tytu�: "Anatomia Cz�owieka" SERIA A NAUKI BIOLOGICZNE autor: Zofia Ignasiak, Antoni Janusz, Aniela Jarosi�ska AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROC�AWIU SERIA A NAUKI BIOLOGICZNE Zofia Ignasiak, Antoni Janusz, Aniela Jarosi�ska ANATOMIA CZ�OWIEKA Skr�ty i symbole a. arteria (t�tnica) aa. arteriae (t�tnice) C szyjny Co guziczny gl. gladula (gruczo�) gll. gladulae (gruczo�y) lig. ligamentum (wi�zad�o) ligg. ligamenta (wi�zad�a) L l�d�wiowy m. musculus (mi�sie�) mm. musculi (mi�nie) n. nervus (nerw) nn. nervi (nerwy) r. ramus (ga���) rr. rami (ga��zie) s. seu, sive (albo, lub) S krzy�owy t. t�tnica tt. t�tnice Th piersiowy v. vena (�y�a) vv. venae (�y�y) �. �y�a ��. �y�y PRZEDMOWA Motywem sk�aniaj�cym nas do szczeg�lnego przeredagowania i uzupe�nienia wcze�niejszych trzech tom�w skryptu jest dostarczenie studentom AWF takiego zasobu wiedzy z anatomii, kt�ry przyczyni�by si� do pog��bienia wiadomo�ci o budowie cia�a ludzkiego w kierunku rozumienia jego funkcji. Okre�lony zas�b wiedzy z dziedziny anatomii cz�owieka pozwoli absolwentom wychowania fizycznego i rehabilitacji na podejmowanie okre�lonych dzia�a� poprzez �wiczenia fizyczne, kt�re b�d� wspomaga�y prawid�owy rozw�j m�odego pokolenia, promowa�y nawyki aktywnego �ycia, a tak�e w przypadkach patologicznych pozwol� na przywr�cenie prawid�owych funkcji organizmu po urazie lub chorobie.Podr�cznik zosta� opracowany zgodnie z programem wyk�ad�w i �wicze� z anatomii cz�owieka prowadzonych dla student�w AWF, a zakres jest dostosowany do wymaga� programu studi�w.Pierwszy tom obejmuje uk�ad bierny i czynny ruchu, i jest zgodny z tre�ciami programowymi pierwszego semestru.Drugi tom zawiera wiadomo�ci, kt�re wype�niaj� program II semestru: o budowie trzew, uk�adu naczyniowego i nerwowego.Opanowanie wiedzy z anatomii cz�owieka jest niezb�dnym warunkiem przygotowania do innych dziedzin wiedzy, obj�tych programem studi�w: fizjologii, biochemii, biomechaniki, antropologii, psychologii, medycyny sportu, itp.S�dzimy, �e tak poprawiona i uzupe�niona ksi��ka spe�ni swoje zadanie jako pomoc dla student�w w zdobywaniu wiedzy w tym obszernym i trudnym przedmiocie.Mamy nadziej�, �e zostanie ona przyj�ta �yczliwie przez spo�eczno�� studenck�. Autorzy WST�P W�r�d nauk biologicznych, zajmuj�cych si� wszelkimi formami �ycia, wyr�nia si� dwa podstawowe dzia�y: morfologi� i fizjologi�. Morfologia zajmuje si� poznaniem budowy, kszta�tu i rozwoju organizm�w �ywych. Natomiast fizjologia jest nauk� o czynno�ciach �ywego organizmu i mechanizmach, decyduj�cych o przystosowaniu si� organizm�w do zmiennych warunk�w �rodowiska zewn�trznego.Podstawowym i najstarszym dzia�em morfologii jest anatomia, traktuj�ca o budowie �ywego organizmu. Nazwa ta pochodzi od greckiego s�owa anatemnej - rozcina�, rozcz�onkowywa� - podstawowej metody stosowanej do poznania budowy organizmu. Wyr�nia si� anatomi� ro�lin, anatomi� zwierz�t i anatomi� cz�owieka. Anatomia makroskopowa pos�uguje si� metod� rozcinania, preparowania, opukiwania, ogl�dania i rentgenografii, i na tej podstawie dostarcza informacji o prawid�owej budowie organizmu ludzkiego. Anatomi� makroskopow� uzupe�nia anatomia mikroskopowa. Pos�uguje si� ona instrumentami optycznymi i licznymi metodami fizykochemicznymi do dok�adnej analizy i poznania budowy drobnowidowej organizmu. W sk�ad anatomii mikroskopowej wchodzi histologia, zajmuj�ca si� badaniem tkanek i narz�d�w oraz cytologia badaj�ca struktur� kom�rki.W zale�no�ci od sposobu przedstawiania poszczeg�lnych sk�adnik�w ustroju mo�na podzieli� anatomi� cz�owieka na nast�puj�ce rodzaje: anatomi� systematyczn� (opisow�), anatomi� typograficzn�, anatomi� plastyczn�. Anatomia systematyczna i topograficzna wchodzi w zakres anatomii opisowej, gdy� metod� poznania w obu przypadkach jest opis budowy cia�a wed�ug uk�ad�w narz�d�w. Anatomia systematyczna jest nauk� analityczn� i przedstawia budow� cia�a ludzkiego wed�ug pewnej kolejno�ci uk�ad�w narz�d�w. Anatomia topograficzna zwana tak�e anatomi� chirurgiczn� jest nauk� syntetyczn�. Zajmuje si� ona przestrzennym po�o�eniem narz�d�w i uk�ad�w oraz opisuje wzajemne stosunki mi�dzy narz�dami w odniesieniu do poszczeg�lnych okolic cia�a.Anatomia plastyczna, nieodzowna dla artysty plastyka w jego tw�rczo�ci, zapoznaje z kszta�tem cia�a ludzkiego, okre�la proporcje mi�dzy poszczeg�lnymi cz�ciami cia�a. Zajmuje si� w szczeg�lno�ci tymi uk�adami, kt�re z powodu ruchu zmieniaj� kszta�ty i u�o�enie okre�lonych cz�ci cia�a ludzkiego.Drugim dzia�em morfologii jest morfogeneza, kt�ra obejmuje ontogenez� i filogenez�. Ontogeneza bada rozw�j osobniczy od chwili zap�odnienia poprzez wszystkie stadia i etapy rozwojowe a� do staro�ci. Ten dzia� ontogenezy, kt�ry �ledzi rozw�j jednostki od chwili zap�odnienia do momentu urodzenia nazywamy embriologi�. Natomiast �ledzenie jednostki od chwili urodzenia poprzez wszystkie stadia rozwojowe a� do formy dojrza�ej wraz z opisem proces�w zanikowych w okresie starzenia si� obejmuje dzia� zwany postembriologi� lub egzogenez�.Filogeneza zajmuje si� histori� rozwoju rodowego i wykorzystuje wyniki bada� anatomii por�wnawczej, staraj�c si� pozna� pokrewie�stwo rodowe organizm�w zwierz�t ni�szych i wy�szych z cz�owiekiem.Spostrze�enia i wiadomo�ci z poznania rozwoju osobniczego (ontogenezy) i rozwoju rodowego (filogenezy) uzupe�niaj� si�, a fakty te pos�u�y�y do sformu�owania tzw. prawa biogenetycznego (prawo Haeckla), czyli prawa rekapitulacji, kt�re m�wi, �e rozw�j osobniczy przedstawia niejako skr�cone powt�rzenie rozwoju rodowego. I. PLAN BUDOWY CIA�A LUDZKIEGO Cz�owiek jest zbudowany symetrycznie, p�aszczyzna po�rodkowa cia�a, tzw. p�aszczyzna symetrii dzieli ustr�j na dwie symetryczne po�owy zwane antymerami (anty - przeciw, meros - cz꜏), z kt�rych jedna jest zwykle zwierciedlanym odbiciem drugiej. Nie oznacza to jednak, �e ka�da po�owa cia�a jest identyczna pod wzgl�dem masy i wielko�ci. Cia�o cz�owieka wykazuje na og� asymetri� (prawa po�owa twarzy jest wi�ksza od lewej, ko�czyna g�rna prawa jest nieco d�u�sza i silniejsza od lewej itd.). P�aszczyzny symetrii nie s� do ko�ca wyja�nione; przypuszczalnie jest to zwi�zane z morfodynamik� rozwoju ontogenetycznego.Inaczej przedstawia