tytuł: "Anatomia Człowieka" SERIA A NAUKI BIOLOGICZNE autor: Zofia Ignasiak, Antoni Janusz, Aniela Jarosińska AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIU SERIA A NAUKI BIOLOGICZNE Zofia Ignasiak, Antoni Janusz, Aniela Jarosińska ANATOMIA CZŁOWIEKA Skróty i symbole a. arteria (tętnica) aa. arteriae (tętnice) C szyjny Co guziczny gl. gladula (gruczoł) gll. gladulae (gruczoły) lig. ligamentum (więzadło) ligg. ligamenta (więzadła) L lędŸwiowy m. musculus (mięsień) mm. musculi (mięœnie) n. nervus (nerw) nn. nervi (nerwy) r. ramus (gałšŸ) rr. rami (gałęzie) s. seu, sive (albo, lub) S krzyżowy t. tętnica tt. tętnice Th piersiowy v. vena (żyła) vv. venae (żyły) ż. żyła żż. żyły PRZEDMOWA Motywem skłaniajšcym nas do szczególnego przeredagowania i uzupełnienia wczeœniejszych trzech tomów skryptu jest dostarczenie studentom AWF takiego zasobu wiedzy z anatomii, który przyczyniłby się do pogłębienia wiadomoœci o budowie ciała ludzkiego w kierunku rozumienia jego funkcji. Okreœlony zasób wiedzy z dziedziny anatomii człowieka pozwoli absolwentom wychowania fizycznego i rehabilitacji na podejmowanie okreœlonych działań poprzez ćwiczenia fizyczne, które będš wspomagały prawidłowy rozwój młodego pokolenia, promowały nawyki aktywnego życia, a także w przypadkach patologicznych pozwolš na przywrócenie prawidłowych funkcji organizmu po urazie lub chorobie.Podręcznik został opracowany zgodnie z programem wykładów i ćwiczeń z anatomii człowieka prowadzonych dla studentów AWF, a zakres jest dostosowany do wymagań programu studiów.Pierwszy tom obejmuje układ bierny i czynny ruchu, i jest zgodny z treœciami programowymi pierwszego semestru.Drugi tom zawiera wiadomoœci, które wypełniajš program II semestru: o budowie trzew, układu naczyniowego i nerwowego.Opanowanie wiedzy z anatomii człowieka jest niezbędnym warunkiem przygotowania do innych dziedzin wiedzy, objętych programem studiów: fizjologii, biochemii, biomechaniki, antropologii, psychologii, medycyny sportu, itp.Sšdzimy, że tak poprawiona i uzupełniona ksišżka spełni swoje zadanie jako pomoc dla studentów w zdobywaniu wiedzy w tym obszernym i trudnym przedmiocie.Mamy nadzieję, że zostanie ona przyjęta życzliwie przez społecznoœć studenckš. Autorzy WSTP Wœród nauk biologicznych, zajmujšcych się wszelkimi formami życia, wyróżnia się dwa podstawowe działy: morfologię i fizjologię. Morfologia zajmuje się poznaniem budowy, kształtu i rozwoju organizmów żywych. Natomiast fizjologia jest naukš o czynnoœciach żywego organizmu i mechanizmach, decydujšcych o przystosowaniu się organizmów do zmiennych warunków œrodowiska zewnętrznego.Podstawowym i najstarszym działem morfologii jest anatomia, traktujšca o budowie żywego organizmu. Nazwa ta pochodzi od greckiego słowa anatemnej - rozcina, rozczłonkowywa - podstawowej metody stosowanej do poznania budowy organizmu. Wyróżnia się anatomię roœlin, anatomię zwierzšt i anatomię człowieka. Anatomia makroskopowa posługuje się metodš rozcinania, preparowania, opukiwania, oglšdania i rentgenografii, i na tej podstawie dostarcza informacji o prawidłowej budowie organizmu ludzkiego. Anatomię makroskopowš uzupełnia anatomia mikroskopowa. Posługuje się ona instrumentami optycznymi i licznymi metodami fizykochemicznymi do dokładnej analizy i poznania budowy drobnowidowej organizmu. W skład anatomii mikroskopowej wchodzi histologia, zajmujšca się badaniem tkanek i narzšdów oraz cytologia badajšca strukturę komórki.W zależnoœci od sposobu przedstawiania poszczególnych składników ustroju można podzieli anatomię człowieka na następujšce rodzaje: anatomię systematycznš (opisowš), anatomię typograficznš, anatomię plastycznš. Anatomia systematyczna i topograficzna wchodzi w zakres anatomii opisowej, gdyż metodš poznania w obu przypadkach jest opis budowy ciała według układów narzšdów. Anatomia systematyczna jest naukš analitycznš i przedstawia budowę ciała ludzkiego według pewnej kolejnoœci układów narzšdów. Anatomia topograficzna zwana także anatomiš chirurgicznš jest naukš syntetycznš. Zajmuje się ona przestrzennym położeniem narzšdów i układów oraz opisuje wzajemne stosunki między narzšdami w odniesieniu do poszczególnych okolic ciała.Anatomia plastyczna, nieodzowna dla artysty plastyka w jego twórczoœci, zapoznaje z kształtem ciała ludzkiego, okreœla proporcje między poszczególnymi częœciami ciała. Zajmuje się w szczególnoœci tymi układami, które z powodu ruchu zmieniajš kształty i ułożenie okreœlonych częœci ciała ludzkiego.Drugim działem morfologii jest morfogeneza, która obejmuje ontogenezę i filogenezę. Ontogeneza bada rozwój osobniczy od chwili zapłodnienia poprzez wszystkie stadia i etapy rozwojowe aż do staroœci. Ten dział ontogenezy, który œledzi rozwój jednostki od chwili zapłodnienia do momentu urodzenia nazywamy embriologiš. Natomiast œledzenie jednostki od chwili urodzenia poprzez wszystkie stadia rozwojowe aż do formy dojrzałej wraz z opisem procesów zanikowych w okresie starzenia się obejmuje dział zwany postembriologiš lub egzogenezš.Filogeneza zajmuje się historiš rozwoju rodowego i wykorzystuje wyniki badań anatomii porównawczej, starajšc się pozna pokrewieństwo rodowe organizmów zwierzšt niższych i wyższych z człowiekiem.Spostrzeżenia i wiadomoœci z poznania rozwoju osobniczego (ontogenezy) i rozwoju rodowego (filogenezy) uzupełniajš się, a fakty te posłużyły do sformułowania tzw. prawa biogenetycznego (prawo Haeckla), czyli prawa rekapitulacji, które mówi, że rozwój osobniczy przedstawia niejako skrócone powtórzenie rozwoju rodowego. I. PLAN BUDOWY CIAŁA LUDZKIEGO Człowiek jest zbudowany symetrycznie, płaszczyzna poœrodkowa ciała, tzw. płaszczyzna symetrii dzieli ustrój na dwie symetryczne połowy zwane antymerami (anty - przeciw, meros - cz꜏), z których jedna jest zwykle zwierciedlanym odbiciem drugiej. Nie oznacza to jednak, że każda połowa ciała jest identyczna pod względem masy i wielkoœci. Ciało człowieka wykazuje na ogół asymetrię (prawa połowa twarzy jest większa od lewej, kończyna górna prawa jest nieco dłuższa i silniejsza od lewej itd.). Płaszczyzny symetrii nie sš do końca wyjaœnione; przypuszczalnie jest to zwišzane z morfodynamikš rozwoju ontogenetycznego.Inaczej przedstawia się zróżnicowanie wzdłuż głównej osi ciała. Stwierdza się tu budowę segmentalnš ciała, budowę metametrycznš. Budowa metametryczna występuje już we wczesnych stadiach rozwoju osobniczego zarodka w postaci praczłonów prawie we wszystkich układach narzšdów (z wyjštkiem układu pokarmowego): w szkielecie, w mięœniach, w układzie naczyniowym i nerwowym, nawet w skórze. W dalszym rozwoju budowa segmentalna zaciera się, dobrze jest zachowana jedynie na tułowiu (kręgi, żebra, mięœnie międzyżebrowe). OKOLICE CIAŁA LUDZKIEGO Na powierzchni ciała można wyróżni poszczególne pola, które w anatomii nazywamy okolicami ciała (regiones corporis). Granice tych regionów okreœla głównie szkielet człowieka wraz z układem mięœniowym. Okreœlenie okolic ciała ludzkiego ma duże znaczenie praktyczne dla topografii powierzchni ciała i narzšdów wewnętrznych.Zróżnicowanie ciała ludzkiego dotyczy głowy, szyi, tułowia i kończyn. Każda z wyżej wymienionych częœci dzieli się na okolice mniejsze.Na głowie wyróżnia trzy główne okolice położone poœrodkowo: okolicę czołowš (regio frontalis), okolicę ciemieniowš (regio parietalis) i okolicę potylicznš (regio occipitalis) oraz bocznie położone cztery symetryczne okolice: skroniowš (regio temporalis), podskroniowš (regio infratemporalis), usznš (regio auricularis) i sutkowš (regio mastoidea).Na twarzy można wyodrębni nieparzyste okolice: nosowš (regio nasalis), ustnš (regio oralis) i bródkowš (regio mentalis) oraz parzyste: oczodołowš (regio orbitalis), podoczodołowš (regio infraorbitalis), jarzmowš (regio zygomatica), policzkowš (regio buccalis) i przyuszniczo-żwaczowš (regio parotideomasseterica).Szyję dzieli się na okolicę przedniš czyli szyję właœciwš (regio colli) i tylnš, czyli okolicę karkowš (regio colli posterior s. regio nuchae). Skoœnie przez szyję biegnie mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy prawy i lewy, dzielšc okolicę szyjnš właœciwš na nieparzystš okolicę przedniš szyi (regio colli anterior) i okolice boczne szyi (regiones colli laterales). Okolice te nazywa się także trójkštami szyi, przednim i bocznymi.W skład tułowia (truncus) wchodzš: klatka piersiowa, grzbiet, brzuch i miednica wraz z dnem (tzw. okolice krocza). Tułów dzieli się na pole przednie i tylne; w przednim wyróżniamy cz꜏ górnš - okolice klatki piersiowej i cz꜏ dolnš - okolice brzucha. Do okolic klatki piersiowej (regiones pectorales) zaliczamy: nieparzystš œrodkowš okolicę mostkowš (regio sternalis), symetryczne okolice: obojczykowš (regio clavicularis), podobojczykowš (regio infraclavicularis), sutkowš (regio mammaria), pachowš (regio axillaris) i podsutkowš (regio inframammaria) oraz okolicę bocznš klatki piersiowej (regio pectoris lateralis).Okolice brzucha (regiones abdominales) dzielimy na trzy poprzeczne pasy, oddzielone od siebie dwiema poziomymi liniami granicznymi. Górna linia poprzeczna brzucha łšczy najniższe punkty dziesištych żeber, dolna zaœ biegnie przez najwyższe punkty grzebieni biodrowych. Powyżej linii górnej jest położone nadbrzusze (epigastrium), które składa się z okolic podżebrowych (regiones hypochondriacae) prawej i lewej oraz okolicy nadpępcza (regio epigastrica). ~ródbrzusze (mesogastrium) zawarte między liniš poziomš górnš i dolnš obejmuje dwie okolice boczne brzucha (regiones abdominis laterales) i okolicę pępkowš (regio umbilicalis). Podbrzusze (hypogastrium) położone poniżej linii poziomej dolnej składa się z dwóch okolic pachwinowych (regiones inguinales) i okolicy łonowej (regio pubica).Okolice grzbietu (regiones dorsi) dzielimy na okolicę kręgowš (regio vertebralis), która ku dołowi przechodzi w okolicę krzyżowš (regio sacralis) oraz na parzyste okolice boczne (regiones dorsi laterales). W skład okolicy bocznej wchodzš następujšce okolice: nadłopatkowa (regio suprascapularis), łopatkowa (regio scapularis), podłopatkowa (regio infrascapularis) i lędŸwiowa (regio lumbalis).Okolica kroczowa (regio perinealis) składa się z częœci przedniej, tj. okolicy moczowo-płciowej (regio urogenitalis) oraz z częœci tylnej - zwanej okolicš odbytowš (regio analis), w której leży odbyt. Cz꜏ okolicy moczowo-płciowej, w której znajdujš się częœci płciowe zewnętrzne ma nazwę okolicy sromowej (regio pudendalis).Na kończynie górnej wyróżniamy okolice: barkowš (regio acromialis), naramiennš (regio deltoidea), ramieniowš przedniš, tylnš przyœrodkowš i bocznš (regio brachialis anterior, posterior, medialis et lateralis), łokciowš przedniš i tylnš (regio cubitalis anterior et posterior), przedramieniowš przedniš, tylnš przyœrodkowš i bocznš (regio antebrachialis anterior, posterior, medialis et lateralis), grzbiet ręki (dorsum manus) i dłoń (palma manus) oraz okolice dłoniowe i grzbietowe palców (regiones digitorum palmares et dorsales).Na kończynie dolnej wyróżniamy następujšce okolice: miednicznš (regio coxae), poœladkowš (regio glutea), podpachwinowš (regio subinguinalis), krętarzowš (regio trochanterica), uda przedniš, tylnš, przyœrodkowš i bocznš (regio femoralis anterior, posterior, medialis et lateralis), kolanowš przedniš i tylnš (regio genualis anterior et posterior), goleniowš przedniš, tylnš, przyœrodkowš i bocznš (regio cruralis anterior, posterior, medialis et lateralis), łydkowš (regio suralis), piętowš (regio calcanea), kostkowš przyœrodkowš i bocznš (regio malleolaris medialis et lateralis), zakostkowš przyœrodkowš i bocznš (regio retromalleolaris medialis et lateralis), grzbiet stopy (dorsum pedis), podeszwę (planta pedis) oraz okolice palców (regiones digitorum). UKŁADY NARZDŁW Wszystkie narzšdy ciała człowieka zbudowane z tkanek łšczš się w większe jednostki - układy narzšdów, które sš rozpatrywane systematycznie. Anatomia opisowa - systematyczna wyróżnia następujšce układy narzšdów: Układ kostny, zwany szkieletowym (systema skeletale) zbudowany z koœci stanowi bierny aparat ruchu, służy za osłonę i podporę częœci miękkich ciała. Stanowi on pierwszy dział anatomii systematycznej - osteologię. Układ połšczeń koœci (systema juncturae ossium). Ten dział anatomii jest zaliczany również do narzšdu biernego ruchu i zajmuje się połšczeniami koœci, występujšcymi pod postaciš stawów (artrologia) i więzadeł (syndesmologia). Układ mięœniowy (systema musculorum) obejmuje narzšdy o podobnej czynnoœci, tj. mięœnie oraz ich narzšdy pomocnicze, jak œcięgna, powięzie, kaletki maziowe. Układ mięœniowy jest zaliczany do czynnego narzšdu ruchu, a naukę o mięœniach szkieletowych nazywamy miologiš. Układ trawienny - pokarmowy (systema digestorium). Zadaniem układu pokarmowego jest przerabianie pobranego pokarmu na substancje niezbędne do przemiany materii. W skład układu pokarmowego wchodzš: jama ustna, gardło, przełyk, żołšdek, jelita oraz wielkie gruczoły trawienne - wštroba i trzustka. Układ oddechowy (systema respiratorium). W skład układu oddechowego wchodzš drogi oddechowe (jama nosowa, gardło, krtań, tchawica, oskrzela) oraz właœciwy narzšd oddechowy - płuca. Zadaniem układu oddechowego jest doprowadzenie tlenu do krwi i usunięcie z niej szkodliwego dla ustroju dwutlenku węgla. Układ moczowo - płciowy (systema urogenitale). Narzšdy układu moczowego i płciowego majš wspólne pochodzenie oraz niektóre wspólne częœci, z tego względu można je łšczy w jeden układ, natomiast pod względem funkcji różniš się zdecydowanie. Narzšdy moczowe wydalajš szkodliwe produkty przemiany materii. W skład układu moczowego wchodzš: nerki i drogi odprowadzajšce mocz - moczowody, pęcherz moczowy oraz cewka moczowa. Zadaniem narzšdów płciowych jest utrzymanie gatunku. Wchodzšce w skład narzšdów płciowych gruczoły płciowe produkujš u mężczyzn komórki płciowe męskie (plemniki), u kobiet - komórki płciowe żeńskie (jaja). Narzšdy płciowe sš zatem jedynym układem ustroju o charakterze altruistycznym w przeciwieństwie do innych układów ustroju, których funkcja polega na utrzymaniu życia osobniczego. W skład narzšdów płciowych żeńskich wchodzš: jajniki, jajowody, macica, pochwa oraz narzšdy płciowe zewnętrzne. Narzšdy płciowe męskie to: jšdra, najšdrza, nasieniowody, pęcherzyki nasienne oraz narzšdy płciowe zewnętrzne. Układ wewnštrzwydzielniczy, czyli dokrewny (systema endocrinum). Do tego układu zaliczamy gruczoły wewnštrzwydzielnicze: tarczycę, przysadkę mózgowš, nadnercza i inne. Gruczoły dokrewne produkujš hormony przedostajšce się bezpoœrednio do krwi i chłonki. Wywierajš one duży wpływ na prawidłowe funkcjonowanie ustroju. Układ naczyniowy (systema vasorum) składa się z układu krwionoœnego (serce i naczynia krwionoœne - tętnice, żyły, naczynia włosowate) oraz układu chłonnego (naczynia chłonne, œledziona i narzšdy chłonne). Układ krwionoœny doprowadza do poszczególnych narzšdów krew, zawierajšcš składniki odżywcze, tlen i hormony, a usuwa z nich produkty przemiany materii i dwutlenek węgla. Układ chłonny zbiera nadmiar płynów tkankowych i odprowadza niektóre składniki odżywcze z układu pokarmowego do krwi. Układ nerwowy (systema nervosum). W skład układu nerwowego wchodzi: układ nerwowy oœrodkowy (systema nervosum centrale), czyli mózgowie i rdzeń kręgowy, oraz układ nerwowy obwodowy (systema nervosum periphericum), tj. 12 par nerwów czaszkowych oraz 31 par nerwów rdzeniowych wraz z ich zwojami i splotami. Z punktu widzenia czynnoœciowego układ nerwowy dzielimy na układ somatyczny, który reguluje stosunek osobnika do œwiata zewnętrznego (np. praca mięœni szkieletowych) oraz na układ autonomiczny, czyli wegetatywny, stanowišcy drugš składowš cz꜏ układu nerwowego, która kieruje czynnoœciami narzšdów wewnętrznych (np. wydzielanie gruczołów, praca mięœni gładkich trzew). Układ autonomiczny (systema nervosum autonomicum) dzieli się na cz꜏ współczulnš (pars sympathica) i cz꜏ przywspółczulnš (pars parasympathica). Obydwie częœci charakteryzujš się przeciwnym działaniem. Narzšdy zmysłów (organa sensuum) i powłoka wspólna (integumentum communae). Narzšdy zmysłów odbierajš wrażenia i bodŸce ze œwiata zewnętrznego dzięki czemu powstaje nasz œwiat poję.Powłoka wspólna składa się ze skóry i jej wytworów: włosów, paznokci oraz gruczołów skóry. Sš to głównie gruczoły potowe, łojowe i gruczoł sutkowy, czyli mlekowy. Zadaniem skóry jest: biologiczna i mechaniczna ochrona tkanek i narzšdów ciała, odbieranie i przewodzenie bodŸców ze œrodowiska zewnętrznego poprzez receptory, współdziałanie w gospodarce cieplnej i wodnej ustroju, czynnoœ wydzielnicza, resorpcyjna oraz współdziałanie w procesach odpornoœciowych. OKREœLENIE ORIENTACYJNE W PRZESTRZENI Celem okreœlenia wzajemnego położenia narzšdów posługujemy się w anatomii umownymi płaszczyznami i osiami ciała. Osie ciała Wyróżniamy trzy rodzaje osi głównych, które przecinajš się wzajemnie pod kštem prostym: osie pionowe lub długie (axes verticales s. longitudinales) - przebiegajš z góry w dół, najdłuższa ze wszystkich osi długich biegnšca od szczytu głowy do podstawy ciała nazywa się osiš głównš, osie poprzeczne lub poziome (axes transversales s. horizontales) - przebiegajš prostopadle do osi długich z prawej ku lewej stronie ciała, osie strzałkowe (axes sagittales) - sš prostopadłe do obu poprzednich, biegnš poziomo w kierunku od przodu ku tyłowi. Płaszczyzny ciała Płaszczyzny strzałkowe (plana sagittalia) okreœlone przez oœ strzałkowš i pionowš biegnš pionowo od przodu do tyłu dzielšc ciało ludzkie na cz꜏ prawš i lewš. Jedna z płaszczyzn strzałkowych biegnšca przez oœ głównš zwana jest płaszczyznš poœrodkowš lub też płaszczyznš symetrii, gdyż dzieli ciało na dwie symetryczne połowy: prawš i lewš.Płaszczyzny czołowe (plana frontalia) sš okreœlane przez oœ poprzecznš i pionowš biegnš równolegle do czoła, dzielšc ciało ludzkie na cz꜏ przedniš i tylnš.Płaszczyzny poprzeczne lub poziome (plana transversalia s. horizontalia), okreœlone przez oœ poprzecznš i strzałkowš, biegnš poziomo i pod kštem prostym do obu poprzednich. Dzielš one ciało na cz꜏ górnš i dolnš.Wzajemne położenie narzšdów jest okreœlane w zależnoœci od ich stosunku do wymienionych płaszczyzn. W stosunku do płaszczyzny poœrodkowej kierunek może by przyœrodkowy (medialis) i boczny (latelaris). Z dwóch narzšdów jeden może leże bardziej przyœrodkowo, a drugi bardziej bocznie i każdy może mie np. powierzchnię przyœrodkowš i bocznš. Narzšd, który leży w płaszczyŸnie poœrodkowej, będzie zajmowa położenie poœrodkowe (medianus).W stosunku do płaszczyzn czołowych okreœlamy kierunek jako przedni (anterior) i tylny (posterior). Natomiast na tułowiu okreœlenia te mogš by zastšpione nazwš kierunku brzusznego (ventralis) i grzbietowego (dorsalis).W stosunku do płaszczyzn poziomych kierunek, jest okreœlony jako górny (superior) i dolny (inferior). Na tułowiu kierunki te okreœla można jako czaszkowy (cranialis) i ogonowy (caudalis).Położenie bliższe zewnętrznej powierzchni ciała nazywamy powierzchniowym lub zewnętrznym (superficialis s. externus), zaœ położenie bardziej oddalone od zewnętrznej powierzchni ciała - położeniem głębokim lub wewnętrznym (profundus s. internus).Na kończynach kierunek, który jest zwrócony ku górze (do przyczepu kończyny), nosi nazwę bliższego (proximalis), ku końcowi - nosi nazwę dalszego (distalis). Brzegi występujšce na przedramieniu i ręce oraz podudziu i stopie nazywamy: brzegiem bocznym (margo lateralis) i przyœrodkowym (margo medialis) lub też nazwę bierzemy od nazwy koœci przedramienia czy podudzia: promieniowy (radialis) i łokciowy (ulnaris) oraz piszczelowy (tibialis) i strzałkowy (fibularis). Na ręce i stopie mamy kierunek grzbietowy (dorsalis) i przeciwny kierunek dłoniowy (palmaris) na ręce, a podeszwowy (plantaris) na stopie. II. KOœCI I ICH POŁCZENIA OGŁLNA BUDOWA KOœCI Tkanki szkieletowe: chrzestna i kostna sš zaliczane do grupy tkanek łšcznych. Tkanka chrzęstna powstaje z mezenchymy w pištym tygodniu życia zarodka. W organizmie dojrzałym tkanka chrzęstna występuje pod trzema postaciami: jako chrzšstka szklista, sprężysta i włóknista.Chrzšstka szklista występuje na powierzchniach stawowych koœci, wchodzi w skład żeber chrzęstnych, jest obecna w œcianach dróg oddechowych. Tkanka ta wykazuje stosunkowo dużš giętkoœ i sprężystoœ. Z wyjštkiem chrzšstek stawowych chrzšstka szklista jest pokryta ochrzęstnš, zbudowanš z tkanki łšcznej zbitej. Ponieważ chrzšstka szklista nie posiada własnych naczyń ani nerwów, jej wzrost i regenerację umożliwia pokrywajšca jš ochrzęstna.Chrzšstka sprężysta występuje w małżowinie usznej, tršbce słuchowej i w niektórych chrzšstkach krtani.Chrzšstka włóknista wchodzi w skład budowy kršżków międzykręgowych, chrzšstki spojenia łonowego i chrzšstek œródstawowych. Rozwój koœci Proces tworzenia się szkieletu kostnego u człowieka trwa długo, do około 12-30 roku życia. Koœci rozwijajš się na podłożu tkanki łšcznej (mezenchymy) - kostnienie bezpoœrednie, bšdŸ na podłożu chrzęstnym - kostnienie poœrednie.Rozwój koœci na podłożu łšcznotkankowym rozpoczyna się od pojawienia się punktów kostnienia. W ten sposób powstajš przede wszystkim koœci czaszki.W pierwszym okresie rozwoju zarodka występuje szkielet błoniasty, jednak już w pierwszych tygodniach życia (4-6 tygodni) powstajš w nim ogniska chrzęstne. W kolejnych tygodniach następuje stopniowe ich zastępowanie przez ogniska kostnienia. Proces kostnienia na podłożu chrzęstnym może przebiega wewnštrz chrzšstki - kostnienie œródchrzęstne, bšdŸ na obwodzie chrzšstki - kostnienie chrzęstne.W koœciach krótkich spotykamy kostnienie œródchrzęstne. Natomiast w koœciach długich występujš dwa rodzaje kostnienia - chrzęstne i œródchrzęstne. Kostnienie ochrzęstne rozpoczyna się wczeœniej - koœ roœnie na gruboœ. Wkrótce po utworzeniu mankietu kostnego wokół trzonu rozpoczyna się kostnienie œródchrzęstne w œrodkowej częœci trzonu i postępuje ku nasadom. Równoczeœnie ze zjawiskami koœciotwórczymi pojawiajš się procesy koœciogubne, polegajšce na zanikaniu koœci od wewnštrz. W wyniku tego procesu powstaje jama szpikowa.W koœciach długich między nasadami a trzonem występujš chrzšstki nasadowe, które sš miejscem wzrostu koœci na długoœ.Ostatecznie u dorosłego człowieka występuje odporny i twardy szkielet kostny, na który składa się przeszło 200 koœci.Szkielet kostny tworzy rusztowanie ciała, dzięki czemu częœci miękkie majš ochronę i oparcie. Szkielet decyduje także o kształcie i wielkoœci osobnika. I wreszcie koœci stanowiš dŸwignie, do których przymocowujš się mięœnie; sš więc istotnymi składnikami narzšdu ruchu. Poza tym w szpiku kostnym powstajš erytrocyty, granulocyty i płytki krwi. Budowa wewnętrzna koœci Tkanka kostna jest podstawowym składnikiem szkieletu osobnika. Charakteryzuje się dużš twardoœciš, zawiera 70% składników mineralnych, głównie sole wapnia i fosforu. Odznacza się dużš wytrzymałoœciš mechanicznš na zgniatanie i rozcišganie.Dojrzałš tkanka kostna składa się z blaszek kostnych, które łšczšc się ze sobš tworzš dwojakiego rodzaju struktury: istotę kostnš gšbczastš (substantia spongiosa) i istotę kostnš zbitš (substantia compacta). Blaszki kostne tkanki gšbczastej łšczš się tworzšc grubsze beleczki kostne, które układajš się w sieci o strukturze uwarunkowanej działaniem sił mechanicznych. Kierunki przebiegu beleczek kostnych w istocie gšbczastej sš różne w poszczególnych koœciach i œciœle uzależnione od kierunku sił działajšcych na okreœlonš koœ. W jamkach istoty gšbczastej znajduje się szpik kostny czerwony.Tkanka kostna zbita, w odróżnieniu od gšbczastej, posiada zwarty układ blaszek kostnych. W miejscach jamek szpikowych leżš kanały Haversa, przez które przechodzš naczynia krwionoœne odżywiajšce koœci. Każdy kanał jest otoczony ułożonymi współœrodkowo, œciœle ze sobš zespolonymi blaszkami kostnymi i tworzy tzw. osteon.Najczęœciej istota zbita występuje na powierzchni koœci, istota gšbczasta - wewnštrz koœci. Trzon koœci długich buduje prawie wyłšcznie tkanka kostna zbita. Wewnštrz trzonu występuje jama szpikowa, wypełniona szpikiem kostnym żółtym.Budowa koœci jest silnie zwišzana z siłami ciœnienia i rozcišgania, działajšcymi na koœ. Przy działaniu sił zewnętrznych na dowolnš belkę, w jej warstwach powierzchniowych od strony przyłożenia siły, powstaje napięcie o charakterze rozcišgania. Na stronie przeciwległej, również w warstwie powierzchniowej, występuje napięcie o charakterze œciskania. W zwišzku z tym wewnštrz belki powstaje strefa mechanicznie obojętna. W trzonie koœci długiej w obszarze strefy mechanicznie obojętnej działajš komórki koœciogubne (osteoblasty), i w miarę rozwoju koœci wytwarzajš jamę szpikowš. Tak więc koœci zbudowane sš na zasadzie "minimum - maksimum" tzn. zyskujš znacznie na lekkoœci przez zaoszczędzenie materiału, nic nie tracšc na wytrzymałoœci.Pomimo odmiennej postaci istoty zbitej i gšbczastej zasadniczo ani budowš ani czynnoœciš nie różniš się od siebie; istota zbita jest zagęszczonš istotš gšbczastš. Okostna Każdš koœ pokrywa błona zwana okostnš (periosteum). Okostna ochrania koœ, odżywia i odpowiada za jej wzrastanie na gruboœ i za jej regenerację. W budowie okostnej występujš dwie warstwy: zewnętrzna włóknista i wewnętrzna rozrodcza. Włókna Sharpeya z warstwy zewnętrznej wnikajš w koœ œciœle się z niš łšczšc. Warstwa ta jest różnej gruboœci. Zdolnoœci regeneracyjne koœci zależš w dużej mierze od bogato unerwionej i unaczynionej warstwy wewnętrznej okostnej. W tej warstwie znajdujš się komórki koœciotwórcze (osteoblasty), które w przypadku złamania koœci wytwarzajš nowš istotę kostnš. Najłatwiej regenerujš się trzony koœci długich, koœci płaskie i częœci gšbczaste regenerujš się trudniej. Kształt koœci Ze względu na kształt koœci dzielš się na: długie, płaskie, krótkie i pneumatyczne. Koœci długie (ossa longa) sš to te koœci, w których jeden z trzech wymiarów przewyższa dwa pozostałe. Koœci długie występujš w budowie szkieletu kończyn. W każdej koœci długiej wyróżnia się dwa zgrubiałe końce, zwane nasadami (epiphyses) oraz łšczšcy te nasady trzon koœci (corpus), który zawiera jamę szpikowš wypełnionš szpikiem kostnym. Nasada koœci długiej znajdujšca się bliżej tułowia nosi nazwę nasady bliższej (epiphysis proximalis), zaœ koniec przeciwny to nasada dalsza (epiphysis distalis). Koœci płaskie (ossa plana), np. łopatka czy koœci sklepienia czaszki, sš wydłużone w dwóch kierunkach, wybitnie spłaszczone zaœ w kierunku trzecim. Koœci krótkie lub różnokształtne (ossa brevia s. multiformia), np. koœci nadgarstka czy stępu, sš mniej więcej równomiernie rozwinięte we wszystkich trzech kierunkach. Koœci pneumatyczne (ossa pneumatica), np. koœ sitowa, klinowa, szczęka, zawierajš przestrzenie wysłane błonš œluzowš i wypełnione powietrzem.Kształt koœci w znacznym stopniu jest spowodowany funkcjš, jakš pełniš. Również narzšdy sšsiednie, np. mięœnie wywierajš wpływ na kształt koœci. Cišgły ucisk mięœni powoduje zagłębienia w koœciach, a siła cišgnšca wywołuje powstawanie wyniosłoœci majšcych różne kształty, jak wyrostki, kolce, grzebienie, guzki, guzy i guzowatoœci.Istnieje pewne różnicowanie w obrębie koœci w zależnoœci od płci. Koœci męskie sš na ogół większe, masywniejsze, silniej wymodelowane i cięższe od żeńskich. Po kształcie i wielkoœci danej koœci można wnioskowa także o wysokoœci ciała, wieku, płci i budowie osobnika. Osobnicy zaliczani do leptosomatycznego typu budowy posiadajš koœci bardziej smukłe, delikatniejsze; osobnicy zaliczani do typu pyknicznego charakteryzujš się koœmi grubymi i masywniejszymi.Ciężar niemacerowanego koœca wraz ze szpikiem kostnym wynosi œrednio u mężczyzny 12 kg, u kobiety 10 kg. Wytrzymałoœ koœci na rozcišganie jest mniejsza od wytrzymałoœci na œciskanie. Pierwsza równa się wytrzymałoœci mosišdzu, druga zbliża się do wytrzymałoœci żelaza kutego. RODZAJE POŁCZEN KOœCI Połšczenia koœci (juncturae ossium) dzielimy na dwa rodzaje połšczenie cišgłe - œcisłe, połšczenia przerywane - maziowe, czyli stawy. Połšczenia cišgłe odznaczajš się brakiem ruchomoœci lub pozwalajš na nieznaczne ruchy, natomiast stawy sš ruchomymi połšczeniami koœci. Połšczenia cišgłe Połšczenia cišgle (synarthroses) w zależnoœci od rodzaju tkanki łšcznej zespalajšcej koœci dzielš się na: więzozrosty, chrzšstkozrosty i koœciozrosty.Więzozrosty (syndesmoses), zwane także połšczeniami włóknistymi (juncturae fibrosae), mogš występowa pod czterema postaciami, jako: a) więzozrosty włókniste (więzadła i błony), b) więzozrosty sprężyste, c) szwy, d) wklinowania. Więzadła (ligamenta) najczęœciej spotykamy jako dodatkowe wzmocnienia torebki stawowej; sš one ważnym, lecz niekoniecznym składnikiem stawu. Ich obecnoœ przyczynia się do silniejszego przylegania powierzchni stawowych, ponadto sš czynnikiem ograniczajšcym i hamujšcym nadmierne ruchy w stawach. Oprócz więzadeł zbudowanych z tkanki łšcznej włóknistej spotykamy więzadła zbudowane z tkanki łšcznej sprężystej (np. więzadła żółte oraz niektóre więzadła krtani), które odznaczajš się znacznš elastycznoœciš. Szwy (suturae) sš to połšczenia cišgłe włókniste spotykane w obrębie koœci czaszki, w zależnoœci od kształtu łšczšcych się brzegów koœci wyróżniamy: a) szew płaski (sutura plana) - np. połšczenie pomiędzy koœmi nosowymi, b) szew łuskowy (sutura squamosa) - np. połšczenie łuski koœci skroniowej z koœciš ciemieniowš, c) szew piłowaty (sutura serrata) - np. między koœmi sklepienia czaszki. Wklinowanie (gomphosis) jest to umocowanie korzeni zębów do œcian zębodołów. Chrzšstkozrosty (synchondroses) łšczš zazwyczaj dwie koœci za pomocš tkanki chrzęstnej szklistej lub włóknistej. Do chrzšstkozrostów szklistych zaliczane sš chrzšstki żebrowe oraz w młodym wieku połšczenia trzonów z nasadami. U dorosłego osobnika najliczniej występujš chrzšstkozrosty włókniste (np. połšczenia między trzonami kręgów w postaci kršżków międzykręgowych). Chrzšstkozrost posiadajšcy wewnštrz jamę wypełnionš maziš nosi nazwę spojenia (symphysis), np. spojenie łonowe, spojenie mostka. Koœciozrosty (synostoses) sš to bardzo mocne połšczenia pozbawione zupełnie możliwoœci ruchu; powstajš w starszym wieku na skutek kostnienia więzozrostów i chrzšstkozrostów (np. kostnienie chrzšstek nasadowych oraz szwów czaszki). Połšczenia maziowe, czyli stawy Połšczenia maziowe, czyli stawy (juncturae synoviales s. articulationes) stanowiš połšczenia odznaczajšce się znacznš możliwoœciš ruchu. W każdym stawie odróżniamy trzy zasadnicze składniki: powierzchnie stawowe (facies articulares) pokryte chrzšstkš stawowš (cartilago articularis), torebkę stawowš (capsula articularis), jamę stawowš (cavum articulare). Na ogół powierzchnie stawowe sš pokryte chrzšstkš szklistš jednak w nielicznych stawach, w których występuje kršżek stawowy (discus articularis), miejsce chrzšstki szklistej zajmuje chrzšstka włóknista (np. staw mostkowo-obojczykowy, staw skroniowo-żuchwowy). Kształt powierzchni stawowych pokrytych chrzšstkš stawowš uzależniony jest od funkcji stawu. Mogš one przybiera kształt wycinka kuli, dołu, panewki, mogš by eliptyczne, siodełkowate lub płaskie. Zazwyczaj przylegajšce do siebie powierzchnie stawowe sš dobrze dopasowane, tzn. jedna jest negatywem drugiej. Znaczne rozszerzenia nasad kostnych, bioršcych udział w budowie stawu, szczególnie w obrębie kończyn, ma zasadnicze znaczenie w mechanice stawu. Tworzš one warunki zwiększajšce kšt œcięgnowo-kostny; im większa jest wartoœ kšta, tym większy jest moment siły mięœniowej. Ponadto większe powierzchnie stawowe wišżš się z mniejszš wielkoœciš siły nacisku, przypadajšcš na jednostkę powierzchni. Chrzšstka stawowa pokrywajšca powierzchnie stawowe koœci jest bardzo gładka i sprężysta, jej gruboœ różni się nawet w obrębie jednego stawu.Najgrubsza warstwa chrzšstki stawowej występuje w tych okolicach powierzchni stawowych, które sš narażone na największe tarcie, a także w miejscach najbardziej obcišżonych. Na ogół wszystkie chrzšstki stawowe sš pozbawione naczyń krwionoœnych i nerwów. Ponieważ chrzšstka stawowa nie posiada ochrzęstnej, regeneracja jej nie jest w zasadzie możliwa. W miejscu ubytku chrzšstki stawowej wytwarza się zastępcza tkanka włóknisto-chrzęstna.Torebka stawowa (capsula articularis) otacza cały staw, izolujšc go od otoczenia oraz przyczynia się do przylegania powierzchni stawowych. Torebka stawowa jest zbudowana z dwóch warstw. Zewnętrzna warstwa, zazwyczaj gruba i mocna, nosi nazwę błony włóknistej (membrana fibrosa), zaœ warstwa wewnętrzna, delikatna, stosunkowo cienka, to błona maziowa (membrana synovialis).Błona włóknista jest zbudowana głównie z włókien kolagenowych, które przebiegajš równolegle lub krzyżujš się między sobš przechodzšc w miejscach przyczepu torebki w okostnš. Gruboœ błony włóknistej jest zróżnicowana zarówno w różnych stawach, jak i w obrębie tego samego stawu. W niektórych miejscach błona włóknista znacznie grubieje, tworzšc mocne pasma, zwane więzadłami. Zróżnicowanie w gruboœci i napięciu błony włóknistej jest powišzane z funkcjš okreœlonego stawu. W jednych stawach torebka jest luŸna, co zezwala na dużš ruchomoœ w danym stawie, w innych stawach jest silna i napięta, co jest czynnikiem hamujšcym ruchy.Błona maziowa jest cienkš, miękkš, przesuwalnš błonš łšcznotkankowš, która zawiera włókna sprężyste, komórki tłuszczowe i jest bogato unaczyniona i unerwiona. Powierzchnia wewnętrzna błony maziowej jest pozbawiona nabłonka, a w zamian jest pokryta warstwš komórek łšcznotkankowych. Wypuklenia błony maziowej do wewnštrz jamy stawowej tworzš fałdy maziowe i kosmki maziowe. Uwypuklenia błony maziowej poza staw stanowiš kaletki maziowe, ułatwiajšce œlizganie się œcięgien i mięœni.Błona maziowa wytwarza maŸ (synovia), która gromadzi się w jamie stawowej. MaŸ stawowa jest to płyn o barwie blado-żółtej, zawierajšcy mucynę i kuleczki tłuszczu. MaŸ wypełnia całkowicie przestrzeń między powierzchniami stawowymi, powodujšc ich przylepnoœ względem siebie oraz zmniejszajšc tarcie powierzchni podczas wykonywania ruchów w stawie. W stanach zapalnych błona maziowa wydziela znaczne iloœci płynu surowiczego, natomiast tylko w nieznacznym stopniu posiada zdolnoœ wchłaniania go, zatem resorpcja przebiega znacznie szybciej, gdy błona maziowa jest przerwana.Jama stawowa (cavum articulare) jest pojęciem teoretycznym, gdyż w prawidłowym stanie jest ona szczelinowatš przestrzeniš całkowicie wypełnionš maziš stawowš. Dopiero w stanach patologicznych ma wyglšd jamy. W normalnych warunkach powierzchnie stawowe przylegajš œciœle do siebie ze względu na: a) ciœnienie atmosferyczne wywierane na nasze ciało, b) przylepnoœ powierzchni stawowych i c) napięcie mięœni przebiegajšcych na wysokoœci danego stawu. Wielkoœ jamy stawowej w poszczególnych stawach jest bardzo zróżnicowana.Poza opisanymi wyżej trzema stałymi elementami budowy stawu można w poszczególnych stawach spotka niestałe składniki, takie jak: więzadła, kršżki œródstawowe, łškotki i obršbki stawowe.Więzadła stawowe (ligamenta articularia) sš zbudowane analogicznie do œcięgien mięœniowych, tzn. z tkanki łšcznej włóknistej zbitej. Więzadła mogš przebiega wewnštrz lub na zewnštrz stawu. Zadanie ich polega na wzmocnieniu torebki stawowej, utrzymaniu koœci w prawidłowym położeniu, hamowaniu zbyt obszernych ruchów i ochronie stawu przed zwichnięciem.Obršbki stawowe (labra glenoidalia) sš zbudowane najczęœciej z chrzšstki włóknistej. Obršbki stawowe pogłębiajš i powiększajš powierzchnie stawowe.Kršżki stawowe (disci articulares) podobnie do obršbków stawowych sš zbudowane z chrzšstki włóknistej, majš kształt okršgły i dzielš jamę stawowš na dwie częœci. Kršżki wyrównujš i dopasowujš do siebie powierzchnie stawowe.