyeh jest gnaczna aktywizacja, ten-- aRalityeznych w pr>.cdatawianiu >robleir.óv wapńJczs , . eo<;-iie.j3»X związek sztuki wlewa; a życiem, pr;ty toraz.ptlni*JSKysn rozumieniu i urzeczy»»ii(jiij-miu w ; ; . A19 procesie twórczym obowiązujących zasad realizmu socjalistycznego, . Wysoki pozloa artystyczny l ideowy radzieckiej literatury, jak r<5wni«ż tradycyjnie dynamiczna polityka kulturalna partii i patisttł-a radzieckiego w dziedzinie szeroko- .poj.ętei Bkt/viaa-'cji czytelnictwa - wszystko to spav.t>dai»-ało, łz wspóinześnie spałecze!5stv;o .23RR woźna z powodzeniem uznać jako. najbardziej oczytane w śvri«cie. Wykazują to dobitnie statystyki yNSSCO, z których wynika, ie ponad 75'X> lutlności Ewiązku Radzieckiego regularnie czyta książki, że kraj ten zajmuje pierwsze miejsce na świecie pod względem liczby wydawanych książek, W okresie władzy radzieckiej wydano 2,8,min tytułów w łącznym nakładzie 46,6 :tal<ł egzemplarzy książek, i broszur. Obecnie w Związku Radziecki* funkcjonuje 200 wydawnictw o różnym profilu i specjalizacji, a wśród nich do największych należą: "Polltizdat", "Mir", ^Chudoiestwiennaja LitieraLura", "Progriess", "Mołoda-ja Gwardia", łOietskaja Litieratura", "Kauka", "Kydl". Obt>c- .nie co ffilautą z maszyn drukarskich schodzi ok. 3 tyś. książek i innych wydawnictw, Około 2/3 wydawanych w Związku Kadaieckini książek traf i.i do zbiorów prjfwatnych, pozostałą.cz^ść ki"eruje si.s do biblio.-. tek t Innych placówek kulturalnych,. Korzystający ze zbici^w ^bibliotecznych snssją do dyspozycji ok. 4 mld ksląiek. Liczba czytelników należy do jednej z najwyższych na świecie i wynosi ok. 200 min osób. W Związku Uatjzieekia znajduje si^ największy ksi^jjpabJór '.-świata - BiblioteKa im. Lenina w Moskwie. Jej zbiory -lic.są .ok.-. 29 ? poprzednich - wszystko to określało BECMgólńe miejsce ktnenatografii v procesie kształtowania postaw patriotycznych społeczeństwa radzieckiego v trudnym okresie powojennym. •» Rzeczą niemal naturalną było, ii wielkim tematem radzieckiego kina (z którym wiążą się. jego niezaprzeczalne sukcesy ,.'... b* ekranach krajowych i za granicą) była II wojna światowa. Początkowo temat wojenny przedstawiano w formie filmowej legendy o bohaterach zmagań frontowych, takich jak "Aleksander Ma-trosoy" czy 'Konstanty ^słonow". Nieco później pojawiły si$ ekranizacje powieści opartych na autentycznych wydarzeniach czy losach postaci - "Opowiesz o prawdziwym człowieku" A, Stol-pers {1948 r*} i ."Młoda gwardia" S. Oierasimowa (1948 r.), Wielkie Wrażenie robiły na widzach obrazy rekonstruujące w różnych formach praebięg głównych operacji wojennych Armii iia-dzieckiej, np.. "Wielki przełom" F. Enalera (1%5 r.), "Bitwa stalUłgradzką" W. Piętrowa (1949 r.) czy słynny "Upadek JJerll-aa* S, C?„iaurełiego (1950 r.) , akcentujący przede wszystkim ... .r»l$ głównodowodzącego wielkiej operacji przy jednoczesnym Sprowadzeniu faktycznych bohaterów do roli statystów w . tya •'..' eortiaaentalnyo widowisku. /''Y.';' '• . .Refleksji twórców filmowych nad bolesnymi, a jednocześnie heroicznyai doświadczeniami ; ainionej wojny towarzyszyła produkcja artystyczna, .przedstawiająca biografie wialkich rojsyj-sklch naukpwcótf, dziełacsy kultur-y i sztuki. Były to filmy b Pawłowi «s, Pirogowi e, Glince, RimakinirKorsiakowie, Miesuri-» ^ Popbwie czy "Musorgaitia - obrazy różnej jakości i wrażlŁ- "•;\. ci ar-tystycansj - wszystkie jednak kształtowały u odbiorców poczucie dusy narodowej, szacunku do wielkiej tradycji rosyj* •js&ifej i yiałkich fioajan. nsinionych epok. Zdecs'd0v.'ane (sukcesy w omawianym okresie" odnosił radziecki , f łł;gu(jli do k-ląsyki literackiej, adaptując dla potrzeb f ilńu szereg znanych, przede wszystkim teatralnych -utworów, W ciągu Kilku lat na ekranach kin po ja- . włiy się fiłaowa adaptacje s "śtewizor" (1952 r.) , "Wassa Żele-znów" (1953 r,), "Trzpiotka" (1955 r.) , "Otello* (1955 r.) , nr,2Ł«rsz«.-il" (1954 r.), "Don Kichot" -.(1957 r.), "Borys Goduriow" (195& r.}', " Idiota11 (195ft r.) ;. ..Głębokie przemiany polityczne dokonujące się y rzeczywis-.tości radgieckiaj v połowie łat pięćdziesiątych, a które w zyeiu kulturalnym określano tersiiric.m "odwilż", ogarnęły rów-r.ież radziecką kinematograf i >j. Sygnały innego widseuła rzo-:. czywistości zarysowały się już .w oitatnim.f Utnie PuJowkina ^Odzyskane szczęście" .