si� zr�nicowanie wzd�u� g��wnej osi cia�a. Stwierdza si� tu budow� segmentaln� cia�a, budow� metametryczn�. Budowa metametryczna wyst�puje ju� we wczesnych stadiach rozwoju osobniczego zarodka w postaci pracz�on�w prawie we wszystkich uk�adach narz�d�w (z wyj�tkiem uk�adu pokarmowego): w szkielecie, w mi�niach, w uk�adzie naczyniowym i nerwowym, nawet w sk�rze. W dalszym rozwoju budowa segmentalna zaciera si�, dobrze jest zachowana jedynie na tu�owiu (kr�gi, �ebra, mi�nie mi�dzy�ebrowe). OKOLICE CIA�A LUDZKIEGO Na powierzchni cia�a mo�na wyr�ni� poszczeg�lne pola, kt�re w anatomii nazywamy okolicami cia�a (regiones corporis). Granice tych region�w okre�la g��wnie szkielet cz�owieka wraz z uk�adem mi�niowym. Okre�lenie okolic cia�a ludzkiego ma du�e znaczenie praktyczne dla topografii powierzchni cia�a i narz�d�w wewn�trznych.Zr�nicowanie cia�a ludzkiego dotyczy g�owy, szyi, tu�owia i ko�czyn. Ka�da z wy�ej wymienionych cz�ci dzieli si� na okolice mniejsze.Na g�owie wyr�nia trzy g��wne okolice po�o�one po�rodkowo: okolic� czo�ow� (regio frontalis), okolic� ciemieniow� (regio parietalis) i okolic� potyliczn� (regio occipitalis) oraz bocznie po�o�one cztery symetryczne okolice: skroniow� (regio temporalis), podskroniow� (regio infratemporalis), uszn� (regio auricularis) i sutkow� (regio mastoidea).Na twarzy mo�na wyodr�bni� nieparzyste okolice: nosow� (regio nasalis), ustn� (regio oralis) i br�dkow� (regio mentalis) oraz parzyste: oczodo�ow� (regio orbitalis), podoczodo�ow� (regio infraorbitalis), jarzmow� (regio zygomatica), policzkow� (regio buccalis) i przyuszniczo-�waczow� (regio parotideomasseterica).Szyj� dzieli si� na okolic� przedni� czyli szyj� w�a�ciw� (regio colli) i tyln�, czyli okolic� karkow� (regio colli posterior s. regio nuchae). Sko�nie przez szyj� biegnie mi�sie� mostkowo-obojczykowo-sutkowy prawy i lewy, dziel�c okolic� szyjn� w�a�ciw� na nieparzyst� okolic� przedni� szyi (regio colli anterior) i okolice boczne szyi (regiones colli laterales). Okolice te nazywa si� tak�e tr�jk�tami szyi, przednim i bocznymi.W sk�ad tu�owia (truncus) wchodz�: klatka piersiowa, grzbiet, brzuch i miednica wraz z dnem (tzw. okolice krocza). Tu��w dzieli si� na pole przednie i tylne; w przednim wyr�niamy cz꜏ g�rn� - okolice klatki piersiowej i cz꜏ doln� - okolice brzucha. Do okolic klatki piersiowej (regiones pectorales) zaliczamy: nieparzyst� �rodkow� okolic� mostkow� (regio sternalis), symetryczne okolice: obojczykow� (regio clavicularis), podobojczykow� (regio infraclavicularis), sutkow� (regio mammaria), pachow� (regio axillaris) i podsutkow� (regio inframammaria) oraz okolic� boczn� klatki piersiowej (regio pectoris lateralis).Okolice brzucha (regiones abdominales) dzielimy na trzy poprzeczne pasy, oddzielone od siebie dwiema poziomymi liniami granicznymi. G�rna linia poprzeczna brzucha ��czy najni�sze punkty dziesi�tych �eber, dolna za� biegnie przez najwy�sze punkty grzebieni biodrowych. Powy�ej linii g�rnej jest po�o�one nadbrzusze (epigastrium), kt�re sk�ada si� z okolic pod�ebrowych (regiones hypochondriacae) prawej i lewej oraz okolicy nadp�pcza (regio epigastrica). ~r�dbrzusze (mesogastrium) zawarte mi�dzy lini� poziom� g�rn� i doln� obejmuje dwie okolice boczne brzucha (regiones abdominis laterales) i okolic� p�pkow� (regio umbilicalis). Podbrzusze (hypogastrium) po�o�one poni�ej linii poziomej dolnej sk�ada si� z dw�ch okolic pachwinowych (regiones inguinales) i okolicy �onowej (regio pubica).Okolice grzbietu (regiones dorsi) dzielimy na okolic� kr�gow� (regio vertebralis), kt�ra ku do�owi przechodzi w okolic� krzy�ow� (regio sacralis) oraz na parzyste okolice boczne (regiones dorsi laterales). W sk�ad okolicy bocznej wchodz� nast�puj�ce okolice: nad�opatkowa (regio suprascapularis), �opatkowa (regio scapularis), pod�opatkowa (regio infrascapularis) i l�d�wiowa (regio lumbalis).Okolica kroczowa (regio perinealis) sk�ada si� z cz�ci przedniej, tj. okolicy moczowo-p�ciowej (regio urogenitalis) oraz z cz�ci tylnej - zwanej okolic� odbytow� (regio analis), w kt�rej le�y odbyt. Cz꜏ okolicy moczowo-p�ciowej, w kt�rej znajduj� si� cz�ci p�ciowe zewn�trzne ma nazw� okolicy sromowej (regio pudendalis).Na ko�czynie g�rnej wyr�niamy okolice: barkow� (regio acromialis), naramienn� (regio deltoidea), ramieniow� przedni�, tyln� przy�rodkow� i boczn� (regio brachialis anterior, posterior, medialis et lateralis), �okciow� przedni� i tyln� (regio cubitalis anterior et posterior), przedramieniow� przedni�, tyln� przy�rodkow� i boczn� (regio antebrachialis anterior, posterior, medialis et lateralis), grzbiet r�ki (dorsum manus) i d�o� (palma manus) oraz okolice d�oniowe i grzbietowe palc�w (regiones digitorum palmares et dorsales).Na ko�czynie dolnej wyr�niamy nast�puj�ce okolice: miedniczn� (regio coxae), po�ladkow� (regio glutea), podpachwinow� (regio subinguinalis), kr�tarzow� (regio trochanterica), uda przedni�, tyln�, przy�rodkow� i boczn� (regio femoralis anterior, posterior, medialis et lateralis), kolanow� przedni� i tyln� (regio genualis anterior et posterior), goleniow� przedni�, tyln�, przy�rodkow� i boczn� (regio cruralis anterior, posterior, medialis et lateralis), �ydkow� (regio suralis), pi�tow� (regio calcanea), kostkow� przy�rodkow� i boczn� (regio malleolaris medialis et lateralis), zakostkow� przy�rodkow� i boczn� (regio retromalleolaris medialis et lateralis), grzbiet stopy (dorsum pedis), podeszw� (planta pedis) oraz okolice palc�w (regiones digitorum). UK�ADY NARZ�D�W Wszystkie narz�dy cia�a cz�owieka zbudowane z tkanek ��cz� si� w wi�ksze jednostki - uk�ady narz�d�w, kt�re s� rozpatrywane systematycznie. Anatomia opisowa - systematyczna wyr�nia nast�puj�ce uk�ady narz�d�w: Uk�ad kostny, zwany szkieletowym (systema skeletale) zbudowany z ko�ci stanowi bierny aparat ruchu, s�u�y za os�on� i podpor� cz�ci mi�kkich cia�a. Stanowi on pierwszy dzia� anatomii systematycznej - osteologi�. Uk�ad po��cze� ko�ci (systema juncturae ossium). Ten dzia� anatomii jest zaliczany r�wnie� do narz�du biernego ruchu i zajmuje si� po��czeniami ko�ci, wyst�puj�cymi pod postaci� staw�w (artrologia) i wi�zade� (syndesmologia). Uk�ad mi�niowy (systema musculorum) obejmuje narz�dy o podobnej