Łškotki stawowe (menisci articulares) także leżš w jamie stawowej, lecz tylko częœciowo dzielš jš na dwa piętra. Kształt łškotki jest podobny do półksiężyca, a na przekroju poprzecznym do klina. Zadaniem łškotek jest pogłębienie powierzchni stawowych, ponadto służš one jako przesuwalne powierzchnie stawowe oraz w pewnym stopniu przyczyniajš się do amortyzacji wstrzšsów. Podział stawów Istniejš trzy kryteria podziału stawów: ze względu na liczbę koœci wchodzšcych w skład stawu, ze względu na ukształtowanie powierzchni stawowych z uwagi na liczbę osi, dookoła których wykonuje się ruchy. Ze względu na liczbę powierzchni stawowych tworzšcych staw wyróżnia się stawy proste i złożone. Staw prosty (articulatio simplex) jest stawem utworzonym przez dwie koœci (np. staw ramienny), natomiast w skład stawu złożonego (articulatio composita) wchodzi więcej aniżeli dwie koœci (np. staw łokciowy). Z uwagi na zróżnicowanie kształtu powierzchni stawowych wyróżnia się następujšce rodzaje stawów: staw kulisty (articulatio spheroidea) posiada jednš powierzchnię stawowš wypukłš w kształcie głowy, stanowišcš wycinek kuli, której odpowiada druga wklęsła powierzchnia, zwana panewkš lub wydršżeniem (np. staw ramienny). Staw kulisty jest stawem wieloosiowym i można w nim wykonywa ruchy we wszystkich kierunkach; staw kulisto-panewkowy (articulatio cotylica) jest odmianš stawu kulistego, różnica polega na tym, że głowa wchodzi głębiej w panewkę stawowš poza równik. Panewka jest większa, głębsza i obejmuje ponad 50% powierzchni głowy. Staw kulisto-panewkowy jest także stawem wieloosiowym, różni się jednak od stawu kulistego tym, że ma ograniczony zakres ruchów (np. staw biodrowy); staw kłykciowy, czyli eliptyczny (articulario condylaris) posiada jednš powierzchnię stawowš wypukłš w osiach długiej i krótkiej, natomiast druga jest w obu osiach wklęsła. Staw kłykciowy jest stawem dwuosiowym. Przykładem stawu kłykciowego jest staw promieniowonadgarstkowy; staw siodełkowy (articulatio sellaris) ma obie powierzchnie stawowe wklęsło-wypukłe, przypominajšce kształt siodła. Ruchy w stawie siodełkowym odbywajš się wokół dwóch osi, (ruch przywodzenia i odwodzenia oraz przeciwstawiania i odprowadzania. Z połšczenia tych ruchów otrzymujemy ruch obwodzenia). Tego typu stawem jest staw nadgarstkowo-œródręczny kciuka; staw zawiasowy (articulatio ginglymus). W stawie zawiasowym głowa stawowa ma posta bloczka, natomiast panewka jest negatywem głowy. Staw zawiasowy jest stawem jednoosiowym, ruchy odbywajš się wokół osi poprzecznej i polegajš na zginaniu i prostowaniu. Jako przykład stawu zawiasowego mogš służy stawy międzypaliczkowe; staw obrotowy (articulatio trochoidea). W stawie obrotowym wypukła powierzchnia stawowa jest położona na obwodzie walca, zaœ wklęsła powierzchnia pokrywa wcięcie koœci sšsiedniej i przylega tylko do niedużego odcinka obwodowej powierzchni stawowej. Staw obrotowy jest stawem jednoosiowym, oœ ruchu biegnie równolegle do długiej osi koœci. Przykładem stawu obrotowego jest staw promieniowo-łokciowy bliższy; staw œrubowy (articulatio cochlearis) zaliczamy do stawów jednoosiowych, jednak ruch w tym stawie odbywa się w dwu płaszczyznach prostopadłych do siebie. Ruch ten składa się ze skrętu dookoła osi podłużnej i przesuwania się wzdłuż tej osi. Jako przykład stawu œrubowego może służy staw szczytowo-obrotowy poœrodkowy; staw płaski (articulatio plana) posiada dwie powierzchnie stawowe płaskie, np. staw krzyżowo-biodrowy, stawy koœci nadgarstka. Ruchomoœ w stawie płaskim jest nieznaczna, co jest w dużym stopniu spowodowane silnym napięciem torebki stawowej oraz więzadeł;Ze względu na liczbę osi ruchu stawy dzielimy na: jednoosiowe, dwuosiowe i trzyosiowe, czyli wieloosiowe.W stawie jednoosiowym ruchy odbywajš się wokół jednej osi, tj. osi poprzecznej lub podłużnej. Przykładem stawu jednoosiowego o osi poprzecznej może by staw międzypaliczkowy. Ruchy w nim polegajš na zginaniu (flexio) i prostowaniu (extensio) palców. Stawem jednoosiowym o podłużnej osi ruchu jest staw typu obrotowego, np. staw promieniowo-łokciowy bliższy i dalszy. Ruchy odbywajšce się w tego rodzaju stawach nazywamy obrotowymi (rotatio), wykonywane sš w płaszczyŸnie poprzecznej, a w zależnoœci od kierunku nazywamy je nawracaniem (pronatio) i odwracaniem (supinatio).W stawie dwuosiowym ruchy odbywajš się wokół dwóch osi: poprzecznej i strzałkowej. Jako przykład stawu dwuosiowego może służy staw promieniowo-nadgarstkowy. Ruch w tym stawie wokół osi poprzecznej polega na zginaniu dłoniowym ręki (flexio palmaris manus) i zginaniu grzbietowym ręki (flexio dorsalis manus). Ruch wokół osi strzałkowej polega na odwodzeniu promieniowym ręki (abductio radialis manus) oraz odwodzeniu łokciowym ręki (abductio ulnaris manus).W stawie wieloosiowym ruchy odbywajš się wokół trzech osi, a z kombinacji ruchów wokół trzech osi można wykonywa ruchy we wszystkich kierunkach. Jako przykład stawu wieloosiowego może służy staw ramienny. W stawie tym ruchy wykonuje się wokół osi poprzecznej, strzałkowej i pionowej. Ruch wokół osi poprzecznej polega na przodozgięciu i tyłozgięciu (anteversio et retroversio) - ruchy wahadłowe. Ruch wokół osi strzałkowej polega na odwodzeniu i przywodzeniu kończyny (abductio et adductio). Ruch wokół osi pionowej polega na obracaniu kończyny (rotatio). Z kombinacji wszystkich ruchów można wykonywa obwodzenie (circumductio).Poszczególne stawy łšczšce koœci tworzš tzw. łańcuchy stawowe, które wraz z odpowiadajšcymi im mięœniami nazywamy łańcuchami kinematycznymi. Ruchomoœ poszczególnych ogniw takiego łańcucha sumuje się, dzięki czemu koniec dalszy osišga znacznie większš ruchomoœ niż koniec bliższy. W układzie ruchu człowieka wyróżnia się łańcuch szyjno-tułowiowy, parzysty łańcuch kończyny górnej i parzysty łańcuch kończyny dolnej. PODZIAŁ KOœ•CA Koœciec ludzki dzieli się na: koœciec osiowy, koœci czaszki, koœciec kończyny górnej, koœciec kończyny dolnej. KOœCIEC OSIOWY Do koœca osiowego (skelelon axiale) zalicza się: kręgosłup, żebra i mostek. Powyższe elementy kostne stanowiš rusztowanie tułowia. Kręgosłup Kręgosłup (columna vertebralis) składa się z 33-34 nieparzystych kręgów, ułożonych jeden na drugim. W zależnoœci od rozmieszczenia kręgi dzielimy na: 7 kręgów szyjnych, 12 kręgów piersiowych, 5 kręgów lędŸwiowych, 5 kręgów krzyżowych i 4-5 kręgów guzicznych. Kręgi szyjne, piersiowe i lędŸwiowe tworzš ruchomš, przedkrzyżowš cz꜏ kręgosłupa i nazywamy je kręgami prawdziwymi (vertebrae verae). Kręgi krzyżowe zrastajš się z sobš w okresie dojrzewania płciowego w jednolitš całoœ, zwanš koœciš krzyżowš. Kręgi guziczne, zwane także ogonowymi, u człowieka znajdujš się w stanie szczštkowym i praktycznie nie posiadajš większego znaczenia w mechanice kręgosłupa. Cz꜏ krzyżowo-guzicznš kręgosłupa tworzš kręgi rzekome (vertebrae spuriae). Ogólna budowa kręgu W każdym kręgu wyróżnia się cz꜏ przedniš, masywniejszš, przystosowanš do dŸwigania masy ciała, zwanš trzonem kręgu (corprus vertebrae) oraz cz꜏ tylnš, zwanš łukiem kręgu (arcus vertebrae). Trzon wraz z łukiem ograniczajš otwór kręgowy (foramen vertebrale). Z połšczenia wszystkich otworów kręgowych powstaje kanał kręgowy (canalis vertebralis), w którym mieœci się rdzeń kręgowy wraz z oponami.Trzon kręgu ma kształt niskiego walca; wyróżnia się na nim płaskš, nieco chropowatš powierzchnię górnš i dolnš które służš do połšczenia z kršżkiem międzykręgowym. Łuk kręgu rozpoczyna się z tylnej strony trzonu dwiema nasadami, które przedłużajš się w blaszki zespalajšce się w płaszczyŸnie poœrodkowej. W miejscu odejœcia łuku od trzonu znajduje się po każdej stronie głębsze wcięcie kręgowe dolne (incisura vertebralis inferior) i płytsze wcięcie kręgowe górne (incisura vertebralis superior). Oba wcięcia sšsiednich kręgów wraz z kršżkiem międzykręgowym ograniczajš otwór międzykręgowy (foramen intervertebrale), którym przechodzi nerw rdzeniowy i naczynia. Od łuku kręgu odchodzi siedem wyrostków.Wyrostek kolczysty (processus spinosus) jest nieparzystym wyrostkiem, odchodzšcym od łuku kręgu ku tyłowi i nieco w dół. Wyrostki kolczyste służš do przyczepu mięœni i więzadeł.Wyrostki poprzeczne (processus transversi) parzyste odchodzš od łuku kręgu w bok i podobnie, jak wyrostki kolczyste, służš do przyczepu mięœni i więzadeł.Wyrostki stawowe (processus articulares) występujš w liczbie czterech. Zaopatrzone sš w powierzchnie stawowe, służšce do połšczenia stawowego kręgów między sobš. Para wyrostków stawowych skierowana ku górze to wyrostki stawowe górne (processus articulares superiores), pokryte powierzchniami stawowymi górnymi (facies articulares superiores). Druga para skierowana w dół to wyrostki stawowe dolne (processus articulares inferiores) zaopatrzone w powierzchnie stawowe dolne (facies articulares inferiores). Kręgi szyjne Kręgi szyjne (vertebrae cervicales) w liczbie siedmiu sš najmniejszymi z kręgów prawdziwych. Dwa pierwsze kręgi szyjne, szczytowy (atlas) i obrotowy (axis), służš do połšczenia kręgosłupa z czaszkš i w zwišzku z tym ich budowa znacznie różni się od budowy pozostałych kręgów szyjnych.Trzon kręgów szyjnych jest niski i na przekroju poziomym poprzecznie owalny. Łuk kręgu jest cienki, pochylony w swej tylnej częœci ku dołowi. Otwór kręgowy jest duży, kształtu trójkštnego. Wyrostki kolczyste kręgów szyjnych sš pochylone nieco ku dołowi, a na swych wierzchołkach w kręgach od 2-6 wykazujš charakterystyczne rozwidlenie. Wyrostek kolczysty siódmego kręgu wykazuje duże podobieństwo do wyrostków kolczystych kręgów piersiowych; jest znacznie dłuższy, wystajšcy i nierozwidlony.Wyrostki poprzeczne sš doœ krótkie, skierowane bocznie i nieco w dół. Składajš się z dwóch listewek kostnych, z których przednia jest pozostałoœciš zanikłego żebra szyjnego, tylna zaœ stanowi właœciwy wyrostek poprzeczny. Obie blaszki wyrostka poprzecznego kręgu szyjnego ograniczajš otwór wyrostka poprzecznego (foramen transversarium), przez który przebiegajš: tętnica kręgowa, dwie żyły kręgowe.Wyrostki stawowe górne i dolne sš nachylone pod kštem 45o w stosunku do płaszczyzny poprzecznej; ich powierzchnie stawowe górne sš skierowane ku tyłowi, zaœ dolne do przodu. Pierwszy kręg szyjny Pierwszy kręg z uwagi na swe położenie nosi nazwę kręgu szczytowego (atlas). Charakterystycznš jego cechš jest brak œrodkowej częœci trzonu, który został zredukowany na rzecz zęba kręgu obrotowego. Z pozostałych częœci trzonu kręgowego wytworzył się łuk przedni (arcus anterior) oraz dwie częœci boczne (massae laterales).Kręg szczytowy ma kształt pierœcienia ograniczajšcego duży otwór kręgowy. Od przodu znajduje się krótszy łuk przedni (arcus anterior), ku tyłowi jest zwrócony łuk tylny (arcus posterior). Na zewnętrznej powierzchni łuku przedniego poœrodku znajduje się guzek przedni (tuberculum anterius), a od strony wewnętrznej owalna, zagłębiona powierzchnia stawowa, zwana dołkiem zębowym (fovea dentis). Na łuku tylnym znajduje się guzek tylny (tuberculum posterius), który jest pozostałoœciš po zredukowanym wyrostku kolczystym. Symetryczne częœci boczne łšczš oba łuki i sš przeznaczone do dŸwigania głowy. Zaopatrzone sš w głębsze dołki stawowe górne (foveae articulares superiores) oraz płytkie dołki stawowe dolne (foveae articulares inferiores). Wyrostki poprzeczne odchodzšce od częœci bocznych sš znacznie dłuższe, mocniejsze i bardziej bocznie rozstawione, niż w pozostałych kręgach szyjnych. Drugi kręg szyjny Drugi kręg szyjny zwany jest kręgiem obrotowym (axis), gdyż jego trzon wraz z zębem tworzš oœ pionowš, wokół której obraca się kręg szczytowy z głowš.Trzon kręgu jest stosunkowo wysoki, u dołu zaopatrzony w powierzchnię dolnš do połšczenia z pierwszym kršżkiem międzykręgowym. Ku górze trzon przechodzi w zšb kręgu obrotowego (dens). Na przedniej stronie zęba występuje owalna powierzchnia stawowa przednia (facies articularis anterior), służšca do połšczenia stawowego z łukiem przednim kręgu szczytowego. Na tylnej stronie zęba znajduje się powierzchnia stawowa tylna (facies articularis posterior), służšca do połšczenia stawowego z więzadłem poprzecznym kręgu szczytowego. Wyrostek kolczysty jest doœ długi i rozwidlony na końcu. W kręgu obrotowym brak wyrostków stawowych górnych, natomiast na trzonie kręgu po bokach zęba znajdujš się powierzchnie stawowe górne (facies articulares superiores), służšce do połšczenia z kręgiem szczytowym. Powierzchnie stawowe dolne (facies articulares inferiores) sš umieszczone na typowych wyrostkach stawowych dolnych (processus articulares inferiores). Wyrostki poprzeczne kręgu obrotowego sš krótkie. Kręgi piersiowe Kręgi piersiowe (vertebrae thoraciacae) występujš w liczbie dwunastu i sš stawowo połšczone z żebrami. Trzony ich majš na przekroju poprzecznym kształt serca z kart, a wymiary kręgów wzrastajš stopniowo ku dołowi.Charakterystycznš cechš trzonów kręgów piersiowych sš tzw. dołki żebrowe (foveae costales), służšce do połšczenia stawowego z głowami żeber. Sš one położone na krawędzi górnej i dolnej po obu stronach trzonu w miejscu odejœcia nasady łuku kręgowego. Sšsiednie dołki: dolny i górny ze swymi powierzchniami stawowymi wraz z kršżkiem międzykręgowym tworzš jednš wspólnš powierzchnię stawowš dla głowy żebra w kręgach od II i IX. Nieco inaczej sš rozmieszczone dołki stawowe na pierwszym i trzech ostatnich kręgach. Pierwszy kršg posiada jeden cały dołek, położony poniżej krawędzi górnej trzonu, przeznaczony dla głowy pierwszego żebra oraz pół dołka stawowego na dolnej krawędzi trzonu, który przy połšczeniu z następnym kręgiem tworzy powierzchnię stawowš dla głowy drugiego żebra. Dziesišty kręg piersiowy ma tylko połówkę dołka żebrowego przy krawędzi górnej. Dwa ostatnie kręgi, tj. jedenasty i dwunasty, majš tylko po jednym dołku żebrowym po bokach trzonu żebrowego.Wyrostki poprzeczne (processus transversi) kręgów piersiowych sš doœ masywne, skierowane bocznie i ku tyłowi. Na ich zgrubiałym końcu znajduje się dołek żebrowy wyrostka poprzecznego (fovea costalis transversalis), przeznaczony do połšczenia stawowego z guzkiem żebra; w dwóch ostatnich kręgach dołki te nie występujš.Wyrostek kolczysty (processus spinosus) w kręgach piersiowych jest bardzo długi, ostro zakończony i skierowany w dół. Wyrostki stawowe (processus articulares) górne i dolne z powierzchniami stawowymi sš ustawione w płaszczyŸnie czołowej. Otwór kręgowy (foramen vertebrale) jest okršgły po obu stronach trzonu, i stosunkowo mały. Kręgi lędŸwiowe Kręgi lędŸwiowe (vertebrae lumbales) występujš w liczbie pięciu i sš najmasywniejszymi ze wszystkich kręgów wolnych z uwagi na duże obcišżenie częœci lędŸwiowej kręgosłupa. Trzony kręgów majš kształt owalny lub nerkowaty. Łuk kręgu jest doœ szeroki i wraz z trzonem ogranicza stosunkowo mały, trójkštnego kształtu otwór kręgowy. Od nasady łuku ku bokowi odchodzi parzysty wyrostek żebrowy (processus costarius), który stanowi pozostałoœ po zredukowanym żebrze lędŸwiowym. W kręgach lędŸwiowych brak jest właœciwych wyrostków poprzecznych; występujš one w postaci szczštkowej jako para wyrostków dodatkowych (processus accessorii), położonych u nasady wyrostka żebrowego oraz dwóch wyrostków suteczkowatych (processus mamillares), umieszczonych na stronie bocznej wyrostków stawowych górnych. Wyrostki stawowe sš ustawione pionowo, ich powierzchnie stawowe leżš w płaszczyŸnie strzałkowej. Wyrostki stawowe górne (processus articulares superiores) sš rozstawione szerzej od dolnych, a powierzchnie stawowe majš skierowane przyœrodkowo. Wyrostki stawowe dolne sš położone bliżej siebie, a powierzchnie stawowe zwrócone sš do boku. W wyniku takiego ustawienia wyrostki stawowe górne obejmujš wyrostki stawowe dolne (processus articulares inferiores) kręgu wyżej położonego. Koœ krzyżowa Koœ krzyżowa (os sacrum) powstaje w wyniku zroœnięcia się pięciu kręgów krzyżowych, co następuje w wieku 20-25 lat. Koœ krzyżowa ma kształt trójkštny; wyróżnia się na niej szerokš podstawę (basis ossis sacri) skierowanš ku górze oraz wierzchołek (apex ossis sacri) zwrócony w dół. Z dwóch powierzchni jedna jest wklęsła i stosunkowo gładka - to powierzchnia miedniczna (facies pelvina). Druga, zwana powierzchniš grzbietowš (facies dorsalis), jest lekko wypukła i skierowana ku tyłowi.Na podstawie koœci krzyżowej znajdujš się wszystkie typowe częœci składowe kręgu. Poœrodku podstawy jest położona owalna powierzchnia górna trzonu pierwszego kręgu krzyżowego, która za poœrednictwem ostatniego kršżka międzykręgowego łšczy się z trzonem pištego kręgu lędŸwiowego. U nasady łuku znajdujš się po bokach wyrostki stawowe górne (processus articulares superiores), których powierzchnie stawowe sš skierowane ku tyłowi. Łuk wraz z trzonem ograniczajš trójkštny otwór, prowadzšcy do kanału krzyżowego (canalis sacralis). Wyrostki poprzeczne, stawowe i kolczyste zlewajš się z wyrostkami następnych kręgów, tworzšc odpowiednie listewki kostne, przebiegajšce wzdłuż powierzchni grzbietowej koœci krzyżowej.Na powierzchni miednicznej w miejscu zroœnięcia się trzonów kręgowych występujš cztery kresy poprzeczne (lineae transversae), a bocznie od nich sš umieszczone cztery pary otworów krzyżowych miednicznych (foramina sacralia pelvina). Przez te otwory przechodzš gałęzie brzuszne nerwów krzyżowych.Na powierzchni grzbietowej zaznacza się pię podłużnych listewek kostnych, zwanych grzebieniami. Poœrodku przebiega grzebień krzyżowy poœrodkowy (crista sacralis mediana), który powstał ze zroœniętych wyrostków kolczystych. Po obu stronach grzebienia poœrodkowego przebiega grzebień krzyżowy poœredni (crista sacralis intermedia) jako pozostałoœ po zroœniętych wyrostkach stawowych. Bocznie od grzebieni krzyżowych poœrednich sš usytuowane symetryczne grzebienie krzyżowe boczne (cristae sacrales laterales), utworzone z połšczenia szczštkowych wyrostków poprzecznych.Pomiędzy grzebieniem krzyżowym poœrednim a bocznym znajdujš się cztery parzyste otwory krzyżowe grzbietowe (foramina sacralia dorsalia), przeznaczone dla przejœcia gałęzi grzbietowych nerwów krzyżowych.Częœci boczne (partes laterales) koœci krzyżowej, silnie rozbudowane w odcinku górnym, posiadajš nierównš powierzchnię stawowš, zwanš powierzchniš uchowatš (facies auricularis), dla połšczenia z podobnš powierzchniš stawowš koœci biodrowej. Między powierzchniš uchowatš koœci krzyżowej i grzebieniem krzyżowym bocznym znajduje się guzowatoœ koœci krzyżowej (tuberositas sacralis). Rozpoczynajšcy się w obrębie podstawy koœci krzyżowej kanał krzyżowy (canalis sacralis) biegnie wzdłuż całej koœci, zwężajšc się ku dołowi. W okolicy wierzchołka kończy się rozworem krzyżowym (hiatus sacralis). Rozwór ograniczajš po bokach rożki krzyżowe (cornua sacralia), łšczšce się z rożkami koœci guzicznej. Koœ guziczna Koœ guziczna (os coccygis), czyli ogonowa, składa się z czterech lub pięciu szczštkowych kręgów. Koœ ma kształt zbliżony do trójkšta, podstawš skierowanego do koœci krzyżowej. Na pierwszym kręgu guzicznym oprócz trzonu zachowały się jeszcze szczštkowe wyrostki stawowe górne, tworzšce rożki guziczne (cornua coccygea), łšczšce się z odpowiednimi rożkami koœci krzyżowej. Z dalszych kręgów guzicznych zachowały się już tylko szczštkowe trzony kręgów. Połšczenia w przedkrzyżowej częœci kręgosłupa Pomiędzy kręgami wolnymi zachodzš połšczenia zarówno typu cišgłego, jak i połšczenia przerywane, czyli stawy. Pierwsze występujš między trzonami kręgów w postaci chrzšstkozrostów oraz pomiędzy wyrostkami kolczystymi, poprzecznymi, łukami i trzonami jako więzozrosty. Połšczenia stawowe występujš pomiędzy powierzchniami stawowymi wyrostków stawowych dwóch sšsiednich kręgów. Połšczenia trzonów kręgowych Kršżki międzykręgowe (disci intervertebrales) sš zbudowane z chrzšstki włóknistej i łšczš się z powierzchniš górnš i dolnš trzonów kręgowych za poœrednictwem cienkiej warstwy chrzšstki szklistej. Wysokoœ kršżków międzykręgowych jest na ogół proporcjonalna do wysokoœci trzonu i stanowi w przybliżeniu 1/3 tej wysokoœci. Łšczna wysokoœ wszystkich kršżków międzykręgowych wynosi około 1/4 długoœci kręgosłupa. Na przekroju strzałkowym kršżki międzykręgowe majš kształt klina; w odcinku szyjnym i lędŸwiowym kręgosłupa sš wyższe od przodu, natomiast w częœci piersiowej wyższe sš od strony tylnej. Zróżnicowana wysokoœ kršżków międzykręgowych jest istotnym czynnikiem warunkujšcym fizjologiczne krzywizny kręgosłupa. Krzywizny częœci szyjnej i lędŸwiowej sš skierowane wypukłoœciš do przodu (lordosis cervicalis lumbalis), w częœci piersiowej kręgosłupa krzywizna zwrócona jest wypukłoœciš do tyłu (kyphosis thoracica).Struktura kršżka międzykręgowego jest zróżnicowana; składa się on z silnego pierœcienia włóknistego (anulus fibrosus), który obejmuje umieszczone poœrodku jšdro miażdżyste (nucleus pulposus). Pierœcień włóknisty silnie zespala górnš i dolnš powierzchnię sšsiednich trzonów, w zwišzku z tym jest czynnikiem znacznie hamujšcym ruchy kręgów. Jšdro miażdżyste jest bardziej ruchomš częœciš kršżka. Kršżki międzykręgowe dzięki swej sprężystoœci wybitnie zmniejszajš wszelkie wstrzšsy kręgosłupa.Więzadło podłużne przednie (lig. longitudinale anterius) rozpoczyna się na guzku gardłowym koœci potylicznej, biegnie po przedniej powierzchni trzonów i kršżków międzykręgowych, rozszerza się ku dołowi i kończy na powierzchni miednicznej koœci krzyżowej. Więzadło to silnie łšczy trzony kręgowe z sobš oraz działa hamujšco na ruchy zgięcia kręgosłupa do tyłu.Więzadło podłużne tylne (lig. longitudinale posterius) bierze poczštek na stoku koœci potylicznej, biegnie po tylnej powierzchni trzonów i kršżków międzykręgowych wewnštrz kanału kręgowego, kończšc się w górnym odcinku kanału krzyżowego. Więzadło to napina się podczas zginania kręgosłupa w przód. Połšczenia wyrostków i łuków kręgów Więzadła żółte (lig. flava), zwane także międzyłukowymi, sš rozpięte między łukami sšsiednich kręgów, poczšwszy od nasady wyrostków stawowych. Więzadła te sš zbudowane z tkanki łšcznej sprężystej i majš zabarwienie żółtawe. Więzadła żółte zamykajš kanał kręgowy od tyłu. Dzięki swej sprężystoœci majš one duże znaczenie dla statyki i mechaniki kręgosłupa.Więzadła międzypoprzeczne (lig. intertransversaria) przebiegajš między wyrostkami poprzecznymi sšsiednich kręgów i hamujš nadmierne zgięcia kręgosłupa w bok.Więzadła międzykolcowe (lig. interspinalia) sš to płaskie pasma rozcišgajšce się pomiędzy sšsiednimi wyrostkami kolczystymi.Więzadło podkolcowe (lig. supraspinale) jest silnym więzadłem łšczšcym końce wyrostków kolczystych, poczšwszy od siódmego kręgu szyjnego do koœci krzyżowej. W odcinku szyjnym więzadło to, jako więzadło karkowe (lig. nuchae), biegnie w rozwidleniu wyrostków kolczystych i dochodzi do grzebienia potylicznego zewnętrznego koœci potylicznej.Więzadła międzykolcowe, więzadło nadkolcowe i więzadło karkowe hamujš nadmierne zgięcia kręgosłupa w przód.Stawy międzykręgowe (articulationes intervertebrales) zachodzš między powierzchniami stawowymi górnymi i dolnymi (facies articulares superiores et inferiores), leżšcymi na wyrostkach stawowych sšsiednich kręgów. Każdy staw jest otoczony cienkš torebkš stawowš, która przymocowuje się do krawędzi powierzchni stawowych. Połšczenia kręgosłupa przedkrzyżowego z koœciš krzyżowš Połšczenie między pištym kręgiem lędŸwiowym, a koœciš krzyżowš (junctura sacrovertebralis) nie różni się w zasadzie od połšczeń między kręgami wolnymi. Występuje tutaj połšczenie chrzšstozrostowe - ostatni kršżek międzykręgowy łšczy V kręg lędŸwiowy i trzon I kręgu koœci krzyżowej, więzozrostowe - w postaci więzadeł omówionych wczeœniej oraz parzysty staw międzykręgowy łšczšcy wyrostki stawowe. Połšczenie to jest wzmocnione jeszcze dodatkowym więzozrostem w postaci więzadła biodrowo-lędŸwiowego (lig. iliolumbale), które łšczy obustronnie miednicę z kręgosłupem przedkrzyżowym. Połšczenia w częœci krzyżowo-guzicznej kręgosłupa Połšczenie krzyżowo-guziczne ma charakter szczštkowych chrzšstozrostów i więzozrostów. Między zwróconymi do siebie powierzchniami wierzchołka koœci krzyżowej z podstawš koœci guzicznej występuje doœ cienki kršżek międzykręgowy, który może skostnie.W przedłużeniu więzadła podłużnego przedniego, biegnie wzdłuż powierzchni miednicznej koœci krzyżowej do koœci guzicznej, więzadło krzyżowo-guziczne brzuszne (lig. sacrococcygeum ventrale). Wewnštrz kanału krzyżowego przebiega więzadło krzyżowo-guziczne grzbietowe głębokie (lig. sacrococcygeum dorsale profundum) jako przedłużenie więzadła podłużnego tylnego. Od grzebienia krzyżowego poœrodkowego do powierzchni grzbietowej koœci guzicznej biegnie więzadło krzyżowo-guziczne grzbietowe powierzchowne (lig. sacrococcygeum dorsale superficiale). Ponadto wyróżnia się parzyste więzadło krzyżowo-guziczne boczne (lig. sacrococcygeum laterale), które łšczy grzebienie krzyżowe boczne z koœciš guzicznš. Połšczenia kręgosłupa z czaszkš Czaszka z kręgosłupem łšczy się za poœrednictwem stawów głowowych górnych, zachodzšcych między koœciš potylicznš i kręgiem szczytowym oraz stawów głowowych dolnych, które łšczš kręg szczytowy z kręgiem obrotowym.Staw głowowy górny, zwany stawem szczytowo-potylicznym (articulatio atlantooccipitalis), składa się z dwóch symetrycznych stawów, łšczšcych kłykcie potyliczne z dołkami stawowymi górnymi kręgu szczytowego. Torebki stawowe sš cienkie i luŸne, przymocowujš się do brzegów powierzchni stawowych. Wzmocnieniami tych stawów sš dwie błony szczytowo-potyliczne.Błona szczytowo-potyliczna przednia (membrana atlantooccipitalis anterior), jest rozpięta między częœciš podstawnš koœci potylicznej a łukiem przednim kręgu szczytowego.Błona szczytowo-potyliczna tylna (membrana atlantooccipitalis posterior) bardziej wiotka od przedniej, biegnie od tylnego brzegu otworu potylicznego wielkiego do łuku tylnego kręgu szczytowego.Staw głowowy dolny tworzy zespół stawów szczytowo-obrotowych (articulationes atlantoaxiales), które można podzieli na dwa symetryczne stawy szczytowo-obrotowe boczne (articulationes atlantoaxiales laterales) i dwa stawy szczytowo-obrotowe poœrodkowe, przedni i tylny (articulationes atlantoaxiales medianae, anterior et posterior).W utworzeniu stawów szczytowo-obrotowych bocznych uczestniczš dołki stawowe dolne, położone na częœciach bocznych kręgu szczytowego oraz powierzchnie stawowe górne, umieszczone na trzonie kręgu obrotowego. Powierzchnie te sš nieco wypukłe. W stawie szczytowo-obrotowym przednim bierze udział powierzchnia stawowa przednia zęba kręgu obrotowego, która łšczy się z dołkiem zębowym łuku przedniego kręgu szczytowego, zaœ staw szczytowo-obrotowy tylny tworzy powierzchnia stawowa tylna zęba wraz z powierzchniš stawowš więzadła poprzecznego kręgu szczytowego.Każdy z czterech stawów posiada własnš torebkę stawowš; sš one cienkie, luŸne i przymocowujš się do brzegów powierzchni stawowych. Stawy szczytowo-obrotowe sš wzmocnione licznymi i silnymi więzadłami, do których należš:Więzadło krzyżowe kręgu szczytowego (lig. cruciforme atlantis), składa się z dwóch częœci: poziomej, zwanej więzadłem poprzecznym kręgu szczytowego (lig. transversum atlantis) oraz pionowej, tworzšcej tzw. pęczki podłużne (fasciculi longitudinales). Więzadło poprzeczne kręgu szczytowego jest umocowane do przyœrodkowej powierzchni częœci bocznych kręgu szczytowego i jako szerokie pasmo przylega do zęba od tyłu, utrzymujšc go w prawidłowym położeniu. Poœrodku z przodu ma ono małš powierzchnię stawowš pokrytš chrzšstkš służšcš do połšczenia z zębem. Pęczki podłużne sš to pasma więzadłowe odchodzšce w płaszczyŸnie poœrodkowej od więzadła poprzecznego ku górze i ku dołowi. Pęczki górne przyczepiajš się do przedniego brzegu otworu wielkiego koœci potylicznej, słabsze pęczki dolne - do tylnej powierzchni trzonu kręgu obrotowego.Więzadło wierzchołka zęba (lig. apicis dentis) łšczy szczyt zęba z przednim brzegiem otworu wielkiego koœci potylicznej.Więzadło skrzydłowate (lig. alaria) sš to silne pęczki więzadłowe, rozpoczynajšce się na bocznych stronach zęba i biegnšce rozbieżnie ku górze do kłykci potylicznych. Podobnie jak więzadło wierzchołka zęba sš one położone do przodu od więzadła krzyżowego.Błona pokrywajšca (membrana tectoria) stanowi silnie rozwiniętš górnš cz꜏ więzadła podłużnego tylnego kręgosłupa. Rozpoczyna się na wewnętrznej powierzchni częœci podstawnej koœci potylicznej, a kończy się na tylnej powierzchni trzonu kręgu obrotowego. Pokrywa ona wszystkie pozostałe więzadła i chroni rdzeń przed urazami ze strony zęba.Ruchy w stawach głowowych górnych odbywajš się dookoła dwóch osi: strzałkowej i poprzecznej. Główne ruchy polegajš na zginaniu głowy do przodu i ku tyłowi, a zakres ich wynosi w sumie 30o. Przy udziale kręgosłupa szyjnego zakres ten może się powiększy do około 125o. Możliwoœci ruchowe dookoła osi strzałkowej sš znacznie mniejsze. Zakres bocznego zgięcia głowy wynosi bowiem około 10o, a przy współudziale kręgosłupa szyjnego wzrasta do 45o.Głównym ruchem dolnych stawów głowowych jest ruch obrotowy w prawo i w lewo, dookoła osi długiej, biegnšcej wzdłuż zęba kręgu obrotowego. Obrót głowy w każdš stronę wynosi około 30o, a wybitniejszy ruch obrotowy do 90o w jednš stronę może by wykonany przy współudziale kręgosłupa szyjnego. Kręgosłup jako całoœ Kręgosłup ma kształt dwóch trójkštów połšczonych z sobš podstawami. Górny trójkšt, znacznie dłuższy i wysmukły, jest utworzony przez cz꜏ przedkrzyżowš kręgosłupa i odznacza się dużš ruchomoœciš. Cz꜏ dolna, stanowišca zaledwie 1/5 długoœci pierwszej, jest szeroka, masywna i szczytem zwrócona ku dołowi.Długoœ całego kręgosłupa dorosłego człowieka stanowi w przybliżeniu 40-45% długoœci ciała. Wielkoœ kręgów wzrasta stopniowo od kręgu szczytowego do pištego kręgu lędŸwiowego. Największy wymiar poprzeczny osišga kręgosłup na wysokoœci 2-3 segmentu koœci krzyżowej, co jest spowodowane największym obcišżeniem tego odcinka kręgosłupa. Kręgosłup dorosłego osobnika nie jest prostym słupem, przejawia bowiem w płaszczyŸnie poœrodkowej wężowate wygięcia. W odcinku szyjnym i lędŸwiowym krzywizny te wypukłoœciš sš skierowane do przodu (lordosis cervicalis et lumbalis), natomiast w częœci piersiowej i krzyżowo-guzicznej wypukłe sš ku tyłowi (kyphosis thoracica et sacralis). Krzywizny piersiowa i krzyżowo-guziczna rozpoczynajš się kształtowa już w życiu płodowym. Krzywizna szyjna zaczyna powstawa około czwartego miesišca życia, kiedy dziecko uczy się dŸwiga głowę. NajpóŸniej, bo w 10-15 miesišcu życia, zapoczštkowuje się kształtowanie krzywizny lędŸwiowej. Stanowi to następstwo przyjmowania pionowej postawy ciała przez dziecko. Wężowato wygięty kształt kręgosłupa jest swoistš właœciwoœciš człowieka, zwišzanš z jego wyprostowanš postawš ciała i dlatego brak go jeszcze u płodu i u noworodka.Kręgosłup spełnia trzy główne zadania. Służy jako narzšd ochronny rdzenia, jako narzšd podporowy ciała oraz jako narzšd ruchu. Ukryty w obszernym kanale kręgowym rdzeń jest dostatecznie chroniony przed wszelkiego rodzaju urazami. Ponadto duża sprężystoœ kręgosłupa zabezpiecza nie tylko rdzeń ale także i mózgowie przed szkodliwymi wstrzšsami. Głównymi czynnikami amortyzujšcymi wstrzšsy sš krzywizny kręgosłupa oraz znaczna sprężystoœ kršżków międzykręgowych.U człowieka w zwišzku z jego pionowš postawš kręgosłup stanowi oœ tułowia i dŸwiga całš górnš cz꜏ ciała. Najsłabszymi miejscami sš zazwyczaj te okolice, w których cz꜏ odznaczajšca się większš ruchomoœciš przechodzi w odcinek mniej ruchomy.Ruchomoœ poszczególnych kręgów w stosunku do siebie jest niewielka z uwagi na silny aparat więzadłowy, obecnoœ wyrostków oraz połšczeń trzonów kręgowych za poœrednictwem chrzšstkozrostów. Pomimo tego nieznaczne ruchy 24 kręgów wolnych (prawdziwych) sumujšc się, dajš wybitnš ruchomoœ całego kręgosłupa przedkrzyżowego w przeciwieństwie do nieruchomej częœci krzyżowo-guzicznej. Poszczególne odcinki kręgosłupa w niejednakowym stopniu uczestniczš w jego ruchach. Najmniej ruchoma jest cz꜏ piersiowa ze względu na swš budowę (długie, dachówkowato zachodzšce na siebie wyrostki kolczyste), jak również z powodu swego udziału w budowie klatki piersiowej (żebra i mostek działajš hamujšco na ruchy). Największe możliwoœci ruchowe posiada cz꜏ szyjna dzięki małym wymiarom trzonów, a znacznej wysokoœci kršżków międzykręgowych. Również w częœci lędŸwiowej ruchomoœ jest doœ znaczna.Ruchy kręgosłupa sš możliwe we wszystkich kierunkach. W płaszczyŸnie strzałkowej odbywajš się ruchy zginania do przodu i do tyłu (anteflexio et retroflexio), w płaszczyŸnie czołowej - ruchy zgięcia bocznego (flexio lateralis) oraz w płaszczyŸnie poprzecznej - ruchy obrotowe (rotatio). W wyniku kombinacji wszystkich wyżej wymienionych ruchów powstajš ruchy okrężne, ruchy obwodzenia (circumductio). Klatka piersiowa Klatka piersiowa zawiera i ochrania narzšdy w niej położone. Szkielet klatki piersiowej ma budowę kostno-chrzęstnš i prócz kręgosłupa piersiowego tworzy go dwanaœcie par żeber oraz mostek. Ąebra Ąebra (costae) z uwagi na stosunek do mostka dzielimy na: 7 par żeber prawdziwych (costae verae), bezpoœrednio łšczšcych się z mostkiem oraz 5 par żeber rzekomych (costae spuriae), nie połšczonych bezpoœrednio z mostkiem. Spoœród żeber rzekomych 3 pierwsze pary, tj. żebra od VIII do X, łšczš się z mostkiem poœrednio, poprzez chrzšstkę VII żebra i dlatego nazywamy je żebrami przytwierdzonymi (costae affixae). W wyniku połšczenia się chrzšstek żebrowych powyższych żeber wytwarza się obustronnie łuk żebrowy (arcus costalis), stanowišcy przednio-dolnš granicę klatki piersiowej. Ostatnie dwie pary żeber nie łšczš się ze sobš, ich wolne końce tkwiš w powłokach brzusznych i nazywamy je żebrami wolnymi (costae fluitantes).Każde żebro składa się z dłuższej częœci kostnej zwanej koœciš żebrowš oraz krótszej częœci zwanej chrzšstkš żebrowš położonej z przodu. Długoœ żebra wzrasta od pierwszego do siódmego, następnie stopniowo zmniejsza się, w zwišzku z tym dwunaste żebro posiada długoœ zbliżonš do pierwszego.Koœ żebrowa (os costale) posiada koniec tylny, kręgosłupowy i koniec przedni, czyli mostkowy oraz znajdujšcy się między nimi trzon. Koniec kręgosłupowy jest zgrubiały i tworzy głowę żebra (caput costae), która jest zaopatrzona w powierzchnię stawowš (facies articularis capitis costae) służšcš do połšczenia z dołkiem żebrowym trzonów kręgów piersiowych.W żebrach od drugiego do dziesištego powierzchnia stawowa głowy żebra jest przedzielona poziomo biegnšcym grzebieniem głowy żebra (crista capitis costae) na cz꜏ górnš i dolnš. Jest to zwišzane z budowš odpowiadajšcych im dołków żebrowych. Głowa żebra przedłuża się w szyjkę żebra (collum costae), której zaostrzona górna krawędŸ nosi nazwę grzebienia szyjki żebra (crista colli costae). Na żebrach pierwszych i ostatnich brak jest grzebienia szyjki żebra. Następnie szyjka żebra przechodzi w trzon żebra (corpus costae). Na granicy przejœcia szyjki w trzon żebra znajduje się guzek żebra (tuberculum costae) z powierzchniš stawowš (facies articularis tuberculi costae) przeznaczonš do połšczenia się z dołkiem żebrowym wyrostka poprzecznego odpowiedniego kręgu piersiowego. Na dwóch ostatnich żebrach guzek żebrowy nie występuje.Trzon żebra (corpus costae) jest cienki i spłaszczony, posiada gładkš i wypukłš powierzchnię zewnętrznš oraz wklęsłš powierzchnię wewnętrznš. Największe załamanie trzonu żebra jest położone bocznie od guzka i tworzy tzw. kšt żebra (angulus costae). Kšt żebra w żebrze I jest położony w rejonie guzka żebra, w następnych żebrach oddala się w bok od guzka, a brak go na dwóch ostatnich żebrach. Powierzchnie trzonu schodzš się w dwóch brzegach, z których brzeg górny jest grubszy i zaokršglony, a brzeg dolny ostry. Wzdłuż dolnego brzegu, na wewnętrznej powierzchni trzonu, przebiega bruzda żebra (sulcus costae) przeznaczona dla naczyń i nerwów międzyżebrowych.Koniec przedni koœci żebrowej jest nieco szerszy i posiada chropowatš powierzchnię do połšczenia z chrzšstkš żebrowš.Chrzšstka żebrowa (cartilago costalis), czyli żebro chrzęstne stanowi przedłużenie żebra kostnego i jest istotnym czynnikiem, zwiększajšcym sprężystoœ œcian klatki piersiowej.