(1953 r.), w któryai rt'?;ySer odchodził od schematyzmu na rzecz bardziej, dramaty;'. '.y;.-h konf'lik^-6v/ bohaterów, W innych filmach tego okresu, ytilsi'i5anycU. jc'33cze w sztywnej foraule tradycyjnego "produKcyjniaka" ("Obcy lućzle" M. -. Szwajcera - 1955 r., "Żurblnowie9 J. Chejfica - 1954 r., MPod . chąuraml" A.' Zarchiego, - 1956 r.) 'uja-wniły się wyraźne zmij^ny, a ludakie spra-aza produkcyjna oóiiana' pi'M3 pa«etw» rad:iiec- 424 • do dyspo «na. w» uy t j w i f ii fabularnych rocznie. 9*-' W:i-nł.ógr«tei* K^ego roku filay ogl r9Zy * ds»: kina ZAKOŃCZENIE Przedstawiony w nłnie.lszyo skrypcie zarys 60-letniej historii powstawania l kształtowania się nowego państwa i społeczeństwa radzieckiego zamyka się znamiennym wydarzeniem w życiu każdego narodu — uchwaleniem konstytucji państwa. Uogólniając wszystko to, co Jut zostało dokonane, XXV Zjazd KPZR wyraźnie podkreślił potrzebę Jej uchwalenia, akceptując Jednocześnie główne załoienia nowej Ustawy Zasadniczej. Nowa konstytucja miała więc uwzględniać dotychczasowe doświadczenia i - zgodnie z głównymi potrzebami obecnego etapu rozwoju ZSHR - wzbogacić Je nowymi treściami. Ha najowyn plenum KC KPZH z 1977 r., które podjęło uchwałę o projekcie konstytucji, podkreślono, że główny kierunek wprowadzonych zalań winien się wyrażać w rozszerzeniu i pogłębieniu (łeookracjl socjalistycznej. 27 V tegoi roku Pre-zydiuz Rady Najwyższej ZSRR podjęło uchwałę o przekazaniu projektu konstytucji pod ogólnospołeczną dyskusję i o opublikowaniu go w centralnej i republikańskiej prasie. W rezultacie 4-ajiesłęczneJ dyskusji, która objęła wszystkie środowiska społeczne i zawodowe, do tekstu nowej konstytucji >,xj-ovii.dzono ponad 150 poprawek i uściśleń. VII Sesja Rady Najwyższej Z3R7'., obradujące 4-7 października 1977 r. przyjęła nową Ustav^ Zasadniczą Z3HK. Jest ona o wiele obszerniejsza od poprzedniej (z 1936 r.) i skiatla siL z 174 artykułów ujętych v IX częściach i 21 rozdziałach. Reguluje ona i określa przede v.-szystki:a podstawy ustroju społecznego i politycznego 2SRf<, relacje: państwo-ohywatol, podstawy ustroju narodowo-państwowego. ZSRR, struktury organów władzy państwowej i administracyjnej. Zawarte są w nU>j również główne zadania państwa, jak również określona rola par- 426 tił komunistycznej, która jest siłą kierowniczą l wiodącą społeczeństwa radzieckiego, trzonem jego syatemu politycznego o-raz wszystkich organizacji państwowych i społecznych. Novą Konstytucją ZSRR wydano w roku jubileuszu LX . la'' Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej. Jest ona wielkim uogólnieniem doświadczeń i zdobyczy Kraju Rad, a równocześnie podstawą dalszego rozwoju pierwozego państwa socjalistycznego świata. BIBLIOGRAFIA Bazylow L., Dzieje Rosji. 1801-1917, Warazawa 1977. B«zylov U, Historia Rosji, Wrocław 1975. B a z y l o V Ł., Obalenie caratu, Warszawa 1976. Blok A., Ostatnie dni caratu. Warszawa 1968. Bo b r o w a k l C., U źródeł planowania socjalistycznego. Analiza doświadczeń radzieckich, Warszawa 1967. Bortnowski W., Historia Z3HR (Okr«s umacniania socjalizmu i Wielkiej Wojny Narodowej 1933-1945), Łódź 1977. . . B u r d ż a łów E., Rewolucja lutowa 1917 r. Moskwa. Front. Prowincją, Warszawa 1977. Burdiaiow L., Rewolucja lutowa 19.17 r. Powstajiie w Piotrogrodzie, Warszawa 1973. ' C l e p l e lewa k i J., Historia gospodarcza Związku Radzieckiego, Warszawa 1977. Czerwona gospodarka. Zagadnienia i fakty. Warszawa 1933. Czubińiki k.t Kraj Rad. Lata zmagań i zwycięstw,.War-• czawa 197J. tncyklopedia Rewolucji Październikowej, Warszawa 1977. F a r b n a n K,, Piattletka. Plan gospodarczy sowietów, War7 szava 1931. G y u r k o L., Leiiin-Październik, Warszawa 1967. Histeria Komunistycznej PartlJ Związku uudzlećkiego, t. III, Wergzawa 1974, t. IV, Warszawa 1975-1979. Historia Wielkiej Wojny Narodowej Związku Kadziec>.iego 1941-1945, red. F. PoapłeŁo v,' t. I-V, «arszav?a 15-54. J e r e o i e n k o A., Bitwą nad lc\)łgą. ?!otatkł dowóJ-.y Trontowego, Vs.rs-.jawa 1963. Juzwenko A., Polska a '"biała" Rosja (od listopada 19V3