czynno�ci, tj. mi�nie oraz ich narz�dy pomocnicze, jak �ci�gna, powi�zie, kaletki maziowe. Uk�ad mi�niowy jest zaliczany do czynnego narz�du ruchu, a nauk� o mi�niach szkieletowych nazywamy miologi�. Uk�ad trawienny - pokarmowy (systema digestorium). Zadaniem uk�adu pokarmowego jest przerabianie pobranego pokarmu na substancje niezb�dne do przemiany materii. W sk�ad uk�adu pokarmowego wchodz�: jama ustna, gard�o, prze�yk, �o��dek, jelita oraz wielkie gruczo�y trawienne - w�troba i trzustka. Uk�ad oddechowy (systema respiratorium). W sk�ad uk�adu oddechowego wchodz� drogi oddechowe (jama nosowa, gard�o, krta�, tchawica, oskrzela) oraz w�a�ciwy narz�d oddechowy - p�uca. Zadaniem uk�adu oddechowego jest doprowadzenie tlenu do krwi i usuni�cie z niej szkodliwego dla ustroju dwutlenku w�gla. Uk�ad moczowo - p�ciowy (systema urogenitale). Narz�dy uk�adu moczowego i p�ciowego maj� wsp�lne pochodzenie oraz niekt�re wsp�lne cz�ci, z tego wzgl�du mo�na je ��czy� w jeden uk�ad, natomiast pod wzgl�dem funkcji r�ni� si� zdecydowanie. Narz�dy moczowe wydalaj� szkodliwe produkty przemiany materii. W sk�ad uk�adu moczowego wchodz�: nerki i drogi odprowadzaj�ce mocz - moczowody, p�cherz moczowy oraz cewka moczowa. Zadaniem narz�d�w p�ciowych jest utrzymanie gatunku. Wchodz�ce w sk�ad narz�d�w p�ciowych gruczo�y p�ciowe produkuj� u m�czyzn kom�rki p�ciowe m�skie (plemniki), u kobiet - kom�rki p�ciowe �e�skie (jaja). Narz�dy p�ciowe s� zatem jedynym uk�adem ustroju o charakterze altruistycznym w przeciwie�stwie do innych uk�ad�w ustroju, kt�rych funkcja polega na utrzymaniu �ycia osobniczego. W sk�ad narz�d�w p�ciowych �e�skich wchodz�: jajniki, jajowody, macica, pochwa oraz narz�dy p�ciowe zewn�trzne. Narz�dy p�ciowe m�skie to: j�dra, naj�drza, nasieniowody, p�cherzyki nasienne oraz narz�dy p�ciowe zewn�trzne. Uk�ad wewn�trzwydzielniczy, czyli dokrewny (systema endocrinum). Do tego uk�adu zaliczamy gruczo�y wewn�trzwydzielnicze: tarczyc�, przysadk� m�zgow�, nadnercza i inne. Gruczo�y dokrewne produkuj� hormony przedostaj�ce si� bezpo�rednio do krwi i ch�onki. Wywieraj� one du�y wp�yw na prawid�owe funkcjonowanie ustroju. Uk�ad naczyniowy (systema vasorum) sk�ada si� z uk�adu krwiono�nego (serce i naczynia krwiono�ne - t�tnice, �y�y, naczynia w�osowate) oraz uk�adu ch�onnego (naczynia ch�onne, �ledziona i narz�dy ch�onne). Uk�ad krwiono�ny doprowadza do poszczeg�lnych narz�d�w krew, zawieraj�c� sk�adniki od�ywcze, tlen i hormony, a usuwa z nich produkty przemiany materii i dwutlenek w�gla. Uk�ad ch�onny zbiera nadmiar p�yn�w tkankowych i odprowadza niekt�re sk�adniki od�ywcze z uk�adu pokarmowego do krwi. Uk�ad nerwowy (systema nervosum). W sk�ad uk�adu nerwowego wchodzi: uk�ad nerwowy o�rodkowy (systema nervosum centrale), czyli m�zgowie i rdze� kr�gowy, oraz uk�ad nerwowy obwodowy (systema nervosum periphericum), tj. 12 par nerw�w czaszkowych oraz 31 par nerw�w rdzeniowych wraz z ich zwojami i splotami. Z punktu widzenia czynno�ciowego uk�ad nerwowy dzielimy na uk�ad somatyczny, kt�ry reguluje stosunek osobnika do �wiata zewn�trznego (np. praca mi�ni szkieletowych) oraz na uk�ad autonomiczny, czyli wegetatywny, stanowi�cy drug� sk�adow� cz꜏ uk�adu nerwowego, kt�ra kieruje czynno�ciami narz�d�w wewn�trznych (np. wydzielanie gruczo��w, praca mi�ni g�adkich trzew). Uk�ad autonomiczny (systema nervosum autonomicum) dzieli si� na cz꜏ wsp�czuln� (pars sympathica) i cz꜏ przywsp�czuln� (pars parasympathica). Obydwie cz�ci charakteryzuj� si� przeciwnym dzia�aniem. Narz�dy zmys��w (organa sensuum) i pow�oka wsp�lna (integumentum communae). Narz�dy zmys��w odbieraj� wra�enia i bod�ce ze �wiata zewn�trznego dzi�ki czemu powstaje nasz �wiat poj�.Pow�oka wsp�lna sk�ada si� ze sk�ry i jej wytwor�w: w�os�w, paznokci oraz gruczo��w sk�ry. S� to g��wnie gruczo�y potowe, �ojowe i gruczo� sutkowy, czyli mlekowy. Zadaniem sk�ry jest: biologiczna i mechaniczna ochrona tkanek i narz�d�w cia�a, odbieranie i przewodzenie bod�c�w ze �rodowiska zewn�trznego poprzez receptory, wsp�dzia�anie w gospodarce cieplnej i wodnej ustroju, czynno�� wydzielnicza, resorpcyjna oraz wsp�dzia�anie w procesach odporno�ciowych. OKRE�LENIE ORIENTACYJNE W PRZESTRZENI Celem okre�lenia wzajemnego po�o�enia narz�d�w pos�ugujemy si� w anatomii umownymi p�aszczyznami i osiami cia�a. Osie cia�a Wyr�niamy trzy rodzaje osi g��wnych, kt�re przecinaj� si� wzajemnie pod k�tem prostym: osie pionowe lub d�ugie (axes verticales s. longitudinales) - przebiegaj� z g�ry w d�, najd�u�sza ze wszystkich osi d�ugich biegn�ca od szczytu g�owy do podstawy cia�a nazywa si� osi� g��wn�, osie poprzeczne lub poziome (axes transversales s. horizontales) - przebiegaj� prostopadle do osi d�ugich z prawej ku lewej stronie cia�a, osie strza�kowe (axes sagittales) - s� prostopad�e do obu poprzednich, biegn� poziomo w kierunku od przodu ku ty�owi. P�aszczyzny cia�a P�aszczyzny strza�kowe (plana sagittalia) okre�lone przez o� strza�kow� i pionow� biegn� pionowo od przodu do ty�u dziel�c cia�o ludzkie na cz꜏ praw� i lew�. Jedna z p�aszczyzn strza�kowych biegn�ca przez o� g��wn� zwana jest p�aszczyzn� po�rodkow� lub te� p�aszczyzn� symetrii, gdy� dzieli cia�o na dwie symetryczne po�owy: praw� i lew�.P�aszczyzny czo�owe (plana frontalia) s� okre�lane przez o� poprzeczn� i pionow� biegn� r�wnolegle do czo�a, dziel�c cia�o ludzkie na cz꜏ przedni� i tyln�.P�aszczyzny poprzeczne lub poziome (plana transversalia s. horizontalia), okre�lone przez o� poprzeczn� i strza�kow�, biegn� poziomo i pod k�tem prostym do obu poprzednich. Dziel� one cia�o na cz꜏ g�rn� i doln�.Wzajemne po�o�enie narz�d�w jest okre�lane w zale�no�ci od ich stosunku do wymienionych p�aszczyzn. W stosunku do p�aszczyzny po�rodkowej kierunek mo�e by� przy�rodkowy (medialis) i boczny (latelaris). Z dw�ch narz�d�w jeden mo�e le�e� bardziej przy�rodkowo, a drugi bardziej bocznie i ka�dy mo�e mie� np. powierzchni� przy�rodkow� i boczn�. Narz�d, kt�ry le�y w p�aszczy�nie po�rodkowej, b�dzie zajmowa� po�o�enie po�rodkowe (medianus).W stosunku do p�aszczyzn czo�owych okre�lamy kierunek jako przedni (anterior) i tylny (posterior). Natomiast na tu�owiu okre�lenia te mog� by� zast�pione nazw� kierunku brzusznego (ventralis) i grzbietowego (dorsalis).W stosunku do p�aszczyzn poziomych kierunek, jest okre�lony jako g�rny (superior) i dolny (inferior). Na tu�owiu kierunki te okre�la� mo�na jako czaszkowy (cranialis) i ogonowy (caudalis).Po�o�enie bli�sze zewn�trznej powierzchni cia�a nazywamy powierzchniowym lub zewn�trznym (superficialis s. externus), za� po�o�enie bardziej oddalone od zewn�trznej powierzchni cia�a - po�o�eniem g��bokim lub wewn�trznym (profundus s. internus).Na ko�czynach kierunek, kt�ry jest zwr�cony ku g�rze (do przyczepu ko�czyny), nosi nazw� bli�szego (proximalis), ku ko�cowi - nosi nazw� dalszego (distalis). Brzegi wyst�puj�ce na przedramieniu i r�ce oraz podudziu i stopie nazywamy: brzegiem bocznym (margo lateralis) i przy�rodkowym (margo medialis) lub te� nazw� bierzemy od nazwy ko�ci przedramienia czy podudzia: promieniowy (radialis) i �okciowy (ulnaris) oraz piszczelowy (tibialis) i strza�kowy (fibularis). Na r�ce i stopie mamy kierunek grzbietowy (dorsalis) i przeciwny kierunek d�oniowy (palmaris) na r�ce, a podeszwowy (plantaris) na stopie. II. KO�CI I ICH PO��CZENIA OG�LNA BUDOWA KO�CI Tkanki szkieletowe: chrzestna i kostna s� zaliczane do grupy tkanek ��cznych. Tkanka chrz�stna powstaje z mezenchymy w pi�tym tygodniu �ycia zarodka. W organizmie dojrza�ym tkanka chrz�stna wyst�puje pod trzema postaciami: jako chrz�stka szklista, spr�ysta i w��knista.Chrz�stka szklista wyst�puje na powierzchniach stawowych ko�ci, wchodzi w sk�ad �eber chrz�stnych, jest obecna w �cianach dr�g oddechowych. Tkanka ta wykazuje stosunkowo du�� gi�tko�� i spr�ysto��. Z wyj�tkiem chrz�stek stawowych chrz�stka szklista jest pokryta ochrz�stn�, zbudowan� z tkanki ��cznej zbitej. Poniewa� chrz�stka szklista nie posiada w�asnych naczy� ani nerw�w, jej wzrost i regeneracj� umo�liwia pokrywaj�ca j� ochrz�stna.Chrz�stka spr�ysta wyst�puje w ma��owinie usznej, tr�bce s�uchowej i w niekt�rych chrz�stkach krtani.Chrz�stka w��knista wchodzi w sk�ad budowy kr��k�w mi�dzykr�gowych, chrz�stki spojenia �onowego i chrz�stek �r�dstawowych. Rozw�j ko�ci Proces tworzenia si� szkieletu kostnego u cz�owieka trwa d�ugo, do oko�o 12-30 roku �ycia. Ko�ci rozwijaj� si� na pod�o�u tkanki ��cznej (mezenchymy) - kostnienie bezpo�rednie, b�d� na pod�o�u chrz�stnym - kostnienie po�rednie.Rozw�j ko�ci na pod�o�u ��cznotkankowym rozpoczyna si� od pojawienia si� punkt�w kostnienia. W ten spos�b powstaj� przede wszystkim ko�ci czaszki.W pierwszym okresie rozwoju zarodka wyst�puje szkielet b�oniasty, jednak ju� w pierwszych tygodniach �ycia (4-6 tygodni) powstaj� w nim ogniska chrz�stne. W kolejnych tygodniach nast�puje stopniowe ich zast�powanie przez ogniska kostnienia. Proces kostnienia na pod�o�u chrz�stnym mo�e przebiega� wewn�trz chrz�stki - kostnienie �r�dchrz�stne, b�d� na obwodzie chrz�stki - kostnienie chrz�stne.W ko�ciach kr�tkich spotykamy kostnienie �r�dchrz�stne. Natomiast w ko�ciach d�ugich wyst�puj� dwa rodzaje kostnienia - chrz�stne i �r�dchrz�stne. Kostnienie ochrz�stne rozpoczyna si� wcze�niej - ko�� ro�nie na grubo��. Wkr�tce po utworzeniu mankietu kostnego wok� trzonu rozpoczyna si� kostnienie �r�dchrz�stne w �rodkowej cz�ci trzonu i post�puje ku nasadom. R�wnocze�nie ze zjawiskami ko�ciotw�rczymi pojawiaj� si� procesy ko�ciogubne, polegaj�ce na zanikaniu ko�ci od wewn�trz. W wyniku tego procesu powstaje jama szpikowa.W ko�ciach d�ugich mi�dzy nasadami a trzonem wyst�puj� chrz�stki nasadowe, kt�re s� miejscem wzrostu ko�ci na d�ugo��.Ostatecznie u doros�ego cz�owieka wyst�puje odporny i twardy szkielet kostny, na kt�ry sk�ada si� przesz�o 200 ko�ci.Szkielet kostny tworzy rusztowanie cia�a, dzi�ki czemu cz�ci mi�kkie maj� ochron� i oparcie. Szkielet decyduje tak�e o kszta�cie i wielko�ci osobnika. I wreszcie ko�ci stanowi� d�wignie, do kt�rych przymocowuj� si� mi�nie; s� wi�c istotnymi sk�adnikami narz�du ruchu. Poza tym w szpiku kostnym powstaj� erytrocyty, granulocyty i p�ytki krwi. Budowa wewn�trzna ko�ci Tkanka kostna jest podstawowym sk�adnikiem szkieletu osobnika. Charakteryzuje si� du�� twardo�ci�, zawiera 70% sk�adnik�w mineralnych, g��wnie sole wapnia i fosforu. Odznacza si� du�� wytrzyma�o�ci� mechaniczn� na zgniatanie i rozci�ganie.Dojrza�� tkanka kostna sk�ada si� z blaszek kostnych, kt�re ��cz�c si� ze sob� tworz� dwojakiego rodzaju struktury: istot� kostn� g�bczast� (substantia spongiosa) i istot� kostn� zbit� (substantia compacta). Blaszki kostne tkanki g�bczastej ��cz� si� tworz�c grubsze beleczki kostne, kt�re uk�adaj� si� w sieci o strukturze uwarunkowanej dzia�aniem si� mechanicznych. Kierunki przebiegu beleczek kostnych w istocie g�bczastej s� r�ne w poszczeg�lnych ko�ciach i �ci�le uzale�nione od kierunku si� dzia�aj�cych na okre�lon� ko��. W jamkach istoty g�bczastej znajduje si� szpik kostny czerwony.Tkanka kostna zbita, w odr�nieniu od g�bczastej, posiada zwarty uk�ad blaszek kostnych. W miejscach jamek szpikowych le�� kana�y Haversa, przez kt�re przechodz� naczynia krwiono�ne od�ywiaj�ce ko�ci. Ka�dy kana� jest otoczony u�o�onymi wsp�rodkowo, �ci�le ze sob� zespolonymi blaszkami kostnymi i tworzy tzw. osteon.Najcz�ciej istota zbita wyst�puje na powierzchni ko�ci, istota g�bczasta - wewn�trz ko�ci. Trzon ko�ci d�ugich buduje prawie wy��cznie tkanka kostna zbita. Wewn�trz trzonu wyst�puje jama szpikowa, wype�niona szpikiem kostnym ��tym.Budowa ko�ci jest silnie zwi�zana z si�ami ci�nienia i rozci�gania, dzia�aj�cymi na ko��. Przy dzia�aniu si� zewn�trznych na dowoln� belk�, w jej warstwach powierzchniowych od strony przy�o�enia si�y, powstaje napi�cie o charakterze rozci�gania. Na stronie przeciwleg�ej, r�wnie� w warstwie powierzchniowej, wyst�puje napi�cie o charakterze �ciskania. W zwi�zku z tym wewn�trz belki powstaje strefa mechanicznie oboj�tna. W trzonie ko�ci d�ugiej w obszarze strefy mechanicznie oboj�tnej dzia�aj� kom�rki ko�ciogubne (osteoblasty), i w miar� rozwoju ko�ci wytwarzaj� jam� szpikow�. Tak wi�c ko�ci zbudowane s� na zasadzie "minimum - maksimum" tzn. zyskuj� znacznie na lekko�ci przez zaoszcz�dzenie materia�u, nic nie trac�c na wytrzyma�o�ci.Pomimo odmiennej postaci istoty zbitej i g�bczastej zasadniczo ani budow� ani czynno�ci� nie r�ni� si� od siebie; istota zbita jest