Ąebra krańcowe, tj. górne i dolne, różniš się doœ znacznie od pozostałych. Pierwsze żebro jest szerokie i płaskie, ustawione w płaszczyŸnie poprzecznej i w zwišzku z tym posiada powierzchnię górnš i dolnš trzonu, a brzegi skierowane na zewnštrz i do wewnštrz.Na powierzchni górnej pierwszego żebra, kierujšc się od strony przyœrodkowej ku bokowi, znajduje się: guzek mięœnia pochyłego przedniego (tuberculumm. scaleni anterioris), bruzda tętnicy podobojczykowej (sulcus a. subclaviae) oraz chropowate pole, będšce miejscem przyczepu mięœnia pochyłego œrodkowego.Ąebro drugie posiada poœrednie ustawienie powierzchni w stosunku do żebra pierwszego i niżej leżšcych żeber.Dwa ostatnie żebra sš słabiej rozwinięte, krótsze, pozbawione szyjki, guzka i kšta żebra, a ich przedni koniec ma małš chrzšstkę żebrowš.Na koœci żebrowej wyróżniamy trzy krzywizny: krzywiznę płaszczyzny, krzywiznę krawędzi i krzywiznę osi długiej. Krzywizna płaszczyzny wišże się z zewnętrznš powierzchniš wypukłš i wewnętrznš wklęsłš. Krzywizna krawędzi powoduje, że żebro położone na płaszczyŸnie nie przylega doń całš krawędziš. Krzywizna osi długiej jest zwišzana z esowatym skręceniem żebra.Ąebra sš zbudowane z istoty gšbczastej bogatej w szpik kostny czerwony i pokryte cienkš warstwš istoty kostnej zbitej. Mostek Mostek (sternum) jest nieparzystš koœciš płaskš, zamykajšcš poœrodku od przodu œcianę klatki piersiowej. Mostek jest ustawiony nieco skoœnie od góry i tyłu ku dołowi i do przodu. Leży na wysokoœci od 2-3 do 9-10 kręgu piersiowego. Kształt mostka przypomina krótki, szeroki miecz grecki, stšd trzy jego składowe częœci otrzymały swe nazwy: najszersza cz꜏ górna nosi nazwę rękojeœci, najdłuższa cz꜏ œrodkowa to trzon mostka, a dolna, najsłabiej rozwinięta cz꜏ nazywa się wyrostkiem mieczykowatym. Trzy częœci mostka sš zespolone w jednš całoœ za poœrednictwem chrzšstkozrostów; co warunkuje im w stosunku do siebie pewien stopień ruchomoœci.Rękojeœ mostka (manubrium sterni) jest zbliżona kształtem do czworokšta, zwęża się ku dołowi. Na brzegu górnym, najgrubszym, zaznacza się poœrodku płytkie wcięcie szyjne (incisura jugularis), a bocznie od niego znajduje się parzyste zagłębienie zwane wcięciem obojczykowym (incisura clavicularis), które służy do połšczenia stawowego z obojczykiem. Poniżej, na brzegach bocznych rękojeœci, leży wcięcie żebrowe (incisura costalis) do połšczenia z chrzšstkš pierwszego żebra.Trzon mostka (corpus sterni) jest dłuższy, węższy i cieńszy od rękojeœci, posiada także powierzchnię przedniš i tylnš oraz dwa brzegi boczne. Brzeg górny trzonu łšczy się z brzegiem dolnym rękojeœci pod kštem otwartym ku tyłowi za poœrednictwem chrzšstki włóknistej. Połšczenie to nosi nazwę spojenia mostkowego (symphysis sterni), a załamanie trzonu w stosunku do rękojeœci tworzy tzw. kšt mostka (angulus sterni). Dolny brzeg trzonu mostka zespala się z wyrostkiem mieczykowatym za poœrednictwem chrzšstkozrostu mostkowego (synchondrosis sternalis).W miejscu spojenia mostka, na bocznych krawędziach rękojeœci i trzonu, znajduje się para wcię żebrowych, przeznaczonych do połšczenia z chrzšstkš drugiego żebra. Niżej, wzdłuż brzegów bocznych trzonu, sš położone kolejne wcięcia żebrowe dla pozostałych żeber prawdziwych, tj. od trzeciego do siódmego. Wyrostek mieczykowaty (processus xiphoideus) jest tworem szczštkowym, odznacza się niestałym kształtem i wielkoœciš.Wewnętrzna budowa mostka jest podobna do struktury żeber. Połšczenia żeber z kręgosłupem Ąebra łšczš się ruchomo z kręgami piersiowymi za poœrednictwem stawów żebrowo-kręgowych (articulationes costovertebrales). Każde żebro, z wyjštkiem jedenastego i dwunastego, uczestniczy w utworzeniu dwóch odrębnych anatomicznie stawów, które pod względem mechanicznym stanowiš zwartš całoœ.Stawy głów żebrowych (articulationes capitum costarum) sš utworzone przez powierzchnię stawowš głowy żebra i dołki żebrowe dwóch sšsiednich kręgów oraz leżšcy między nimi kršżek międzykręgowy. W żebrach I, XI i XII głowa żebra łšczy się z jednym trzonem kręgu. Powierzchnie stawowe pokrywa chrzšstka włóknista w stawach od II do X, natomiast w stawach I i XI, XII żebra - chrzšstka szklista. Staw otacza cienka torebka stawowa, którš wzmacniajš dwa więzadła: więzadło promieniste głowy żebra (lig. capitis costae radiatum) biegnie na przedniej powierzchni torebki, od głowy żebra do powierzchni bocznej sšsiednich trzonów i kršżków międzykręgowych, więzadło œródstawowe głowy żebra (lig. capitis costae intraarticulare) rozpięte jest w jamie stawu między grzebieniem głowy żebra a kršżkiem międzykręgowym i występuje w stawach od II do X żebra.Stawy żebrowo-poprzeczne (articulationes costotransversariae) sš utworzone przez wypukłš powierzchnię stawowš guzka żebra i dołek żebrowy wyrostka poprzecznego. Stawy te występujš w dziesięciu górnych żebrach. Do najważniejszych więzadeł wzmacniajšcych torebkę stawowš należš: więzadło żebrowo-poprzeczne (lig. costotransversarium) rozpięte między szyjkš żebra a wyrostkiem poprzecznym odpowiadajšcego mu kręgu, więzadło żebrowo-poprzeczne (lig. costotransversarium superius et laterale), które łšczš rejon szyjki i guzka żebrowego z wyrostkiem poprzecznym wyżej leżšcego kręgu.Oba stawy żebrowo-kręgowe tworzš pod względem czynnoœciowym jednš całoœ. Wspólnš osiš ruchu jest oœ długa szyjki żebra, wokół której odbywajš się ruchy obrotowe. Połšczenia żeber z mostkiem Chrzšstka pierwszego żebra wytwarza chrzšstkozrost mostkowo-żebrowy (synchondrosis sternocostalis). Chrzšstki żeber od drugiego do siódmego łšczš się z mostkiem za poœrednictwem stawów mostkowo-żebrowych (articulationes sternocostales), wykazujšcych duże podobieństwo budowy do stawów głów żebrowych. Powierzchnię wypukłš tworzš chrzšstki żeber, powierzchnię wklęsłš - wcięcie żebrowe na bocznych brzegach mostka. Cienka torebka stawowa tych połšczeń jest wzmocniona więzadłami mostkowo-żebrowymi promienistymi (lig. sternocostalia radiata), które na przedniej i tylnej powierzchni mostka przechodzš w błonę mostka (membrana sterni). Natomiast w stawie drugiego żebra występuje dodatkowo więzadło mostkowo-żebrowe œródstawowe (lig. sternocostale intraarticulare).Połšczenia mostka zachodzš między zwróconymi ku sobie brzegami rękojeœci i trzonu oraz trzonu i wyrostka mieczykowatego. Sš to chrzšstkozrosty mostkowe (synchondroses sternales). Powierzchnie łšczšcych się brzegów pokrywa chrzšstka szklista, a między nimi znajduje się chrzšstka włóknista. W obrębie chrzšstki, między rękojeœciš a trzonem, może pojawi się jama wypełniona maziš. Połšczenie to nazywamy spojeniem mostkowym (symphysis manubriosternalis). Połšczenie to nie ulega kostnieniu. Klatka piersiowa jako całoœ Klatka piersiowa (thorax) kształtem przypomina œcięty stożek, spłaszczony w kierunku przednio-tylnym, podstawš zwrócony ku dołowi. Wyróżnia się na niej najkrótszš œcianę przedniš, utworzonš przez mostek i chrzšstki żebrowe, dwie najdłuższe œciany boczne oraz œcianę tylnš, utworzonš przez kręgosłup piersiowy i tylne częœci żeber. Ąebra sš oddzielone od siebie przestrzeniami międzyżebrowymi (spatia intercostalia), które wypełniajš mięœnie i błony międzyżebrowe. ~ciany klatki piersiowej ograniczajš przestrzeń zwanš jamš klatki piersiowej, w której znajdujš się ważne dla życia narzšdy, jak serce i płuca.Do jamy klatki piersiowej prowadzi otwór górny (apertura thoracis superior), ograniczony trzonem pierwszego kręgu piersiowego, pierwszš parš żeber i brzegiem górnym rękojeœci mostka. Płaszczyzna otworu jest pochylona do przodu. Otwór jest wypełniony osklepkami opłucnej oraz przebiegajšcymi między nimi: przełykiem, tchawicš, wielkimi naczyniami krwionoœnymi, przewodem piersiowym (limfatycznym) i nerwami.Znacznie większy otwór dolny klatki piersiowej (apertura thoracis inferior) jest ograniczony dwunastym kręgiem piersiowym, ostatniš parš żeber oraz chrzšstkami żeber przytwierdzonych, wytwarzajšcymi z każdej strony łuk żebrowy (arcus costalis). Otwór dolny jest zamknięty mięœniem szkieletowym zwanym przeponš. Kšt ograniczony przez łuki żebrowe nazywamy kštem podmostkowym (angulus infrasternalis); wykazuje on dużš zmiennoœ osobniczš.Kształt klatki piersiowej zależy od wieku, płci, fazy oddechu i typu budowy ciała. U kobiet jest ona krótsza, w swej dolnej częœci szersza niż u mężczyzn. Klatka piersiowa dziecka jest bardziej okršgła i dopiero z wiekiem ulega spłaszczeniu i poszerzeniu.Ruchomoœ klatki piersiowej jest uwarunkowana ruchami poszczególnych żeber kostnych w obu stawach żebrowo-kręgowych oraz sprężystoœciš chrzšstek żebrowych i zwišzanš z tym możliwoœciš przesunię mostka. Podczas skurczu mięœni wdechowych następuje skręcenie żeber na zewnštrz z równoczesnym uniesieniem żeber i mostka ku górze. Podnoszenie żeber i mostka powoduje powiększenie się jamy klatki piersiowej w wymiarze strzałkowym i poprzecznym. Jednoczeœnie następuje prostowanie kręgosłupa piersiowego i w wyniku skurczu obniżenie przepony, co sprawia, że wybitnie zwiększa się także wymiar wysokoœciowy jamy klatki piersiowej. Podczas opuszczania żeber, czyli w chwili wydechu, wymiary poprzeczny i strzałkowy zmniejszajš się, a przepona unoszšc się ku górze w czasie rozkurczu powoduje zmniejszanie wysokoœci jamy klatki piersiowej. KOœCI CZASZKI I ICH POŁCZENIE W czaszce (cranium) odróżnia się rozwojowo i czynnoœciowo dwie częœci: 1) cz꜏ tylno-górnš czyli czaszkę mózgowš (neurocranium) oraz 2) cz꜏ przednio-dolnš tworzšcš czaszkę trzewnš (splanchnocranium) lub twarzowš. Czaszka mózgowa w kształcie puszki kostnej zawiera cz꜏ oœrodkowego układu nerwowego zwanš mózgowiem. Czaszka twarzowa służy jako kostne rusztowanie dla poczštkowego odcinka drogi pokarmowej i oddechowej. Kształt poszczególnych koœci budujšcych czaszkę jest bardzo zróżnicowany i œciœle uzależniony od funkcji, jakš pełniš. Sš one modelowane przez ciœnienie i pocišganie mięœni żucia, karku i mięœni wyrazowych oraz dostosowanie do ochrony takich narzšdów, jak: oko, narzšd słuchu i równowagi.Czaszka mózgowa ma kształt elipsoidalny lub kulisty i zbudowana jest z 7 koœci: potylicznej (os occipitale), klinowej (os sphenoidale), czołowej (os frontale) oraz parzystych koœci ciemieniowych (ossa parietalia) i skroniowych (ossa temporalia).Czaszka trzewna, zwana także trzewioczaszkš, składa się z 22 koœci, które można podzieli na trzy grupy: 1) koœci twarzy, 2) kosteczki słuchowe, 3) koœ gnykowš. Koœci twarzy (ossa faciei) dzielš się na: koœci parzyste wyczuwalne, do których należš: koœ nosowa (os nasale), jarzmowa (os zygomaticum) i szczękowa (maxilla), koœci parzyste ukryte, tj. koœ łzowa (os lacrimale), podniebienna (os palatinum) i małżowina nosowa dolna (concha nasalis inferior), koœci nieparzyste, w skład których zaliczamy: lemiesz (vomer), koœ sitowš (os ethmoidale) i żuchwę (mandibula). Kosteczki słuchowe (ossicula auditius): młoteczek (malleus), kowadełko (incus) i strzemišczko (stapes), stanowiš najmniejsze spoœród koœci czaszki; sš umieszczone w jamie bębenkowej ucha œrodkowego. Koœ gnykowa (os hyoideum), kształtem podobna do litery U, jako jedyna z koœci czaszki leży poza jej obrębem, zajmujšc położenie w okolicy przedniej szyi, powyżej krtani. Nie ma ona bezpoœredniego połšczenia z innymi koœmi czaszki, służy jako miejsce przyczepu licznym mięœniom, którym to głównie zawdzięcza swe okreœlone położenie między żuchwš a powierzchniš przedniš szyi. Koœ gnykowa składa się z grubszej częœci œrodkowej, w kształcie łuku wypukłoœciš skierowanego do przodu, zwanš trzonem (corpus) i dwóch par rogów. Rogi większe (coruna majora) stanowiš dwie cienkie listewki kostne, odchodzšce od obu końców trzonu ku tyłowi. Rogi mniejsze (coruna minora) sš to dwie małe stożkowate wyniosłoœci najczęœciej chrzęstne, uwidaczniajšce się w miejscu przejœcia trzonu w rogi większe. Koœci częœci mózgowej czaszki Koœ potyliczna Koœ potyliczna (os occipitale) stanowi tylno-dolne ograniczenie jamy mózgoczaszki i składa się z: łuski częœci bocznych (partes laterales) i częœci podstawnej (pars basilaris). Częœci te ograniczajš otwór wielki (foramen magnum).Na wewnętrznej powierzchni łuski (squama occipitalis) poœrodku znajduje się guzowatoœ potyliczna wewnętrzna (protuberantia occipitalis interna), od której ku górze biegnie bruzda zatoki strzałkowej górnej (sulcus sinus sagittalis superioris), ku bokowi zaœ po każdej stronie bruzda zatoki poprzecznej (sulcus sinus transversi). Od wyniosłoœci potylicznej wewnętrznej ku dołowi w kierunku otworu wielkiego (foramen magnum) przebiega grzebień potyliczny wewnętrzny (crista occipitalis interna), do którego przyczepia się sierp móżdżku (falx cerebelli). Guzowatoœ potyliczna wewnętrzna wraz z układem bruzd tworzy wyniosłoœ krzyżowatš (eminentia cruciformis).Bruzda zatoki poprzecznej przedłuża się w bruzdę zatoki esowatej (sulcus sinus sigmoidei), która kieruje się przyœrodkowo do przodu, biegnšc u podstawy częœci skalistej koœci skroniowej.Powierzchnia zewnętrzna łuski jest gładka w częœci górnej, u dołu zaœ posiada szereg nierównoœci. Poœrodku znajduje się guzowatoœ potyliczna zewnętrzna (protuberantia occipitalis externa), od której biegnie w dół do otworu wielkiego grzebień potyliczny zewnętrzny (crista occipitalis externa). Od guzowatoœci w bok po każdej stronie cišgnie się kresa karkowa górna (linea nuchae superior), a poniżej, mniej więcej w połowie długoœci grzebienia potylicznego zewnętrznego, przebiega równoległa do niej kresa karkowa dolna (linea nuchae inferior). Dolna krawędŸ łuski w swej częœci œrodkowej stanowi tylne ograniczenie otworu wielkiego (foramen magnum), bocznie zaœ łšczy się bezpoœrednio z dwiema częœciami bocznymi koœci, które stanowiš boczne ograniczenia otworu wielkiego. Górna krawędŸ łuski łšczy się z koœmi ciemieniowymi szwem węgłowym (sutura lambdoidea).Na częœciach bocznych (partes laterales) po zewnętrznej stronie znajdujš się kłykcie koœci potylicznej (condyli occipitales), zaopatrzone w wypukłe powierzchnie stawowe (facies articulares) przeznaczone do połšczenia z kręgiem szczytowym. Nasadę kłykcia potylicznego przebija kanał nerwu podjęzykowego (canalis hypoglossi), przeznaczony dla przejœcia nerwu podjęzykowego. Na bocznej krawędzi częœci bocznej koœci potylicznej znajduje się wcięcie szyjne (incisura jugularis), które z analogicznym wcięciem koœci skroniowej ogranicza otwór szyjny (foramen jugulare), służšcy dla przejœcia nerwów czaszkowych (n. językowo-gardłowy, n. błędny, n. dodatkowy) żyły szyjnej wewnętrznej i tętnicy oponowej tylnej.Cz꜏ podstawna (pars basilaris) koœci potylicznej leży do przodu od otworu wielkiego i łšczy się swym brzegiem przednim z powierzchniš tylnš trzonu koœci klinowej. Brzegi boczne częœci podstawnej łšczš się z piramidš koœci skroniowej. Powierzchnia górna skierowana do wnętrza czaszki jest gładka i uzupełnia podobnš powierzchnię trzonu koœci klinowej tworzšc stok (clivus), na którym spoczywa rdzeń przedłużony i most. Na dolnej powierzchni poœrodku znajduje się guzek gardłowy (tuberculum pharyngeum), na którym przyczepia się więzadło podłużne przednie kręgosłupa i powięŸ gardłowo-podstawna.Otwór wielki (foramen magnum) ma kształt szerokiego owalu. Łšczy on kanał kręgowy z jamš czaszki. Przez otwór wielki przechodzi rdzeń przedłużony wraz ze swymi oponami, nerwy dodatkowe oraz tętnice kręgowe. Koœ klinowa Koœ klinowa (os sphenoidale) wchodzi w skład podstawy czaszki i zajmuje położenie poœrodkowe. Nazwę swš zawdzięcza temu, że wklinowuje się pomiędzy liczne koœci zarówno mózgo- jak i twarzoczaszki. Cz꜏ œrodkowš koœci stanowi trzon (corpus), od którego odchodzš trzy pary wyrostków: ku górze z przedniej częœci trzonu wyrasta para skrzydeł mniejszych (alae minores), od powierzchni bocznej trzonu odchodzš skrzydła większe (alae majores), zaœ z przodu w dół kierujš się wyrostki skrzydłowate (processus pterygoidei).W trzonie koœci klinowej mieszczš się, oddzielone od siebie przegrodš, dwie zatoki klinowe (sinus sphenoidales). Na przedniej powierzchni trzonu, zwróconej do jamy nosowej, znajduje się pionowo ustawiony grzebień klinowy (crista sphenoidalis). Tylna powierzchnia trzonu złšczona jest z częœciš podstawnš koœci potylicznej i tworzy stok (clivus). Górna powierzchnia trzonu, zwrócona do jamy mózgoczaszki, uczestniczy w wytworzeniu œrodkowego dołu czaszki. Górna powierzchnia trzonu stanowi tzw. siodło tureckie (sella turcica), w którym spoczywa przysadka mózgowa. Od tyłu wznosi się poprzecznie ustawiona blaszka zwana grzbietem siodła (dorsum sellae). Do przodu od siodła tureckiego znajduje się na górnej powierzchni trzonu poprzecznie biegnšcy rowek, zwany bruzdš skrzyżowania wzrokowego (sulcus chiasmatis). Bruzda ta łšczy się z każdej strony z kanałem wzrokowym (canalis opticus), którym przebiega nerw wzrokowy (n. opticus).Skrzydła mniejsze (alae minores) odchodzš od przedniej częœci trzonu, sš spłaszczone, trójkštnego kształtu, uczestniczš w tworzeniu tylnego odcinka przedniego dołu czaszki. U swej nasady sš przebite kanałem wzrokowym (canalis opticus) oraz ograniczajš od strony górnej szczelinę oczodołowš górnš (fissura orbitalis superior). Koniec przyœrodkowy skrzydła przechodzi w wyrostek pochyły przedni.Skrzydła większe (alae majores) koœci klinowej sš jej największymi wyrostkami, odchodzšcymi od bocznej powierzchni trzonu, na których wyróżnia się powierzchnię wewnętrznš czyli mózgowš i powierzchnię zewnętrznš. Wewnętrzna powierzchnia lekko wklęsła bierze udział w utworzeniu bocznych częœci œrodkowego dołu czaszki. Powierzchnia zewnętrzna dzieli się na: powierzchnię oczodołowš (facies orbitalis), wchodzšcš w skład œciany oczodołu, powierzchnię skroniowš (facies temporalis) oraz powierzchnię klinowo-szczękowš (facies sphenomaxillaris). Skrzydła większe wespół ze skrzydłami mniejszymi ograniczajš szczelinę oczodołowš górnš (fissura orbitalis superior), która prowadzi do oczodołu.Tuż przy nasadzie, poniżej szczeliny oczodołowej górnej, skrzydła większe przebite sš otworem okršgłym (foramen rotundum), przez który wydostaje się z jamy mózgoczaszki druga gałšŸ nerwu trójdzielnego, tj. nerw szczękowy. Nieco do tyłu i bocznie od otworu okršgłego znajduje się większy otwór owalny (foramen ovale), którym opuszcza mózgoczaszkę trzecia gałšŸ nerwu trójdzielnego, tj. nerw żuchwowy. Najmniejszy otwór, przebijajšcy skrzydła większe koœci klinowej, usytuowany jest w kšcie tylno-bocznym i nosi nazwę otworu kolcowego (foramen spinosum). Przeznaczony jest dla przejœcia naczyń oponowych.Wyrostki skrzydłowate (processus pterygoidei) koœci klinowej wyrastajš z bocznych częœci trzonu ku dołowi. Każdy z nich składa się z blaszki przyœrodkowej i bocznej (lamina medialis et lateralis), połšczonych ze sobš pod kštem skierowanym wypukłoœciš ku przodowi. W zwišzku z tym na stronie tylnej wyrostek posiada zagłębienie zwane dołem skrzydłowym (fossa pterygoidea). Z przodu w miejscu połšczenia się obu blaszek biegnie pionowo bruzda skrzydłowo-podniebienna (sulcus perygopalatinus), a nasadę wyrostka przebija biegnšcy od tyłu ku przodowi kanał skrzydłowy (canalis pterygoideus). Koœ czołowa Koœ czołowa (os frontale) zajmuje przednie położenie w obrębie mózgoczaszki i częœciowo uczestniczy w budowie szkieletu twarzy. Składa się z wypukłej ku przodowi łuski czołowej (squama frontalis), z częœci oczodołowej (pars orbitalis) oraz częœci nosowej (pars nasalis).Na zewnętrznej powierzchni łuski czołowej uwydatniajš się rozmaicie wykształcone dwa guzy czołowe (tubera frontalia), a nieco poniżej silniej u mężczyzn zaznaczajšce się łuki brwiowe (arcus supercilares), między którymi znajduje się lekkie uwypuklenie zwane gładziznš (glabella). Granicę między łuskš a częœciš oczodołowš na zewnštrz wytycza po każdej stronie brzeg nadoczodołowy na którym przyœrodkowo znajduje się wcięcie lub otwór nadoczodołowy (incisura s. foramen supraorbitale). Bocznie na zewnętrznej powierzchni łuski koœci czołowej, biegnie kierujšc się od przodu ku tyłowi wypukła ku górze kresa skroniowa (linea temporalis). Kresa skroniowa ogranicza od góry powierzchnię skroniowš (facies temporalis), która wchodzi w skład dołu skroniowego (fossa temporalis).Na wewnętrznej stronie łuski koœci czołowej poœrodku u dołu wystaje podłużnie biegnšcy grzebień czołowy (crista frontalis), a poniżej niego znajduje się otwór œlepy (foramen cecum). Grzebień czołowy ku górze przedłuża się w bruzdę zatoki strzałkowej górnej (sulcus sinus sagittalis superioris). Do brzegów bruzdy i do grzebienia czołowego przyczepia się wypustka opony twardej zwana sierpem mózgu. Na wewnętrznej powierzchni łuski czołowej, podobnie jak na powierzchniach wewnętrznych innych koœci mózgoczaszki, znajdujš się liczne wgłębienia wymodelowane przez zakręty mózgowe zwane wyciskami palczastymi (impressiones digitatae).W częœci oczodołowej (pars orbitalis) wyróżnia się powierzchnię górnš mózgowš i powierzchnię oczodołowš. Powierzchnia oczodołowa jest gładka, wklęsła i buduje górnš œcianę oczodołu. W jej bocznej okolicy znajduje się dół gruczołu łzowego. Powierzchnia górna częœci oczodołowej uczestniczy w wytworzeniu dna przedniego dołu czaszki. Jest ona nierówna, gdyż pokrywajš jš liczne wyciski palczaste (impressiones digitatae), oddzielone od siebie łękami mózgowymi (juga cerebralia). Poœrodku częœci oczodołowej znajduje się wcięcie sitowe (incisura ethmoidalis), przeznaczone dla blaszki sitowej koœci sitowej. Na pograniczu łuski i częœci oczodołowej koœci czołowej znajdujš się wewnštrz koœci zatoki czołowe (sinus frontales), oddzielone od siebie położonš poœrodku przegrodš zatok czołowych (septum sinuum frontalium).Cz꜏ nosowa (pars nasalis) stanowi najmniejszy odcinek koœci czołowej. Z powierzchni dolnej częœci nosowej wystaje ku dołowi i do przodu ostry kolec nosowy (spina nasalis), na którym opierajš się koœci nosowe.Łuska koœci czołowej łšczy się swym brzegiem z koœmi ciemieniowymi wzdłuż szwu wieńcowego bocznie z koœciš klinowš. Brzeg nadoczodołowy w bocznej częœci przechodzi w silny wyrostek jarzmowy (processus zygomaticus), który łšczy się z wyrostkiem czołowym koœci jarzmowej. Koœ skroniowa Koœ skroniowa (os temporale) jest parzystš koœciš mózgoczaszki, wchodzšcš częœciowo w skład jej œciany bocznej, częœciowo uczestniczšcš w wytworzeniu podstawy czaszki. Z uwagi na dużš różnorodnoœ zadań, które spełnia, odznacza się skomplikowanš budowš. W koœci skroniowej można wyróżni cztery częœci: łuskowš (pars squamosa), sutkowš (pars mastoidea), bębenkowš (pars tympanica) i cz꜏ skalistš (pars petrosa) zwanš także piramidš (pyramis).Cz꜏ łuskowa (pars squamosa) tworzy górno-przedni odcinek koœci; ma kształt strzałkowo ustawionej płyty, uczestniczšcej w wytworzeniu bocznej œciany czaszki. Zewnętrzna powierzchnia jest gładka i stanowi miejsce przyczepu mięœnia skroniowego. Z dolnej częœci łuski odchodzi ku przodowi położony ponad otworem słuchowym zewnętrznym wyrostek jarzmowy (processus zygomaticus), który za poœrednictwem szwu łšczy się z wyrostkiem skroniowym koœci jarzmowej. U nasady wyrostka jarzmowego z przedniej strony znajduje się gładkie wzniesienie zwane guzkiem stawowym (tuberculum articulare), tuż za nim na dolnym odcinku częœci łuskowej leży głęboki dół żuchwowy (fossa mandibularis). Zarówno guzek stawowy, jak i dół żuchwowy stanowiš powierzchnię stawowš ze strony koœci skroniowej, służšcš do połšczenia się z głowš żuchwy w stawie skroniowo-żuchwowym. Powierzchnia wewnętrzna, czyli mózgowa, ogranicza od strony bocznej œrodkowy dół czaszki i jest pokryta wyciskami palczastymi (impressiones digitatae) oraz łękami mózgowymi (juga cerebralia). Brzeg górny łuski łšczy się z koœciš ciemieniowš szwem łuskowym (sutura squamosa).Cz꜏ sutkowa (pars mastoidea) zajmuje tylne położenie w obrębie koœci skroniowej za otworem słuchowym zewnętrznym. Powierzchnia zewnętrzna częœci sutkowej jest wypukła i chropowata, służy za pole przyczepu mięœniom. Na wewnętrznej powierzchni znajduje się głęboka bruzda zatoki esowatej (sulcus sinus sigmoidei). Dolny odcinek częœci sutkowej tworzy skierowany wierzchołkiem ku dołowi wyrostek sutkowy (processus mastoideus). Na stronie przyœrodkowej wyrostka sutkowego znajduje się głębokie wcięcie sutkowe (incisura mastoidea). Wewnštrz wyrostka znajdujš się liczne jamki powietrzne zwane komórkami sutkowymi (cellulae mastoideae), które majš łšcznoœ z jamš bębenkowš ucha œrodkowego.Cz꜏ skalista (pars petrosa), zwana także piramidš koœci skroniowej, ma kształt trójœciennego ostrosłupa, szczytem skierowanego przyœrodkowo i do przodu. Podstawa piramidy, skierowana bocznie, jest zroœnięta z częœciš łuskowš. Szczyt piramidy natomiast wypełnia kšt ograniczony przez tylny brzeg skrzydła większego koœci klinowej i trzon koœci klinowej oraz cz꜏ podstawnš koœci potylicznej. Na szczycie piramidy znajduje się otwór wewnętrzny kanału tętnicy szyjnej (foramen caroticum internum). Na piramidzie koœci skroniowej wyróżnia się trzy powierzchnie: przedniš i tylnš, zwrócone do jamy czaszki oraz dolnš, która należy do powierzchni zewnętrznej podstawy czaszki. Powierzchnie te oddzielone sš od siebie brzegami: górnym, tylnym i przednim.Powierzchnia przednia (facies anterior) piramidy tworzy odcinek tylny œrodkowego dołu czaszki, posiada szereg nierównoœci w postaci łęków mózgowych (juga cerebralia), wycisków palczastych (impressiones digitates) oraz rowków i otworów, którymi przebiegajš nerwy. W pobliżu szczytu piramidy leży wgłębienie kształtu księżycowatego, zwane wyciskiem nerwu trójdzielnego (impressio trigemini), w którym mieœci się zwój troisty tego nerwu. W pobliżu brzegu górnego, na powierzchni przedniej, znajduje się wyniosłoœ łukowata (eminentia arcuata), spowodowana przebiegiem kanału półkolistego przedniego błędnika kostnego.Powierzchnia tylna (facies posterior) jest ustawiona prawie pionowo i tworzy œcianę przedniš tylnego dołu czaszki. Poœrodku tej powierzchni znajduje się otwór słuchowy wewnętrzny (porus acusticus internus), który prowadzi do krótkiego kanału zwanego przewodem słuchowym wewnętrznym (meatus acusticus internus). Kanałem tym przechodzi VII i VIII nerw czaszkowy (nerw twarzowy, nerw przedsionkowo-œlimakowy) oraz tętnica bębenkowa wraz z odpowiadajšcymi jej żyłami. Przewód słuchowy wewnętrzny zamknięty jest wewnštrz piramidy dnem przewodu słuchowego wewnętrznego (fundus meatus acustici interni), w którym znajdujš się otworki dla przejœcia gałšzek nerwu przedsionkowo-œlimakowego. Nerw twarzowy w okolicach dna przewodu słuchowego wewnętrznego wnika przez odrębny otwór do własnego kanału (canalis nervi facialis), którym podšża na zewnštrz, wydostajšc się z czaszki przez otwór rylcowo-sutkowy koœci skroniowej.Powierzchnia dolna (facies inferior) jest nierówna, ustawiona poziomo i wchodzi w skład powierzchni zewnętrznej podstawy czaszki. Na brzegu tylnym tej powierzchni jest wcięcie szyjne (incisura jugularis), które wespół z analogicznym wcięciem na koœci potylicznej tworzy znany nam już otwór szyjny (foramen jugulare). Przed wcięciem szyjnym leży duży i głęboki dół szyjny (fossa jugularis), w którym mieœci się opuszka górna żyły szyjnej wewnętrznej. Dalej do przodu od tego dołu znajduje się duży otwór prowadzšcy do kanału tętnicy szyjnej (canalis caroticus). W boczno-tylnej częœci powierzchni dolnej piramidy odchodzi w dół zazwyczaj doœ długi, ostro zakończony wyrostek rylcowaty (processus styloideus). Pomiędzy wyrostkiem rylcowatym a wyrostkiem sutkowym mieœci się otwór rylcowo-sutkowy (foramen stylomastoideum), którym opuszcza swój kanał nerw twarzowy.Brzeg górny (margo superior) piramidy oddziela jej powierzchnię przedniš od tylnej, stanowišc równoczeœnie granicę pomiędzy œrodkowym i tylnym dołem czaszki. Wzdłuż tego brzegu biegnie bruzda zatoki skalistej górnej (sulcus sinus petrosi superioris). Brzeg tylny (margo posterior), nieco krótszy od górnego, łšczy się z częœciš podstawnš i bocznš koœci potylicznej, a w miejscu połšczenia biegnie bruzda zatoki skalistej dolnej (sulcus sinus petrosi inferioris). Brzeg przedni (margo anterior), położony między powierzchniš przedniš a dolnš, łšczy się z koœciš klinowš.Cz꜏ skalista koœci skroniowej zawiera w swym wnętrzu szereg kanałów, którymi przebiegajš naczynia krwionoœne i nerwy. W głębi piramidy znajduje się także przestrzeń zwana błędnikiem kostnym ucha wewnętrznego, otaczajšca i chronišca narzšd zmysłu słuchu i równowagi. Od zewnštrz do błędnika kostnego ucha wewnętrznego prowadzi kanał zwany przewodem słuchowym zewnętrznym (meatus acusticus externus). Odcinek przednio-przyœrodkowy przewodu słuchowego zewnętrznego poszerza się na swym końcu w jamę bębenkowš (cavum tympani), która oddzielona jest od ucha wewnętrznego przyœrodkowo położonš œcianš zwanš błędnikowš (paries labyrinthicus).Cz꜏ bębenkowa (pars tympanica) koœci skroniowej jest położona do przodu od wyrostka sutkowego i ogranicza łšcznie z częœciš skalistš otwór słuchowy zewnętrzny (porus acusticus externus), prowadzšcy do przewodu słuchowego zewnętrznego (meatus acusticus externus). Koœ ciemieniowa Koœ ciemieniowa (os parietale) jest koœciš parzystš, w największym stopniu uczestniczšcš w utworzeniu sklepienia. Ma kształt czworobocznej wypukłej płytki. Obie koœci ciemieniowe łšczš się wzdłuż swych brzegów strzałkowych za poœrednictwem szwu strzałkowego (sutura sagittalis). Tylne brzegi koœci sš połšczone z łuskš koœci potylicznej szwem węgłowym (sutura lambdoidea). Od przodu koœci ciemieniowe łšczš się z łuskš koœci czołowej w szwie wieńcowym (sutura coronalis). Z boku koœ ciemieniowš zespala z częœciš łuskowš koœci skroniowej szew łuskowy (sutura squamosa). Powierzchnia zewnętrzna koœci jest wypukła i gładka, poœrodku posiada wzniesienie, zwane guzem ciemieniowym (tuber parietale). Poniżej guza biegnš dwie wypukłe ku górze kresy skroniowe (lineae temporales).Powierzchnia wewnętrzna zwrócona do jamy czaszki jest wklęsła i posiada wyciski palczaste (impressiones digitatae), bruzdy tętnicze i dołeczki ziarenkowe. Wzdłuż całego brzegu strzałkowego biegnie płytka bruzda zatoki strzałkowej górnej (sulcus sinus sagittalis superioris), która z przodu i z tyłu łšczy się z jednoimiennymi bruzdami koœci czołowej i potylicznej. Koœci częœci trzewnej czaszki Koœci parzyste wyczuwalne Koœ nosowa Koœ nosowa (os nasale) ma kształt małej, czworokštnej płytki i łšczy się od góry z koœciš czołowš, bocznie z wyrostkiem czołowym szczęki, przyœrodkowo z koœciš nosowš strony przeciwległej. Brzeg dolny ogranicza od góry otwór gruszkowaty (apertura pisiformis). Koœci nosowe uczestniczš w budowie grzbietu nosa. Koœ jarzmowa Koœ jarzmowa (os zygomaticum) zajmuje położenie w bocznej okolicy twarzoczaszki. Zbudowana jest z trzonu i dwóch wyrostków. Jeden wyrostek odchodzi od trzonu ku górze, łšczy się z koœciš czołowš i nosi nazwę wyrostka czołowego (processus frontalis). Drugi, zwany wyrostkiem skroniowym (processus temporalis), łšczy się z wyrostkiem jarzmowym koœci skroniowej, wytwarzajšc wraz z nim łuk jarzmowy (arcus zygomaticus). Na trzonie znajdujš się trzy powierzchnie: 1) oczodołowa (facies orbitalis), stanowišca cz꜏ dna oczodołu, 2) skroniowa (facies temporalis) oraz 3) boczna (facies lateralis), wyczuwalna przez skórę. Szczęka Szczęka (maxilla) stanowi zasadniczš cz꜏ twarzy. Składa się z ustawionego pionowo trzonu i odchodzšcych od niego wyrostków: czołowego (processus frontalis), jarzmowego (processus zygomaticus), podniebiennego (processus palatinus) i zębodołowego (processus alveolaris).Powierzchnia górna trzonu, zwana powierzchniš oczodołowš (facies orbitalis), tworzy przeważajšcš cz꜏ dolnej œciany oczodołu. Między jej brzegiem tylnym a skrzydłem większym koœci klinowej znajduje się szczelina oczodołowa dolna (fissura orbitalis inferior), łšczšca oczodół z dołem podskroniowym i z dołem skrzydłowo-podniebiennym. Na dolnej krawędzi ograniczajšcej tę szczelinę, zaczyna się bruzda podoczodołowa (sulcus infraorbitalis), która przedłuża się ku przodowi w kanał podoczodołowy (canalis infraorbitalis), zakończony na przedniej powierzchni trzonu szczęki otworem podoczodołowym (foramen infraorbitale). Poniżej tego otworu znajduje się zagłębienie zwane dołem nadkłowym (fossa canina).Przyœrodkowy brzeg przedniej powierzchni trzonu ogranicza od strony bocznej i dolnej otwór gruszkowaty, zakończony u dołu kolcem nosowym przednim (spina nasalis anterior), zaœ górny brzeg stanowi dolne ograniczenie wejœcia do oczodołu, tworzšc brzeg podoczodołowy (margo infraorbitalis). Powierzchnia tylna, skierowana do dołu podskroniowego, posiada uwypuklenie zwane guzem szczęki (tuber maxillae), na którym widniejš drobne otworki do przejœcia naczyń i nerwów zębodołowych. Powierzchnia przyœrodkowa wchodzi w skład bocznej œciany jamy nosowej (facies nasalis). Znajduje się na niej rozwór szczękowy (hiatus maxillaris), prowadzšcy do mieszczšcej się w trzonie zatoki szczękowej (sinus maxillaris)Wyrostek podniebienny (processus palatinus) odchodzi od trzonu poziomo ku tyłowi. Za zębami siecznymi, w miejscu połšczenia się obu wyrostków podniebiennych, znajduje się otwór przysieczny (foramen incisivum), prowadzšcy do kanału przysiecznego (canalis incisivus). Brzegi przyœrodkowe wyrostków podniebiennych obu szczęk łšczš się ze sobš w szwie podniebiennym poœrodkowym (sutura palatina mediana), zaœ brzegi tylne sš połšczone z blaszkami poziomymi koœci podniebiennych szwem podniebiennym poprzecznym (sutura palatina transversa). Wyrostki podniebienne szczęk wraz z blaszkami poziomymi koœci podniebiennych stanowiš rusztowanie podniebienia twardego (palatinum durum), które oddziela jamę ust od jamy nosowej.Całe podniebienie jest otoczone skierowanym ku dołowi, łukowato wygiętym wyrostkiem zębodołowym szczęki (processus alveolaris), w którym znajdujš się zębodoły (alveoli dentales), oddzielone od siebie przegrodami międzyzębodołowymi (septa interalveolaria).Wyrostek czołowy szczęki (processus frontalis) odchodzi od trzonu ku górze i łšczy się z koœciš czołowš. Jego powierzchnia przyœrodkowa wchodzi w skład bocznej œciany jamy nosowej. W rejonie brzegu tylnego biegnie bruzda łzowa (sulcus lacrimalis), uzupełniajšca kanał nosowo-łzowy (canalis nasolacrimalis).Wyrostek jarzmowy (processus zygomaticus), odchodzšcy od bocznej powierzchni trzonu szczęki, łšczy się z koœciš jarzmowš. Koœci parzyste ukryte Koœ łzowa Koœ łzowa (os lacrimale) stanowi małš, cienkš blaszkę kostnš, położonš między wyrostkiem czołowym szczęki a blaszkš oczodołowš koœci sitowej. Tworzy wraz z nimi œcianę przyœrodkowš oczodołu. Wzdłuż przedniej krawędzi koœci łzowej biegnie bruzda łzowa (sulcus lacrimalis), która uzupełniona takš samš bruzdš leżšcš na wyrostku czołowym szczęki, tworzy zagłębienie zwane dołem woreczka łzowego (fossa sacci lacrimalis), który ku dołowi przedłuża się w kanał nosowo-łzowy (canalis nasolacrimalis). Koœ podniebienna Koœ podniebienna (os palatinum) położona jest do tyłu od szczęki i składa się z dwóch blaszek połšczonych ze sobš w kształcie litery L. Blaszka pionowa (lamina perpendicularis) stanowi tylnš cz꜏ œciany bocznej jamy nosowej, a jej powierzchnia boczna tworzy cz꜏ dołu skrzydłowo-podniebiennego. Brzeg górny tej blaszki przechodzi w wyrostek oczodołowy (processus orbitalis), uczestniczšcy w budowie tylnej częœci dna oczodołu. Blaszka pozioma (lamina horizontalis) wchodzi w skład rusztowania tylnego odcinka podniebienia twardego. Blaszka ta łšczy się z blaszkš strony przeciwległej szwem podniebiennym poœrodkowym. Małżowina nosowa dolna Małżowina nosowa dolna (concha nasalis inferior) jest cienkš blaszkš kostnš połšczonš z bocznš œcianš jamy nosowej. Od brzegu górnego małżowiny nosowej dolnej odchodzi wyrostek łzowy (processus lacrimalis), który zamyka œcianę kanału nosowo-łzowego (canalis nasolacrimalis). Odchodzšcy w dół wyrostek szczękowy (processus maxillaris) zamyka częœciowo rozwór szczękowy. Koœci nieparzyste Lemiesz Lemiesz (vomer) jest koœciš płaskš ustawionš w płaszczyŸnie poœrodkowej w jamie nosowej. Leży między podniebieniem kostnym a trzonem koœci klinowej, tworzšc cz꜏ tylnš przegrody jamy nosa. Koœ sitowa Koœ sitowa (os ethmoidale) składa się z dwóch prostopadle do siebie ustawionych blaszek oraz z błędnika sitowego. Koœ sitowa jest położona w œrodkowej częœci czaszki i bierze udział w budowie œcian jamy nosowej i oczodołów.Blaszka sitowa (lamina cribrosa), ustawiona poziomo, ma kształt czworokštnej płytki i przebita jest licznymi otworkami. Wypełnia ona wcięcie sitowe częœci oczodołowej koœci czołowej i uczestniczy w utworzeniu œrodkowej okolicy przedniego dołu czaszki. Na powierzchni mózgowej blaszki sitowej spoczywa parzysta opuszka węchowa, w której kończš się nici węchowe (fila olfactoria), przechodzšce przez otworki blaszki sitowej (foramina ethmoidalia) z jamy nosowej do jamy czaszki. Powierzchnia dolna blaszki sitowej wchodzi w skład sklepienia jamy nosowej.Blaszka pionowa (lamina perpendicularis) odchodzi od blaszki sitowej pod kštem prostym w płaszczyŸnie poœrodkowej. Krótki odcinek górny, wystajšc ponad blaszkę sitowš, tworzy tzw. grzebień koguci (crista galli) oddzielajšcy od siebie obie opuszki węchowe. Znacznie dłuższa cz꜏ dolna blaszki pionowej wnika do œwiatła jamy nosowej i stanowi cz꜏ kostnej przegrody nosa.Po bokach blaszki pionowej zwisa pod blaszkš sitowš błędnik sitowy (labyrinthus ethmoidalis). Błędnik składa się z szeregu jamek powietrznych, zwanych komórkami sitowymi (cellulae ethmoidales), które pooddzielane sš od siebie cienkimi blaszkami kostnymi. Zespół komórek sitowych stanowi zatoki sitowe (sinus ethmoidales), które w większoœci uchodzš do jamy nosowej w obrębie jednej dużej komórki sitowej, zwanej puszkš sitowš (bulla ethmoidalis). Z nierównej, przyœrodkowej œciany błędnika sitowego odchodzš ku dołowi, uwypuklajšc się lekko do œwiatła jamy nosowej, dwa płaskie wyrostki: mniejszy - zwany małżowinš nosowš górnš (concha nasalis superior) i większy czyli małżowina nosowa œrodkowa (concha nasalis media). Komórki sitowe pokrywa od strony bocznej blaszka oczodołowa (lamina orbitalis) koœci sitowej, która swš bocznš powierzchniš uczestniczy w utworzeniu przyœrodkowej œciany oczodołu. Ąuchwa Ąuchwa (mandibula) jest największš koœciš twarzoczaszki i jedynš, która łšczy się za pomocš stawów. Ma ona kształt podkowiasty. Jej przedni, zgrubiały odcinek stanowi trzon (corpus), z którego wyrastajš nieco rozbieżnie ku tyłowi i górze dwie gałęzie żuchwy (rami mandibulae). Poœrodku, na zewnętrznej powierzchni trzonu, znajduje się guzowatoœ bródkowa (protuberantia mentalis). Do boku od niej położony jest otwór bródkowy (foramen mentale), który stanowi wylot przebiegajšcego wewnštrz trzonu i gałęzi kanału żuchwy (canalis mandibulae), przeznaczonego dla naczyń i nerwów zębodołowych dolnych. Na wewnętrznej powierzchni trzonu żuchwy, w miejscu odpowiadajšcym guzowatoœci bródkowej, znajduje się parzysty kolec bródkowy (spina mentalis). Po bokach kolców bródkowych położone sš doły dwubrzuœcowe (fossae digastricae), w których kończš się mięœnie dwubrzuœcowe. Dalej ku bokowi wzdłuż wewnętrznej powierzchni trzonu i gałęzi żuchwy przebiega kresa żuchwowo-gnykowa (linea mylohyoidea).Górnš krawędŸ trzonu żuchwy stanowi łuk zębodołowy, zawierajšcy zębodoły (alveoli dentales) oddzielone od siebie przegrodami międzyzębodołowymi (septa interalveolaria), w których umocowane sš korzenie zębów.Miejsce przejœcia gałęzi w dolnš krawędŸ trzonu nosi nazwę kšta żuchwy (angulus mandibulae). Na powierzchni bocznej tego kšta znajduje się guzowatoœ żwaczowa (tuberositas masseterica), a na powierzchni przyœrodkowej guzowatoœ skrzydłowa (tuberasitas pterygoidea).GałšŸ żuchwy poszerza się ku górze i kończy dwoma wyrostkami, oddzielonymi od siebie wcięciem żuchwy (incisura mandibulae). Ostro zakończony wyrostek przedni nosi nazwę wyrostka dziobiastego (processus coronoideus) i służy jako miejsce przyczepu mięœnia skroniowego. Zgrubiały, położony do tyłu od wcięcia żuchwy, wyrostek kłykciowy (processus condylaris) jest zakończony głowš żuchwy (caput mandibulae), zaopatrzonš w powierzchnię stawowš (facies articularis), służšcš do połšczenia z koœciš skroniowš. Na przedniej powierzchni głowy znajduje się wgłębienie zwane dołkiem skrzydłowym (fovea pterygoidea), będšce miejscem przyczepu mięœnia skrzydłowego bocznego. Głowa od reszty wyrostka kłykciowego oddzielona jest szyjkš żuchwy (collum mandibulae). W połowie długoœci gałęzi żuchwy na powierzchni wewnętrznej znajduje się otwór żuchwy (foramen mandibulae) prowadzšcy do kanału żuchwy (canalis mandibulae). Czaszka jako całoœ Czaszkę można podzieli na cz꜏ górnš zwanš sklepieniem (calvaria) i na cz꜏ dolnš stanowišcš podstawę czaszki (basis cranii). Rozpatrujšc czaszkę jako całoœ odróżniamy następujšce œciany: górnš, przedniš, tylnš, bocznš i dolnš. œciana górna Sklepienie czaszki (calvaria), wchodzšce w skład œciany górnej, jest utworzone z łuski koœci czołowej, z obu koœci ciemieniowych i z łuski koœci potylicznej. Na zewnętrznej powierzchni sklepienia w obrębie koœci ciemieniowych znajdujš się guzy ciemieniowe (tubera parietalia). Sklepienie cišgnie się od łuków brwiowych (arcus superciliares) koœci czołowej aż do kresy karkowej górnej (linea nuchae superior) koœci potylicznej. Granicę bocznš sklepienia stanowiš kresy skroniowe (lineae temporales). Cz꜏ œrodkowš sklepienia tworzy najwyższy punkt czaszki zwany szczytem (vertex), cz꜏ przedniš nazywamy czołem (frons), cz꜏ tylnš silnie opadajšcš - potylicš (occiput).Na œcianie górnej widoczne sš trzy szwy: szew wieńcowy (sutura coronalis) łšczšcy koœ czołowš z koœmi ciemieniowymi, szew strzałkowy (sutura sagittalis) położony jest między koœmi ciemieniowymi oraz szew węgłowy (sutura lambdoidea), który biegnie między koœmi ciemieniowymi i koœciš potylicznš. Punkt, w którym szew wieńcowy łšczy się ze szwem strzałkowym, nazywamy bregma; punkt styczny szwu strzałkowego ze szwem węgłowym - lambda. Na wewnętrznej powierzchni sklepienia widoczne sš liczne wgłębienia i wyniosłoœci, wywołane kształtem powierzchni mózgowia oraz przebiegiem tętnic oponowych. Wzdłuż szwu strzałkowego przebiega od przodu ku tyłowi bruzda zatoki strzałkowej górnej (suculus sinus sagittalis superioris), po bokach której znajdujš się liczne dołeczki ziarenkowate (foveolae granulares). W tylnej częœci koœci ciemieniowej po obu stronach szwu strzałkowego leżš otwory ciemieniowe (foramina parietalia). œciana przednia œciana przednia, czyli twarz kostna (facies ossea) ma mniej więcej kształt owalny i jest ograniczona: od góry łuskš czołowš od dołu trzonem żuchwy, zaœ z boków przez koœci jarzmowe i gałęzie żuchwy. W górnej częœci œciany przedniej, poniżej łuków brwiowych leżš oczodoły (orbitae), oddzielone od siebie jamš nosowš. Oczodół Oczodół (orbita) ma kształt czworoœciennego ostrosłupa szczytem skierowanego ku tyłowi do kanału wzrokowego (canalis opticus), obok którego leży szczelina oczodołowa górna. Jego podstawa jest przestrzeniš otwartš ku przodowi i nosi nazwę wejœcia do oczodołu (aditus orbitae) ograniczonego brzegami: górnym, dolnym, bocznym i przyœrodkowym. Na brzegu górnym znajduje się wcięcie lub otwór nadoczodołowy (incisura s. foramen supraorbitale) dla nerwów i naczyń nadoczodołowvch. W przedłużeniu brzegu bocznego wejœcia do oczodołu cišgnie się na kształt łuku ku górze i do tyłu kresa skroniowa (linea temporalis). œcianę górnš oczodołu tworzy cz꜏ oczodołowa koœci czołowej i w tylnej częœci skrzydło mniejsze koœci klinowej. œcianę przyœrodkowš ograniczajš idšc od przodu: wyrostek czołowy szczęki, koœ łzowa, blaszka oczodołowa koœci sitowej i trzon koœci klinowej. W budowie œciany dolnej udział biorš: powierzchnia oczodołowa trzonu szczęki i koœci jarzmowej oraz wyrostek oczodołowy koœci podniebiennej. Natomiast œciana boczna jest utworzona przez powierzchnię oczodołowš dwóch koœci: jarzmowej i skrzydła większego koœci klinowej. Na granicy œciany bocznej i dolnej znajduje się szczelina oczodołowa dolna (fissura orbitalis inferior), łšczšca oczodół z dołem skrzydłowo-podniebiennym. Jama nosowa Poœrodku twarzy, między oczodołami, znajduje się jama nosowa (cavitas nasi). Wejœcie do kostnej jamy nosowej z uwagi na swój kształt nosi nazwę otworu gruszkowatego (apertura pisiformis), który jest ograniczony od góry wolnym brzegiem koœci nosowych, bocznie i od dołu koœmi szczęki. Wnętrze jamy nosowej jest przedzielone przegrodš na prawš i lewš cz꜏. Z bocznych œcian jamy nosowej zwisajš ku dołowi: małżowina nosowa dolna (concha nasalis inferior), œrodkowa (concha nasalis media) oraz niewidzialna przez otwór gruszkowaty, położona wysoko z tyłu, małżowina nosowa górna (concha nasalis superior). Sklepienie jamy nosowej jest utworzone przez koœci nosowe, kolec nosowy koœci czołowej, blaszkę sitowš koœci sitowej oraz przez trzon koœci klinowej. Dno jamy nosowej, które jest równoczeœnie podniebieniem twardym, jest utworzone przez wyrostki podniebienne obu szczęk oraz blaszki poziome koœci podniebiennych.Przegroda nosa (œciana przyœrodkowa) jest zbudowana z lemiesza i blaszki pionowej koœci sitowej. œciana boczna, najbardziej urozmaicona, jest utworzona przez trzon i wyrostek czołowy szczęki, koœ łzowš, nosowš dolnš, przyœrodkowš powierzchnię błędnika koœci sitowej, blaszkę pionowš koœci podniebiennej oraz blaszkę przyœrodkowš wyrostka skrzydłowatego koœci klinowej. Dwie dalsze małżowiny - œrodkowa i górna, należšce do koœci sitowej wraz z małżowinš nosowš dolnš wyznaczajš przewód nosowy dolny, œrodkowy i górny. W przewodzie nosowym dolnym uchodzi przewód nosowo-łzowy, w przewodzie œrodkowym swe ujœcie majš zatoka szczękowa i czołowa oraz komórki sitowe przednie. Natomiast zatoka klinowa ma ujœcie w zachyłku klinowo-sitowym.Powierzchnia twarzy położona po bokach otworu gruszkowatego jest utworzona przez szczękę i koœ jarzmowš. Na niej, tuż pod brzegiem dolnym wejœcia do oczodołu, znajduje się otwór podoczodołowy (foramen infraorbitale) dla nerwów i naczyń tej samej nazwy. Poniżej tego otworu jest dół nadkłowy (fossa canina). Koœ jarzmowa tworzy obustronnš wyniosłoœ policzkowš, jest bowiem najbardziej do boku wysuniętš koœciš twarzoczaszki. Zewnętrzna powierzchnia trzonu żuchwy stanowi najniżej położonš i najbardziej wysuniętš ku przodowi cz꜏ twarzy kostnej. W linii poœrodkowej trzonu żuchwy widnieje œlad szwu łšczšcego pierwotnie dwie częœci żuchwy w jednš koœ. œlad ten przechodzi u dołu w guzowatoœ bródkowš (protuberantia mentalis). Na wysokoœci drugiego zęba przedtrzonowego znajduje się otwór bródkowy (foramen mentale) dla nerwu i naczyń bródkowych. Ku tyłowi na obu swych końcach trzon żuchwy przedłuża się w gałšŸ żuchwy (ramus mandibulae). œciana tylna œciana tylna jest utworzona przez zewnętrznš powierzchnię łuski potylicznej oraz przez cz꜏ sutkowš koœci skroniowej wraz z jej wyrostkiem sutkowym. W linii poœrodkowej, mniej więcej w połowie wysokoœci łuski potylicznej, znajduje się guzowatoœ potyliczna zewnętrzna (protuberantia occipitalis externa), której dolny krańcowy punkt nazywa się inion. Pole położone powyżej guzowatoœci nosi nazwę płaszczyzny potylicznej (planum occipitale), zaœ poniżej to płaszczyzna karkowa (planum nuchale). Od guzowatoœci potylicznej zewnętrznej biegnie ku dołowi grzebień potyliczny zewnętrzny (crista occipitalis externa). Odchodzi od niego obustronnie, mniej więcej w połowie jego długoœci, kresa karkowa dolna (linea nuchae inferior). Równolegle do kresy karkowej dolnej, od guzowatoœci potylicznej zewnętrznej, biegnie ku bokowi symetryczna kresa karkowa górna (linea nuchae superior), powyżej której widnieje niestała i słabo zaznaczona kresa karkowa najwyższa (linea nuchae suprema). œciana boczna œciana boczna w swej górnej częœci jest utworzona przez zewnętrznš powierzchnię częœci łuskowej koœci skroniowej oraz częœciowo przez koœ klinowš, czołowš, ciemieniowš i potylicznš. Krótki szew, w którym wierzchołek skrzydła większego koœci klinowej łšczy się z częœciš łuskowš koœci skroniowej, stanowi punkt zwany pterion. Wzdłuż bocznej œciany czaszki mózgowej cišgnie się od przodu ku tyłowi wypukła ku górze kresa skroniowa (linea temporalis), która biegnie od wyrostka jarzmowego koœci czołowej przez koœ ciemieniowš i kończy się na częœci łuskowej koœci skroniowej. Kresa skroniowa ogranicza od przodu i góry dół skroniowy (fossa temporalis). Dolnš granicę dołu skroniowego stanowi łuk jarzmowy (arcus zygomaticus), poniżej którego znajduje się dół podskroniowy (fossa infratemporalis). Łuk jarzmowy wytworzony jest przez wyrostek jarzmowy koœci skroniowej połšczony szwem z wyrostkiem skroniowym koœci jarzmowej. Do tyłu i poniżej łuku jarzmowego znajduje się otwór słuchowy zewnętrzny (porus acusticus externus). Ku dołowi i do przodu od otworu słuchowego zewnętrznego wystaje, szczytem skierowany w dół, wyrostek rylcowaty (processus styloideus), a za nim - wyrostek sutkowaty (processus mastoideus). œciana dolna œciana dolna stanowi zewnętrznš powierzchnię podstawy czaszki (basis cranii externa) i (bez żuchwy), ograniczona jest od przodu wyrostkami zębodołowymi szczęk (processus alveolares maxillae), od tyłu zachodzi na œcianę tylnš, sięgajšc po kresy karkowe górne koœci potylicznej, z boków zaœ dochodzi do dolnego brzegu koœci jarzmowej i wyrostka sutkowatego. Wyrostki zębodołowe obu szczęk ograniczajš podniebienie kostne (palatum osseum), które utworzone jest w odcinku przednim przez wyrostki podniebienne szczęk, zaœ w częœci tylnej - przez blaszki poziome koœci podniebiennych. Wyrostki podniebienne obu szczęk oraz blaszki poziome koœci podniebiennych łšczš się w szwie podniebiennym poœrodkowym (sutura palatina mediana), natomiast między sobš spotykajš się w szwie podniebiennym poprzecznym (sutura palatina transversa). W tylno-bocznym kšcie podniebienia kostnego znajduje się obustronnie położony otwór podniebienny większy (foramen palatinum majus) dla przejœcia naczyń i nerwów podniebiennych. Nad tylnym brzegiem podniebienia kostnego znajdujš się nozdrza tylne (choanae), łšczšce jamę nosowš z częœciš górnš gardła.Do tylnej powierzchni trzonu szczęki i blaszki pionowej koœci podniebiennej przylegajš od tyłu ustawione pionowo wyrostki skrzydłowate (processus pterygoidei) koœci klinowej. Każdy wyrostek skrzydłowaty składa się z dwóch blaszek, złšczonych ze sobš wzdłuż krawędzi przednich pod kštem otwartym ku tyłowi. Obie blaszki, przyœrodkowa i boczna, obejmujš dół skrzydłowy (fossa perygoidea).Do tyłu od nozdrzy tylnych powierzchnię zewnętrznš podstawy czaszki tworzy trzon koœci klinowej i cz꜏ podstawna koœci potylicznej, na której poœrodku znajduje się guzek gardłowy (tuberculum pharyngeum) dla przyczepu więzadła podłużnego przedniego kręgosłupa. Bocznie przy nasadzie skrzydła większego koœci klinowej, idšc od przodu ku tyłowi, widnieje otwór owalny (foramen ovale) dla nerwu żuchwowego (n. mandibularis) i mniejszy, bardziej bocznie położony otwór kolcowy (foramen spinosum). Dalej bocznie na koœci skroniowej znajduje się dół żuchwowy (fossa mandibularis), ograniczony od przodu guzkiem stawowym (tuberculum articulare). Ku tyłowi od dołu żuchwowego odchodzi wyrostek rylcowaty (processus styloideus) i za nim, nieco bocznie wyrostek sutkowaty (processus mastoideus). Pomiędzy tymi wyrostkami znajduje się otwór rylcowo-sutkowy (foramen stylomastoideum), którym opuszcza czaszkę nerw twarzowy (n. facialis). Po stronie przyœrodkowej wyrostka sutkowatego znajduje się wcięcie sutkowe (incisura mastoidea).Przy nasadzie wyrostka skrzydłowatego koœci klinowej leży trójkštnego kształtu otwór poszarpany (foramen lacerum), który jest ograniczony od przodu skrzydłem większym koœci klinowej, od tyłu - szczytem piramidy koœci skroniowej i od strony przyœrodkowej - trzonem koœci klinowej. W ograniczeniu tego otworu znajduje się otwór wewnętrzny kanału tętnicy szyjnej (apertura interna canalis carotici). Bocznie od tego otworu biegnie bruzda tršbki słuchowej (sulcus tubae anditivae), ograniczona częœciš skalistš koœci skroniowej i skrzydłem większym koœci klinowej. W bruŸdzie tej przebiega cz꜏ chrzęstna tršbki słuchowej, która ku tyłowi przedłuża się w kanał biegnšcy wewnštrz koœci skroniowej, kończšcy się w uchu œrodkowym.Na dolnej powierzchni piramidy koœci skroniowej widnieje otwór zewnętrzny kanału tętnicy szyjnej (apertura externa canalis carotici), za którym znajduje się obszerny otwór szyjny (foramen jugulare), ograniczony bocznš częœciš koœci potylicznej i częœciš skalistš koœci skroniowej. Przez otwór ten przechodzš: nerw językowo-gardłowy, nerw błędny, nerw dodatkowy, żyła szyjna wewnętrzna i tętnica oponowa tylna. Do tyłu za częœciš podstawnš koœci potylicznej znajduje się otwór wielki (foramen magnum), ograniczony po bokach kłykciami potylicznymi (condyli occipitales), zaopatrzonymi w wypukłe powierzchnie stawowe, służšce do połšczenia z kręgiem szczytowym. Przez otwór wielki przechodzi rdzeń przedłużony wraz z oponami, nerwy dodatkowe i tętnice kręgowe. Kłykcie potyliczne sš przebite u swej podstawy kanałem nerwu podjęzykowego (canalis hypoglossi). Powierzchnia wewnętrzna podstawy czaszki Powierzchnia wewnętrzna podstawy czaszki (basis cranii interna) ukształtowana jest w postaci trzech tarasowato schodzšcych ku tyłowi nierównych pól zwanych dołami czaszki. Nierównoœci tej powierzchni uwarunkowane sš kształtem powierzchni podstawnej mózgowia.Dół przedni czaszki (fossa cranii anterior), położony najwyżej wytworzony jest przez cz꜏ oczodołowš koœci czołowej, blaszkę sitowš koœci sitowej oraz w odcinku tylnym - przez trzon i skrzydła mniejsze koœci klinowej. Tylne krawędzie skrzydeł mniejszych stanowiš granicę między dołem przednim i œrodkowym czaszki. Z przodu, poœrodku dołu przedniego czaszki, znajduje się grzebień czołowy (crista frontalis), tuż za nim blaszka sitowa (lamina cribrosa) koœci sitowej, z której wystaje ku górze grzebień koguci (crista galli), na którym przyczepia się sierp mózgu. Tuż przed grzebieniem kogucim położony jest otwór œlepy (foramen caecum). Po obu stronach grzebienia koguciego w zagłębieniu blaszki sitowej leży opuszka węchowa, do której dochodzš włókna nerwów węchowych.Do mózgowej powierzchni częœci oczodołowej koœci czołowej, która zajmuje boczne położenie w przednim dole czaszki, przylegajš dolne powierzchnie płatów czołowych mózgu.Dół œrodkowy czaszki (fossa cranii media) jest głębszy od przedniego i położony niżej. Składa się on z dwóch obszernych, symetrycznych częœci bocznych i znajdujšcej się wyżej między nimi częœci œrodkowej. Częœci boczne sš utworzone przez skrzydła większe koœci klinowej oraz przez cz꜏ łuskowš i powierzchnię przedniš piramidy koœci skroniowej. Powierzchnia częœci bocznej dołu œrodkowego jest zagłębiona i pokryta licznymi wyciskami palczastymi oraz łękami mózgowymi, które sš dostosowane do bruzd i zakrętów powierzchni dolnej płatów skroniowych mózgu. Również rozgałęzienia tętnic żłobiš na powierzchni dołu liczne, rozchodzšce się ku przodowi bruzdy. Kierujšc się od przodu ku tyłowi wzdłuż częœci bocznej dołu œrodkowego czaszki, napotykamy na liczne otwory. Poniżej skrzydeł mniejszych koœci klinowej leży trójkštnego kształtu szczelina, łšczšca œrodkowy dół czaszki z oczodołem; jest to szczelina oczodołowa górna (fissura orbitalis superior), przez którš wnikajš z jamy czaszki do oczodołu: nerw okruchowy (n. oculomotorius), bloczkowy (n. trochlearis), oczny (n. ophthalmicus) i odwodzšcy (n. abducens). Ku tyłowi od przyœrodkowego końca szczeliny oczodołowej górnej, w obrębie nasady skrzydła większego koœci klinowej, znajduje się otwór okršgły (foramen rotundum), który uchodzi w dole skrzydłowo-podniebiennym, a służy dla wyjœcia nerwu szczękowego (n. maxillaris).Do tyłu i nieco bocznie od otworu okršgłego podstawę czaszki przebija otwór owalny (foramen ovale), który łšczy œrodkowy dół czaszki z dołem podskroniowym i stanowi drogę przejœcia nerwu żuchwowego (n. mandibularis). Bocznie od otworu owalnego, jeszcze w obrębie skrzydła większego koœci klinowej, leży najmniejszy otwór kolcowy (foramen spinosum) dla naczyń oponowych œrodkowych. Między tylnš krawędziš skrzydła większego koœci klinowej a częœciš skalistš koœci skroniowej znajduje się doœ znacznych rozmiarów otwór poszarpany (foramen lacerum), który na niemacerowanej czaszce jest zamknięty chrzšstkš włóknistš. Tuż za otworem poszarpanym, na przedniej powierzchni piramidy blisko jej szczytu, znajduje się wgłębienie spowodowane zwojem troistym nerwu trójdzielnego, zwane wyciskiem nerwu trójdzielnego (impresio trigemini). Poœrodku powierzchni przedniej piramidy koœci skroniowej, blisko jej brzegu górnego, widnieje wyniosłoœ łukowata (eminentia arcuata), wywołana przebiegajšcym wewnštrz piramidy kanałem półkolistym przednim błędnika ucha wewnętrznego. Do przodu i nieco bocznie od tej wyniosłoœci, w miejscu nieznacznego wgłębienia pod cienkš warstwš kostnš, zwanš pokrywš jamy bębenkowej (tegmen tympani), leży przestrzeń należšca do jamy bębenkowej ucha œrodkowego.Cz꜏ poœrodkowa œrodkowego dołu czaszki jest oddzielona od dołu przedniego czaszki poprzecznie przebiegajšcym rowkiem zwanym bruzdš skrzyżowania wzrokowego (sulcus chiasmatis), za którš leży guzek siodła (tuberculum sellae). Bruzda skrzyżowania kończy się obustronnie kanałem wzrokowym (canalis opticus), który prowadzi do oczodołu i służy dla przejœcia nerwu wzrokowego (n. opticus) oraz tętnicy ocznej. Skrzydła mniejsze koœci klinowej zakończone sš wyrostkiem pochyłym przednim (processus clinoideus anterior), położonym do tyłu od kanału wzrokowegoNa górnej powierzchni trzonu koœci klinowej, za bruzdš skrzyżowania wzrokowego, znajduje się wybitne wgłębienie - siodło tureckie (sella turcica) zawierajšce dół przysadki mózgowej (fossa hypophysialis), który od przodu i boku ograniczajš wyrostki pochyłe œrodkowe (processus clinoidei medii). Siodło tureckie jest ograniczone od tyłu poprzecznie ustawionš czworokštnš blaszkš zwanš grzbietem siodła (dorsum sellae). Z jego górnych kštów odchodzš wyrostki pochyłe tylne (processus clinoidei posteriores). Po obu stronach siodła tureckiego biegnie płytka, szeroka bruzda tętnicy szyjnej (sulcus caroticus), rozpoczynajšca się z tyłu w otworze poszarpanym, a kończšca się przyœrodkowo i do tyłu od wyrostka pochyłego przedniego. W bruŸdzie tej leży zatoka jamista wraz z tętnicš szyjnš wewnętrznš.Dół tylny czaszki (fossa cranii posterior) jest największy, najgłębszy i najniżej położony. W œrodkowej, przedniej częœci jest utworzony przez trzon koœci klinowej, cz꜏ podstawnš i częœci boczne koœci potylicznej, bocznie - przez tylnš powierzchnię piramidy i cz꜏ sutkowš koœci skroniowej, jak również położonš za nimi łuskę koœci potylicznej. Granicę pomiędzy œrodkowym i tylnym dołem czaszki wytyczajš w odcinku poœrodkowym - krawędŸ grzbietu siodła, po bokach - górny brzeg piramidy koœci skroniowej. Granicę tylnš dołu stanowi obustronnie biegnšca szeroka i płytka bruzda zatoki poprzecznej. Poœrodku tylnego dołu czaszki znajduje się otwór wielki (foramen magnum), którym przechodzi rdzeń przedłużony ze swymi oponami, nerwy dodatkowe i tętnice kręgowe. Do przodu od otworu wielkiego cz꜏ podstawna koœci potylicznej wraz z tylnš częœciš trzonu koœci klinowej wytwarzajš pochyłoœ zwanš stokiem (clivus), na którym spoczywa rdzeń przedłużony i most. Poniżej bocznych ograniczeń otworu wielkiego podstawę kłykci potylicznych przebija kanał nerwu podjęzykowego. Między częœciš bocznš koœci potylicznej a tylnym brzegiem piramidy koœci skroniowej znajduje się, ograniczony wcięciami tych koœci, otwór szyjny (foramen jugulare), który stanowi drogę wyjœcia z jamy czaszki nerwów: językowo-gardłowego, błędnego i dodatkowego. Powyżej tego otworu na tylnej powierzchni piramidy koœci skroniowej znajduje się otwór słuchowy wewnętrzny (porus acusticus internus), prowadzšcy do przewodu słuchowego wewnętrznego (meatus acusticus internus). Zawartoœ tego przewodu stanowi nerw twarzowy (n. facialis) oraz nerw przedsionkowo-œlimakowy (n. vestibulocochlearis).Do tyłu od otworu wielkiego znajdujš się obustronnie dwa duże doły potyliczne. w których spoczywajš półkule móżdżku. Doły te sš oddzielone od siebie grzebieniem potylicznym wewnętrznym (crista occipitalis interna). Od strony górnej doły potyliczne dolne ogranicza bruzda zatoki poprzecznej (sulcus sinus transversi), która przedłuża się na cz꜏ sutkowš koœci skroniowej w bruzdę zatoki esowatej (sulcus sinus sigmoidei). Połšczenia koœci czaszki Połšczenia cišgłe koœci czaszki występujš jako chrzšstkozrosty więzozrosty, natomiast połšczeniem stawowym jest parzysty staw skroniowo-żuchwowy.Chrzšstkozrosty występujš głównie w podstawie czaszki, albowiem koœci wchodzšce w jej skład rozwijajš się na podłożu chrzęstnym. Więzozrosty występujš pod postaciš bardzo licznych szwów (suturae) lub jako ciemišczka (fronticuli). W sklepieniu czaszki występujš szwy: strzałkowy, wieńcowy i węgłowy. Nazwy pozostałych szwów czaszki pochodzš od koœci, które łšczš.Ciemišczka położone sš w kštach obu koœci ciemieniowych w liczbie szeœciu. Największe ciemišczko przednie (czołowe) leży w miejscu zetknięcia się szwu wieńcowego, strzałkowego i czołowego. Wraz ze wzrostem koœci czaszki ciemišczka zamykajš się w cišgu 1 roku życia, tylko ciemišczko przednie zamyka się w 2 roku życia.Znacznie póŸniej rozpoczyna się proces zanikania szwów, miejsce których zajmujš koœciozrosty. Większoœ szwów sklepienia czaszki kostnieje między 40 a 50 rokiem życia. Staw skroniowo-żuchwowy Staw skroniowo-żuchwowy (art. temporomandibularis) jest stawem parzystym złożonym o trzech kierunkach ruchu.Powierzchnie stawu skroniowo-żuchwowego tworzš ze strony koœci skroniowej wklęsło-wypukłe powierzchnie stawowe dołu żuchwowego (fossa mandibularis) i guzka stawowego (tuberculum articulare). Na żuchwie powierzchnię stawowš stanowi głowa żuchwy (caput mandibulae). Powierzchnie stawowe pokryte sš chrzšstkš włóknistš. W jamie stawu znajduje się kršżek stawowy (discus articularis), ustawiony w płaszczyŸnie poprzecznej, zroœnięty swym obwodem z błonš włóknistš torebki stawowej. Górna powierzchnia kršżka stawowego jest w częœci przedniej wklęsła, zaœ w częœci tylnej wypukła, dostosowujšc się do nieregularnego kształtu powierzchni stawowej koœci skroniowej. Dolna powierzchnia jest wklęsła i przylega do powierzchni stawowej głowy żuchwy.Torebka stawowa jest obszerna i luŸna, przymocowuje się do brzegów powierzchni stawowych.Torebkę wzmacniajš następujšce więzadła: więzadło boczne (lig. laterale), położone jest po stronie zewnętrznej stawu. Biegnie ono od nasady wyrostka jarzmowego do szyjki żuchwy, więzadło klinowo-żuchwowe (lig. sphenomantibulare) biegnie po stronie przyœrodkowej stawu, od kolca koœci klinowej do szyjki i gałęzi żuchwy, więzadło rylcowo-żuchwowe (lig. stylomandibulare) rozpięte jest między wyrostkiem rylcowatym a brzegiem tylnym i kštem żuchwy.W stawie skroniowo-żuchwowym odbywajš się ruchy w trzech kierunkach. Polegajš one na wysuwaniu i cofaniu żuchwy, opuszczaniu i podnoszeniu żuchwy oraz ruchy boczne, tzw. ruchy żucia. KO~CI, STAWY I WIZADŁA KOĽCZYNY GŁRNEJ Koœciec kończyny górnej (membrum superius) i kończyny dolnej (membrum inferius) jest zbudowany homologicznie. Każdy z nich składa się z podstawy, zwanej obręczš kończyny łšczšcej jš z tułowiem i z częœci wolnej. Obręcz kończyny górnej tworzy obustronnie obojczyk i łopatka, natomiast obręcz kończyny dolnej tworzš parzyste koœci miedniczne. Cz꜏ wolnš kończyny dzielimy na trzy zasadnicze odcinki: bliższy, œrodkowy i dalszy. Odcinek bliższy stanowi, odpowiednio koœ ramienna albo koœ udowa, œrodkowy - dwie koœci przedramienia albo dwie koœci goleni. Odcinek dalszy to szkielet ręki albo szkielet stopy.Kończyna górna człowieka w zwišzku z pionowš postawš ciała służy jako narzšd chwytny i ma konstrukcję wybitnie dynamicznš. Kończyna dolna pełni funkcje podporowe i lokomocyjne, i stšd w większym stopniu ma budowę statycznš. Koœci obręczy kończyny górnej Obręcz kończyny górnej (cingulum membri superioris) składa się z obojczyka, łopatki i w przeciwieństwie do obręczy kończyny dolnej charakteryzuje się znacznš ruchomoœciš. Obojczyk Obojczyk (clavicula) jest zbudowany na wzór koœci długich, lecz nie posiada jamy szpikowej. Wygięty jest na kształt litery S. Wyróżniamy na nim cz꜏ œrodkowš i dwa końce: przyœrodkowy i boczny.Cz꜏ œrodkowa w odcinku przyœrodkowym jest wygięta ku przodowi, w bocznym - ku tyłowi. Powierzchnia górna jest stosunkowo gładka i służy jako pole przyczepu dla mięœni. Dolna powierzchnia ma przy końcu mostkowym chropowate pole dla przyczepu więzadła, zwane wyciskiem więzadła żebrowo-obojczykowego (impressio lig. costoclavicularis). W pobliżu końca bocznego na dolnej powierzchni leży guzek stożkowaty (tuberculum conoideum) oraz bocznie, do przodu od niego - kresa czworoboczna (linea trapezoidea). Obie te wyniosłoœci sš miejscem przyczepu więzadła kruczoobojczykowego. Poœrodku powierzchni dolnej znajduje się otwór odżywczy (foramen nutricium).Koniec przyœrodkowy, czyli mostkowy (extremitas sternalis) jest zgrubiały i pokryty trójkštnš i nieco siodełkowatš powierzchniš stawowš mostkowš (facies articularis sternalis), która przylega do wcięcia obojczykowego mostka.Koniec boczny zwany barkowym (extremitas acromialis) jest spłaszczony i zakończony małš, owalnš i lekko wypukłš powierzchniš stawowš barkowš (facies articularis acromialis), przeznaczonš do połšczenia się z wyrostkiem