zag�szczon� istot� g�bczast�. Okostna Ka�d� ko�� pokrywa b�ona zwana okostn� (periosteum). Okostna ochrania ko��, od�ywia i odpowiada za jej wzrastanie na grubo�� i za jej regeneracj�. W budowie okostnej wyst�puj� dwie warstwy: zewn�trzna w��knista i wewn�trzna rozrodcza. W��kna Sharpeya z warstwy zewn�trznej wnikaj� w ko�� �ci�le si� z ni� ��cz�c. Warstwa ta jest r�nej grubo�ci. Zdolno�ci regeneracyjne ko�ci zale�� w du�ej mierze od bogato unerwionej i unaczynionej warstwy wewn�trznej okostnej. W tej warstwie znajduj� si� kom�rki ko�ciotw�rcze (osteoblasty), kt�re w przypadku z�amania ko�ci wytwarzaj� now� istot� kostn�. Naj�atwiej regeneruj� si� trzony ko�ci d�ugich, ko�ci p�askie i cz�ci g�bczaste regeneruj� si� trudniej. Kszta�t ko�ci Ze wzgl�du na kszta�t ko�ci dziel� si� na: d�ugie, p�askie, kr�tkie i pneumatyczne. Ko�ci d�ugie (ossa longa) s� to te ko�ci, w kt�rych jeden z trzech wymiar�w przewy�sza dwa pozosta�e. Ko�ci d�ugie wyst�puj� w budowie szkieletu ko�czyn. W ka�dej ko�ci d�ugiej wyr�nia si� dwa zgrubia�e ko�ce, zwane nasadami (epiphyses) oraz ��cz�cy te nasady trzon ko�ci (corpus), kt�ry zawiera jam� szpikow� wype�nion� szpikiem kostnym. Nasada ko�ci d�ugiej znajduj�ca si� bli�ej tu�owia nosi nazw� nasady bli�szej (epiphysis proximalis), za� koniec przeciwny to nasada dalsza (epiphysis distalis). Ko�ci p�askie (ossa plana), np. �opatka czy ko�ci sklepienia czaszki, s� wyd�u�one w dw�ch kierunkach, wybitnie sp�aszczone za� w kierunku trzecim. Ko�ci kr�tkie lub r�nokszta�tne (ossa brevia s. multiformia), np. ko�ci nadgarstka czy st�pu, s� mniej wi�cej r�wnomiernie rozwini�te we wszystkich trzech kierunkach. Ko�ci pneumatyczne (ossa pneumatica), np. ko�� sitowa, klinowa, szcz�ka, zawieraj� przestrzenie wys�ane b�on� �luzow� i wype�nione powietrzem.Kszta�t ko�ci w znacznym stopniu jest spowodowany funkcj�, jak� pe�ni�. R�wnie� narz�dy s�siednie, np. mi�nie wywieraj� wp�yw na kszta�t ko�ci. Ci�g�y ucisk mi�ni powoduje zag��bienia w ko�ciach, a si�a ci�gn�ca wywo�uje powstawanie wynios�o�ci maj�cych r�ne kszta�ty, jak wyrostki, kolce, grzebienie, guzki, guzy i guzowato�ci.Istnieje pewne r�nicowanie w obr�bie ko�ci w zale�no�ci od p�ci. Ko�ci m�skie s� na og� wi�ksze, masywniejsze, silniej wymodelowane i ci�sze od �e�skich. Po kszta�cie i wielko�ci danej ko�ci mo�na wnioskowa� tak�e o wysoko�ci cia�a, wieku, p�ci i budowie osobnika. Osobnicy zaliczani do leptosomatycznego typu budowy posiadaj� ko�ci bardziej smuk�e, delikatniejsze; osobnicy zaliczani do typu pyknicznego charakteryzuj� si� ko��mi grubymi i masywniejszymi.Ci�ar niemacerowanego ko��ca wraz ze szpikiem kostnym wynosi �rednio u m�czyzny 12 kg, u kobiety 10 kg. Wytrzyma�o�� ko�ci na rozci�ganie jest mniejsza od wytrzyma�o�ci na �ciskanie. Pierwsza r�wna si� wytrzyma�o�ci mosi�dzu, druga zbli�a si� do wytrzyma�o�ci �elaza kutego. RODZAJE PO��CZEN KO�CI Po��czenia ko�ci (juncturae ossium) dzielimy na dwa rodzaje po��czenie ci�g�e - �cis�e, po��czenia przerywane - maziowe, czyli stawy. Po��czenia ci�g�e odznaczaj� si� brakiem ruchomo�ci lub pozwalaj� na nieznaczne ruchy, natomiast stawy s� ruchomymi po��czeniami ko�ci. Po��czenia ci�g�e Po��czenia ci�gle (synarthroses) w zale�no�ci od rodzaju tkanki ��cznej zespalaj�cej ko�ci dziel� si� na: wi�zozrosty, chrz�stkozrosty i ko�ciozrosty.Wi�zozrosty (syndesmoses), zwane tak�e po��czeniami w��knistymi (juncturae fibrosae), mog� wyst�powa� pod czterema postaciami, jako: a) wi�zozrosty w��kniste (wi�zad�a i b�ony), b) wi�zozrosty spr�yste, c) szwy, d) wklinowania. Wi�zad�a (ligamenta) najcz�ciej spotykamy jako dodatkowe wzmocnienia torebki stawowej; s� one wa�nym, lecz niekoniecznym sk�adnikiem stawu. Ich obecno�� przyczynia si� do silniejszego przylegania powierzchni stawowych, ponadto s� czynnikiem ograniczaj�cym i hamuj�cym nadmierne ruchy w stawach. Opr�cz wi�zade� zbudowanych z tkanki ��cznej w��knistej spotykamy wi�zad�a zbudowane z tkanki ��cznej spr�ystej (np. wi�zad�a ��te oraz niekt�re wi�zad�a krtani), kt�re odznaczaj� si� znaczn� elastyczno�ci�. Szwy (suturae) s� to po��czenia ci�g�e w��kniste spotykane w obr�bie ko�ci czaszki, w zale�no�ci od kszta�tu ��cz�cych si� brzeg�w ko�ci wyr�niamy: a) szew p�aski (sutura plana) - np. po��czenie pomi�dzy ko��mi nosowymi, b) szew �uskowy (sutura squamosa) - np. po��czenie �uski ko�ci skroniowej z ko�ci� ciemieniow�, c) szew pi�owaty (sutura serrata) - np. mi�dzy ko��mi sklepienia czaszki. Wklinowanie (gomphosis) jest to umocowanie korzeni z�b�w do �cian z�bodo��w. Chrz�stkozrosty (synchondroses) ��cz� zazwyczaj dwie ko�ci za pomoc� tkanki chrz�stnej szklistej lub w��knistej. Do chrz�stkozrost�w szklistych zaliczane s� chrz�stki �ebrowe oraz w m�odym wieku po��czenia trzon�w z nasadami. U doros�ego osobnika najliczniej wyst�puj� chrz�stkozrosty w��kniste (np. po��czenia mi�dzy trzonami kr�g�w w postaci kr��k�w mi�dzykr�gowych). Chrz�stkozrost posiadaj�cy wewn�trz jam� wype�nion� mazi� nosi nazw� spojenia (symphysis), np. spojenie �onowe, spojenie mostka. Ko�ciozrosty (synostoses) s� to bardzo mocne po��czenia pozbawione zupe�nie mo�liwo�ci ruchu; powstaj� w starszym wieku na skutek kostnienia wi�zozrost�w i chrz�stkozrost�w (np. kostnienie chrz�stek nasadowych oraz szw�w czaszki). Po��czenia maziowe, czyli stawy Po��czenia maziowe, czyli stawy (juncturae synoviales s. articulationes) stanowi� po��czenia odznaczaj�ce si� znaczn� mo�liwo�ci� ruchu. W ka�dym stawie odr�niamy trzy zasadnicze sk�adniki: powierzchnie stawowe (facies articulares) pokryte chrz�stk� stawow� (cartilago articularis), torebk� stawow� (capsula articularis), jam� stawow� (cavum articulare). Na og� powierzchnie stawowe s� pokryte chrz�stk� szklist� jednak w nielicznych stawach, w kt�rych wyst�puje kr��ek stawowy (discus articularis), miejsce chrz�stki szklistej zajmuje chrz�stka w��knista (np. staw mostkowo-obojczykowy, staw skroniowo-�uchwowy). Kszta�t powierzchni stawowych pokrytych chrz�stk� stawow� uzale�niony jest od funkcji stawu. Mog� one przybiera� kszta�t wycinka kuli, do�u, panewki, mog� by� eliptyczne, siode�kowate lub p�askie. Zazwyczaj przylegaj�ce do siebie powierzchnie stawowe s� dobrze dopasowane, tzn. jedna jest negatywem drugiej. Znaczne rozszerzenia nasad kostnych, bior�cych udzia� w budowie stawu, szczeg�lnie w obr�bie ko�czyn, ma zasadnicze znaczenie w mechanice stawu. Tworz� one warunki zwi�kszaj�ce k�t �ci�gnowo-kostny; im wi�ksza jest warto�� k�ta, tym wi�kszy jest moment si�y mi�niowej. Ponadto wi�ksze powierzchnie stawowe wi��� si� z mniejsz� wielko�ci� si�y nacisku, przypadaj�c� na jednostk� powierzchni. Chrz�stka stawowa pokrywaj�ca powierzchnie stawowe ko�ci jest bardzo g�adka i spr�ysta, jej grubo�� r�ni si� nawet w obr�bie jednego stawu.Najgrubsza warstwa chrz�stki stawowej wyst�puje w tych okolicach powierzchni stawowych, kt�re s� nara�one na najwi�ksze tarcie, a tak�e w miejscach najbardziej obci��onych. Na og� wszystkie chrz�stki stawowe s� pozbawione naczy� krwiono�nych i nerw�w. Poniewa� chrz�stka stawowa nie posiada ochrz�stnej, regeneracja jej nie jest w zasadzie mo�liwa. W miejscu ubytku chrz�stki stawowej wytwarza si� zast�pcza tkanka w��knisto-chrz�stna.Torebka stawowa (capsula articularis) otacza ca�y staw, izoluj�c go od otoczenia oraz przyczynia si� do przylegania powierzchni stawowych. Torebka stawowa jest zbudowana z dw�ch warstw. Zewn�trzna warstwa, zazwyczaj gruba i mocna, nosi nazw� b�ony w��knistej (membrana fibrosa), za� warstwa wewn�trzna, delikatna, stosunkowo cienka, to b�ona maziowa (membrana synovialis).B�ona w��knista jest zbudowana g��wnie z w��kien kolagenowych, kt�re przebiegaj� r�wnolegle lub krzy�uj� si� mi�dzy sob� przechodz�c w miejscach przyczepu torebki w okostn�. Grubo�� b�ony w��knistej jest zr�nicowana zar�wno w r�nych stawach, jak i w obr�bie tego samego stawu. W niekt�rych miejscach b�ona w��knista znacznie grubieje, tworz�c mocne pasma, zwane wi�zad�ami. Zr�nicowanie w grubo�ci i napi�ciu b�ony w��knistej jest powi�zane z funkcj� okre�lonego stawu. W jednych stawach torebka jest lu�na, co zezwala na du�� ruchomo�� w danym stawie, w innych stawach jest silna i napi�ta, co jest czynnikiem hamuj�cym ruchy.B�ona maziowa jest cienk�, mi�kk�, przesuwaln� b�on� ��cznotkankow�, kt�ra zawiera w��kna spr�yste, kom�rki t�uszczowe i jest bogato unaczyniona i unerwiona. Powierzchnia wewn�trzna b�ony maziowej jest pozbawiona nab�onka, a w zamian jest pokryta warstw� kom�rek ��cznotkankowych. Wypuklenia b�ony maziowej do wewn�trz jamy stawowej tworz� fa�dy maziowe i kosmki maziowe. Uwypuklenia b�ony maziowej poza staw stanowi� kaletki maziowe, u�atwiaj�ce �lizganie si� �ci�gien i mi�ni.B�ona maziowa wytwarza ma� (synovia), kt�ra gromadzi si� w jamie stawowej. Ma� stawowa jest to p�yn o barwie blado-��tej, zawieraj�cy mucyn� i kuleczki t�uszczu. Ma� wype�nia ca�kowicie przestrze� mi�dzy powierzchniami stawowymi, powoduj�c ich przylepno�� wzgl�dem siebie oraz zmniejszaj�c tarcie powierzchni podczas wykonywania ruch�w w stawie. W stanach zapalnych b�ona maziowa wydziela znaczne ilo�ci p�ynu surowiczego, natomiast tylko w nieznacznym stopniu posiada zdolno�� wch�aniania go, zatem resorpcja przebiega znacznie szybciej, gdy b�ona maziowa jest przerwana.Jama stawowa (cavum articulare) jest poj�ciem teoretycznym, gdy� w prawid�owym stanie jest ona szczelinowat� przestrzeni� ca�kowicie wype�nion� mazi� stawow�. Dopiero w stanach patologicznych ma wygl�d jamy. W normalnych warunkach powierzchnie stawowe przylegaj� �ci�le do siebie ze wzgl�du na: a) ci�nienie atmosferyczne wywierane na nasze cia�o, b) przylepno�� powierzchni stawowych i c) napi�cie mi�ni przebiegaj�cych na wysoko�ci danego stawu. Wielko�� jamy stawowej w poszczeg�lnych stawach jest bardzo zr�nicowana.Poza opisanymi wy�ej trzema sta�ymi elementami budowy stawu mo�na w poszczeg�lnych stawach spotka� niesta�e sk�adniki, takie jak: wi�zad�a, kr��ki �r�dstawowe, ��kotki i obr�bki stawowe.Wi�zad�a stawowe (ligamenta articularia) s� zbudowane analogicznie do �ci�gien mi�niowych, tzn. z tkanki ��cznej w��knistej zbitej. Wi�zad�a mog� przebiega� wewn�trz lub na zewn�trz stawu. Zadanie ich polega na wzmocnieniu torebki stawowej, utrzymaniu ko�ci w prawid�owym po�o�eniu, hamowaniu zbyt obszernych ruch�w i ochronie stawu przed zwichni�ciem.Obr�bki stawowe (labra glenoidalia) s� zbudowane najcz�ciej z chrz�stki w��knistej. Obr�bki stawowe pog��biaj� i powi�kszaj� powierzchnie stawowe.Kr��ki stawowe (disci articulares) podobnie do obr�bk�w stawowych s� zbudowane z chrz�stki w��knistej, maj� kszta�t okr�g�y i dziel� jam� stawow� na dwie cz�ci. Kr��ki wyr�wnuj� i dopasowuj� do siebie powierzchnie stawowe.��kotki stawowe (menisci articulares) tak�e le�� w jamie stawowej, lecz tylko cz�ciowo dziel� j� na dwa pi�tra. Kszta�t ��kotki jest podobny do p�ksi�yca, a na przekroju poprzecznym do klina. Zadaniem ��kotek jest pog��bienie powierzchni stawowych, ponadto s�u�� one jako przesuwalne powierzchnie stawowe oraz w pewnym stopniu przyczyniaj� si� do amortyzacji wstrz�s�w. Podzia� staw�w Istniej� trzy kryteria podzia�u staw�w: ze wzgl�du na liczb� ko�ci wchodz�cych w sk�ad stawu, ze wzgl�du na ukszta�towanie powierzchni stawowych z uwagi na liczb� osi, dooko�a kt�rych wykonuje si� ruchy. Ze wzgl�du na liczb� powierzchni stawowych tworz�cych staw wyr�nia si� stawy proste i z�o�one. Staw prosty (articulatio simplex) jest stawem utworzonym przez dwie ko�ci (np. staw ramienny), natomiast w sk�ad stawu z�o�onego (articulatio composita) wchodzi wi�cej ani�eli dwie ko�ci (np. staw �okciowy). Z uwagi na zr�nicowanie kszta�tu powierzchni stawowych wyr�nia si� nast�puj�ce rodzaje staw�w: staw kulisty (articulatio spheroidea) posiada jedn� powierzchni� stawow� wypuk�� w kszta�cie g�owy, stanowi�c� wycinek kuli, kt�rej odpowiada druga wkl�s�a powierzchnia, zwana panewk� lub wydr��eniem (np. staw ramienny). Staw kulisty jest stawem wieloosiowym i mo�na w nim wykonywa� ruchy we wszystkich kierunkach; staw kulisto-panewkowy (articulatio cotylica) jest odmian� stawu kulistego, r�nica polega na tym, �e g�owa wchodzi g��biej w panewk� stawow� poza r�wnik. Panewka jest wi�ksza, g��bsza i obejmuje ponad 50% powierzchni g�owy. Staw kulisto-panewkowy jest tak�e stawem wieloosiowym, r�ni si� jednak od stawu kulistego tym, �e ma ograniczony zakres ruch�w (np. staw biodrowy); staw k�ykciowy, czyli eliptyczny (articulario condylaris) posiada jedn� powierzchni� stawow� wypuk�� w