barkowym łopatki. Łopatka Łopatka (scapula) jest typowš koœciš płaskš, trójkštnego kształtu, która przylega do tylnej œciany klatki piersiowej. Łopatka łšczy się stawowo z obojczykiem i koœciš ramiennš. Wyróżnia się na niej dwie powierzchnie, trzy brzegi i trzy kšty.Powierzchnia przednia zwana żebrowš (facies costalis) jest lekko wklęsła i zaopatrzona w kilka kres mięœniowych (lineae musculares), do których przymocowuje się mięsień podłopatkowy. Zagłębienie całej powierzchni nosi nazwę dołu podłopatkowego (fossa subcapularis). Powierzchnia tylna czyli grzbietowa (facies dorsalis) jest wypukła i przedzielona silnie wystajšcym grzebieniem łopatki na dwa doły: górny - mniejszy i głębszy to dół nadgrzebieniowy (fossa supraspinata) i dolny - większy i płytszy nosi nazwę dołu podgrzebieniowego (fossa infraspinata).Grzebień łopatki (spina scapulae) rozpoczyna się małym, trójkštnym polem na brzegu przyœrodkowym łopatki i wstępujšc w kierunku bocznym staje się coraz większy. Zakończony jest dużym, spłaszczonym wyrostkiem barkowym łopatki (acromion). Na jego brzegu przyœrodkowym znajduje się mała powierzchnia stawowa wyrostka barkowego (facies articularis acromii) dla połšczenia z obojczykiem.Brzeg przyœrodkowy łopatki (margo medialis) jest najcieńszym i najdłuższym brzegiem, ustawionym równolegle do kręgosłupa.Najkrótszy brzeg górny (margo superior) jest także cienki i ostry. W jego bocznym odcinku znajduje się małe wcięcie łopatki (incisura scapulae), które zamyka więzadło poprzeczne łopatki górne, tworzšc otwór dla przejœcia nerwu nadłopatkowego. Od górnego brzegu łopatki, bocznie od wcięcia łopatki, odchodzi skierowany ku przodowi wyrostek kruczy (processus coracoideus), który zagina się haczykowato w kierunku przednio-bocznym.Brzeg boczny (margo lateralis) jest najgrubszym z trzech brzegów i w swej górnej częœci przedłuża się w wydršżenie stawowe (cavitas glenoidalis), które tworzy panewkę stawu ramiennego. Poniżej wydršżenia znajduje się małe, chropowate pole zwane guzkiem podpanewkowym (tuberculum infraglenoidale) dla przyczepu głowy długiej mięœnia trójgłowego ramienia. Powyżej wydršżenia leży małe, chropowate pole zwane guzkiem nadpanewkowym (tuberculum supraglenoidale) dla przyczepu głowy długiej mięœnia dwugłowego ramienia. Brzeg przyœrodkowy z brzegiem bocznym ograniczajš kšt dolny łopatki (angulus inferior). Kšt górny (angulus superior) jest ograniczony przez brzeg przyœrodkowy i górny. Kšt boczny (angulus lateralis) jest tępy i zgrubiały, ograniczajš go górny i boczny brzeg łopatki. Kšt boczny jest oddzielony od reszty łopatki nieznacznym przewężeniem, zwanym szyjkš łopatki (collum scapulae). Koœci kończyny górnej wolnej Koœ ramienna Koœ ramienna (humerus) jest koœciš długš. Na nasadzie bliższej (epiphysis proximalis) znajduje się skierowana przyœrodkowo głowa koœci ramiennej (caput humeri), pokryta powierzchniš stawowš (facies articularis capitis humeri). Od reszty nasady bliższej głowę oddziela nieznaczne przewężenie zwane szyjkš anatomicznš (collum anatomicum). Pozostałš, bocznš cz꜏ nasady bliższej tworzš dwa guzki: ku przodowi wysunięty guzek mniejszy (tuberculum minus) i bocznie położony guzek większy (tuberculum majus). Od każdego guzka schodzi w dół na trzon koœci ramiennej odpowiednia listewka kostna, zwana odpowiednio grzebieniem guzka mniejszego (crista tuberculi minoris) i grzebieniem guzka większego (crista tuberculi majoris). Pomiędzy guzkami i grzebieniami biegnie rynienkowate zagłębienie zwane bruzdš międzyguzkowš (sulcus intertubercularis). W bruŸdzie tej przebiega œcięgno głowy długiej mięœnia dwugłowego ramienia. Całš nasadę bliższš oddziela od trzonu koœci szyjka chirurgiczna (collum chirurgicum).Trzon koœci ramiennej (corpus humeri) w odcinku bliższym jest obły, w częœci dalszej na przekroju poprzecznym - trójkštny. Dlatego też dopiero od połowy trzonu można odróżni wyraŸnie występujšce trzy brzegi i trzy powierzchnie. Brzeg przedni (margo anterior) i brzeg przyœrodkowy (margo medialis) ogranicza powierzchnię przedniš przyœrodkowš (facies anterior medialis), brzeg przedni i boczny (margo lateralis) ogranicza powierzchnię przedniš bocznš (facies anterior lateralis), a powierzchnia tylna (facies posterior) jest ograniczona przez brzeg boczny i przyœrodkowy. Na powierzchni przedniej bocznej w połowie długoœci trzonu znajduje się rozległe, chropowate pole, tzw. guzowatoœ naramienna (tuberositas deltoidea) dla przyczepu mięœnia naramiennego. Na powierzchni tylnej od góry i strony przyœrodkowej ku dołowi i bocznie biegnie płytka bruzda nerwu promieniowego (sulcus nervi radialis).Nasada dalsza (epiphysis distalis) koœci ramiennej jest szeroka i spłaszczona w kierunku przednio-tylnym. Składa się z kłykcia (condylus humeri) i dwóch nadkłykci: bocznego i przyœrodkowego (epicondylus lateralis et medialis). Oba nadkłykcie służš do przyczepu licznych mięœni i więzadeł.Kłykie koœci ramiennej jest podzielony płytkš bruzdš na większš cz꜏ przyœrodkowš zwanš bloczkiem (trochlea humeri) i mniejszš kulistš cz꜏ bocznš, stanowišcš główkę koœci ramiennej (capitulum humeri). Bloczek i główka sš pokryte powierzchniami stawowymi i biorš udział w wytworzeniu stawu łokciowego. Rynienkowato zagłębiona powierzchnia stawowa bloczka zestawia się z wcięciem bloczkowym koœci łokciowej, zaœ wypukła powierzchnia stawowa główki koœci ramiennej łšczy się z dołkiem stawowym głowy koœci promieniowej. Od przodu ponad główkš koœci ramiennej leży małe zagłębienie zwane dołem promieniowym (fossa radialis), powyżej bloczka znajduje się większe zagłębienie - dół dziobiasty (fossa coronoidea). Podczas zgięcia przedramienia w stawie łokciowym oba doły wypełniajš się: brzegiem przednim głowy koœci promieniowej - pierwszy, a wyrostkiem dziobiastym - drugi. Na stronie tylnej nad bloczkiem znajduje się głęboki dół łokciowy (fossa olecrani), do którego wchodzi podczas prostowania przedramienia wyrostek łokciowy koœci łokciowej. Na tylnej stronie nadkłykcia przyœrodkowego znajduje się bruzda nerwu łokciowego (sulcus n. ulnaris). Koœci przedramienia Koœciec przedramienia (ossa antebrachii) stanowiš dwie koœci: łokciowa i promieniowa, które sš ułożone równolegle do siebie w przedramieniu odwróconym, tzn. gdy dłoń skierowana jest do przodu. Koœ łokciowa jest dłuższa, ma silniej rozwiniętš nasadę bliższš i zajmuje w przedramieniu położenie przyœrodkowe czyli od strony palca pištego. Koœ promieniowa leży bocznie w przedramieniu po stronie kciuka. W położeniu nawróconym przedramienia, tzn. przy ręce skierowanej grzbietem do przodu, koœ łokciowa nie zmienia swego położenia, natomiast koœ promieniowa krzyżuje skoœnie od przodu koœ łokciowš. Koœ łokciowa głównie odpowiada za połšczenie ramienia z przedramieniem, stšd bardziej rozbudowana nasada bliższa. Koœ promieniowa służy do połšczenia przedramienia z rękš, dlatego ma bardziej rozbudowanš nasadę dalszš. Koœ łokciowa Koœ łokciowa (ulna) jest koœciš długš. Nasada bliższa (epiphysis proximalis) jest zaopatrzona w dwa wyrostki. Wyrostek tylny, większy, stanowi górne zakończenie koœci i nazywa się wyrostkiem łokciowym (olecranon). Mniejszy, niżej położony i skierowany swym wierzchołkiem do przodu to wyrostek dziobiasty (processus coronoideus). Oba wyrostki ograniczajš otwarte ku przodowi wcięcie bloczkowe (incisura trochlearis), pokryte powierzchniš stawowš do połšczenia z bloczkiem koœci ramiennej. Na powierzchni bocznej wyrostka dziobiastego znajduje się wcięcie promieniowe (incisura radialis), służšce do połšczenia stawowego z obwodem stawowym głowy koœci promieniowej. Pod wyrostkiem dziobiastym jest położona guzowatoœ łokciowa (turberositas ulnae), będšca polem końcowego przyczepu dla mięœnia ramiennego.Trzon koœci łokciowej (corpus ulnae) ma w przekroju poprzecznym kształt trójkštny. Wyróżniamy trzy brzegi ograniczajšce trzy powierzchnie: przedniš (facies anterior), przyœrodkowš (facies medialis) i tylnš (facies posterior). Brzeg przedni (margo anterior), lekko zaokršglony, oddziela powierzchnię przedniš od przyœrodkowej; brzeg tylny (margo posterior) przebiega pomiędzy powierzchniš przyœrodkowš i tylnš; najostrzejszy brzeg międzykostny (margo interosseus), skierowany bocznie, oddziela powierzchnię tylnš od przedniej i stanowi miejsce przyczepu błony międzykostnej łšczšcej trzony obu koœci przedramienia.Nasadę dalszš (epiphysis distalis) stanowi głowa koœci łokciowej (caput ulnae), przedłużajšca się po stronie przyœrodkowej w wyrostek rylcowaty (processus styloideus). Cz꜏ przednio-bocznš głowy pokrywa obwód stawowy (circumferentia articularis), który służy do połšczenia z wcięciem łokciowym koœci promieniowej. Głowa koœci łokciowej jest zakończona powierzchniš dla połšczenia z trójkštnš chrzšstkš, oddzielajšcš tę koœ od nadgarstka. Koœ promieniowa Koœ promieniowa (radius) jest koœciš długš o silnie rozwiniętej nasadzie dalszej, bowiem tylko ona z obu koœci przedramienia bezpoœrednio uczestniczy w połšczeniu stawowym przedramienia z rękš.Nasadę bliższš (epiphysis proximalis) koœci stanowi głowa (caput radii), na której sš położone dwie powierzchnie stawowe. Jedna wklęsła, skierowana ku górze - to dołek stawowy głowy (fovea articularis capitis), zestawiajšcy się z główkš koœci ramiennej. Drugš powierzchnię tworzy obwód stawowy głowy koœci promieniowej (circumferentia articularis capitis radii), przeznaczony do połšczenia z wcięciem promieniowym koœci łokciowej. Głowa oddzielona jest od trzonu szyjkš (colum radii). Poniżej szyjki, od strony przedniej znajduje się guzowatoœ koœci promieniowej (tuberositas radii), do której przymocowuje się œcięgno końcowe mięœnia dwugłowego ramienia.Trzon (corpus radii), podobnie jak w koœci łokciowej, jest na przekroju trójkštny i posiada analogiczne brzegi: przedni (margo anterior), tylny (margo posterior) i międzykostny (margo interosseus), skierowany w stronę przyœrodkowš, który jest miejscem przyczepu błony międzykostnej. Brzegi te ograniczajš następujšce powierzchnie: przedniš (facies anterior) - brzeg przedni i międzykostny, bocznš (facies lateralis) - brzeg przedni i tylny oraz tylnš (facies posterior) - brzeg tylny i międzykostny. Poœrodku powierzchni bocznej znajduje się nierównoœ zwana guzowatoœciš mięœnia nawrotnego (tuberositas pronatoria)Nasada dalsza (epiphysis distalis) koœci promieniowej jest silniej rozwinięta od nasady bliższej i nieco spłaszczona w kierunku przednio-tylnym. W swej częœci bocznej wydłuża się ku dołowi w wyrostek rylcowaty (processus styloideus), stanowišcy najniżej położony punkt przedramienia. Od strony przyœrodkowej nasada dalsza koœci promieniowej jest zaopatrzona we wcięcie łokciowe (incisura ulnaris), służšce do połšczenia z obwodem stawowym głowy koœci łokciowej. Dolna powierzchnia ma kształt czworokštny, jest lekko zagłębiona i pokryta dwudzielnš powierzchniš nadgarstkowš (facies articularis carpea). Cz꜏ boczna tej powierzchni zestawia się z koœciš łódeczkowatš, cz꜏ przyœrodkowa z koœciš księżycowatš nadgarstka. Koœci ręki Szkielet ręki (ossa manus) dzieli się na trzy odcinki: koœci nadgarstka, œródręcza i palców, obejmuje on dwadzieœcia siedem koœci. Koœci nadgarstka Koœci nadgarstka (ossa carpi) sš ułożone w dwu szeregach, po cztery w każdym. W szeregu bliższym (ordo proximalis), idšc od kciuka, znajdujš się kolejno następujšce koœci: koœ łódeczkowata (os scaphoideum), księżycowata (os lunatum), trójgraniasta (os triquetrum) i leżšca na jej powierzchni dłoniowej koœ grochowata (os pisiforme).Szereg dalszy (ordo distalis) utworzony jest przez położonš bocznie koœ czworobocznš większš (os trapezium), następnie kierujšc się w stronę przyœrodkowš spotykamy koœ czworobocznš mniejszš (os trapezoideum), koœ główkowatš (os capitatum) i koœ haczykowatš (os hamatum). Wszystkie koœci nadgarstka sš koœmi krótkimi i na każdej z nich,- z wyjštkiem koœci grochowatej; wyróżnia się szeœ powierzchni: bliższš, dalszš, przyœrodkowš, bocznš, dłoniowš i grzbietowš. W powierzchnie stawowe sš zaopatrzone te spoœród nich, które sš zwrócone do sšsiednich koœci. Pozostałe powierzchnie sš nierówne i stanowiš pola przyczepów więzadeł.Koœci nadgarstka w całoœci układajš się w taki sposób, że tworzš łuk wypukłoœciš zwrócony w kierunku grzbietu ręki. Po stronie dłoniowej powstaje w wyniku tego bruzda nadgarstka (sulcus carpi). Jest ona pogłębiona dwiema wyniosłoœciami: wzdłuż brzegu bocznego nadgarstka przebiega wyniosłoœ boczna czyli promieniowa (eminentia carpi radialis), utworzona przez guzek koœci łódeczkowatej i guzek koœci czworobocznej większej, zaœ wyniosłoœ przyœrodkowš czyli łokciowš (eminentia carpi ulnaris) tworzš koœ grochowata i haczyk koœci haczykowatej. Do obu tych wyniosłoœci umocowuje się poprzecznie biegnšce więzadło zwane troczkiem zginaczy, które zamyka bruzdę nadgarstka w kanał nadgarstka (canalis carpi). Przez kanał nadgarstka przebiegajš œcięgna mięœni zginaczy palców, nerwy i naczynia krwionoœne. Koœci œródręcza Koœci œródręcza (ossa metacarpalia) jest pię i należš do typu koœci długich. Na każdej z nich wyróżnia się nasadę bliższš zwanš podstawš koœci (basis), trzon (corpus) i nasadę dalszš, czyli głowę (caput). Na podstawie każdej koœci znajduje się powierzchnia stawowa zwrócona w kierunku bliższym, służšca do połšczenia stawowego z odpowiedniš koœciš nadgarstka. Na podstawach koœci od II do V występujš powierzchnie stawowe boczne dla połšczenia z sšsiednimi podstawami koœci œródręcza. Trzony koœci œródręcza sš przewężone i nieznacznie wygięte, wypukłoœciš skierowane do grzbietu ręki. Cztery przestrzenie miedzykostne œródręcza (spatia interossea metacarpi) sš wypełnione mięœniami międzykostnymi. Nasada dalsza zwana głowš jest pokryta powierzchniš stawowš, bierze ona udział w wytworzeniu połšczenia stawowego z paliczkiem bliższym odpowiedniego palca. Koœci palców Koœci palców (ossa digitorum manus) stanowiš tzw. paliczki (phalanges). Kciuk, czyli palec I, posiada tylko dwa paliczki, tj. bliższy (phalanx proximalis) i dalszy (phalanx distalis). Pozostałe palce, od II do V, sš zbudowane z trzech paliczków: bliższego, œrodkowego i dalszego (phalanx proximalis, media et distalis). Każdy paliczek zbudowany jest z podstawy (basis phalangis) będšcej nasadš bliższš koœci, trzonu (corpus phalangis) i nasady dalszej, wytwarzajšcej w paliczkach bliższych i œrodkowych głowę (caput phalangis), zaœ w paliczkach dalszych - guzowatoœ paliczka dalszego (tuberositas phalangis distalis). Na podstawach i głowach sš umieszczone powierzchnie stawowe, służšce do połšczeń stawowych między paliczkami każdego palca oraz do połšczenia bliższego paliczka z odpowiadajšcš mu koœciš œródręcza.Poszczególne palce majš następujšce nazwy: palec I - kciuk (pollex), palec II - wskazujšcy (index), palec III- œrodkowy (digitus medius), palec IV - obršczkowy (digitus anularis), palec V - mały (digitus minimus).Trzeszczki (ossa sesamoidea manus) stanowiš małe kosteczki, występujšce w zmiennej liczbie. Do stałych trzeszczek ręki zalicza się dwie, występujšce po stronie promieniowej i łokciowej głowy I koœci œródręcza. Połšczenia kończyny górnej Połšczenia kończyny górnej dzielimy na połšczenia obręczy kończyny górnej (junctuare cinguli membri superioris) i połšczenia kończyny górnej wolnej (junctuare membri superioris liberi). Z obu koœci obręczy tylko obojczyk łšczy się ze szkieletem osiowym w stawie mostkowo-obojczykowym. Obie koœci obręczy łšczš się w stawie barkowo-obojczykowym.Połšczenia kończyny górnej wolnej sš utworzone przez staw ramienny, staw łokciowy, połšczenia koœci przedramienia i stawy ręki. Stawy i więzozrosty obręczy kończyny górnej Staw mostkowo-obojczykowy Staw mostkowo-obojczykowy (articulatio sternoclavicularis) jest jedynym stawem łšczšcym obręcz kończyny górnej z koœcem osiowym. Powierzchnie stawowe tego stawu tworzš: powierzchnia stawowa końca mostkowego obojczyka (facies articularis sternalis) oraz wcięcie obojczykowe (incisura clavicularis) mostka wraz z przylegajšcš częœciš chrzšstki pierwszego żebra. Ukształtowanie powierzchni stawowych jest osobniczo bardzo zmienne. Zazwyczaj jednak obie powierzchnie majš kształt siodełkowaty i nie przylegajš œciœle do siebie. Między obu powierzchniami stawowymi znajduje się kršżek œródstawowy (discus articularis) zbudowany z chrzšstki włóknistej, który dzieli jamę stawowš na cz꜏ górno-bocznš i dolno-przyœrodkowš. Kršżek swym obwodem zrasta się z częœciš włóknistš torebki stawowej i chrzšstkš I żebra.Torebka stawowa jest luŸna, ale gruba i odporna na rozerwanie. Przymocowuje się ona do koœci wzdłuż brzegów powierzchni stawowych.Więzadła stawowe sš silne i wzmacniajš torebkę z wszystkich stron z wyjštkiem kšta przednio-dolnego.Więzadło mostkowo-obojczykowe przednie i tylne (lig. sternoclaviculare anterius et posterius) przebiega od końca mostkowego obojczyka - z przodu i z tyłu - do górnej częœci rękojeœci mostka. Więzadła te hamujš nadmierne ruchy obojczyka do przodu i do tyłu.Więzadło międzyobojczykowe (lig. interclaviculare) jest nieparzystym więzadłem, rozpiętym nad wcięciem szyjnym mostka. Przymocowuje się ono do końców mostkowych obu obojczyków. Więzadło to hamuje ruchy obojczyka w dół.Więzadło żebrowo-obojczykowe (lig. costoclaviculare) biegnie od chrzšstki I żebra ku górze i bocznie do wycisku tegoż więzadła na powierzchni dolnej obojczyka. Działa hamujšco na ruchy obojczyka ku górze, do przodu i do tyłu.Staw mostkowo-obojczykowy jest stawem kulistym, wieloosiowym. Można w nim wykona ruch obojczyka do przodu, ku tyłowi, w górę i w dół, a także obrót dookoła długiej osi obojczyka. Zakres ruchów jest jednak doœ ograniczony z uwagi na: 1) umocowanie bocznego czyli barkowego końca obojczyka do łopatki, 2) bliskie sšsiedztwo górnych żeber, 3) silne więzadła wzmacniajšce torebkę stawowš. Staw barkowo-obojczykowy Staw barkowo-obojczykowy (articulatio acromioclavicularis) łšczy obojczyk z łopatkš. Utworzony jest przez lekko wypukłš powierzchnię stawowš barkowš obojczyka (facies articularis acromialis) oraz przez odpowiednio do niej ukształtowanš, wklęsłš powierzchnię stawowš wyrostka barkowego łopatki (facies articularis acromalis). W jamie stawu często występuje kršżek stawowy (discus articularis) zbudowany z chrzšstki włóknistej.Torebka stawowa jest doœ luŸna, grubsza z przodu i przymocowuje się do koœci wzdłuż granic powierzchni stawowych. Górnš powierzchnię torebki stawowej wzmacnia szerokie, grube więzadło barkowo-obojczykowe (lig. acromioclaviculare), rozpięte między powierzchniš górnš końca barkowego obojczyka a wyrostkiem barkowym. Więzadło kruczo-obojczykowe (lig. coracoclaviculare) składa się z dwóch silnych pasm, tj. więzadła czworobocznego (lig. trapezoideum) odchodzšcego od kresy czworobocznej obojczyka i więzadła stożkowatego (lig. conoideum) odchodzšcego od guzka stożkowatego obojczyka. Oba kończš się na wyrostku kruczym łopatki.Ruchy w stawie barkowo-obojczykowym sš sprzężone z ruchami obojczyka w stawie mostkowo-obojczykowym. Umożliwiajš one unoszenie i obniżanie, wysuwanie do przodu i cofanie oraz nieznaczne ruchy obrotowe. Ogólnie bioršc zakres powyższych ruchów jest bardzo ograniczony. Oba stawy obojczykowe znacznie zwiększajš zakres ruchu ramienia we wszystkich kierunkach. Więzozrosty łopatki Więzadło kruczo-barkowe (lig. coracoacromiale) jest silnym, szerokim, czworokštnym pasmem, rozpiętym nad stawem ramiennym, a łšczšcym wyrostek barkowy i kruczy łopatki. Więzadło to wraz z dwoma wyrostkami, do których jest umocowane, wytwarza tzw. sklepienie stawu ramiennego (fornix humeri), chronišce staw przed urazami i koœ ramiennš przed wywichnięciem ku górze.Więzadło poprzeczne łopatki górne (lig. transversum scapulae superius) jest rozpięte nad wcięciem łopatki, zamykajšc je w otwór, przez który biegnie nerw nadłopatkowy. Połšczenia kończyny górnej Staw ramienny Staw ramienny (articulatio humeri) łšczy kończynę górnš wolnš z jej obręczš. Wypukłš powierzchnię tworzy powierzchnia stawowa głowy koœci ramiennej (facies articularis capitis humeri), pokryta chrzšstkš szklistš. Stanowi ona prawie 1/2 powierzchni kuli o promieniu około 2,5 cm. Panewka stawowa jest utworzona przez jajowatego kształtu wydršżenie stawowe (cavitas glenoidalis) łopatki, pokryte chrzšstkš szklistš. Chrzšstka ta na obwodzie jest grubsza i przechodzi w obršbek stawowy (labrum glenoidale) zbudowany z chrzšstki włóknistej. Obršbek stawowy powiększa i pogłębia powierzchnię stawowš, a tym samym utrwala ruchy w stawie. Stosunek powierzchni stawowej głowy do panewki ma się jak 4:1 i tylko 1/3 powierzchni stawowej głowy przylega do panewki. Ma to duże praktyczne znaczenie dla możliwoœci wykonywania obszernych ruchów.W zwišzku ze znacznš różnicš między wielkoœciš głowy oraz panewki i dużš ruchomoœciš stawu torebka stawowa jest luŸna i bardzo obszerna. Gdy ramię jest opuszczone, dolna cz꜏ torebki tworzy fałd skierowany do jamy pachowej, natomiast w odwiedzionym położeniu ramienia fałd ten wygładza się i następuje uwypuklenie się częœci górnej torebki stawowej. Torebka stawowa przymocowuje się na łopatce do obršbka stawowego, jedynie w częœci górnej przekracza tę linię, dochodzšc aż do nasady wyrostka kruczego. W ten sposób guzek nadpanewkowy zostaje włšczony do jamy stawu, a œcięgno poczštkowe głowy długiej mięœnia dwugłowego ramienia, przymocowane do guzka nadpanewkowego, w swym poczštkowym odcinku przebiega wewnštrz jamy stawowej. Na koœci ramiennej torebka stawowa przyczepia się do szyjki anatomicznej. Na wysokoœci bruzdy międzyguzkowej w warstwie włóknistej torebki znajduje się otwór, którym opuszcza jamę stawu œcięgno poczštkowe głowy długiej mięœnia dwugłowego ramienia.Torebkę stawowš wzmacniajš dwa więzadła. Więzadło kruczo-ramienne (lig. coracohumerale) jest silnym, płaskim pasmem, biegnšcym od podstawy wyrostka kruczego do obu guzków koœci ramiennej. Więzadło to wzmacnia górnš œcianę torebki i dŸwiga ciężar zwisajšcego ramienia, przeciwdziałajšc zsuwaniu się głowy koœci ramiennej z panewki stawu.Więzadło obršbkowo-ramienne (lig. glenohumerale) przebiega w głębokiej warstwie torebki stawowej, w jej œcianie górnej i przedniej, w zwišzku z czym jest niewidoczne od zewnštrz. Zazwyczaj składa się z trzech pasm rozpiętych między obršbkiem stawowym łopatki a szyjkš anatomicznš i ogranicza głównie ruchy obrotowe ramienia na zewnštrz. Poza tym torebkę stawowš wzmacniajš œcięgna mięœni przyczepiajšcych się do obu guzków koœci ramiennej.Staw ramienny jest stawem prostym, kulistym i wieloosiowym. W stawie tym można wykona ruchy dookoła trzech osi: 1) odwodzenie (abductio) i przywodzenie (adductio) - wokół osi strzałkowej, 2) unoszenie ramienia do przodu (anteversio humeri) czyli zginanie i unoszenie ramienia do tyłu (retroversio humeri) czyli prostowanie - wokół osi poprzecznej, 3) nawracanie (pronatio) i odwracanie (supinatio) dookoła osi podłużnej. W następstwie połšczenia ruchów zgięcia i prostowania z odwodzeniem i przywodzeniem powstajš ruchy obwodzenia (circumductio), w czasie których wolny koniec ramienia zatacza na swej drodze poprzecznie owalnš elipsę.W stawie ruch odwodzenia można wykona tylko do poziomu (90o), bowiem dalsze unoszenie uniemożliwia tzw. sklepienie stawu ramiennego (patrz wyżej), o które opiera się guzek większy koœci ramiennej. Unoszenie ramienia (elevatio humeri) powyżej poziomu odbywa się przy współudziale obu stawów obojczykowych i rotacji łopatki. Staw łokciowy Staw łokciowy (articulatio cubiti) jest stawem złożonym. Składa się z trzech połšczeń, objętych wspólnš torebkš stawowš. Dwa połšczenia, tj. cz꜏ ramienno-łokciowa i ramienno-promieniowa stawu łokciowego, stanowiš funkcjonalnie jednš całoœ, a ruch odbywa się w nich wokół wspólnej, poprzecznej osi stawu. Sš to ruchy zginania i prostowania. Trzeciš cz꜏ stawu łokciowego tworzy połšczenie promieniowo-łokciowe, zwane stawem promieniowo-łokciowym bliższym (articulatio radioulnaris proximalis), który należy do stawów typu obrotowego. Ruchy obrotowe przedramienia, tj. nawracanie i odwracanie, mogš się odbywa w tym stawie przy współudziale stawu promieniowo-łokciowego dalszego.W utworzeniu stawu łokciowego uczestniczš trzy pary powierzchni stawowych: 1) cz꜏ ramienno-łokciowš tworzy powierzchnia stawowa bloczka koœci ramiennej (trochlea humeri) i wcięcie bloczkowe koœci łokciowej (incisura trochlearis), 2) cz꜏ ramienno-promieniowa utworzona jest przez powierzchnię stawowš główki koœci ramiennej (capitulum humeri) i dołek stawowy głowy koœci promieniowej (fovea articularis capitis radii), 3) cz꜏ promieniowo-łokciowš tworzy wcięcie promieniowe koœci łokciowej (circumferentia articularis).Torebka stawowa jest doœ obszerna i cienka od przodu i tyłu, zaœ gruba i napięta po stronie bocznej i przyœrodkowej, gdzie jest wzmocniona silnymi więzadłami. Na koœci ramiennej torebka stawowa przymocowuje się poniżej obu nadkłykci, z przodu i z tyłu wzdłuż górnych granic dołu dziobiastego, promieniowego i dołu wyrostka łokciowego. Na koœci łokciowej przyczep torebki biegnie wzdłuż brzegów wcięcia bloczkowego i wcięcia promieniowego z wyjštkiem wierzchołków wyrostków: łokciowego i dziobiastego, które sš objęte torebkš i leżš wewnštrz jamy stawowej. Na koœci promieniowej linia przyczepu torebki przebiega dookoła szyjki.Dwa silne więzadła stanowiš wzmocnienie częœci ramienno-łokciowej i ramienno-promieniowej stawu łokciowego; sš to: więzadło poboczne łokciowe i promieniowe.Więzadło poboczne łokciowe (lig. collaterale ulnare) składa się z trzech częœci, łšczšcych się ze sobš na kształt trójkšta. Więzadło poboczne łokciowe łšczy nadkłykie przyœrodkowy koœci ramiennej z wcięciem bloczkowym (bliżej wyrostka łokciowego) i wyrostkiem dziobiastym koœci łokciowej. Cz꜏ poprzeczna tego więzadła, położona najniżej, tworzy więzadło Coopera.Więzadło poboczne promieniowe (lig. collaterale radiale) rozpoczyna się na nadkłykciu bocznym koœci ramiennej, biegnšc w dół rozdziela się na dwa pasma, z których jedno przymocowuje się na przedniej, drugie na tylnej krawędzi wcięcia promieniowego koœci łokciowej na wysokoœci szyjki koœci promieniowej. Przestrzeń między dwoma powyższymi pasmami wypełniajš pozostałe włókna, biegnšce od nadkłykcia bocznego do więzadła pierœcieniowatego. Dzięki temu, że koœ promieniowa jest wolna od przyczepów więzadeł, zachowuje swobodę ruchów obrotowych.Do wzmocnień stawu promieniowo-łokciowego bliższego należy więzadło pierœcieniowate i czworokštne.Więzadło pierœcieniowate (lig. anulare radii) przyczepia się do przedniego i tylnego brzegu wcięcia promieniowego koœci łokciowej. Obejmuje ono w swym przebiegu obwód stawowy głowy koœci promieniowej i nie pozwala na oddalenie się głowy od wcięcia oraz uniemożliwia przesuwanie się koœci promieniowej względem koœci łokciowej.Więzadło czworokštne (lig. quadratum) jest rozpięte poziomo między dolnym brzegiem wcięcia promieniowego koœci łokciowej, a odpowiadajšcš mu częœciš szyjki koœci promieniowej. Więzadło to napina się podczas ruchów nawracania i odwracania przedramienia.Staw łokciowy jako całoœ można zakwalifikowa do typu stawu zawiasowo-obrotowego o dwóch osiach ruchu, a œciœlej mówišc stanowi on staw œrubowo-obrotowy. Oœ poprzeczna przebiega przez bloczek i główkę koœci ramiennej; jest zatem wspólnš osiš dla połšczenia ramienno-łokciowego i ramienno-promieniowego. Wokół tej osi wykonuje się ruch zginania (flexio) i prostowania (extensio). W zasadzie ruchy zginania i prostowania zakreœlajš wycinek ruchu œrubowego. Druga oœ ruchu przebiega przez œrodek głowy koœci promieniowej, dalej biegnie skoœnie przez błonę międzykostnš i u dołu przez głowę koœci łokciowej. Jak z tego wynika oœ ruchu obrotowego jest wspólna dla obu stawów promieniowo-łokciowych: bliższego i dalszego. Stawy promieniowo-łokciowe sš stawami sprzężonymi, ruchy odbywajš się w nich równoczeœnie. Sš to ruchy nawracania (pronatio) i odwracania przedramienia (supinatio). Gdy staw łokciowy jest wyprostowany, oœ ruchu obrotowego przedłuża się ku górze przechodzšc przez œrodek głowy koœci ramiennej. Wskutek tego można dookoła tej samej osi wykona ruch obrotowy całej kończyny górnej w stawie ramiennym. Błona międzykostna przedramienia Błona międzykostna przedramienia (membrana interossea antebrachii) stanowi mocnš blaszkę włóknistš rozpiętš między brzegami międzykostnymi koœci promieniowej i łokciowej. W częœci œrodkowej jest ona najsilniejsza, zaœ w częœci górnej oraz dolnej traci jednolity przebieg i zawiera otwory przeznaczone do przejœcia naczyń krwionoœnych. W górnej częœci błona międzykostna kończy się silnš strunš skoœnš (chorda obliqua). Błona międzykostna jest silnie napięta w poœrednim położeniu przedramienia, tj. między ruchem nawracania i odwracania. Ma ona duże znaczenie jako czynnik hamujšcy podłużne przesuwanie się koœci promieniowej w stosunku do koœci łokciowej. Błona międzykostna stanowi także pole przyczepów licznych mięœni. Staw promieniowo-łokciowy dalszy Staw promieniowo-łokciowy dalszy (articulatio radioulnaris distalis) jest zbudowany podobnie do stawu promieniowo-łokciowego bliższego, z tš jednak różnicš, że koœ promieniowa i łokciowa zamieniły się rolami. Panewka stawu jest utworzona przez wcięcie łokciowe (incisura urnalis) koœci promieniowej, zaœ wypukłš powierzchnię stawowš tworzy obwód stawowy głowy koœci łokciowej (circumferentia articularis capitis ulnae), który nie biegnie jednak dookoła całej głowy, tak jak na koœci promieniowej, lecz zajmuje jedynie około połowy powierzchni obwodowej głowy. Do stawu promieniowo-łokciowego dalszego należy kršżek stawowy (discus articularis), który przylega do dolnej powierzchni głowy koœci łokciowej. Jest on przymocowany od strony przyœrodkowej do wyrostka rylcowatego koœci łokciowej, bocznie - do krawędzi między wcięciem łokciowym a powierzchniš stawowš nadgarstkowš koœci promieniowej. Kršżek stawowy jest dwuwklęsły; swš górnš powierzchniš jest zwrócony do głowy koœci łokciowej, dolnš zaœ - do koœci trójgraniastej nadgarstka. Kršżek ten oddziela jamę stawu promieniowo-łokciowego dalszego od jamy stawu promieniowo-nadgarstkowego.Torebka stawowa (capsula articularis) jest luŸna, lecz mocna i najgrubsza po stronie grzbietowej; ze względu na obecnoœ kršżka jama stawowa nie stanowi przestrzeni jednokształtnej. Załamana jest pod kštem prostym w ten sposób, że cz꜏ górna zawarta między koœciš promieniowš i łokciowš jest ustawiona w płaszczyŸnie strzałkowej, natomiast cz꜏ dolna, ograniczona dolnš powierzchniš głowy i kršżkiem stawowym, przebiega poziomo.Czynnoœciowo staw promieniowo-łokciowy dalszy jest sprzężony ze stawem promieniowo-łokciowym bliższym (o czym była mowa wyżej) i należy do stawów typu obrotowego. Stawy ręki Ręka (manus) zawdzięcza swš ruchomoœ licznym stawom, do których należš: staw promieniowo-nadgarstkowy, staw œródnadgarstkowy, połšczenia stawowe szeregu bliższego nadgarstka, połšczenia stawowe szeregu dalszego nadgarstka, stawy między szeregiem dalszym nadgarstka i koœmi œródręcza, stawy między koœmi œródręcza, stawy œródręczno-paliczkowe, stawy międzypaliczkowe. Staw promieniowo-nadgarstkowy Staw promieniowo-nadgarstkowy (articulatio radiocarpea) zwany jest także stawem bliższym ręki. Łšczy on koœ promieniowš i kršżek stawu promieniowo-łokciowego dalszego z trzema koœmi szeregu bliższego nadgarstka.Panewka stawowa jest utworzona przez powierzchnię stawowš nadgarstkowš koœci promieniowej (facies articularis carpea), którš od strony łokciowej uzupełnia powierzchnia stawowa kršżka stawowego (discus articularis). Powierzchnia wypukła ma kształt jajowaty i z wyjštkiem koœci grochowatej jest utworzona przez wszystkie koœci szeregu bliższego nadgarstka, tj. koœ łódeczkowatš, księżycowatš i trójgraniastš. Koœci te sš silnie złšczone ze sobš za poœrednictwem więzadeł międzykostnych nadgarstka.Torebka stawowa jest obszerna i luŸna; przyczepia się do brzegów powierzchni stawowych. Jest ona wzmocniona licznymi i silnymi więzadłami, które sš wspólne dla stawu promieniowo-nadgarstkowego i dalszych stawów nadgarstka.Staw promieniowo-nadgarstkowy jest stawem złożonym, eliptycznym o dwóch osiach ruchu. Główna oœ stawu biegnie poprzecznie i dookoła niej wykonuje się ruchy zginania dłoniowego ręki (flexio palmaris manus) i zginania grzbietowego ręki (flexio dorsalis manus). Dookoła osi dłoniowo-grzbietowej można rękę odwodzi w kierunku łokciowym (abductio ulnaris manus) i w kierunku promieniowym (abductio radialis manus). W następstwie kombinacji ruchów wykonuje się ruch obwodzenia ręki (circumductio manus). Staw œródnadgarstkowy Staw œródnadgarstkowy (articulatio mediocarpea), czyli staw dalszy ręki, jest stawem łšczšcym szereg bliższy z szeregiem dalszym koœci nadgarstka. Kształt szczeliny stawowej jest bardzo nieregularny, upodabnia się do poziomo ułożonej litery S. Torebka stawowa jest napięta po stronie dłoniowej, luŸna po stronie grzbietowej. Koœci w obu szeregach nadgarstka sš połšczone ze sobš więzadłami międzynadgarstkowymi międzykostnymi (lig. intercarpea interossea). Stawy międzynadgarstkowe Stawy międzynadgarstkowe (articulationes intercarpeae) występujš w obrębie szeregu bliższego i dalszego nadgarstka, łšczš przylegajšce do siebie koœci. Jamy tych stawów otwierajš się do stawu œródnadgarstkowego. Staw koœci grochowatej (articulatio ossis pisiformis) jest najbardziej ruchomym z wszystkich międzynadgarstkowych stawów, ponieważ ma bardzo luŸnš torebkę stawowš. Staw ten łšczy koœ grochowatš z koœciš trójgraniastš. Stawy nadgarstkowo-œródręczne Stawy nadgarstkowo-œródręczne (articulationes carpometacarpeae) sš utworzone przez powierzchnie stawowe dalsze każdej koœci szeregu dalszego nadgarstka oraz przez powierzchnie stawowe bliższe podstaw koœci œródręcza.Stawy międzyœródręczne (articulationes intermetacarpeae) występujš w liczbie trzech stawów, a tworzš je zwrócone ku sobie powierzchnie stawowe podstaw od II do V koœci œródręcza.Stawy nadgarstkowo-œródręczne i międzyœródręczne, z wyjštkiem stawu nadgarstkowo-œródręcznego kciuka, sš stawami płaskimi, z wybitnie napiętymi torebkami stawowymi i więzadłami. Z tego względu koœci szeregu dalszego nadgarstka i koœci œródręcza stanowiš zwartš całoœ, która porusza się nieznacznie w stosunku do szeregu bliższego i do przedramienia.Staw nadgarstkowo-œródręczny kciuka (articulatio carpometacarpea pollicis) stanowi całkowicie odrębny