osiach d�ugiej i kr�tkiej, natomiast druga jest w obu osiach wkl�s�a. Staw k�ykciowy jest stawem dwuosiowym. Przyk�adem stawu k�ykciowego jest staw promieniowonadgarstkowy; staw siode�kowy (articulatio sellaris) ma obie powierzchnie stawowe wkl�s�o-wypuk�e, przypominaj�ce kszta�t siod�a. Ruchy w stawie siode�kowym odbywaj� si� wok� dw�ch osi, (ruch przywodzenia i odwodzenia oraz przeciwstawiania i odprowadzania. Z po��czenia tych ruch�w otrzymujemy ruch obwodzenia). Tego typu stawem jest staw nadgarstkowo-�r�dr�czny kciuka; staw zawiasowy (articulatio ginglymus). W stawie zawiasowym g�owa stawowa ma posta� bloczka, natomiast panewka jest negatywem g�owy. Staw zawiasowy jest stawem jednoosiowym, ruchy odbywaj� si� wok� osi poprzecznej i polegaj� na zginaniu i prostowaniu. Jako przyk�ad stawu zawiasowego mog� s�u�y� stawy mi�dzypaliczkowe; staw obrotowy (articulatio trochoidea). W stawie obrotowym wypuk�a powierzchnia stawowa jest po�o�ona na obwodzie walca, za� wkl�s�a powierzchnia pokrywa wci�cie ko�ci s�siedniej i przylega tylko do niedu�ego odcinka obwodowej powierzchni stawowej. Staw obrotowy jest stawem jednoosiowym, o� ruchu biegnie r�wnolegle do d�ugiej osi ko�ci. Przyk�adem stawu obrotowego jest staw promieniowo-�okciowy bli�szy; staw �rubowy (articulatio cochlearis) zaliczamy do staw�w jednoosiowych, jednak ruch w tym stawie odbywa si� w dwu p�aszczyznach prostopad�ych do siebie. Ruch ten sk�ada si� ze skr�tu dooko�a osi pod�u�nej i przesuwania si� wzd�u� tej osi. Jako przyk�ad stawu �rubowego mo�e s�u�y� staw szczytowo-obrotowy po�rodkowy; staw p�aski (articulatio plana) posiada dwie powierzchnie stawowe p�askie, np. staw krzy�owo-biodrowy, stawy ko�ci nadgarstka. Ruchomo�� w stawie p�askim jest nieznaczna, co jest w du�ym stopniu spowodowane silnym napi�ciem torebki stawowej oraz wi�zade�;Ze wzgl�du na liczb� osi ruchu stawy dzielimy na: jednoosiowe, dwuosiowe i trzyosiowe, czyli wieloosiowe.W stawie jednoosiowym ruchy odbywaj� si� wok� jednej osi, tj. osi poprzecznej lub pod�u�nej. Przyk�adem stawu jednoosiowego o osi poprzecznej mo�e by� staw mi�dzypaliczkowy. Ruchy w nim polegaj� na zginaniu (flexio) i prostowaniu (extensio) palc�w. Stawem jednoosiowym o pod�u�nej osi ruchu jest staw typu obrotowego, np. staw promieniowo-�okciowy bli�szy i dalszy. Ruchy odbywaj�ce si� w tego rodzaju stawach nazywamy obrotowymi (rotatio), wykonywane s� w p�aszczy�nie poprzecznej, a w zale�no�ci od kierunku nazywamy je nawracaniem (pronatio) i odwracaniem (supinatio).W stawie dwuosiowym ruchy odbywaj� si� wok� dw�ch osi: poprzecznej i strza�kowej. Jako przyk�ad stawu dwuosiowego mo�e s�u�y� staw promieniowo-nadgarstkowy. Ruch w tym stawie wok� osi poprzecznej polega na zginaniu d�oniowym r�ki (flexio palmaris manus) i zginaniu grzbietowym r�ki (flexio dorsalis manus). Ruch wok� osi strza�kowej polega na odwodzeniu promieniowym r�ki (abductio radialis manus) oraz odwodzeniu �okciowym r�ki (abductio ulnaris manus).W stawie wieloosiowym ruchy odbywaj� si� wok� trzech osi, a z kombinacji ruch�w wok� trzech osi mo�na wykonywa� ruchy we wszystkich kierunkach. Jako przyk�ad stawu wieloosiowego mo�e s�u�y� staw ramienny. W stawie tym ruchy wykonuje si� wok� osi poprzecznej, strza�kowej i pionowej. Ruch wok� osi poprzecznej polega na przodozgi�ciu i ty�ozgi�ciu (anteversio et retroversio) - ruchy wahad�owe. Ruch wok� osi strza�kowej polega na odwodzeniu i przywodzeniu ko�czyny (abductio et adductio). Ruch wok� osi pionowej polega na obracaniu ko�czyny (rotatio). Z kombinacji wszystkich ruch�w mo�na wykonywa� obwodzenie (circumductio).Poszczeg�lne stawy ��cz�ce ko�ci tworz� tzw. �a�cuchy stawowe, kt�re wraz z odpowiadaj�cymi im mi�niami nazywamy �a�cuchami kinematycznymi. Ruchomo�� poszczeg�lnych ogniw takiego �a�cucha sumuje si�, dzi�ki czemu koniec dalszy osi�ga znacznie wi�ksz� ruchomo�� ni� koniec bli�szy. W uk�adzie ruchu cz�owieka wyr�nia si� �a�cuch szyjno-tu�owiowy, parzysty �a�cuch ko�czyny g�rnej i parzysty �a�cuch ko�czyny dolnej. PODZIA� KO��CA Ko�ciec ludzki dzieli si� na: ko�ciec osiowy, ko�ci czaszki, ko�ciec ko�czyny g�rnej, ko�ciec ko�czyny dolnej. KO�CIEC OSIOWY Do ko��ca osiowego (skelelon axiale) zalicza si�: kr�gos�up, �ebra i mostek. Powy�sze elementy kostne stanowi� rusztowanie tu�owia. Kr�gos�up Kr�gos�up (columna vertebralis) sk�ada si� z 33-34 nieparzystych kr�g�w, u�o�onych jeden na drugim. W zale�no�ci od rozmieszczenia kr�gi dzielimy na: 7 kr�g�w szyjnych, 12 kr�g�w piersiowych, 5 kr�g�w l�d�wiowych, 5 kr�g�w krzy�owych i 4-5 kr�g�w guzicznych. Kr�gi szyjne, piersiowe i l�d�wiowe tworz� ruchom�, przedkrzy�ow� cz꜏ kr�gos�upa i nazywamy je kr�gami prawdziwymi (vertebrae verae). Kr�gi krzy�owe zrastaj� si� z sob� w okresie dojrzewania p�ciowego w jednolit� ca�o��, zwan� ko�ci� krzy�ow�. Kr�gi guziczne, zwane tak�e ogonowymi, u cz�owieka znajduj� si� w stanie szcz�tkowym i praktycznie nie posiadaj� wi�kszego znaczenia w mechanice kr�gos�upa. Cz꜏ krzy�owo-guziczn� kr�gos�upa tworz� kr�gi rzekome (vertebrae spuriae). Og�lna budowa kr�gu W ka�dym kr�gu wyr�nia si� cz꜏ przedni�, masywniejsz�, przystosowan� do d�wigania masy cia�a, zwan� trzonem kr�gu (corprus vertebrae) oraz cz꜏ tyln�, zwan� �ukiem kr�gu (arcus vertebrae). Trzon wraz z �ukiem ograniczaj� otw�r kr�gowy (foramen vertebrale). Z po��czenia wszystkich otwor�w kr�gowych powstaje kana� kr�gowy (canalis vertebralis), w kt�rym mie�ci si� rdze� kr�gowy wraz z oponami.Trzon kr�gu ma kszta�t niskiego walca; wyr�nia si� na nim p�ask�, nieco chropowat� powierzchni� g�rn� i doln� kt�re s�u�� do po��czenia z kr��kiem mi�dzykr�gowym. �uk kr�gu rozpoczyna si� z tylnej strony trzonu dwiema nasadami, kt�re przed�u�aj� si� w blaszki zespalaj�ce si� w p�aszczy�nie po�rodkowej. W miejscu odej�cia �uku od trzonu znajduje si� po ka�dej stronie g��bsze wci�cie kr�gowe dolne (incisura vertebralis inferior) i p�ytsze wci�cie kr�gowe g�rne (incisura vertebralis superior). Oba wci�cia s�siednich kr�g�w wraz z kr��kiem mi�dzykr�gowym ograniczaj� otw�r mi�dzykr�gowy (foramen intervertebrale), kt�rym przechodzi nerw rdzeniowy i naczynia. Od �uku kr�gu odchodzi siedem wyrostk�w.Wyrostek kolczysty (processus spinosus) jest nieparzystym wyrostkiem, odchodz�cym od �uku kr�gu ku ty�owi i nieco w d�. Wyrostki kolczyste s�u�� do przyczepu mi�ni i wi�zade�.Wyrostki poprzeczne (processus transversi) parzyste odchodz� od �uku kr�gu w bok i podobnie, jak wyrostki kolczyste, s�u�� do przyczepu mi�ni i wi�zade�.Wyrostki stawowe (processus articulares) wyst�puj� w liczbie czterech. Zaopatrzone s� w powierzchnie stawowe, s�u��ce do po��czenia stawowego kr�g�w mi�dzy sob�. Para wyrostk�w stawowych skierowana ku g�rze to wyrostki stawowe g�rne (processus articulares superiores), pokryte powierzchniami stawowymi g�rnymi (facies articulares superiores). Druga para skierowana w d� to wyrostki stawowe dolne (processus articulares inferiores) zaopatrzone w powierzchnie stawowe dolne (facies articulares inferiores). Kr�gi szyjne Kr�gi szyjne (vertebrae cervicales) w liczbie siedmiu s� najmniejszymi z kr�g�w prawdziwych. Dwa pierwsze kr�gi szyjne, szczytowy (atlas) i obrotowy (axis), s�u�� do po��czenia kr�gos�upa z czaszk� i w zwi�zku z tym ich budowa znacznie r�ni si� od budowy pozosta�ych kr�g�w szyjnych.Trzon kr�g�w szyjnych jest niski i na przekroju poziomym poprzecznie owalny. �uk kr�gu jest cienki, pochylony w swej tylnej cz�ci ku do�owi. Otw�r kr�gowy jest du�y, kszta�tu tr�jk�tnego. Wyrostki kolczyste kr�g�w szyjnych s� pochylone nieco ku do�owi, a na swych wierzcho�kach w kr�gach od 2-6 wykazuj� charakterystyczne rozwidlenie. Wyrostek kolczysty si�dmego kr�gu wykazuje du�e podobie�stwo do wyrostk�w kolczystych kr�g�w piersiowych; jest znacznie d�u�szy, wystaj�cy i nierozwidlony.Wyrostki poprzeczne s� do�� kr�tkie, skierowane bocznie i nieco w d�. Sk�adaj� si� z dw�ch listewek kostnych, z kt�rych przednia jest pozosta�o�ci� zanik�ego �ebra szyjnego, tylna za� stanowi w�a�ciwy wyrostek poprzeczny. Obie blaszki wyrostka poprzecznego kr�gu szyjnego ograniczaj� otw�r wyrostka poprzecznego (foramen transversarium), przez kt�ry przebiegaj�: t�tnica kr�gowa, dwie �y�y kr�gowe.Wyrostki stawowe g�rne i dolne s� nachylone pod k�tem 45o w stosunku do p�aszczyzny poprzecznej; ich powierzchnie stawowe g�rne s� skierowane ku ty�owi, za� dolne do przodu. Pierwszy kr�g szyjny Pierwszy kr�g z uwagi na swe po�o�enie nosi nazw� kr�gu szczytowego (atlas). Charakterystyczn� jego cech� jest brak �rodkowej cz�ci trzonu, kt�ry zosta� zredukowany na rzecz z�ba kr�gu obrotowego. Z pozosta�ych cz�ci trzonu kr�gowego wytworzy� si� �uk przedni (arcus anterior) oraz dwie cz�ci boczne (massae laterales).Kr�g szczytowy ma kszta�t pier�cienia ograniczaj�cego du�y otw�r kr�gowy. Od przodu znajduje si� kr�tszy �uk przedni (arcus anterior), ku ty�owi jest zwr�cony �uk tylny (arcus posterior). Na zewn�trznej powierzchni �uku przedniego po�rodku znajduje si� guzek przedni (tuberculum anterius), a od strony wewn�trznej owalna, zag��biona powierzchnia stawowa, zwana do�kiem z�bowym (fovea dentis). Na �uku tylnym znajduje si� guzek tylny (tuberculum posterius), kt�ry jest pozosta�o�ci� po zredukowanym wyrostku kolczystym. Symetryczne cz�ci boczne ��cz� oba �uki i s� przeznaczone do d�wigania g�owy. Zaopatrzone s� w g��bsze do�ki stawowe g�rne (foveae articulares superiores) oraz p�ytkie do�ki stawowe dolne (foveae articulares inferiores). Wyrostki poprzeczne odchodz�ce od cz�ci bocznych s� znacznie d�u�sze, mocniejsze i bardziej bocznie rozstawione, ni� w pozosta�ych kr�gach szyjnych. Drugi kr�g szyjny Drugi kr�g szyjny zwany jest kr�giem obrotowym (axis), gdy� jego trzon wraz z z�bem tworz� o� pionow�, wok� kt�rej obraca si� kr�g szczytowy z g�ow�.Trzon kr�gu jest stosunkowo wysoki, u do�u zaopatrzony w powierzchni� doln� do po��czenia z pierwszym kr��kiem mi�dzykr�gowym. Ku g�rze trzon przechodzi w z�b kr�gu obrotowego (dens). Na przedniej stronie z�ba wyst�puje owalna powierzchnia stawowa przednia (facies articularis anterior), s�u��ca do po��czenia stawowego z �ukiem przednim kr�gu szczytowego. Na tylnej stronie z�ba znajduje si� powierzchnia stawowa tylna (facies articularis posterior), s�u��ca do po��czenia stawowego z wi�zad�em poprzecznym kr�gu szczytowego. Wyrostek kolczysty jest do�� d�ugi i rozwidlony na ko�cu. W kr�gu obrotowym brak wyrostk�w stawowych g�rnych, natomiast na trzonie kr�gu po bokach z�ba znajduj� si� powierzchnie stawowe g�rne (facies articulares superiores), s�u��ce do po��czenia z kr�giem szczytowym. Powierzchnie stawowe dolne (facies articulares inferiores) s� umieszczone na typowych wyrostkach stawowych dolnych (processus articulares inferiores). Wyrostki poprzeczne kr�gu obrotowego s� kr�tkie. Kr�gi piersiowe Kr�gi piersiowe (vertebrae thoraciacae) wyst�puj� w liczbie dwunastu i s� stawowo po��czone z �ebrami. Trzony ich maj� na przekroju poprzecznym kszta�t serca z kart, a wymiary kr�g�w wzrastaj� stopniowo ku do�owi.Charakterystyczn� cech� trzon�w kr�g�w piersiowych s� tzw. do�ki �ebrowe (foveae costales), s�u��ce do po��czenia stawowego z g�owami �eber. S� one po�o�one na kraw�dzi g�rnej i dolnej po obu stronach trzonu w miejscu odej�cia nasady �uku kr�gowego. S�siednie do�ki: dolny i g�rny ze swymi powierzchniami stawowymi wraz z kr��kiem mi�dzykr�gowym tworz� jedn� wsp�ln� powierzchni� stawow� dla g�owy �ebra w kr�gach od II i IX. Nieco inaczej s� rozmieszczone do�ki stawowe na pierwszym i trzech ostatnich kr�gach. Pierwszy kr�g posiada jeden ca�y do�ek, po�o�ony poni�ej kraw�dzi g�rnej trzonu, przeznaczony dla g�owy pierwszego �ebra oraz p� do�ka stawowego na dolnej kraw�dzi trzonu, kt�ry przy po��czeniu z nast�pnym kr�giem tworzy powierzchni� stawow� dla g�owy drugiego �ebra. Dziesi�ty kr�g piersiowy ma tylko po��wk� do�ka �ebrowego przy kraw�dzi g�rnej. Dwa ostatnie kr�gi, tj. jedenasty i dwunasty, maj� tylko po jednym do�ku �ebrowym po bokach trzonu �ebrowego.Wyrostki poprzeczne (processus transversi) kr�g�w piersiowych s� do�� masywne, skierowane bocznie i ku ty�owi. Na ich zgrubia�ym ko�cu znajduje si� do�ek �ebrowy wyrostka poprzecznego (fovea costalis transversalis), przeznaczony do po��czenia stawowego z guzkiem �ebra; w dw�ch ostatnich kr�gach do�ki te nie wyst�puj�.Wyrostek kolczysty (processus spinosus) w kr�gach piersiowych jest bardzo d�ugi, ostro zako�czony i skierowany w d�. Wyrostki stawowe (processus articulares) g�rne