staw. Należy on do stawów typu siodełkowatego, który w tak czystej formie nigdzie indziej w ustroju nie występuje. Powierzchnia stawowa koœci czworobocznej większej i powierzchnia stawowa podstawy I koœci œródręcza sš ukształtowane siodełkowato i dopasowane do siebie. Torebka stawowa jest obszerna i luŸna.Ruchy w stawie nadgarstkowo-œródręcznym kciuka odbywajš się wokół dwóch głównych osi. Jedna oœ jest ustawiona w kierunku dłoniowo-grzbietowym; w stosunku do niej odbywajš się ruchy odwodzenia (abductio pollicis) i przywodzenia kciuka (adductio pollicis). Druga oœ biegnie w kierunku promieniowo-łokciowym czyli poprzecznie; dookoła niej odbywajš się ruchy przeciwstawiania kciuka (oppositio pollicis) i powrotu do wyjœciowego położenia czyli odprowadzenia (repositio pollicis). Kombinacja ruchów odwodzenia i przywodzenia z ruchami przeciwstawiania i odprowadzania prowadzi do ruchów obwodzenia (circumductio). Ruchy kciuka sš zatem wielostronne, a ruch przeciwstawiania kciuka umożliwia jego współpracę z pozostałymi palcami, dzięki czemu żaden inny palec nie może zastšpi kciuka w jego czynnoœci chwytnej.Opisane wyżej stawy bliższej częœci ręki majš w zasadzie wspólny aparat więzadłowy, gdyż szereg spoœród przebiegajšcych tu więzadeł dotyczy zazwyczaj nie jednego lecz większej liczby stawów. Pasma więzadłowe łšczšce poszczególne koœci na ogół nie dajš się odgraniczy od siebie. Prócz więzadeł czynnikiem ochronnym stawów ręki sš liczne i bardzo silne œcięgna mięœni, które zstępujšc z przedramienia na rękę pokrywajš i otaczajš stawy.Końce dalsze obu koœci przedramienia sš zespolone z koœmi szeregu bliższego nadgarstka znacznie silniej po stronie promieniowej. Do więzadeł wzmacniajšcych stawy ręki należš: Więzadło poboczne promieniowe nadgarstka (lig. collaterale carpi radiale), rozpięte między wyrostkiem rylcowatym koœci promieniowej a koœciš łódeczkowatš hamuje ono ruchy odwodzenia łokciowego ręki. Więzadło poboczne łokciowe nadgarstka (lig. collaterale carpi ulnare) biegnie od wyrostka rylcowatego koœci łokciowej do koœci grochowatej i trójgraniastej; hamuje ono ruchy odwodzenia promieniowego ręki. Więzadło promieniowo-nadgarstkowe dłoniowe (lig. radiocarpeum palmare) rozpoczyna się na brzegu dłoniowym powierzchni stawowej nadgarstkowej koœci promieniowej i wyrostku rylcowatym, i pasmami dochodzi do koœci księżycowatej, trójgraniastej i główkowatej. Więzadło promieniowo-nadgarstkowe grzbietowe (lig. radiocarpeum dorsale) odchodzi od brzegu powierzchni stawowej koœci promieniowej po stronie grzbietowej i kończy się na powierzchni grzbietowej koœci szeregu bliższego nadgarstka. Więzadło łokciowo-nadgarstkowe dłoniowe (lig. ulnocarpeum palmare) rozpoczyna się na wyrostku rylcowatym koœci łokciowej, a kończy się na koœci księżycowatej i trójgraniastej.Więzadła te napinajš się w ruchach zgięcia grzbietowego bšdŸ dłoniowego ręki.Koœci szeregu bliższego nadgarstka sš połšczone ze sobš za poœrednictwem: Więzadła łukowatego grzbietowego i dłoniowego nadgarstka (lig. arcuatum carpi dorsale et palmare). Więzadeł nadgarstkowych dłoniowych, grzbietowych i międzykostnych (ligg. intercarpea palmaria, dorsalia et interossea).Trzeciš grupę tworzš więzadła wzmacniajšce, głównie stawy nadgarstkowo-œródręczne i międzyœródręczne. Należš do nich: Więzadła nadgarstkowo-œródręczne dłoniowe i grzbietowe (ligg. arpometacarpea palmaria et dorsalia). Więzadła œródręczne dłoniowe, grzbietowe i międzykostne (ligg. etacarpea palmaria, dorsalia et interossea), które wzmacniajš torebki stawów międzyœródręcznych.Na szczególnš uwagę zasługuje: Więzadło rozpięte między wyniosłoœciš promieniowš i łokciowš nadgarstka, zwane troczkiem zginaczy (retinaculum flexorum), dawniej - więzadłem poprzecznym nadgarstka. Więzadło to zamyka bruzdę nadgarstka (sulcus carpi) w kanał nadgarstka (canalis carpi) i chroni przebiegajšce w nim œcięgna mięœni, naczynia krwionoœne i nerwy przed możliwoœciš urazu. Stawy œródręczno-paliczkowe Stawy œródręczno-paliczkowe II-V (articulationes metacarpophalangeae) czynnoœciowo odpowiadajš stawom kulistym. Wypukłš powierzchnię stawowš tworzš głowy koœci œródręcza, wklęsłš - dołki stawowe położone na podstawie paliczków członów bliższych palców. Torebka stawowa jest luŸna i cienka, wzmocniona po stronie promieniowej i łokciowej więzadłami pobocznymi (ligg. collateralia), które napinajš się silnie w położeniu zgięcia stawu i przeciwdziałajš wtedy ruchom bocznym palców. Ponadto między głowami koœci œródręcza (od II do V) przebiega więzadło poprzeczne głębokie œródręcza (lig. metacarpeum transversum profundum), które ogranicza nadmierne odwodzenie palców. W stawach œródręczno-paliczkowych można wykona ruchy zginania (flexio) i prostowania (extensio) wokół osi poprzecznej oraz ruch odwodzenia (abductio) i przywodzenia (adductio) dookoła osi grzbietowo-dłoniowej. Zakres ruchów odwodzenia jest największy, gdy palce sš wyprostowane. Z kombinacji ruchów zgięcia i prostowania oraz odwodzenia i przywodzenia powstajš ruchy obwodzenia. Stawy œródręczno-paliczkowe należš do stawów kulistych o ograniczonej ruchomoœci, bowiem nie można w nich wykona czynnych ruchów obrotowych.Staw œródręczno-paliczkowy kciuka (articulatio metacarpophalangea pollicis) w przeciwieństwie do pozostałych stawów œródręcznopaliczkowych jest stawem zawiasowym. Ma on podobnš budowę do stawów międzypaliczkowych palców. W stawie tym można wykona tylko ruchy wokół osi poprzecznej, tj. zgięcie (flexio) i wyprost (extensio). Stawy międzypaliczkowe ręki Stawy międzypaliczkowe ręki (articulationes interphalangeae manus) łšczš ze sobš paliczki każdego palca. W kciuku występuje tylko jeden staw międzypaliczkowy, natomiast w palcach od II do V znajdujš się po dwa takie stawy, tj. stawy międzypaliczkowe bliższe i dalsze. Torebkę stawowš każdego stawu międzypaliczkowego wzmacniajš silne więzadła poboczne (ligg. collateralia), które zabezpieczajš ruchy członów palców w każdym położeniu stawu. Pod względem budowy zarówno stawy międzypaliczkowe bliższe, jak i dalsze należš do stawów zawiasowych. Oœ ruchu przebiega poprzecznie, w zwišzku z czym możliwe sš ruchy zginania (flexio) i prostowania (extensio). KOœCI, STAWY I WIZADŁA KOĽCZYNY DOLNEJ Koœciec kończyny dolnej składa się z obręczy kończyny dolnej i koœca kończyny dolnej wolnej. Koœciec kończyny dolnej wolnej dzieli się na trzy odcinki: koœ udowš, koœci podudzia (koœ piszczelowš i strzałkowš) oraz szkielet stopy (7 koœci stępu, 5 koœci œródstopia i 14 koœci palców stopy). Koœci obręczy kończyny dolnej W skład koœci obręczy kończyny dolnej (cingulum membri inferioris) u dorosłego osobnika wchodzš dwie koœci miedniczne. Obie koœci miedniczne obejmujš u dołu szkielet osiowy i wraz z koœciš krzyżowš ograniczajš miednicę (pelvis). Koœ miedniczna Koœ miedniczna (os coxae) jest największš i najszerszš koœciš szkieletu o kształcie nieregularnym. Najwęższa jest w częœci œrodkowej, a poszerza się ku dołowi i ku górze. We wczesnych latach życia każda koœ miedniczna składa się z trzech koœci połšczonych chrzšstkš. Sš to: koœ biodrowa (os ilium) skierowana ku górze, koœ kulszowa (os ischii) skierowana ku dołowi i do tyłu oraz koœ łonowa (os pubis) położona u dołu z przodu. Trzy powyższe koœci łšczš się ze sobš poœrodku koœci miednicznej w miejscu, gdzie po stronie zewnętrznej znajduje się duży, głęboki dół zwany panewkš (acetabulum). W utworzeniu panewki uczestniczš zatem wszystkie trzy koœci budujšce koœ miednicznš. Koœ biodrowa Koœ biodrowa (os ilium) stanowi największy odcinek koœci miednicznej i składa się z trzonu oraz talerza. Granicę między powyższymi składowymi koœci biodrowej, po stronie wewnętrznej koœci, tworzy kresa łukowata (linea arcuata).Trzon koœci biodrowej (corpus ossis ilii) stanowi dolnš, zgrubiałš cz꜏ koœci i wytwarza ok. 2/5 panewki. Po stronie wewnętrznej na granicy przejœcia trzonu koœci biodrowej w trzon koœci łonowej znajduje się małe wzniesienie, zwane wyniosłoœciš biodrowo-łonowš (eminentia iliopubica).Talerz koœci biodrowej (ala ossis ilii) ogranicza bocznie miednicę większš. Odróżniamy na nim powierzchnię poœladkowš (facies glutea), skierowanš bocznie i ku tyłowi oraz powierzchnię krzyżowo-miednicznš (facies sacropelvina), lekko zagłębionš w częœci przedniej i skierowanš do œwiatła miednicy większej. Górnš krawędŸ talerza biodrowego stanowi grzebień biodrowy (crista iliaca).Powierzchnia poœladkowa, czyli zewnętrzna jest lekko wypukła i stosunkowo gładka. Służy ona za miejsce przyczepu trzech mięœni poœladkowych, których przyczepy sš oddzielone kresami. Najkrótsza - kresa poœladkowa tylna (linea glutea posterior) biegnie pionowo w tylnej częœci powierzchni poœladkowej i ogranicza małe, chropowate pole, na którym znajduje się cz꜏ przyczepu mięœnia poœladkowego wielkiego. Kresa poœladkowa przednia (linea glutea anterior) jest najdłuższa, biegnie łukowato od góry i przodu ku tyłowi i do dołu. Między niš, a kresš tylnš i grzebieniem biodrowym jest położone pole przyczepu mięœnia poœladkowego œredniego. Trzecia, to kresa poœladkowa dolna (linea glutea inferior), przebiegajšca nad panewkš, jest najsłabiej zaznaczona. Między niš, a kresš poœladkowš przedniš znajduje się przyczep mięœnia poœladkowego małego.Powierzchnia krzyżowo-miedniczna (facies sacropelvina) czyli wewnętrzna, jest oddzielona u dołu od trzonu koœci biodrowej kresš łukowatš (linea arcuata). Przedni odcinek tej powierzchni, gładki i wklęsły, stanowi dół biodrowy (fossa iliaca), który jest miejscem przyczepu mięœnia biodrowego. Odcinek tylny powierzchni wewnętrznej w swej częœci przednio-dolnej stanowi powierzchnię stawowš koœci biodrowej, służšcš do połšczenia się z koœciš krzyżowš. Z uwagi na kształt nosi ona nazwę powierzchni uchowatej (facies auricularis). Odcinek tylno-górny, silnie chropowaty, tworzy guzowatoœ biodrowš (tuberositas iliaca), do której przyczepiajš się więzadła krzyżowo-biodrowe międzykostne i mięœnie.Grzebień biodrowy (crista iliaca) stanowi górny, zgrubiały brzeg talerza. Rozpoczyna się wystajšcym ku przodowi kolcem biodrowym przednim górnym (spina iliaca anterior superior) a kończy wystajšcym ku tyłowi kolcem biodrowym tylnym górnym (spina iliaca posterior superior). Poniżej kolca przedniego górnego znajduje się kolec biodrowy przedni dolny (spina iliaca anterior inferior). Podobnie na brzegu tylnym, pod kolcem tylnym górnym, jest kolec biodrowy tylny dolny (spina iliaca posterior inferior). Na grzebieniu biodrowym można wyróżni trzy mniej więcej równolegle do siebie biegnšce listewki kostne: wargę zewnętrznš (labium externum), wargę wewnętrznš (labium internum) i między nimi poœrodku położonš i zaznaczonš najsłabiej - kresę poœredniš (linea intermedia). Sš one miejscem przyczepu mięœni brzucha. Koœ kulszowa Koœ kulszowa (os ischii) tworzy tylno-dolny odcinek koœci miednicznej. Składa się z trzonu i gałęzi.Trzon koœci kulszowej (corpus ossis ischii) tworzy około 2/5 panewki. Na brzegu tylnym trzonu wystaje ku tyłowi wybitnie ostro zakończony kolec kulszowy (spina ischiadica), który oddziela położone wyżej wcięcie kulszowe większe (incisura ischiadica major) od wcięcia kulszowego mniejszego (incisura ischiadica minor). Poniżej wcięcia kulszowego mniejszego trzon przechodzi pod kštem prostym w gałšŸ koœci kulszowej. Tylna powierzchnia tego odcinka, chropowata i wypukła, tworzy guz kulszowy (tuber ischiadicum). W pozycji siedzšcej miednica opiera się o podłoże na obu guzach kulszowych.GałšŸ koœci kulszowej (ramus ossis ischii) stanowi spłaszczonš cienkš cz꜏ tej koœci; odchodzi od dolnej częœci trzonu pod kštem prostym i biegnie przyœrodkowo do przodu, łšczšc się z gałęziš dolnš koœci łonowej. Koœ łonowa Koœ łonowa (os pubis) stanowi przednio-dolnš cz꜏ koœci miednicznej. Składa się z trzonu, gałęzi górnej i gałęzi dolnej.Trzon koœci łonowej (corpus ossis pubis) wytwarza 1/5 cz꜏ panewki. Przyœrodkowo i nieco do przodu od panewki znajduje się na trzonie wyniosłoœ biodrowo-łonowa (eminentia iliopubica), utworzona wspólnie przez koœ łonowš i biodrowš.GałšŸ górna koœci łonowej (ramus superior ossis pubis) odchodzi od trzonu w kierunku przednio-przyœrodkowym. Na przekroju poprzecznym ma kształt trójkštny. Jej najostrzejszy brzeg górny stanowi grzebień koœci łonowej (pecten ossis pubis), który ku tyłowi i górze przedłuża się w kresę łukowatš. Obustronnie biegnšcy grzebień łonowy, kresa łukowata oraz linia biegnšca między powierzchniš miednicznš a podstawš koœci krzyżowej wytwarzajš kresę granicznš (linea terminalis), która oddziela miednicę większš od miednicy mniejszej. Grzebień koœci łonowej jest zakończony przyœrodkowo z przodu małym guzkiem łonowym (tuberculum pubicum). Drugi, przedni brzeg gałęzi górnej, biegnšcy od guzka łonowego w kierunku panewki, nosi nazwę grzebienia zasłonowego (crista obturatoria). Grzebień ten wraz z brzegiem tylnym ogranicza bruzdę zasłonowš (sulcus obturatorius). W miejscu przejœcia gałęzi górnej w gałšŸ dolnš koœci łonowej znajduje się, skierowana przyœrodkowo, powierzchnia spojeniowa (facies symphysialis) dla połšczenia z koœciš łonowš strony przeciwległej.GałšŸ dolna (ramus inferior ossis pubis) jest wšska i płaska, kieruje się w dół i bocznie od gałęzi górnej, przechodzšc w gałšŸ koœci kulszowej. Obie gałęzie koœci łonowej i gałšŸ koœci kulszowej ograniczajš otwór zasłoniony (foramen obturatum). Otwór zamyka błona zasłonowa z wyjštkiem bruzdy zasłonowej, która tworzy kanał zasłonowy. Panewka W miejscu zroœnięcia się trzonów wszystkich trzech koœci tworzšcych koœ miednicznš, po stronie zewnętrznej, znajduje się głęboki dół zwany panewkš (acetabulum). Wgłębienie to obejmuje wysoki wał kostny, przerwany u dołu tzw. wcięciem panewki (incisura acetabuli). Wcięcie panewki prowadzi do okršgłego chropowatego dna czyli dołu panewki (fossa acetabuli). Dół ten otacza podkowiastego kształtu gładka powierzchnia stawowa zwana powierzchniš księżycowatš (facies lunata). Panewka służy do połšczenia stawowego koœci miednicznej z koœciš udowš. Koœci kończyny dolnej wolnej Koœ udowa Koœ udowa (femur) jest najdłuższš i najmocniejszš koœciš szkieletu. Położenie jej jest nieco skoœne w stosunku do osi pionowej. W zwišzku z tym w pionowej postawie ciała górne końce obu koœci udowych sš bardziej oddalone od siebie, niż końce dolne. Koœ udowa, jak każda koœ długa, składa się z trzonu i dwóch nasad - bliższej i dalszej.Nasadę bliższš koœci udowej (epiphysis proxinralis femoris) tworzy głowa (caput femoris) i szyjka (collum femoris). Na głowie znajduje się powierzchnia stawowa głowy (facies articularis capitis), służšca do połšczenia się z powierzchniš księżycowatš panewki. W swej częœci przyœrodkowej ma ona chropowate wgłębienie - dołek głowy (fovea capitis), do którego przyczepia się więzadło głowy koœci udowej. Szyjka łšczy głowę z trzonem pod kštem otwartym przyœrodkowo. Wielkoœ tego kšta, który jest zawarty między długš osiš szyjki i trzonu, wynosi u dorosłego osobnika przeciętnie 135o.Trzon koœci udowej (corpus femoris) jest lekko wypukły ku przodowi. W swej częœci górnej, w miejscu złšczenia się z szyjkš, posiada dwa wydatne guzy zwane krętarzami. Krętarz większy (trochanter major) jest dużš, czteroœciennš wyniosłoœciš skierowanš ku górze w przedłużeniu trzonu i położonš bocznie od szyjki koœci udowej. U podstawy powierzchni przyœrodkowej krętarza większego znajduje się dół krętarzowy (fossa trochanterica).Krętarz mniejszy (trochanter minor) jest położony niżej i przyœrodkowo od krętarza większego. Oba krętarze sš połšczone z tyłu wyraŸnie zaznaczonym grzebieniem międzykrętarzowym (crista intertrochanterica); od przodu zaœ łšczy je mniej wyraŸna kresa międzykrętarzowa (linea intertrochanterica). Kresa międzykrętarzowa biegnie skoœnie od krętarza większego ku dołowi i przyœrodkowo, następnie zbacza poniżej krętarza mniejszego ku tyłowi i łšczy się z wargš przyœrodkowš kresy chropawej.Trzon koœci udowej jest od strony przedniej, przyœrodkowej i bocznej doœ gładki; nie wyróżnia się na nim brzegów ani powierzchni. Wzdłuż trzonu po stronie tylnej przebiega kresa chropawa (linea aspera), która składa się z dwóch warg: przyœrodkowej i bocznej (labium mediale et laterale). Obie wargi kresy chropawej rozchodzš się ku dołowi i kończš na odpowiednich nadkłykciach: przyœrodkowym i bocznym, ograniczajšc trójkštne pole zwane powierzchniš podkolanowš (facies poplitea). Ku górze warga przyœrodkowa rozdwaja się na słabo zaznaczonš linię dochodzšcš do krętarza mniejszego zwanš kresš grzebieniowš (linea pectinea) oraz na czeœ przyœrodkowš, która nie dochodzi do krętarza mniejszego lecz go omija i łšczy się z kresš międzykrętarzowš. Warga boczna przechodzi w swym górnym odcinku w chropowate pole zwane guzowatoœciš poœladkowš (tuberositas glutea), do której przyczepia się cz꜏ mięœnia poœladkowego wielkiego.Nasada dalsza koœci udowej (epiphysis distalis femoris) jest wybitnie zgrubiała i składa się z dwóch kłykci: większego przyœrodkowego (condylus medialis), i mniejszego bocznego (condylus lateralis). Kłykcie sš silnie uwypuklone w płaszczyŸnie strzałkowej i zaopatrzone w powierzchnie stawowe (facies articulares). Oba kłykcie najsilniej uwypuklajš się ku tyłowi, gdzie sš oddzielone od siebie głębokim dołem międzykłykciowym (fossa intercondylaris). Dół ten od tyłu i góry jest ograniczony poprzecznie biegnšcš kresš międzykłykciowš (linea intercondylaris). Powierzchnie stawowe kłykci koœci udowej, oddzielone dołem międzykłykciowym, sš przeznaczone do połšczenia stawowego z kłykciami koœci piszczelowej. W przedniej częœci powierzchnie te zlewajš się ze sobš, tworzšc tzw. powierzchnię rzepkowš (facies patellaris), która jest poœrodku rynienkowato wklęsła. Powierzchnie boczne kłykci sš chropowate, uwypuklone i tworzš nadkłykcie. Powyżej kłykcia przyœrodkowego znajduje się nadkłykie przyœrodkowy (epicondylus medialis), a powyżej kłykcia bocznego - nadkłykie boczny (epicondylus lateralis). Rzepka Rzepka (patella) jest to spłaszczona koœ kształtu trójkštnego z zaokršglonymi brzegami. Rzepka jest włšczona w œcięgno mięœnia czworogłowego uda i dzięki swemu położeniu chroni staw kolanowy od przodu. Powierzchnia przednia rzepki jest nierówna i do niej przyczepia się cz꜏ włókien œcięgna mięœnia czworogłowego uda. Powierzchnia tylna gładka, stanowi powierzchnię stawowš (facies articularis), podzielonš podłużnie biegnšcym wzniesieniem na cz꜏ bocznš i przyœrodkowš. Powierzchnia ta jest przeznaczona do połšczenia z powierzchniš rzepkowš koœci udowej. Najszerszy i najgrubszy brzeg górny stanowi podstawę rzepki (basis patellae); brzegi boczne, kierujšc się zbieżnie ku dołowi, łšczš się w tzw. wierzchołku rzepki (apex patellae). Koœci goleni Koœciec goleni lub podudzia (ossa cruris) składa się z dwóch koœci długich: piszczelowej i strzałkowej. Koœ piszczelowa jest znacznie silniej zbudowana od strzałki, gdyż tylko ona dŸwiga ciężar ciała i łšczy się stawowo z koœciš udowš. Koœ piszczelowa odpowiada w przedramieniu koœci promieniowej i wespół z koœciš strzałkowš, z którš łšczy się swym końcem bliższym i dalszym, ogranicza przestrzeń międzykostnš goleni (spatium interosseum cruris). Koœ piszczelowa Koœ piszczelowa (tibia) jest koœciš długš, wyróżnia się na niej silnie rozwiniętš nasadę bliższš, trzon i nasadę dalszš.Nasadę bliższš (epiphysis proximalis tibiae) koœci piszczelowej tworzš dwa kłykcie: większy kłykie przyœrodkowy (condylus medialis) i nieco mniejszy kłykie boczny (condylus lateralis). Na każdym kłykciu znajduje się, skierowana ku górze, powierzchnia stawowa górna (facies articularis superior). Powierzchnia kłykcia przyœrodkowego jest większa, kształtu owalnego i głębsza, niż powierzchnia kłykcia bocznego, która jest krótsza i bardziej płaska. Poœrodku między powierzchniami stawowymi górnymi znajduje się wyniosłoœ międzykłykciowa (eminentia intercondylaris). Oddziela ona od siebie, położone z tyłu i z przodu, pole międzykłykciowe tylne (area intercondylaris posterior). Od pola międzykłykciowego przedniego (area intercondylaris anterior). Oba pola stanowiš miejsca przyczepu więzadeł krzyżowych stawu kolanowego. Na kłykciu bocznym, na jego powierzchni przednio-bocznej znajduje się słabo zaznaczone wzniesienie, do którego przyczepia się pasmo biodrowo-piszczelowe powięzi szerokiej uda (tractus iliotibialis fasciae latae). Z tyłu i bocznie leży mała, nieznacznie zagłębiona powierzchnia stawowa (facies articularis fibularis), służšca do zestawienia z głowš strzałki.Trzon koœci piszczelowej (corpus tibiae) posiada trzy brzegi i trzy powierzchnie. Esowato wygięty, najostrzejszy - to brzeg przedni (margo anterior). Brzeg przyœrodkowy (margo medialis) jest zaokršglony, a brzeg skierowany do boku nosi nazwę brzegu międzykostnego (margo interosseus), gdyż służy jako miejsce przyczepu błony międzykostnej podudzia. Przedni i przyœrodkowy brzeg ograniczajš powierzchnię przyœrodkowš (facies medialis). Między brzegiem przednim i międzykostnym położona jest powierzchnia boczna (facies lateralis), zaœ powierzchnię tylnš (facies posterior) ogranicza brzeg międzykostny i brzeg przyœrodkowy. Brzeg przedni w swym górnym odcinku przechodzi w znaczne zgrubienie zwane guzowatoœciš piszczeli (tuberositas tibiae), do której przymocowuje się więzadło rzepki. W górnej częœci powierzchni tylnej koœci piszczelowej biegnie skoœnie od góry ku dołowi i od strony bocznej ku przyœrodkowej listewka kostna zwana kresš m. płaszczkowatego (linea musculi solei).Nasada dalsza koœci piszczelowej (epiphysis distalis) w swej przyœrodkowej częœci wydłuża się, tworzšc kostkę przyœrodkowš (malleolus medialis), która po stronie bocznej jest pokryta powierzchniš stawowš kostki (facies articularis malleoli), służšcš do połšczenia się z bloczkiem koœci skokowej. Druga powierzchnia stawowa jest skierowana ku dołowi i przeznaczona do połšczenia koœci piszczelowej z koœciš skokowš. Jest ona znacznie większa, ma kształt czworokštny i nosi nazwę powierzchni stawowej dolnej (facies articularis inferior). Po stronie bocznej nasady dalszej koœci piszczelowej znajduje się wcięcie strzałkowe (incisura fibularis), do którego przylega końcowy odcinek trzonu koœci strzałkowej, połšczonej z koœciš piszczelowš za poœrednictwem więzozrostu. Koœ strzałkowa Strzałka (fibula) jest położona bocznie od koœci piszczelowej. Jest znacznie cieńsza i nie bierze udziału w budowie stawu kolanowego.Nasadę bliższš (epiphysis proximalis) stanowi głowa koœci strzałkowej (caput fibulae), która ku górze przechodzi w wierzchołek głowy strzałki (apex capitis fibulae). Od strony przyœrodkowej głowa jest pokryta stosunkowo płaskš powierzchniš stawowš głowy strzałki (facies articularis capitis fibulae), która bierze udział w wytworzeniu stawu piszczelowo-strzałkowego.Na trzonie koœci strzałkowej (corpus fibulae) wyróżniamy trzy powierzchnie i trzy brzegi. Powierzchnia przyœrodkowa (facies medialis) jest oddzielona od powierzchni bocznej (facies lateralis) brzegiem przednim (margo anterior), który jest najostrzejszy i rozwidla się w kierunku nasady dalszej. Powierzchnia tylna (facies posterior), największa z trzech powierzchni, jest położona między brzegiem tylnym (margo posterior) i brzegiem międzykostnym (margo interosseus). Na powierzchni tylnej znajduje się grzebień przyœrodkowy (crista medialis), który w dolnej częœci zlewa się z brzegiem międzykostnym.Nasadę dalszš strzałki (epiphysis' distalis fibulae) tworzy kostka boczna (malleolus lateralis). Jest ona spłaszczona w kierunku boczno-przyœrodkowym, większa i niżej wysunięta od kostki przyœrodkowej. Na jej przyœrodkowej stronie znajduje się trójkštna powierzchnia stawowa kostki (facies articularis malleoli), przeznaczona do połšczenia z koœciš skokowš. Koœci stopy Koœci stopy (ossa pedis), podobnie jak szkielet ręki, można podzieli na trzy odcinki: tylny, œrodkowy i przedni. Odcinek tylny, najlepiej rozwinięty, tworzš koœci stępu (ossa tarsi), cz꜏ œrodkowa - to koœci œródstopia (ossa metatarsalia), odcinek przedni, najkrótszy, jest utworzony z koœci palców stopy (ossa digitorum pedis). Koœci stępu W skład stępu (tarsus) wchodzi siedem koœci: skokowa, piętowa, łódkowata, trzy koœci klinowate i koœ szeœcienna. Koœ skokowa i piętowa położone w tylnej częœci stępu stanowiš szereg bliższy (ordo proximalis), trzy koœci klinowate i koœ szeœcienna tworzš szereg dalszy (ordo distalis). Natomiast koœ łódkowata zajmuje położenie między koœmi szeregu bliższego i dalszego. Obie koœci szeregu bliższego, tj. koœ skokowa i pod niš leżšca koœ piętowa, rozwojowo odpowiadajš czterem koœciom szeregu bliższego nadgarstka. Koœci szeregu dalszego sš rozmieszczone w ten sposób, że koœ klinowata przyœrodkowa leży przy brzegu przyœrodkowym stopy, następnie kierujšc się do brzegu bocznego występujš kolejno: koœ klinowata poœrednia, boczna i koœ szeœcienna. Jak już wyżej zaznaczono, koœ łódkowata zajmuje położenie poœrednie między koœciš skokowš a trzema koœmi klinowatymi, nie należy do żadnego z dwóch szeregów. Koœci szeregu dalszego, które łšczš się do przodu z pięcioma koœmi œródstopia, rozwojowo odpowiadajš koœciom szeregu dalszego nadgarstka. Jedynie koœ łódkowata nie ma odpowiednika w nadgarstku. Koœ skokowa Koœ skokowa (talus) łšczy się od góry z koœmi podudzia, u dołu z koœciš piętowš, z przodu zaœ z koœciš łódkowatš. Większš tylnš cz꜏ koœci stanowi trzon (corpus tali), który ku przodowi przewęża się w szyjkę (collum tali), zaœ zaokršglony, przedni koniec koœci stanowi głowę (caput tali). Górna cz꜏ trzonu tworzy bloczek koœci skokowej (trochlea tali), zaopatrzony w trzy powierzchnie stawowe. Największa z nich, skierowana ku górze oraz opadajšca i zwężajšca się ku tyłowi to powierzchnia górna (facies superior) zestawiajšca się z powierzchniš stawowš dolnš koœci piszczelowej. Od strony przyœrodkowej na bloczku znajduje się powierzchnia kostkowa przyœrodkowa (facies malleolaris medialis), a od strony bocznej - większa, trójkštnego kształtu powierzchnia kostkowa boczna (facies malleolaris lateralis). Obie powierzchnie kostkowe wraz z powierzchniš stawowš górnš bloczka biorš udział w utworzeniu stawu skokowo-goleniowego. Powierzchnia kostkowa boczna ku dołowi przedłuża się w wyrostek boczny (processus lateralis tali), zaœ w przedłużeniu powierzchni stawowej górnej ku tyłowi wystaje wyrostek tylny koœci skokowej (processus posterior tali). Wyrostek tylny jest przedzielony bruzdš œcięgna mięœnia zginacza długiego palucha (sulcus tendinis m. flexoris hallucis longi) na guzek boczny i przyœrodkowy (tuberculum laterale et mediale).Na dolnej stronie trzonu koœci skokowej znajduje się duża, czworokštna powierzchnia stawowa piętowa tylna (facies articularis calcanea posterior). U dołu na wysokoœci szyjki koœci skokowej przebiega w poprzek i nieco skoœnie bruzda koœci skokowej (sulcus tali), która z takš samš bruzdš na koœci piętowej tworzy zatokę stępu (sinus tarsi). Do przodu od bruzdy znajdujš się dwie powierzchnie stawowe, służšce do połšczenia koœci skokowej z koœciš piętowš. Należš do nich: powierzchnia stawowa piętowa œrodkowa (facies articularis calcanea media) i położona na dolnej stronie głowy powierzchnia stawowa piętowa przednia (facies articularis calcanea anterior). Głowa koœci skokowej jest skierowana wypukłoœciš w przód i pokryta powierzchniš stawowš łódkowš (facies articularis navicularis). Koœ piętowa Koœ piętowa (calcaneus) jest największš koœciš stępu, położonš pod koœciš skokowš. Składa się z trzonu (corpus calcanei) i trzech wyrostków. Największym wyrostkiem, stanowišcym zgrubiałš tylnš cz꜏ koœci, jest guz koœci piętowej (tuber calcanei). Jego dolna, chropowata powierzchnia stanowi punkt podparcia stopy. Od strony tylnej na guzie piętowym przymocowuje się œcięgno końcowe mięœnia trójgłowego łydki.Najmniejszy wyrostek położony na bocznej powierzchni trzonu to bloczek strzałkowy (trochlea peronealis), pod którym biegnie œcięgno mięœnia strzałkowego długiego. Poœrodku koœci, bliżej górnego brzegu powierzchni przyœrodkowej, odchodzi od trzonu tzw. podpórka koœci skokowej (sustentaculm tali). Jest to występ kostny w kształcie gzymsu, skierowany przyœrodkowo.Trzy powierzchnie stawowe położone na trzonie i skierowane ku górze służš do połšczenia się koœci piętowej z koœciš skokowš. Należš do nich: największa powierzchnia stawowa skokowa tylna (facies articularis talaris posterior), położona na podpórce skokowej powierzchnia stawowa skokowa œrodkowa (facies articularis talaris media) i najmniejsza powierzchnia stawowa skokowa przednia (facies articularis talaris anterior). Między powierzchniš stawowš skokowš tylnš, a œrodkowš i przedniš znajduje się bruzda koœci piętowej (sulcus calcanei), która w połšczeniu z takš samš bruzdš koœci skokowej tworzy zatokę stępu (sinus tarsi). Powierzchnia trzonu skierowana do przodu stanowi powierzchnię stawowš szeœciennš (facies articularis cuboidea).Pod podpórkš skokowš biegnie bruzda œcięgna mięœnia zginacza długiego palucha (sulcus tendinis m. flexoris hallucis longi). Koœ łódkowata Koœ łódkowata (os naviculare) leży po przyœrodkowej stronie stępu między głowš koœci skokowej a trzema koœmi klinowatymi. Od przodu i od tyłu posiada odpowiednie powierzchnie stawowe (facies articulares) do połšczenia z powyższymi koœmi. Na powierzchni dolnej, bliżej brzegu przyœrodkowego, znajduje się guzowatoœ koœci łódkowatej (tuberositas ossis navicularis). Koœci klinowate Koœ klinowata przyœrodkowa, poœrednia i boczna (os cuneiforme mediale, intermedium et laterale) sš zbudowane na kształt klina, ułożone szeregowo obok siebie. Koœ klinowata przyœrodkowa i boczna sš zwrócone podstawami w stronę podeszwy, zaœ koœ klinowata poœrednia podstawš kieruje się ku górze. Od strony tylnej koœci klinowate łšczš się stawowo z koœciš łódkowatš, zaœ z przodu posiadajš powierzchnie stawowe dla połšczenia z I, II i III koœciš œródstopia. Koœ szeœcienna Koœ szeœcienna (os cuboideum) jest największš koœciš szeregu dalszego. Leży między koœciš piętowš oraz koœmi œródstopia IV i V, dla których posiada odpowiednie powierzchnie stawowe. Powierzchnia przyœrodkowa jest zaopatrzona w powierzchnię stawowš do połšczenia z koœciš klinowatš bocznš. Koœci œródstopia Podobnie jak w œródręczu wyróżnia się pię koœci œródstopia (ossa metatarsalia). Odpowiadajš one kształtem i ogólnš charakterystykš koœciom œródręcza. Koœ I œródstopia jest najkrótsza i grubsza od pozostałych, a II jest najdłuższa. W każdej koœci wyróżnia się podstawę (basis), trzon (corpus) i głowę (caput). Podstawy koœci œródstopia sš zaopatrzone w powierzchnie stawowe do połšczenia z szeregiem dalszym koœci stępu oraz w koœciach od II do V powierzchnie stawowe przeznaczone dla wzajemnego połšczenia. Na bocznym brzegu podstawy V koœci œródstopia znajduje się silna guzowatoœ, wyczuwalna pod skórš. Trzony koœci œródstopia sš przewężone i niewielkš wypukłoœciš skierowane do grzbietu stopy. Głowy koœci œródstopia sš zaopatrzone w powierzchnie stawowe do połšczenia z paliczkami bliższymi. Koœci palców stopy Koœci palców stopy (ossa digitorum pedis) także odpowiadajš ogólnš budowš i liczbš koœciom palców ręki. Paliczki sš tu jednak znacznie mniejsze i krótsze od analogicznych paliczków palców ręki. Palec I zwany paluchem (hallux) posiada, podobnie jak kciuk, tylko dwa silnie rozwinięte paliczki. Pozostałe palce posiadajš po trzy paliczki.Po stronie podeszwowej sš położone trzeszczki stopy (ossa sesamoidea). Największa spoœród nich to trzeszczka przyœrodkowa i boczna palucha (os sesamoideum mediale et laterale hallucis), leżšce na wysokoœci głowy I koœci œródstopia. Połšczenia kończyny dolnej Połšczenia koœci kończyny dolnej dzielimy na połšczenia obręczy (juncturae cinguli) i połšczenia kończyny dolnej wolnej (juncturae membri inferioris liberi). Obręcz kończyny dolnej utworzona przez obie koœci miedniczne łšczy się parzystym stawem krzyżowo-biodrowym. Od przodu koœci miedniczne łšczš się spojeniem łonowym. Połšczenia te uzupełniajš połšczenia więzozrostowe miednicy. Połšczenia kończyny dolnej wolnej sš utworzone przez: staw biodrowy, staw kolanowy, połšczenia koœci goleni i stawy stopy. Połšczenia obręczy kończyny dolnej Staw krzyżowo-biodrowy Staw krzyżowo-biodrowy (articulatio sacroiliaca) jest stawem prostym, płaskim, łšczšcym obustronnie obręcz kończyny dolnej z koœciš krzyżowš.Powierzchnie stawowe tego stawu tworzš powierzchnie uchowate (facies articulares) koœci biodrowej i koœci krzyżowej. Sš one pokryte chrzšstkš stawowš, która jest znacznie grubsza na koœci krzyżowej. Jama stawowa jest wšska, a torebka stawowa (capsula articularis) silnie napięta, przyczepia się wzdłuż brzegów powierzchni stawowych.Więzadła stawu krzyżowo-biodrowego dzielš się na więzadła bezpoœrednie i poœrednie. Do pierwszej grupy należš:Więzadła krzyżowo-biodrowe brzuszne (ligg. sacroiliaca ventralia), rozpięte w postaci licznych cienkich pasm między koœciš krzyżowš i biodrowš z przedniej strony torebki stawowej.Więzadła krzyżowo-biodrowe grzbietowe (ligg. sacroiliaca dorsalia) wzmacniajš tylnš cz꜏ torebki stawowej.Więzadła krzyżowo-biodrowe międzykostne (ligg. sacroiliaca interossea) występujš w postaci najkrótszych, silnych pasm łšcznotkankowych, wypełniajšcych szczelinę zawartš między guzowatoœciš koœci krzyżowej a guzowatoœciš koœci biodrowej.Więzadła poœrednie stawu krzyżowo-biodrowego sš dłuższe od więzadeł bezpoœrednich i bardziej oddalone od stawu.Więzadło biodrowo-lędŸwiowe (lig. iliolumbale) stanowi mocne płaskie pasmo, rozpoczynajšce się na wyrostkach żebrowych dwóch ostatnich kręgów lędŸwiowych, a kończšce się na przyœrodkowym odcinku grzebienia biodrowego.Więzadło krzyżowo-guzowe (lig. acrotuberale) rozpoczyna się wachlarzowato w tylnym odcinku koœci biodrowej oraz na brzegu bocznym koœci krzyżowej i guzicznej, a kończy się na guzie kulszowym.Więzadło krzyżowo-kolcowe (lig. acrospinale), znacznie cieńsze i krótsze od poprzedniego, rozpoczyna się na brzegu bocznym koœci krzyżowej i koœci guzicznej. Więzadło to dochodzi do kolca kulszowego.Oba powyższe więzadła zamykajš od tyłu œwiatło miednicy mniejszej oraz przekształcajš wcięcia kulszowe - większe i mniejsze - w otwór kulszowy większy (foramen ischiadicum majus) i niżej położony otwór kulszowy mniejszy (foramen ischiadicum minus). Przez oba otwory przechodzš mięœnie, naczynia i nerwy. Z uwagi na bardzo małš ruchomoœ staw krzyżowo-biodrowy należy do stawów półœcisłych. Spojenie łonowe Spojenie łonowe (symphysis pubica) jest bezpoœrednim połšczeniem koœci miednicznych od przodu. Powierzchnie spojeniowe (facies symphysiales) obu koœci łonowych sš pokryte chrzšstkš szklistš, do której jest przymocowany kršżek międzyłonowy (discus interpubicus). Jest on zbudowany z chrzšstki włóknistej, ma kształt klina, podstawš skierowanego ku przodowi. Wewnštrz kršżka międzyłonowego znajduje się szczelinowata, podłużna jama spojenia (cavum symphyseos) zawierajšca maŸ stawowš. Od strony górnej spojenie łonowe jest wzmocnione rozpiętym między guzkami łonowymi i przytwierdzonym także do kršżka więzadłem łonowym górnym (lig. pubicum superius). Od strony dolnej przebiega, łšczšc gałęzie dolne koœci łonowej, więzadło łukowate łonowe (lig. arcuatum pubis). Gałęzie dolne koœci łonowej tworzš kšt podłonowy (angulus subpubicus), ostrzejszy u mężczyzn, natomiast zbieżny przebieg gałęzi kulszowych i dolnych gałęzi łonowych tworzy łuk łonowy (arcus pubis). Ruchomoœ spojenia łonowego jest bardzo mała, gdyż ograniczajš jš stawy krzyżowo-biodrowe. Błona zasłonowa i więzadło pachwinowe W obrębie miednicy mniejszej œciana boczna jest uzupełniona silnš błonš łšcznotkankowš, która zamyka otwór zasłoniony i z uwagi na to nosi nazwę błony zasłonowej (membrana obturatoria). Tylko w górnej częœci pozostawia wolnš przestrzeń, przekształcajšc bruzdę zasłonowš w kanał zasłonowy (canalis obturatorius), poprzez który wychodzš z miednicy nerwy i naczynia zasłonowe.W obrębie miednicy większej biegnie długie, obłe więzadło pachwinowe (lig. inquinale), rozpięte między kolcem biodrowym przednim górnym a guzkiem łonowym. Daje się ono łatwo wyczu poprzez skórę i jest widoczne z zewnštrz jako tzw. bruzda pachwinowa (sulcus inguinalis). Więzadło pachwinowe wraz z brzegiem przednim miednicy ograniczajš przestrzeń dla przejœcia mięœni, naczyń i nerwów z jamy brzusznej na kończynę dolnš. Miednica jako całoœ Miednicę (pelvis) tworzš bocznie położone dwie koœci miedniczne i od tyłu złšczona z nimi koœ krzyżowa. Kresa graniczna (linea terminalis) dzieli miednicę na cz꜏ górnš - miednicę większš (pelvis major), która jest niższa i szersza, i cz꜏ dolnš - miednicę mniejszš (pelvis minor), która jest znacznie węższa. Kresa graniczna biegnie od wzgórka (promontorium), utworzonego przez przedni brzeg ostatniego kršżka międzykręgowego, wzdłuż kresy łukowatej (linea arcuata) koœci biodrowej, po czym dalej kieruje się do spojenia łonowego jako grzebień koœci łonowej (pecten ossis pubis).Miednica większa jest szeroko otwarta ku górze i do przodu. Od strony tylnej ogranicza jš kręgosłup lędŸwiowy, bocznie - talerze koœci biodrowych. Topograficznie miednica większa należy do jamy brzusznej. Miednica mniejsza stanowi kanał ograniczony od tyłu koœciš krzyżowš i guzicznš, od strony bocznej - koœmi kulszowymi i częœciowo biodrowymi; od przodu zamykajš spojenie łonowe. Granicę oddzielajšcš miednicę większš od mniejszej stanowi płaszczyzna wejœcia miednicy (planum aditus pelvis), zwana otworem górnym miednicy (apertura pelvis superior). Wyjœcie miednicy (exitus pelvis) lub otwór dolny miednicy (apertura pelvis inferior) ograniczajš gałęzie koœci kulszowych i gałęzie dolne koœci łonowych, więzadła krzyżowo-guzowe i wierzchołek koœci guzicznej.W żadnej innej częœci szkieletu różnice płci nie zaznaczajš się tak wyraŸnie, jak w budowie miednicy. U mężczyzn miednica jest wšska, wysoka, u kobiet - niska i posiada znacznie szersze œwiatło, szczególnie w obrębie miednicy mniejszej. Jeżeli przyrównamy œwiatło miednicy do odcinka stożka, to miednica kobieca jest odcinkiem stożka położonym bliżej podstawy, miednica męska stanowi natomiast odcinek stożka odcięty bliżej wierzchołka. Wymiary miednicy Wyczuwalne punkty kostne miednicy pozwalajš na poprowadzenie pomiarów, które szczególnie u kobiet majš duże znaczenie. Na tej podstawie można wnioskowa o wymiarach miednicy mniejszej, która u kobiet jest kanałem rodnym. Wyróżnia się trzy zasadnicze wymiary: sprzężna anatomiczna (conjugata anatomica), wymiar poprzeczny (diameter transversa) i wymiar skoœny (diameter obliqua). Sprzężna anatomiczna (wymiar strzałkowy) to odległoœ między wzgórkiem (kšt lędŸwiowo-krzyżowy) a górnym brzegiem spojenia łonowego. Wymiar poprzeczny to największa odległoœ między dwoma punktami kresy granicznej w płaszczyŸnie czołowej. Wymiar skoœny obejmuje odległoœ stawu krzyżowo-biodrowego do wyniosłoœci biodrowo-łonowej strony przeciwległej.Do wymiarów miednicy większej należy: szerokoœ miednicy mierzona między bocznie położonymi punktami grzebieni biodrowych, szerokoœ międzykolcowa jest wyznaczona odległoœciš między kolcami biodrowymi przednimi górnymi, szerokoœ międzykrętarzowa - mierzona między bocznie położonymi punktami krętarzy większych i sprzężna zewnętrzna - odległoœ od górnego brzegu spojenia łonowego do wyrostka kolczystego V kręgu lędŸwiowego. Natomiast pochylenie miednicy wyznaczone jest kštem rozwartym między płaszczyznš poziomš, a płaszczyznš wejœcia miednicy. Połšczenia kończyny dolnej wolnej Staw biodrowy Staw biodrowy (articulatio coxae) łšczy miednicę z częœciš wolnš kończyny dolnej. Jest stawem kulisto-panewkowym, prostym, wieloosiowym.Powierzchnie stawowe tworzš: powierzchnia księżycowata (facies lunata) panewki koœci miednicznej i wypukła powierzchnia stawowa głowy koœci udowej (facies articularis capitis femoris). Powierzchnie stawowe pokrywa chrzšstka szklista, która w obrębie panewki przedłuża się powyżej jej brzegu w chrzšstkę włóknistš wytwarzajšc obršbek panewkowy (labrum acetabulare). Tylko w dolnej częœci panewki obršbek nie zrasta się z jej brzegiem, lecz przechodzi ponad wcięciem panewki i wytwarza więzadło poprzeczne panewki (lig transversum acetabuli). Więzadło to przekształca wcięcie w otwór. Poprzez otwór ten przechodzi do dna panewki tętnica, unaczyniajšca tkankę tłuszczowš dołu panewki, więzadło głowy i głowę koœci udowej, do której podšża wewnštrz tego więzadła. Dół panewki nie jest pokryty chrzšstkš stawowš; wypełnia go tkanka tłuszczowa i rozpoczynajšce się tu więzadło głowy koœci udowej (lig. capitis femoris), które swój przyczep końcowy posiada w dołku głowy koœci udowej.Torebka stawowa w porównaniu z torebkš stawu ramiennego jest krótsza i bardziej napięta. Pod względem gruboœci i mocy żaden inny staw ustroju ludzkiego jej nie dorównuje. Na koœci miednicznej torebka rozpoczyna się na kostnym ograniczeniu panewki, włšczajšc obršbek do jamy stawu. Na koœci udowej przyczepia się z przodu do kresy międzykrętarzowej, z tyłu zaœ dochodzi tylko do połowy długoœci szyjki. W przeciwieństwie do stawu ramiennego torebkę stawu biodrowego wzmacniajš liczne i bardzo silne więzadła.Więzadło biodrowo-udowe (lig. iliofemorale) jest najmocniejszym więzadłem ustroju. Wzmacnia ono przedniš œcianę torebki stawowej. Więzadło biodrowo-udowe przypomina swym kształtem odwróconš literę V. Skierowany ku górze wierzchołek przymocowuje się do kolca biodrowego przedniego dolnego. Następnie biegnie ono rozbieżnie dwoma pasmami: pasmo górne kończy się w górnej częœci kresy międzykrętarzowej, pasmo przednie przyczepia się wzdłuż kresy międzykrętarzowej. Więzadło to hamuje ruchy prostowania uda, a także ogranicza ruch przywodzenia, nawracania i odwracania. Ma to duże znaczenie podczas chodu, czy biegu, kiedy kończyna zakroczna siłš bezwładnoœci dšży ku tyłowi. Więzadło to ma również znaczenie dla utrzymania stawu w normalnym położeniu w pozycji stojšcej. Więzadło biodrowo-udowe może dŸwiga ciężar do 350 kg i jest tak mocne, że nawet przy zwichnięciu stawu biodrowego nie ulega zerwaniu.Więzadło kulszowo-udowe (lig. ischiofemorale) wzmacnia tylnš œcianę torebki. Rozpoczyna się ono grubym i szerokim pasmem na trzonie koœci kulszowej, w przyczepie końcowym dzieli się w ten sposób, że cz꜏ włókien przymocowuje się do przedniej częœci krętarza większego, pozostałe zaœ wplatajš się w warstwę okrężnš. Więzadło to hamuje ruchy nawracania i przywodzenia uda.Więzadło łonowo-udowe (lig. pubofemorale) biegnie po stronie przyœrodkowej stawu, od trzonu i gałęzi górnej koœci łonowej do krętarza mniejszego i warstwy okrężnej. Ogranicza ono głównie ruchy odwodzenia uda i jest najsłabszym więzadłem stawu biodrowego.Warstwa okrężna (zona orbicularis) przebiega dookoła najwęższego miejsca szyjki po wewnętrznej stronie błony włóknistej torebki stawowej w postaci silnego, okrężnego pierœcienia. Powstaje ona głównie z włókien więzadła kulszowo-udowego i łonowo-udowego. Wskutek tego połšczenia z więzadłami o przebiegu podłużnym warstwa okrężna przesuwa się wraz z nimi podczas ruchów stawu biodrowego. Ponieważ jest ona znacznie węższa od równika głowy koœci udowej i obejmuje jš u dołu, nie pozwala na wysunięcie się głowy z panewki.Staw biodrowy jest stawem kulistym, panewkowym, w zwišzku z czym ruchy mogš się w nim odbywa - podobnie jak w stawie ramiennym - dookoła niezliczonej liczby osi, z których wyróżnia się trzy główne. Zakres ruchu jest jednak znacznie mniejszy, niż w stawie ramiennym. Ruchy zgięcia (flexio) i prostowania (extensio) osišgajš największy zakres, gdy udo jest lekko odwiedzione. Jeszcze wybitniejsze ruchy sš możliwe do wykonania przy zgiętym stawie kolanowym, ustaje wtedy hamujšce działanie mięœni tylnych uda.Ruchy odwodzenia (abductio) i przywodzenia (adductio) dookoła osi strzałkowej osišgajš największy zakres, gdy udo jest zgięte w stawie biodrowym.Dookoła osi pionowej wykonuje się ruchy nawracania (pronatio) i odwracania uda (supinatio) lub w ustalonym położeniu kończyny wolnej - skręty miednicy. Stopień ruchomoœci wzrasta także w położeniu zgięcia i odwiedzenia uda w stawie biodrowym. Zakres ruchu nawracania jest zawsze większy od zakresu odwracania uda. Przez kombinację ruchów przywodzenia i odwodzenia oraz zginania i prostowania możemy wykona tzw. ruch obwodzenia (circumductio). Staw kolanowy Staw kolanowy (articulatio genus) jest największym stawem ustroju ludzkiego. Łšczy on udo z goleniš, przy czym ze strony podudzia tylko koœ piszczelowa uczestniczy w tym połšczeniu. Staw kolanowy jest stawem złożonym, gdyż biorš w nim udział trzy koœci: udowa, piszczelowa i rzepka. Wypukłš powierzchnię stawowš tworzš oba kłykcie koœci udowej (condyli femoris), które przylegajš do lekko zagłębionych powierzchni stawowych górnych kłykci koœci piszczelowej (facies articulares superiores), Od przodu przylega do kłykci koœci udowej rzepka (patella), uzupełniajšc niejako panewkę stawowš. Powierzchnię stawowš pokrywa gruba warstwa chrzšstki szklistej, wskutek czego zwiększa się sprężystoœ stawu, a wstrzšsy powstajšce podczas chodzenia, biegów i skoków zostajš wybitnie zmniejszone.W jamie stawu znajdujš się ruchome uzupełnienia panewki w postaci dwóch przesuwalnych, półksiężycowatych tworów włóknisto-chrzęstnych, zwanych łškotkami. Łškotka boczna (meniscus lateralis) jest krótsza i silniej zakrzywiona od łškotki przyœrodkowej (meniscus medialis). W każdej łškotce można wyróżni róg przedni umocowany w polu międzykłykciowym przednim i róg tylny kończšcy się w polu międzykłykciowym tylnym koœci piszczelowej. Brzegi łškotek skierowane obwodowo sš grubsze i zrastajš się z warstwš włóknistš torebki stawowej. Na przekroju pionowym każda łškotka ma kształt klina, ostrzem zwróconego do wnętrza stawu. Dzięki takiej budowie i odpowiedniemu ułożeniu łškotki znacznie pogłębiajš panewkę stawowš oraz dzielš obwodowe częœci jamy stawowej na dwa piętra: górne łškotkowo-udowe i dolne łškotkowo-piszczelowe. W piętrze górnym odbywajš się głównie ruchy zgięcia i prostowania, zaœ w piętrze dolnym ruchy obrotowe.Torebka stawu kolanowego ma przebieg doœ zawiły, szczególnie gdy chodzi o jej warstwę maziowš. Błona włóknista znajduje się w zasadzie z tyłu i po bokach stawu, przymocowujšc się do brzegów powierzchni stawowych. Z przodu jest ona w dużym stopniu zastšpiona przez œcięgno końcowe mięœnia czworogłowego uda. Błona maziowa z przodu sięga powyżej powierzchni stawowej rzepkowej koœci udowej, następnie obustronnie stromo opada i poniżej obu nadkłykci œciœle przylega do błony włóknistej. W dole międzykłykciowym obie błony torebki ponownie oddzielajš się od siebie; błona włóknista przebiega nad dołem, błona maziowa natomiast biegnie wzdłuż brzegów chrzšstki stawowej obu kłykci, obejmujšc więzadła krzyżowe kolana z boków i od przodu. Na piszczeli przyczep błony maziowej torebki stawowej przebiega mniej więcej wzdłuż brzegu powierzchni stawowych każdego kłykcia. Na obu łškotkach błona maziowa przyczepia się do ich brzegów bocznych zarówno od góry, jak i dołu, tak że brzeg obwodowy każdej łškotki zrasta się z błonš włóknistš torebki stawowej. Na rzepce przyczep błony maziowej biegnie wzdłuż brzegów chrzšstki stawowej. Poniżej rzepki znajduje się ciało tłuszczowe podrzepkowe, które nie dopuszcza do fałdowania się torebki stawowej w czasie ruchów w stawie.Jama stawowa nie jest przestrzeniš jednolitš. Położone wewnštrz stawu, mniej więcej w płaszczyŸnie poœrodkowej, więzadła krzyżowe kolana oraz otaczajšca je błona maziowa wytwarzajš niezupełnš przegrodę, która dzieli jamę stawu na połowę prawš i lewš. Drugš przegrodę, także niezupełnš, tworzš poprzecznie ułożone łškotki stawowe, dzielšc jamę stawu na piętro górne i dolne. Ponieważ obie przegrody sš niezupełne, wszystkie cztery komory jamy stawowej łšczš się ze sobš poœrednio lub bezpoœrednio. Więzadła stawu kolanowego dzielimy na zewnętrzne i wewnętrzne. Więzadła wewnętrzne Więzadła krzyżowe kolana (ligg. cruciata genus), stanowiš pozostałoœ pionowej przegrody stawu. Więzadło krzyżowe przednie (lig. cruciatum anterius) biegnie od pola międzykłykciowego przedniego do przyœrodkowej powierzchni kłykcia bocznego koœci udowej. Więzadło krzyżowe tylne (lig. cruciatum posterius) jest rozpięte między polem międzykłykciowym tylnym a bocznš powierzchniš kłykcia przyœrodkowego koœci udowej. Prócz więzadeł krzyżowych wewnštrz stawu znajduje się więzadło poprzeczne kolana (lig. transversum genus), które łšczy rogi przednie obu łškotek. Więzadła zewnętrzne Więzadło poboczne piszczelowe (lig. collaterale tibiale) biegnie od nadkłykcia przyœrodkowego koœci udowej do koœci piszczelowej, zrastajšc się z torebkš stawowš i łškotkš przyœrodkowš.Więzadło poboczne strzałkowe (lig. collaterale fibulare) rozpoczyna się na nadkłykciu bocznym koœci udowej, a kończy na głowie strzałki.Więzadło rzepki (lig. patellae) stanowi przedłużenie częœci œrodkowej œcięgna mięœnia czworogłowego uda i biegnie od rzepki do guzowatoœci piszczeli. Cz꜏ włókien œcięgna końcowego mięœnia czworogłowego, położonych bocznie i przyœrodkowo od więzadła rzepki, biegnie rozbieżnie ku dołowi do kłykci koœci piszczelowej, tworzšc troczek rzepki przyœrodkowy i boczny (retinaculum patellae mediale et laterale).Więzadło podkolanowe skoœne (lig. popliteum obliquum) wzmacnia tylnš powierzchnię torebki stawowej. Biegnie ono od góry z okolicy kłykcia bocznego koœci udowej skoœnie ku dołowi i przyœrodkowo, gubišc się. po częœci w torebce stawowej, częœciowo przechodzi w œcięgno końcowe mięœnia półbłoniastego. Więzadło to hamuje nadmierne prostowanie kolana i ruchy obrotowe. Więzadło podkolanowe łukowate (lig. popliteum arcuatum) rozpoczyna się także w okolicy kłykcia bocznego koœci udowej, a kończy w œrodkowej okolicy tylnej œciany torebki stawowej.Pod względem budowy staw kolanowy można zaliczy do stawów typu zawiasowo-obrotowego o dwóch osiach ruchu, tj. poprzecznej i pionowej.Ruch zgięcia i prostowania wokół osi poprzecznej jest w stawie kolanowym kombinacjš toczenia i œlizgania. W pierwszej fazie zgięcia kłykcie koœci udowej toczš się po koœci piszczelowej, jak koła wozu po ziemi. Dalszemu jednak toczeniu przeszkadzajš napinajšce się więzadła krzyżowe i dlatego toczenie przechodzi w ruch œlizgania, w trakcie którego coraz to inne punkty kłykci koœci udowej stykajš się z tymi samymi punktami koœci piszczelowej czy łškotek. Podczas zginania łškotki przesuwajš się do tyłu, w czasie prostowania do przodu.Ruchy nawracania i odwracania podudzia w stawie kolanowym można wykonywa w każdym położeniu stawu, z wyjštkiem krańcowego zgięcia i wyprostu. Połšczenia koœci goleni Na połšczenia obu koœci goleni składa się staw piszczelowo-strzałkowy, błona międzykostna podudzia i więzozrost piszczelowo-strzałkowy.Staw piszczelowo-strzałkowy (articulatio tibiofibularis) łšczy powierzchnię stawowš głowy strzałki z powierzchniš stawowš strzałkowš piszczeli. Torebka stawowa jest silna i napięta, wzmocniona więzadłem przednim i więzadłem tylnym głowy strzałki (lig. capitis fibulae anterius et posterius). Staw piszczelowo-strzałkowy jest stawem płaskim o bardzo małej ruchomoœci.Błona międzykostna goleni (membrana interossea cruris) jest rozpięta między brzegami międzykostnymi koœci piszczelowej i strzałki, zamyka przestrzeń międzykostnš goleni oraz służy za pole przyczepu mięœniom podudzia. Błona międzykostna hamuje podłużne przesuwanie się obu koœci goleni względem siebie.Więzozrost piszczelowo-strzałkowy (syndesmosis tibiofibularis) jest w zasadzie przedłużeniem błony międzykostnej goleni. Stanowi on połšczenie między wcięciem strzałkowym nasady dalszej koœci piszczelowej, a dolnym odcinkiem trzonu strzałki. Połšczenie to jest wzmocnione więzadłem piszczelowo-strzałkowym przednim i tylnym (lig. tibiofibulare anterius et posterius). Ruchomoœ więzozrostu piszczelowo-strzałkowego jest bardzo mała, dozwala jednak na nieznaczne odchylenie boczne obu kostek przy ruchach zgięcia grzbietowego stopy. Stawy stopy Wœród połšczeń stawowych stopy wyróżniamy: staw skokowo-goleniowy, stawy międzystępowe, stawy stępowo-œródstopne i międzyœródstopne oraz stawy palców stopy. Staw skokowo-goleniowy Staw skokowo-goleniowy (articulatio talocruralis) zwany także stawem skokowym górnym, łšczy goleń ze stopš. Wypukłš powierzchnię stawowš tworzy bloczek koœci skokowej (trochlea tali) zaopatrzony w powierzchnię górnš (facies superior), powierzchnię kostkowš przyœrodkowš (facies malleolaris medialis) i powierzchnię kostkowš bocznš (facies malleolaris lateralis). Wklęsła powierzchnia jest utworzona przez powierzchnię stawowš dolnš koœci piszczelowej (facies articularis inferior) oraz powierzchnie stawowe obu kostek: bocznej i przyœrodkowej (facies articularis malleoli lateralis et medialis). Obejmujš one jak widełki bloczek koœci skokowej.Torebka stawowa przymocowuje się wzdłuż brzegów powierzchni stawowych i jest luŸna z tyłu i przodu, napięta po stronach pobocznych, gdzie wzmacniajš jš silne więzadła.Więzadło przyœrodkowe (lig. mediale) odchodzi od kostki przyœrodkowej i w swym przebiegu ku dołowi rozdziela się na trzy pasma, kończšce się na koœciach: łódkowatej, skokowej i piętowej. Po stronie bocznej staw skokowo-goleniowy jest wzmocniony przez trzy więzadła. Więzadła te odchodzš od kostki bocznej i przyczepiajš się do koœci skokowej i piętowej. Sš to: więzadło skokowo-strzałkowe przednie (lig. talofibulare anterius), więzadło skokowo-strzałkowe tylne (lig. talofibulare posterius) i więzadło piętowo-strzałkowe (lig. calcaneofibulare). Więzadła te sš bardzo mocne i zabezpieczajš staw przed zwichnięciem. Staw skokowy górny jest stawem złożonym, bloczkowym, o jednej poprzecznej osi ruchu. Dookoła tej osi można wykonywa ruchy zgięcia grzbietowego (flexio dorsalis pedis) i zgięcia podeszwowego stopy (flexio plantaris pedis). Staw skokowo-piętowy Staw skokowo-piętowy (articulatio subtalaris), zwany także stawem skokowym tylnym, stanowi połšczenie między powierzchniš stawowš piętowš tylnš (facies articularis calcanea posterior) koœci skokowej, a powierzchniš stawowš skokowš tylnš (facies articularis talaris posterior) koœci piętowej.Torebka stawowa przymocowuje się wzdłuż brzegów powierzchni stawowych i wzmacniajš jš następujšce więzadła: więzadło skokowo-piętowe boczne (lig. calcaneum laterale), więzadło skokowo-piętowe przyœrodkowe (lig. calcaneum mediale) oraz bardzo silne więzadło skokowo-piętowe międzykostne (lig. talocalcaneum interosseum), które wypełnia zatokę stępu i oddziela staw skokowo-piętowy od leżšcego przed nim stawu skokowo-piętowo-łódkowego. Czynnoœ tego stawu jest zwišzana z czynnoœciš stawu skokowo-piętowo-łódkowego. Staw skokowo-piętowo-łódkowy Staw skokowo-piętowo-łódkowy (articulatio talocalcaneonaviulnaris), jak wynika z nazwy, łšczy trzy koœci stępu - jest stawem złożonym. Ze strony koœci skokowej biorš udział trzy powierzchnie stawowe. Dwie z nich, skierowane ku tyłowi, przeznaczone sš do połšczenia z koœciš piętowš, sš to: powierzchnia stawowa piętowa œrodkowa i przednia (facies articularis calcanea media et anterior). Na koœci piętowej odpowiadajš im: powierzchnia stawowa skokowa œrodkowa i przednia (facies articularis talaris media et anterior). Trzeciš powierzchnię koœci skokowej stanowi wypukła powierzchnia stawowa łódkowa głowy (facies articularis navicularis), która przylega do bliższej powierzchni koœci łódkowatej.Torebka stawowa przyczepia się wzdłuż powierzchni stawowych. Od strony grzbietowej jest wzmocniona przez cz꜏ piszczelowo-łódkowš więzadła przyœrodkowego (pars tibonavicularis lig. mediale), więzadło skokowo-łódkowe (lig. talonaviculare) oraz przez więzadło piętowo-łódkowe (lig. calcaneonaviculare), będšce przyœrodkowš częœciš więzadła rozdwojonego (lig. bifurcatum). Od strony dolnej na wysokoœci omawianego stawu przebiega więzadło piętowo-łódkowe podeszwowe (lig. calcaneonaviculare plantare) oraz więzadło podeszwowe długie (lig. plantare longum), które rozprzestrzenia się od okolicy guza piętowego do koœci szeœciennej i podstaw koœci œródstopia. Do wzmocnień tego stawu należy również opisane wyżej więzadło skokowo-piętowe międzykostne (lig. talocalcaneum interosseum).Staw skokowo-piętowy i staw skokowo-piętowo-łódkowy zwane sš także stawem skokowym dolnym, gdyż pod względem czynnoœciowym sš ze sobš œciœle powišzane. Wykonuje się w nich ruchy dolnej częœci stępu i œródstopia wraz z palcami w stosunku do podudzia i koœci skokowej.Ruch stopy w stawie skokowym dolnym odbywa się dookoła osi nietypowej, tzw. "kompromisowej", ustawionej skoœnie pod ostrym kštem do długiej osi stopy. Jest ona wypadkowš trzech głównych osi ruchu i przebiega od tyłu, dołu i strony bocznej z okolicy guza piętowego do przodu, w górę i przyœrodkowo. Wokół tej osi można wykona ruch odwracania (supinatio pedis) i nawracania stopy (pronatio pedis), przy czym z czynnoœciš odwracania jest zwišzany równoczesny ruch przywodzenia (adductio pedis) i zgięcia podeszwowego (flexio plantaris pedis), podczas gdy nawracaniu towarzyszy zawsze odwodzenie (abductio pedis) i zgięcie grzbietowe stopy (flexio dorsalis pedis). Dzięki współdziałaniu stawu skokowego dolnego ze stawem skokowym górnym stopa odznacza się swobodš ruchu trzech stopni. Ruchy w stawie skokowym górnym występujš podczas chodzenia, natomiast staw skokowy dolny dostosowuje stopę do nierównoœci podłoża. Pozostałe stawy stopy Staw piętowo-szeœcienny (articulatio calcaneocuboidea) jest utworzony przez siodełkowatš powierzchnię stawowš szeœciennš koœci piętowej i odpowiadajšcš jej kształtem powierzchnię stawowš bliższš koœci szeœciennej. Torebkę stawowš wzmacniajš następujšce więzadła: więzadło piętowo-szeœcienne podeszwowe (lig. calcaneocuboideum plantare), więzadło podeszwowe długie (lig. plantare longum) i więzadło piętowo-szeœcienne (lig. calcaneocuboideum), będšce bocznš częœciš więzadła rozdwojonego (lig. bifurcatum). W stawie piętowo-szeœciennym odbywajš się ruchy dookoła osi strzałkowej (oœ równoległa do długiej osi stopy), które zwiększajš zakres ruchów nawracania i odwracania w stawach skokowych dolnych.Dwa wyżej opisane stawy ze względów praktycznych okreœla się w chirurgii mianem stawu poprzecznego stępu (articulatio tarsi transversa), zwanym również stawem Choparta. Linia tego stawu jest utworzona z połšczenia jamy stawu piętowo-szeœciennego od strony bocznej oraz przyœrodkowo przez cz꜏ jamy stawu skokowo-piętowo-łódkowego, położonš między głowš koœci skokowej a koœciš łódkowatš. Więzadło rozdwojone, łšczšce koœ piętowš łódkowš i szeœciennš, zostało nazwane kluczem do stawu poprzecznego stępu. Linia Choparta jest wykorzystywana przy amputacji przedniej częœci stopy.Staw klinowo-łódkowy (articulatio cuneonavicularis) łšczy trzy koœci klinowate z koœciš łódkowatš. Torebka stawowa (capsula articularis) jest silna, przyczepia się do brzegów powierzchni stawowych i obejmuje zazwyczaj także powierzchnie stawowe koœci klinowatych zwrócone ku sobie oraz powierzchnię koœci szeœciennej skierowanš do koœci klinowatej bocznej i koœci łódkowatej. Staw ten ma ograniczone możliwoœci ruchu z uwagi na płaskie powierzchnie stawowe oraz liczne silne i krótkie więzadła zespalajšce koœci ze sobš.Stawy stępowo-œródstopne (articulationes tarsmetatarseae) łšczš trzy koœci klinowate i koœ szeœciennš z podstawami I-V koœci œródstopia. Torebkę stawowš wzmacniajš liczne więzadła. Na wysokoœci jamy stawów stępowo-œródstopnych przebiega druga poprzeczna linia, zwana liniš Lisfranca. Wzdłuż tej linii wykonuje się amputację dalszych częœci kostnych stopy. Stawy międzyœródstopne (articulationes intermetatarseae) występujš w liczbie trzech stawów i łšczš skierowane do siebie powierzchnie stawowe podstaw koœci œródstopia II-V. Zarówno stawy stępowo-œródstopne, jak i międzyœródstopne należš do stawów płaskich o minimalnych możliwoœciach ruchowych. Ruchy w tych stawach to nieznaczne ruchy œlizgowe. Stawy palców stopy Stawy œródstopno-paliczkowe (articulationes metatarsophalangeae) łšczš głowy koœci œródstopia z podstawami paliczków bliższych palców. Torebki stawowe sš doœ wiotkie, szczególnie od strony podeszwowej i wzmacniajš je następujšce więzadła: więzadła poboczne (ligg. collateralia), więzadła podeszwowe (ligg. plantaria) oraz więzadła poprzeczne głębokie œródstopia (ligg. metatarsea transversa profuda). W stawach tych możliwe sš ruchy zgięcia podeszwowego i grzbietowego oraz w stanie zgięcia grzbietowego ruchy odwodzenia i przywodzenia palców stopy.Stawy międzypaliczkowe stopy (articulationes interphalangeae) wykazujš duże podobieństwo do analogicznych stawów ręki zarówno pod względem budowy, jak i czynnoœci. Torebki stawowe wzmacniajš więzadła poboczne (ligg. collateralia). W stawach tych występujš ruchy zgięcia podeszwowego i grzbietowego palców stopy. Mimo niewielkiej ruchomoœci palce stopy majš duże znaczenie przy ruchach lokomocyjnych. Zwiększajš one powierzchnię podporu oraz stanowiš cz꜏ ramienia dŸwigni potrzebnej do odbijania się od podłoża. Sklepienie stopy Stopa jako narzšd podporowo-noœny ma charakterystycznš konstrukcję, która decyduje o jej dużej sprężystoœci. Sklepienie stopy jest utworzone przez łuki podłużne i poprzeczne. Z pięciu łuków podłużnych trzy przyœrodkowe biegnš przez koœci klinowate i koœ łódkowatš, dwa boczne przechodzš przez koœ szeœciennš. Łuki podłużne zbiegajš się do guza koœci piętowej. Wymienione łuki majš swoje odbicia w charakterystycznej konstrukcji istoty gšbczastej koœci stopy. Wysklepienie podłużne stopy jest wzmocnione silnym układem więzadłowym stopy oraz mięœniami. Do głównych wzmocnień i zabezpieczeń wysklepienia podłużnego zalicza się rozcięgno podeszwowe mięœnie podeszwowe stopy wraz z mięœniem piszczelowym tylnym oraz więzadła podeszwowe, a szczególnie więzadło podeszwowe długie.Uzupełnieniem wysklepienia podłużnego sš łuki poprzeczne, a najwyższy łuk znajduje się na granicy œródstopia i stępu. Z układem łuków zwišzane sš punkty podparcia stopy - sš to: guz piętowy od tyłu oraz głowy I i V koœci œródstopia od strony przedniej. III. UKŁAD MIœNIOWY OGŁLNA BUDOWA MIœNI Tkanka mięœniowa (textus muscularis) odznacza się możliwoœciš kurczenia, którš zawdzięcza drobniutkim włókienkom kurczliwym, tzw. miofibrylom. Ta specyficzna właœciwoœ tkanki mięœniowej powoduje, że wchodzi ona w skład czynnego układu ruchu człowieka. Tkanka mięœniowa występuje w ustroju w trzech postaciach: * tkanka mięœniowa gładka, * tkanka mięœniowa poprzecznie pršżkowana serca, * tkanka mięœniowa poprzecznie pršżkowana szkieletowa. ** Tkanka mięœniowa gładka występuje wszędzie tam, gdzie niezbędne jest utrzymanie skurczu przez pewien czas, tj. w trzewach, œcianach naczyń krwionoœnych, w skórze. Tkanka ta jest unerwiona przez układ nerwowy autonomiczny i czynnoœciowo jest niezależna od naszej woli; kurczy się powoli i powoli wraca do swej poczštkowej długoœci. Komórki tkanki mięœniowej gładkiej sš przeważnie wrzecionowate, jšdro jest owalne i leży najczęœciej w œrodkowej jej częœci. Cytoplazma w komórkach tkanki mięœniowej nazywa się sarkoplazmš. W sarkoplazmie komórki znajdujš się mitochondria, aparat Golgiego i charakterystyczne, cienkie, biegnšce podłużnie włókienka kurczliwe - miofibryle. Dzięki tym włókienkom mięœnie mogš skraca swojš długoœ, czyli mogš się kurczy. ** Tkanka mięœniowa poprzecznie pršżkowana serca. Włókna mięœnia sercowego, w przeciwieństwie do włókien mięœni szkieletowych, tworzš charakterystyczne rozwidlenia, które służš do połšczenia się z sšsiednimi włóknami. Nie sš to połšczenia za pomocš zespólni (syncytium), jak dawniej przypuszczano, ale za pomocš tzw. wstawek, które sš oddzielone od siebie podwójnymi błonkami poprzecznymi. Jšdro jest umieszczone poœrodku włókna mięœniowego. W sarkoplazmie, podobnie jak we włóknach szkieletowych, miofibryle składajš się z odcinków izo- i anizotropowych, a błonki graniczne oddzielajšce sarkomery, przyczepiajš się do nieco cieńszej niż w mięœniach szkieletowych sarkolemy. Mięsień serca jest zbudowany z włókien poprzecznie pršżkowanych, których czynnoœ jest niezależna od naszej woli. ** Tkanka mięœniowa poprzecznie pršżkowana szkieletowa funkcjonalnie jest zależna od naszej woli. Włókna mięœniowe poprzecznie pršżkowane majš doœ znaczne wymiary: gruboœ włókien waha się w granicach 10-100 mikrometrów, długoœ zaœ od 1 milimetra do kilkunastu centymetrów. Włókno mięœnia poprzecznie pršżkowanego jest otoczone cienkš błonš - sarkolemš. W cytoplazmie (sarkoplazmie) poza organami, wnętrze włókna zajmujš włókienka kurczliwe - miofibryle. Miofibryle majš bardzo złożonš budowę; składajš się z na przemian ułożonych odcinków jaœniejszych, izotropowych, załamujšcych œwiatło pojedynczo i ciemniejszych, anizotropowych, załamujšcych œwiatło podwójnie. Odcinki te leżš we wszystkich miofibrylach na tych samych poziomach dajšc obraz jasnych i ciemnych pršżków położonych w poprzek włókna mięœniowego. W zależnoœci od liczby miofibryli, poszczególne włókna mięœniowe mogš by ubogie w sarkoplazmę (włókna białe) lub też bogate w niš (włókna czerwone). Sarkoplazma włókien czerwonych jest zaopatrzona w większš liczbę mioglobiny, w zwišzku z tym włókna czerwone pracujš wolniej ale też wolniej się męczš i odwrotnie włókna białe zawierajšce mniejszš iloœ mioglobiny pracujš szybciej i szybciej się męczš. Budowa i czynnoœci mięœni szkieletowych Mięœnie szkieletowe nazwę swš zawdzięczajš przyczepom, które w przeważajšcej mierze znajdujš się na koœciach szkieletu. Sš one zbudowane z włókien mięœniowych poprzecznie pršżkowanych, kurczš się szybko, a czynnoœ ich jest uzależniona od naszej woli; unerwione sš bowiem przez układ nerwowy somatyczny. Dzięki swym kostnym przyczepom mięœnie szkieletowe podczas skurczu powodujš ruchy koœca lub też ustalajš położenie jednych koœci względem drugich. Mięœnie te tworzš więc czynny układ ruchu. Poszczególne włókna mięœniowe sš zespolone ze sobš luŸnš tkankš łšcznš, tzw. œródmięsnš (endomysium) w pęczki mięœniowe. Tkanka łšczna wišżšca pęczki mięœniowe to omięsna wewnętrzna (perimysium internum). W większych mięœniach występuje jeszcze omięsna zewnętrzna (perimysium externum), tworzšca grubsze przegrody między pęczkami mięœniowymi, w których rozgałęziajš się większe naczynia i nerwy. Cały mięsień, a więc wszystkie pęczki mięœniowe należšce do niego, obejmuje włóknista błona mięsna (epimysium), którš często pokrywa od zewnštrz łšcznotkankowa błona zwana powięziš (fascia). Iloœ mięœni szkieletowych nie jest œciœle okreœlona ani stała. Przeciętnie przyjmuje się, że w skład czynnego narzšdu ruchu wchodzi od 300 do 500 mięœni. Wszystkie mięœnie szkieletowe, z wyjštkiem przepony i mięœni międzykolcowych lędŸwi, sš mięœniami parzystymi, a ich łšczna masa u dorosłego osobnika stanowi około 38% całkowitej masy ciała. U sportowców wysokiej klasy wielkoœ masy mięœniowej może przekracza nawet 50"/o masy ciała. Kształt mięœni szkieletowych jest bardzo zróżnicowany. Można wyróżni mięœnie długie, krótkie i płaskie. Mięœnie długie sš zlokalizowane głównie na kończynach, mięœnie płaskie na tułowiu, a mięœnie krótkie znajdujš się wszędzie tam, gdzie zakres ruchów jest nieduży, a równoczeœnie jest wymagana znaczna siła (np. mięœnie wokół kręgosłupa). Każdy mięsień przyczepia się co najmniej dwoma przyczepami, stšd wyróżnia się tzw. przyczep poczštkowy (origo) i przyczep końcowy mięœnia (insertio). Przyczep poczštkowy leży bliżej głównej osi ciała, zaœ przyczep końcowy zajmuje położenie bardziej peryferyjne. Często jako przyczep poczštkowy okreœla się punkt bardziej stały (punctum fixum), natomiast punkt bardziej ruchomy przyczepu (punctum mobile) przyjmuje się za przyczep końcowy. Najczęœciej mięsień jest przymocowany do miejsca swego przyczepu za pomocš œcięgna. œcięgno (tendo) jest bardzo ważnym składowym elementem mięœnia, dzięki niemu bowiem zostaje przeniesiona praca mięœnia na częœci szkieletu. œcięgna mięœni przybierajš różny kształt w obrębie poszczególnych mięœni; mogš mie kształt walcowaty, wydłużonych taœm lub szerokich płaskich błon, zwanych rozcięgnami (aponeuroses). œcięgna zbudowane sš z tkanki łšcznej włóknistej zbitej, zabarwienie ich jest biało-srebrzyste. œcięgna sš bardzo wytrzymałe, a ich sprężystoœ jest ograniczona; mogš się wydłuża nie więcej niż do 4% swej długoœci pierwotnej. Każdy mięsień składa się zatem z częœci kurczliwej o ciemnoczerwonym zabarwieniu, zbudowanej z włókien mięœniowych poprzecznie pršżkowanych zwanej brzuœcem (venter) oraz z umieszczonego na jednym lub na obu końcach œcięgna (tendo), które łšczy mięsień z koœcem. Cz꜏ poczštkowš mięœnia można nazywa także głowš (caput). Sš mięœnie, które rozpoczynajš się kilkoma głowami, w zależnoœci od ich liczby nazywamy takie mięœnie: dwugłowym (m. biceps), trójgłowym (m. triceps) lub czworogłowym (m. quadriceps). W poszczególnych mięœniach stosunek masy mięœniowej do œcięgien bywa bardzo różny, co ma duże znaczenie dla pracy mięœnia. W mięœniach o kształcie płaskim i wrzecionowatym włókna mięœniowe układajš się równolegle do siebie i biegnš w przedłużeniu włókien œcięgnistych. Długie i niezbyt liczne włókna takich mięœni mogš wykonywa rozległe ruchy, lecz doœ słabe, albowiem siła mięœnia zależy od liczby włókien. Mięœnie charakteryzujšce się znacznš siłš majš zupełnie odmienny układ włókien mięœniowych. Sš to tzw. mięœnie pierzaste (mm. bipennati) i półpierzaste (mm. unipennati). Zarówno w jednym, jak i w drugim typie mięœni włókna mięœniowe dochodzš skoœnie do œcięgna, sš bardzo liczne lecz stosunkowo krótkie. W mięœniu półpierzastym włókna mięœniowe łšczš się ze œcięgnem tylko z jednej strony, natomiast w mięœniu pierzastym dochodzš do niego skoœnie z obu stron. Sš mięœnie, które prócz œcięgna poczštkowego i końcowego posiadajš dodatkowo tzw. œcięgno poœrednie (tendo intermedius), dzielšce mięsień na dwa po sobie następujšce brzuœce (m. dwubrzuœcowy). Spotyka się także mięœnie (np. m. prosty brzucha), które sš częœciowo lub całkowicie podzielone na odcinki przez krótkie smugi œcięgniste (intersectiones tendineae). Przekrój anatomiczny mięœnia jest to przekrój przeprowadzony prostopadle do długiej osi mięœnia w miejscu jego największego obwodu. Przekrój fizjologiczny jest to przekrój, a raczej suma przekrojów, przeprowadzonych prostopadle do wszystkich włókien mięœniowych. Dzięki skoœnemu przebiegowi włókien w mięœniu półpierzastym i pierzastym będzie w nich zawarta znacznie większa liczba włókien mięœniowych. niż w mięœniu wrzecionowatym o takim samym przekroju anatomicznym Włókna mięœniowe będš jednak znacznie krótsze w swoim przebiegu. W zwišzku z tym mięœnie o analogicznym przekroju anatomicznym mogš zdecydowanie różni się pod względem rozległoœci wykonywanych ruchów, jak i siły. Siła mięœnia jest bowiem proporcjonalna do liczby zawartych w nim włókien mięœniowych, czyli do przekroju fizjologicznego. Mięœnie pierzaste i półpierzaste będš zatem reprezentowały znacznie większš siłę od mięœni wrzecionowatych, zaœ te ostatnie będš zdolne do wykonywania obszerniejszych ruchów. Przeciętna siła mięœni wynosi œrednio około l00 N na 1 cm powierzchni przekroju fizjologicznego. Wielkoœ ta nosi nazwę bezwzględnej siły mięœniowej, zwanej także jednostkš siły mięœni. Zdolnoœ skracania się mięœnia jest proporcjonalna do długoœci zawartych w nim włókien mięœniowych. Na ogół przyjmuje się, że mięsień może się skurczy o połowę swej długoœci pierwotnej. Narzšdy pomocnicze mięœni Narzšdy pomocnicze mięœni występujš pod różnymi postaciami jako: powięzie, kaletki maziowe, pochewki œcięgien, bloczki œcięgien i trzeszczki. Powięzie (fasciae) sš to silne błony zbudowane z tkanki łšcznej włóknistej, otaczajšce pojedynczy mięsień lub grupę mięœniowš. PowięŸ pojedynczego mięœnia tworzy nieruchomy kanał, w którym mięsień przesuwa się jak w łożysku. PowięŸ służy zatem do ustalenia położenia mięœnia (np. m. krawiecki), grup mięœniowych i wreszcie całej masy mięœniowej (powięŸ powierzchowna ciała). Włókna w powięzi przebiegajš równolegle do siebie, a prostopadle do kierunku włókien mięœniowych. W okolicach stawów ręki i stopy powięzie sš silnie rozwinięte i wzmocnione licznymi włóknami o przebiegu poprzecznym. Tkanka łšczna powięzi często zawiera również włókna sprężyste. Powięzie obejmujš w swym przebiegu także œcięgna mięœni, które często przytwierdzajš się do nich swymi dodatkowymi przyczepami. Kaletki maziowe (bursae synoviales) najczęœciej występujš między koœciš a skórš, pomiędzy koœciš a mięœniem lub œcięgnem, między torebkš stawowš a œcię5nem, tzn. wszędzie tam, gdzie podczas pracy mięœni może nastšpi tarcie lub ucisk. Zadanie ich polega na zmniejszeniu do minimum tarcia, dzięki czemu ułatwiajš przesuwanie się narzšdów względem siebie. Kaletka maziowa ma podobnš budowę do torebki stawowej. Kształtem przypomina pęcherzyk różnej wielkoœci, wypełniony maziš. œciana pęcherzyka składa się z zewnętrznej warstwy zbudowanej z tkanki łšcznej włóknistej i wewnętrznej, stanowišcej błonę maziowš. Pochewki œcięgien (vaginae tendinum) stanowiš odmianę kaletek maziowych. Pochewki majš kształt cewy i obejmujš œcięgna mięœni. Podobnie jak w kaletce wyróżnia się zewnętrznš błonę włóknistš oraz wewnętrznš - maziowš, która występuje tu jednak w dwu warstwach. Pierwsza warstwa tzw. œcienna przylega do błony włóknistej, druga - trzewna bezpoœrednio pokrywa œcięgno mięœnia i jest przedłużeniem pierwszej; obie blaszki łšczš się poprzez tzw. krezkę œcięgna. Przestrzeń miedzy dwiema warstwami błony maziowej jest wypełniona cieczš maziowš, co zmniejsza tarcie ułatwiajšc œlizganie się œcięgna na koœci. Bloczki mięœni (trochleae musculares) stanowiš urzšdzenia służšce do zmiany kierunku działania mięœni. Wyróżnia się bloczki więzadłowe, chrzęstne i kostne. Działajš one mechanicznie jako punkty podparcia (hypomochlion#), dookoła których przewijajš się œcięgna mięœni zmieniajšc kierunek przebiegu. Trzeszczki (ossa sesamoidea) pełniš podobnš funkcję do bloczków mięœni. Trzeszczki sš to małe kostki włšczone w œcięgna mięœni blisko ich przyczepu. Stanowiš one ruchome bloczki, gdyż zależnie od swej wielkoœci w mniejszym lub większym stopniu zmieniajš kierunek przebiegu œcięgna, ustawiajšc je skoœnie lub nawet poprzecznie do długiej osi koœci. Biologiczne właœciwoœci mięœni Wszystkie mięœnie charakteryzujš się pewnš sprężystoœciš, można je bowiem rozcišga i wracajš póŸniej do swej wyjœciowej długoœci. Sprężystoœ mięœni zmniejsza się jednak w czasie pracy, gdy mięsień jest zmęczony. Sprężystoœ mięœni w dużej mierze jest uzależniona od wieku osobnika. U dzieci jest stosunkowo duża, zmniejsza się z wiekiem, w zwišzku z czym u osób starych na skutek bardzo małej sprężystoœci może nastšpi zerwanie mięœnia. Każde żywe włókno mięœniowe oprócz sprężystoœci posiada odpowiednie napięcie spoczynkowe (tonus). Napięcie to jest kontrolowane przez układ nerwowy autonomiczny czyli niezależnie od naszej woli. Stan napięcia mięœniowego jest także uzależniony od wieku; w młodoœci napięcie jest większe niż w wieku dojrzałym, a tym bardziej w starczym. W czasie snu napięcie mięœniowe zmniejsza się. Również psychiczne czynniki wywierajš wpływ na stan napięcia mięœniowego, który uzewnętrznia się w postawie ciała osobnika i należy do właœciwoœci konstytucyjnych jednostki. Jak wiadomo, włókna mięœniowe majš zdolnoœ skracania się pod wpływem zadziałania dostatecznie silnego bodŸca. BodŸce te mogš by natury chemicznej, mechanicznej, termicznej czy elektrycznej. W warunkach normalnych skurcz mięœnia następuje zazwyczaj pod wpływem bodŸca pochodzšcego z oœrodkowego układu nerwowego, który dociera do mięœnia za poœrednictwem nerwu ruchowego. Tylko cz꜏ energii mięœnia zostaje przemieniona w pracę mechanicznš reszta energii uwalnia się w postaci ciepła. Wyzwolona energia cieplna, która powstała dzięki pracy mięœnia, jest bardzo ważnym Ÿródłem ciepła w ustroju ludzkim. Podczas pracy mięœnia powstaje ponadto dwutlenek węgla i kwas mlekowy, które to zwišzki zmniejszajš sprawnoœ mięœnia powodujšc jego zmęczenie. Po długotrwałej pracy jest on twardy i bolesny, a objawy te może usunš masaż, który pobudza kršżenie krwi w mięœniu, dzięki czemu szybciej mogš zosta usunięte szkodliwe produkty. Stężenie poœmiertne (rigor mortis), występujšce w parę godzin po œmierci, powstaje w wyniku zmian fizykochemicznych białek mięœnia i wytwarzania się kwasu mlekowego. Stężenie rozpoczyna się w mięœniach żuchwy i rozszerza się na całe ciało. W tej samej kolejnoœci po kilku dniach stężenie ustępuje. Mechanika mięœni Mięœnie można podzieli na: jednostawowe, dwustawowe i wielostawowe, w zależnoœci od tego, ile stawów mięsień mija w swoim przebiegu. Mięœnie wielostawowe zazwyczaj leżš bardziej powierzchownie od jednostawowych. Działanie mięœni wielostawowych może się objawia w różny sposób; mogš one działa jednokierunkowo na wszystkie stawy, nad którymi przebiegajš, lub też odmiennie, np. na jeden staw jako zginacze, zaœ na drugi jako prostowniki. Kierunek działania mięœnia jest uzależniony od położenia mięœnia w stosunku do osi ruchu stawu. Mięœnie działajš jako: zginajšce, prostujšce, odwodzšce i przywodzšce. Mięœnie przebiegajšce skoœnie lub poprzecznie do podłużnej osi stawu wykonujš ruchy obrotowe, tj. nawracanie lub odwracanie. Mięsień podczas skurczu działa na punkty przyczepu, zbliżajšc je do siebie. Tego rodzaju działanie nosi nazwę pracy dynamicznej, w odróżnieniu od pracy statycznej, w czasie której, mimo że mięsień pracuje, nie zmienia jednak położenia punktów przyczepów (mięsień nie pokonuje drogi). Praca statyczna jest szeœciokrotnie bardziej ucišżliwa od pracy dynamicznej, gdyż mięsień nie wypoczywa (nie ma przerw w pracy) i w zwišzku z tym przepływ krwi jest bardzo utrudniony. Poszczególne ruchy ciała najczęœciej sš wykonywane przez wiele mięœni równoczeœnie. Nawet najprostszy nich jest udziałem całej grupy mięœniowej a często łańcucha mięœniowego. Zespół mięœni, wykonujšcych okreœlone ruchy w danym stawie, np. zginanie, nazywamy mięœniami współdziałajšcymi czyli synergistycznymi; natomiast grupę mięœni, które wykonujš ruch przeciwny, w omawianym przypadku prostowanie stawu, nazywamy mięœniami przeciwdziałajšcymi, antagonistycznymi. Podczas wykonywania ruchu zgięcia w stawie biorš udział zarówno mięœnie zginacze, jak i mięœnie grupy antagonistycznej czyli prostowniki, z tym jednak, że zginacze pracujš znacznie silniej od prostowników, których zadanie polega na hamowaniu ruchu zginania po to, by mógł by on wykonany w sposób precyzyjny. Ruch harmonijny jest wynikiem współpracy grup synergistycznych i antagonistycznych. Niejednokrotnie poszczególne częœci tego samego mięœnia działajš antagonistycznie względem siebie. Ruch wykonany celowo i dokładnie jest ruchem skoordynowanym, a stopień koordynacji jest œciœle uzależniony od sprawnego funkcjonowania układu nerwowego. Człowiek musi się wyuczy prawie wszystkich ruchów skoordynowanych; jedynie ruchy oddychania, połykania, ssania i obronne sš wrodzone. Wszystkie inne koordynacje ruchowe muszš by stopniowo wyuczone, czyli nabyte drogš własnych doœwiadczeń. W zwišzku z tym im częœciej powtarzany będzie ruch, tym sprawniej przebiega jego kombinacja unerwienia, a co za tym idzie ruch staje się bardziej harmonijny i dokładny. Jeżeli ruch jest często powtarzany następuje jego automatyzacja. Linia działania siły mięœni w czasie ich skurczu stanowi linię prostš, biegnšcš od przyczepu poczštkowego do przyczepu końcowego naturalnie tylko w tych przypadkach, gdy mięsień ma przebieg prostolinijny. Najczęœciej jednak mięsień czy jego œcięgno, napotykajšc na swej drodze na różnego rodzaju wyrostki, guzki czy bloczki owija się dookoła nich i zmienia kierunek przebiegu w stosunku do kierunku poczštkowego. W takich przypadkach linię działania mięœnia wyznacza ten odcinek, który zawarty jest między przyczepem końcowym, a wyrostkiem czy bloczkiem i wyłšcznie ta cz꜏ decyduje o kierunku działania mięœnia. Praca mięœnia wyraża się w dżulach i jest uzależniona od siły mięœni i wielkoœci skurczu. Praca jest iloczynem siły i drogi; równa się zatem jego sile pomnożonej przez wielkoœ skurczu. Np. mięsień o przekroju fizjologicznym równym 5 cm ma siłę około 500 N (5 x 100); przy założeniu, że taki mięsień w ruchu odwracania osišgnie maksymalne skrócenie 5 cm = 0,05 m, praca jego jako odwracacza w najdogodniejszych warunkach wyniesie: 500 N x 0,05 m = 25 J. Oznacza to, że mięsień ten może podnieœ ciężar 25 N na wysokoœ 1 m lub odwrotnie -10 N na wysokoœ 2,5 m. Największš siłę może wykaza mięsień, gdy jego skurcz jest poprzedzony rozcišgnięciem. Unaczynienie i unerwienie mięœni Mięœnie jako narzšdy bardzo aktywne sš bogato unaczynione. Najczęœciej dochodzi do mięœnia kilka gałšzek tętniczych, a każdej z nich towarzyszš dwie żyły. Tętnice rozgałęziajš się w omięsnej na delikatne sieci, od których drobne tętniczki biegnš prostopadle do włókien mięœniowych, oplatajšc je gęstš sieciš naczyń włosowatych. Podczas spoczynku mięœnia większoœ naczyń włosowatych jest zamknięta; otwierajš się one, gdy mięsień pracuje. Podczas pracy mięœnia przepływa przez niego około pięciokrotnie więcej krwi niż w spoczynku. Zwiększona iloœ krwi zaopatruje mięsień w potrzebny mu podczas pracy tlen i glikogen. Obok naczyń krwionoœnych przebiegajš naczynia #chłonne. Unerwienie mięœni jest także bardzo obfite. Do włókien mięœniowych dochodzš zarówno bezrdzenne włókna nerwowe z układu autonomicznego towarzyszšce naczyniom krwionoœnym, jak i liczne ruchowe i czuciowe włókna rdzenne układu nerwowego somatycznego, należšce do nerwów rdzeniowych lub czaszkowych. Pojedynczy neuryt ruchowej komórki nerwowej może unerwia do 150 włókien mięœniowych, tworzšc z nimi jednostkę motorycznš. W mięœniach przeznaczonych do czynnoœci bardzo precyzyjnych (np. mm. gałki ocznej) poszczególne jednostki motoryczne sš znacznie mniejsze, niż w mięœniach wykonujšcych obszerne ruchy, nie wymagajšce dużej dokładnoœci (np. mm. kończyn dolnych). Naczynia i nerwy wchodzš do mięœnia w œciœle okreœlonym miejscu. Miejsce to nosi nazwę wnęki (hilus) i znajduje się najczęœciej w œrodkowej, trzeciej częœci długoœci mięœnia. MIœNIE GRZBIETU Mięœnie grzbietu (mm. dorsi) pod względem pochodzenia i rozmieszczenia dzielš się na mięœnie powierzchowne i głębokie. Właœciwš mięœniówkę grzbietu stanowiš mięœnie głębokie, które przebiegajš podłużnie po obu stronach kręgosłupa, a unerwione sš przez gałęzie grzbietowe nerwów rdzeniowych (rami dorsales nervorum spinalium). Czynnoœciowo należš do mięœni oddziaływajšcych na kręgosłup. Mięœnie powierzchowne grzbietu sš mięœniami płaskimi, pokrywajš mięœnie głębokie na całej powierzchni tułowia, a rozwojowo należš do mięœniówki brzusznej, o czym œwiadczy między innymi Ÿródło ich unerwienia; sš unerwione przez gałęzie brzuszne nerwów rdzeniowych (rami ventrales nervorum spinalium). Czynnoœciowo należš do mięœni działajšcych na kończynę górnš i żebra. Powierzchowne mięœnie grzbietu Powierzchowne mięœnie grzbietu (mm. dorsi superficiales) z uwagi na swe przyczepy dzielš się na dwie grupy: mięœnie kolcowo-ramienne (mm. spinohumerales) i kolcowo-żebrowe (mm. spinocostales). W skład mięœni kolcowo-ramiennych wchodzš: * mięsień czworoboczny, * mięsień najszerszy grzbietu, * mięœnie równoległoboczne, * mięsień dŸwigacz łopatki. W skład mięœni kolcowo-żebrowych wchodzš: * mięsień zębaty tylny górny, * mięsień zębaty tylny dolny. Mięœnie kolcowo-ramienne Mięsień czworoboczny (m. trapezius) jest mięœniem płaskim, szerokim, kształtu trójkštnego, podstawš skierowany do kręgosłupa, swym wierzchołkiem zwraca się do okolicy barku. Pokrywa on okolicę karku i górnš cz꜏ grzbietu, leżšc najbardziej powierzchownie ze wszystkich mięœni tej grupy. Przyczep poczštkowy mięœnia jest rozległy, cišgnie się bowiem od koœci potylicznej do XII kręgu piersiowego. Na koœci potylicznej przymocowuje się do kresy karkowej górnej i guzowatoœci potylicznej zewnętrznej. W odcinku szyjnym biegnie wzdłuż więzadła karkowego, przyczepia się do wyrostka kolczystego VII kręgu szyjnego i więzadła karkowego, zaœ w odcinku piersiowym - do wszystkich wyrostków kolczystych i więzadła nadkolcowego. Przyczep końcowy oraz kierunek przebiegu pęczków mięœniowych pozwala na wyodrębnienie w tym mięœniu trzech częœci: * górnej - zstępujšcej (pars descendens), przyczepiajšcej się do końca barkowego obojczyka, * œrodkowej - poprzecznej (pars transversa), kończšcej się na wyrostku barkowym łopatki, * dolnej - wstępujšcej (pars ascendens), zakończonej na grzebieniu łopatki. Czynnoœ. Obustronny skurcz całego mięœnia cofa barki, zbliża łopatki do kręgosłupa, tak jak to się czyni w postawie "na bacznoœ". Skurcz częœci zstępujšcej dŸwiga bark ku górze, a przy ustalonej obręczy zgina głowę w bok w czasie jednostronnego działania, zaœ podczas skurczu obustronnego pochyla głowę do tyłu. Cz꜏ wstępujšca obniża bark lub przy ustalonej obręczy kończyny górnej unosi tułów np. podczas zwisu. Cz꜏ poprzeczna zbliża łopatkę do kręgosłupa. Unerwienie. Pochodzi od nerwu dodatkowego (n. accessorius XI) i gałęzi splotu szyjnego (plexus cervicalis). Spadek napięcia mięœnia lub jego porażenie prowadzi do obniżenia obojczyka, wysunięcia wyrostka barkowego ku przodowi i oddaleniu się brzegu przyœrodkowego łopatki od kręgosłupa. Utrudniony jest ruch odwodzenia ramienia do poziomu w płaszczyŸnie czołowej. Mięsień najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi) pokrywa dolnš okolicę grzbietu i bocznš klatki piersiowej. Kształtem jest zbliżony do trójkšta zwróconego podstawš do kręgosłupa, a wierzchołkiem do dołu pachowego. Mięsień ten zajmuje największš powierzchnię ze wszystkich mięœni. Przyczep poczštkowy dzieli się na cztery częœci: *cz꜏ kręgowa (pars vertebralis) rozpoczyna się na wyrostkach kolczystych szeœciu dolnych kręgów piersiowych, wszystkich lędŸwiowych i na grzebieniu krzyżowym poœrodkowym, *cz꜏ biodrowa (pars iliaca) bierze poczštek na wardze zewnętrznej częœci przyœrodkowej grzebienia biodrowego, cz꜏ żebrowa (pars costalis) odchodzi od zewnętrznej powierzchni trzech lub czterech ostatnich żeber *cz꜏ łopatkowa (pars scapularis) odchodzi od zewnętrznej powierzchni kšta dolnego łopatki. Przyczep końcowy. Wszystkie pęczki włókien mięœniowych biegnš zbieżnie w kierunku dołu pachowego, przechodzš w krótkie œcięgno, które owijajšc się po stronie przyœrodkowej ramienia przyczepia się do grzebienia guzka mniejszego koœci ramiennej. Czynnoœ. Przy ustalonym kręgosłupie mięsień opuszcza uniesione ramię, przywodzi i tyłozgina oraz silnie nawraca. Przy ustalonej kończynie unosi dolne żebra, działajšc jako pomocniczy mięsień wdechowy. W przeciwieństwie do tej czynnoœci boczny brzeg mięœnia podczas skurczu uciska łuk żebrowy i działa podczas wydechu, a œciœlej podczas kaszlu i odkrztuszania. Unerwienie. Pochodzi od nerwu piersiowo-grzbietowego (n. thoracodorsalis), należšcego do splotu ramiennego. Mięœnie równoległoboczne (mm. rhomboidei) sš położone w dolnej okolicy karku i górnej okolicy grzbietu, a nazwę zawdzięczajš swemu kształtowi. Dzielš się na: równoległoboczny mniejszy i większy - (m. rhomboideus minor et major). Przyczep poczštkowy tych mięœni znajduje się na więzadle karkowym i wyrostkach kolczystych dwóch dolnych kręgów szyjnych oraz na więzadle nadkolcowym i wyrostkach kolczystych czterech pierwszych kręgów piersiowych. Przyczep końcowy. Włókna mięœni kierujš się skoœnie w dół i ku bokowi, kończšc się na brzegu przyœrodkowym łopatki na przestrzeni od grzebienia do kšta dolnego. Czynnoœ. Mięœnie zbliżajš łopatkę do kręgosłupa, unoszšc jš równoczeœnie ku górze. Mięœnie te wraz z mięœniem zębatym przednim (m. serratus anterior) i czworobocznym grzbietu (m. trapezius) przyciskajš łopatkę do klatki piersiowej. Unerwienie. Pochodzi od n. grzbietowego łopatki (n. dorsalis scapulae) odchodzšcego od splotu ramiennego. Porażenie mięœnia powoduje oddalenie kšta dolnego łopatki od kręgosłupa, a brzegu przyœrodkowego od tułowia. Obserwuje się wówczas tzw. łopatkę skrzydłowatš (scapula alata). Mięsień dŸwigacz łopatki (m. levator scapulae) ma kształt wydłużonego trójkšta i leży w bocznej okolicy szyi. Przyczep poczštkowy stanowiš wyrostki poprzeczne czterech pierwszych kręgów szyjnych. W swoim przebiegu mięsień kieruje się ku dołowi, do tyłu nieco bocznie. Przyczep końcowy. Kšt górny łopatki i górny odcinek brzegu przyœrodkowego łopatki. Czynnoœ. Mięsień ten współpracuje z częœciš zstępujšcš m. czworobocznego grzbietu, pocišgajšc łopatkę ku górze i przyœrodkowo. Przy ustalonej obręczy barkowej zgina kręgosłup szyjny bocznie, przy skurczu obustronnym, ku tyłowi. Unerwienie. Pochodzi od n. grzbietowego łopatki (n. dorsalis scapulae), odchodzšcego od splotu ramiennego i gałšzek splotu szyjnego. Mięœnie kolcowo-żebrowe Mięsień zębaty tylny górny (m. serratus posterior superior) jest położony w górnej częœci grzbietu pod mięœniem równoległobocznym. Przyczep poczštkowy leży na pograniczu kręgosłupa szyjnego i piersiowego. Mięsień ten odchodzi od więzadła karkowego i wyrostków kolczystych dwóch ostatnich kręgów szyjnych oraz od więzadła nadkolcowego i wyrostków kolczystych dwóch pierwszych kręgów piersiowych. Włókna mięœnia biegnš bocznie ku dołowi. Przyczep końcowy. Mięsień kończy się czterema pasmami na zewnętrznej powierzchni od II do V żebra. Czynnoœ. Mięsień ten unosi górne żebra, jest mięœniem wdechowym. Mięsień zębaty tylny dolny (m. serratus posterior inferior) leży pod mięœniem najszerszym grzbietu, w dolnym odcinku klatki piersiowej. Przyczep poczštkowy tego mięœnia znajduje się na powięzi piersiowo-lędŸwiowej i wyrostkach kolczystych dwóch ostatnich kręgów piersiowych i dwóch pierwszych kręgów lędŸwiowych. Przyczep końcowy znajduje się na dolnym brzegu czterech ostatnich żeber. Czynnoœ. Działanie jego jest antagonistyczne do m. zębatego tylnego górnego; pocišga on ostatnie żebra w dół, dzięki czemu jest zaliczany do mięœni wydechowych. Unerwienie obu mm. zębatych należy do odpowiednich nn. międzyżebrowych (nn. intercostales) I-IV i IX-XI oraz n. podżebrowego (n. subcostalis). Głębokie mięœnie grzbietu Mięœnie głębokie grzbietu (mm. dorsi profundi) sięgajš od miednicy do czaszki i przebiegajš w bruŸdzie po obu stronach kręgosłupa, którš zamyka łšcznotkankowa blaszka powięziowa. Można je podzieli na dwie grupy, tj. pasmo przyœrodkowe i boczne. Pasmo przyœrodkowe leży głębiej od bocznego, wypełniajšc bruzdę ograniczonš od strony bocznej wyrostkami poprzecznymi kręgów, a od strony przyœrodkowej - wyrostkami kolczystymi. Mięœnie pasma bocznego zajmujš przestrzeń ograniczonš wyrostkami poprzecznymi i nie przekraczajš linii pionowej, przebiegajšcej wzdłuż przyœrodkowego brzegu łopatki. Mięœnie pasma bocznego leżš bardziej powierzchownie od mięœni pasma przyœrodkowego, a ich włókna sš zazwyczaj dłuższe i przebiegajš bardziej pionowo. Im głębiej sš położone mięœnie, tym odznaczajš się krótszym i bardziej skoœnym przebiegiem włókien w stosunku do podłużnej linii kręgosłupa. Ogólnie bioršc głęboka mięœniówka grzbietu służy głównie do utrzymania kręgosłupa w pozycji pionowej i do prostowania kręgosłupa, a jej antagonistycznš grupę stanowiš mięœnie brzucha. Mięœnie głębokie grzbietu sš unerwione przez gałęzie grzbietowe nerwów rdzeniowych (rami dorsales nervorum spinalium). Mięœnie grzbietu obu pasm tworzš trzy grupy: * mięœnie długie grzbietu, * mięœnie krótkie grzbietu, * mięœnie podpotyliczne. W skład długich mięœni grzbietu wchodzš: pasmo boczne: * mięsień płatowaty, * mięsień prostownik grzbietu, pasmo przyœrodkowe: * mięsień kolcowy, * mięsień półkolcowy, * mięsień wielodzielny, * mięœnie skręcajšce. W skład krótkich mięœni grzbietu wchodzš: * mięœnie międzykolcowe, * mięœnie międzypoprzeczne. W skład mięœni podpotylicznych wchodzš: * mięsień prosty tylny większy głowy, * mięsień prosty tylny mniejszy głowy, * mięsień skoœny górny głowy, * mięsień skoœny dolny głowy. Długie mięœnie grzbietu - pasmo boczne Mięsień płatowaty (m. splenius) jest położony w okolicy karku, pokrywa go m. czworoboczny i m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy. Przyczep poczštkowy znajduje się na więzadle karkowym oraz na wyrostkach kolczystych i więzadle nadkolcowym pięciu pierwszych kręgów piersiowych. Przyczep końcowy różnicuje mięsień na dwie częœci. Większa, górna cz꜏ mięœnia biegnie w bok i ku górze, kończšc się na wyrostku sutkowym koœci skroniowej jako mięsień płatowaty głowy (m. splenius capitis). Cz꜏ dolna, m. płatowaty szyi, jest znacznie słabsza od częœci górnej i kończy się na wyrostkach poprzecznych trzech pierwszych kręgów szyjnych. Czynnoœ. Mięsień płatowaty głowy współpracuje z m. czworobocznym i m. półkolcowym głowy; w swym działaniu obustronnym - zgina głowę ku tyłowi, zaœ kurczšc się jednostronnie obraca twarz w tę samš stronę, unoszšc jš równoczeœnie ku górze. W tej ostatniej funkcji jest mięœniem antagonistycznym w stosunku do mięœnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego. Mięsień płatowaty szyi podczas skurczu obustronnego zgina szyję do tyłu, a skręca jš w tę samš stronę przy działaniu jednostronnym. Jednostronny przykurcz m. płatowatego powoduje tzw. kręcz szyi. Mięsień jest unerwiony przez gałęzie grzbietowe nn. szyjnych (n. cervicales). Mięsień prostownik grzbietu (m. erector spinae) jest największy spoœród głębokich mięœni grzbietu. Biegnie z okolicy krzyżowej do okolicy karku, a najgrubszy jest w odcinku lędŸwiowym. Mięsień prostownik grzbietu rozpoczyna się wspólnš masš mięœniowo-œcięgnistš na grzbietowej powierzchni koœci krzyżowej, na grzebieniu biodrowym i więzadłach krzyżowo-biodrowych oraz na wyrostkach kolczystych kręgów lędŸwiowych. Cała masa mięœniowa kierujšc się ku górze rozdziela się na dwa pasma: boczne czyli m. biodrowo-żebrowy i przyœrodkowe zwane m. najdłuższym. Mięsień biodrowo-żebrowy (m. iliocostalis) dzieli się na trzy częœci: * mięsień biodrowo-żebrowy lędŸwi (m. iliocostalis lumborum), który rozpoczyna się od wspólnej masy mięœniowej a kończy się na kštach szeœciu dolnych żeber, * mięsień biodrowo-żebrowy klatki piersiowej (m. iliocostalis thoracis), który rozpoczyna się na kštach szeœciu dolnych żeber a kończy na kštach szeœciu żeber górnych, * mięsień biodrowo-żebrowy szyi (m. iliocostalis cervicis), mięsień bierze poczštek na kštach żeber, od III do VI i kończy się na wyrostkach poprzecznych kręgów szyjnych od III do VI. Mięsień najdłuższy (m. longissimus), stanowišcy pasmo przyœrodkowe prostownika grzbietu, przebiega w zasadzie między wyrostkami poprzecznymi lub ich odpowiednikami. Ma on bardziej skomplikowanš budowę i przebieg od m. biodrowo-żebrowego (m. iliocostalis). Dzieli się on na trzy częœci: * mięsień najdłuższy klatki piersiowej (m. longissimus thoracis), bioršcy także poczštek od wspólnej masy mięœniowej, kieruje się ku górze; boczne wišzki tego mięœnia kończš się na wyrostkach żebrowych kręgów lędŸwiowych oraz w odcinku piersiowym na kštach żeber, wišzki przyœrodkowe - na wyrostkach dodatkowych kręgów lędŸwiowych oraz na wyrostkach poprzecznych wszystkich kręgów piersiowych, * mięsień najdłuższy szyi (m. longissimus cervicis) zaczyna się na wyrostkach poprzecznych od I do VI kręgu piersiowego, a kończy - na wyrostkach poprzecznych od II do V kręgu szyjnego, * mięsień najdłuższy głowy (m. longissimus capitis), bierze poczštek na wyrostkach poprzecznych kręgów piersiowych od I do III i kręgów szyjnych od III do VII. Przyczep końcowy mięsień ten osišga na wyrostku sutkowym koœci skroniowej. Czynnoœ. Mięsień biodrowo-żebrowy działajšc jednostronnie, dzięki swym przyczepom do żeber, silnie zgina kręgosłup w kierunku bocznym. Mięsień najdłuższy głowy przy skurczu jednostronnym zgina i pochyla głowę bocznie w tę samš stronę. Obustronny skurcz całego m. prostownika grzbietu prostuje kręgosłup i zgina ku tyłowi. Ponadto m. najdłuższy głowy pochyla głowę do tyłu. Mięsień prostownik grzbietu utrzymuje równowagę tułowia a także jest pomocniczym mięœniem wdechowym, gdyż dzięki prostowaniu kręgosłupa piersiowego przyczynia się do zwiększenia wymiarów klatki piersiowej. Długie mięœnie grzbietu - pasmo przyœrodkowe Mięsień kolcowy (m. spinalis) jest to cienki, symetryczny mięsień, biegnšcy po bokach wyrostków kolczystych, które stanowiš jego miejsca poczštkowych i końcowych przyczepów. Dzieli się na trzy częœci: * mięsień kolcowy klatki piersiowej (m. spinalis thoracis) rozpoczyna się na wyrostkach kolczystych górnych kręgów lędŸwiowych i dolnych kręgów piersiowych, a kończy się na wyrostkach kolczystych od II do VII kręgu piersiowego, * mięsień kolcowy szyi (m. spinalis cervicis) rozpoczyna się na wyrostkach kolczystych górnych kręgów piersiowych i dolnych kręgów szyjnych a kończy się na wyrostkach kolczystych od II do IV kręgu szyjnego, * mięsień kolcowy głowy (m. spinalis capitis) rozpoczyna się na wyrostkach kolczystych górnych kręgów piersiowych i dolnych szyjnych, a kończy się na koœci potylicznej w sšsiedztwie guzowatoœci potylicznej zewnętrznej. Czynnoœ. Przy działaniu jednostronnym bierze udział w bocznych zgięciach kręgosłupa, kurczšc się obustronnie wspomaga m. prostownik grzbietu (m. erector spinae) przy prostowaniu kręgosłupa i pochylaniu głowy ku tyłowi. Mięœnie poprzeczno-kolcowe tworzš silne pasmo mięœniowe, cišgnšce się od miednicy do czaszki, wypełniajšc bruzdę między wyrostkami poprzecznymi i kolczystymi kręgów. Włókna mięœniowe tej grupy biegnš zawsze od wyrostków poprzecznych do wyrostków kolczystych. Mięœnie położone na powierzchni majš bardziej stromy kierunek przebiegu włókien od mięœni leżšcych głębiej. Warstwę powierzchownš tworzy m. półkolcowy (m. semispinalis), którego włókna przeskakujš od 4 do 6 kręgów. Nie występuje on w odcinku lędŸwiowym kręgosłupa. Warstwę œrodkowš stanowi m. wielodzielny (m. multifidus), który biegnie wzdłuż całego kręgosłupa, a jego włókna mijajš tylko od 2 do 4 kręgów. W warstwie głębokiej położone sš mięœnie skręcajšce (mm. rotatores), które także cišgnš się od koœci krzyżowej do kręgu obrotowego i składajš się z najkrótszych wišzek mięœniowych, mijajšcych 1 lub najwyżej 2 kręgi. Czynnoœ. Zasadniczš funkcjš tej grupy mięœni jest skręcanie kręgosłupa w stronę przeciwnš w stosunku do kurczšcych się mięœni. Działajšc obustronnie wspomagajš pozostałe głębokie mięœnie grzbietu w prostowaniu kręgosłupa. Krótkie mięœnie grzbietu Mięœnie międzykolcowe (mm. interspinales) występujš w przestrzeniach między sšsiednimi wyrostkami kolczystymi w szyjnej i lędŸwiowej częœci kręgosłupa, przy czym w częœci lędŸwiowej sš one mięœniami nieparzystymi. Mięœnie międzykolcowe biorš udział w prostowaniu kręgosłupa szyjnego i lędŸwiowego. Mięœnie międzypoprzeczne (mm. intertransversarii) sš to małe mięœnie występujšce w okolicy szyi i lędŸwi. Łšczš one wyrostki poprzeczne lub żebrowe dwóch sšsiednich kręgów. Wyróżnia się: * mięœnie międzypoprzeczne przednie i tylne szyi (mm. intertransversarii anteriores et posteriores cervicis), * mięœnie międzypoprzeczne boczne i przyœrodkowe lędŸwi (mm. intertransversarii laterales et mediales lumborum). Czynnoœ. Mięœnie międzypoprzeczne biorš udział w bocznych zgięciach kręgosłupa szyjnego i lędŸwiowego. Mięœnie podpotyliczne Mięsień prosty tylny większy głowy (m. rectus capitis posterior major) jest to mięsień rozpoczynajšcy się na wyrostku kolczystym kręgu obrotowego, a kończšcy się w œrodkowym odcinku kresy karkowej dolnej koœci potylicznej. Mięsień prosty tylny mniejszy głowy (m. rectus capitis posterior minor) biegnie od guzka tylnego kręgu szczytowego, kończšc się poniżej kresy karkowej dolnej koœci potylicznej. Mięsień skoœny dolny głowy (m. obliquus capitis inferior) przebiega od wyrostka kolczystego kręgu obrotowego do wyrostka poprzecznego kręgu szczytowego. Mięsień skoœny górny głowy (m. obliquus capitis superior) rozpoczyna się na wyrostku poprzecznym kręgu szczytowego. Włókna jego biegnš przyœrodkowo i kończš się poniżej bocznego odcinka kresy karkowej dolnej koœci potylicznej. Czynnoœ. Trzy pierwsze mięœnie podczas obustronnego działania pocišgajš głowę ku tyłowi, zaœ przy skurczu jednostronnym obracajš głowę kierujšc jš twarzš w tę samš stronę. Mięsień skoœny górny głowy kurczšc się jednostronnie skręca głowę w stronę przeciwnš, przy obustronnym skurczu pocišga głowę ku tyłowi. Powięzie grzbietu * PowięŸ powierzchowna grzbietu (fascia superficialis dorsi) jest częœciš ogólnej powięzi powierzchownej i pokrywa mięsień czworoboczny i najszerszy grzbietu. * PowięŸ piersiowo-lędŸwiowa (fascia thoracolumbalis) tworzy wraz z kręgosłupem kanał kostno-włóknisty dla mięœni głębokich grzbietu. * PowięŸ karku (fascia nuchae) jest położona pod mięœniem czworobocznym i równoległobocznym i pokrywa mięœnie płatowate. Ku dołowi przedłuża się w powięŸ piersiowo-lędŸwiowš. MIœNIE GŁOWY Mięœnie głowy (musculi capitis) dzielš się na trzy grupy * mięœnie mimiczne, czyli wyrazowe twarzy, które nadajš jej charakterystyczny wyraz, a przyczepiajš się co najmniej jednym przyczepem do częœci miękkich, * mięœnie żuchwy, których przyczepy znajdujš się na czaszce i żuchwie, a czynnoœ tych mięœni ogranicza się do poruszania żuchwš, * mięœnie języka, gałki ocznej i narzšdu słuchu, które zostanš omówione przy opisie odpowiednich układów. Mięœnie mimiczne Mięœnie mimiczne różniš się tym od pozostałych mięœni szkieletowych, że albo w ogóle nie sš przytwierdzone do koœci, albo też tylko jednym przyczepem sš przymocowane do szkieletu. Z wyjštkiem mięœnia policzkowego wszystkie mięœnie mimiczne nie posiadajš powięzi, bowiem przyczepiajš się głównie do skóry lub błony œluzowej, zatem kurczšc się wywołujš ruchy skóry: Mięœnie mimiczne poruszajšc skórš twarzy nadajš jej okreœlony wyraz. Mięœnie wyrazowe sš najlepiej rozwinięte u człowieka, a mimika twarzy pozostaje w œcisłym zwišzku ze stanem psychicznym osobnika - radoœciš, smutkiem, cierpieniem, spokojem, skupieniem uwagi, niepokojem, itp. U osób starszych, gdy sprężystoœ skóry jest mniejsza, fałdy nie wygładzajš się tworzšc charakterystyczne zmarszczki (rugae). Mięœnie mimiczne układajš się głównie wokół naturalnych otworów twarzy wykonujšc różne czynnoœci, jak: mruganie, otwieranie i zamykanie szpary ust, wytwarzanie dŸwięków, itp. Mięœnie mimiczne dzielš się na kilka grup topograficznych : Mięœnie sklepienia czaszki Mięsień naczaszny (m. epicranius), składa się z : m. potyliczno-czołowego (m. occipito frontalis) i m. skroniowo-ciemieniowego (m. temporoparietalis), między którymi jest rozpięte szerokie, płaskie rozcięgno zwane czepcem œcięgnistym (galea aponeurotica). Czepiec œcięgnisty przykrywa koœci ciemieniowe, jest luŸno złšczony z okostnš, natomiast bardzo silnie zrasta się ze skórš głowy. Z tyłu łšczy się z nim parzysty brzusiec potyliczny (venter occipitalis), z przodu zaœ parzysty brzusiec czołowy (venter frontalis) mięœnia potyliczno-czołowego. Po obu stronach bocznych czepca œcięgnistego bierze poczštek parzysty mięsień skroniowo-ciemieniowy, który kończy się na chrzšstce małżowiny usznej. Skurcz mięœnia potyliczno-czołowego wywołuje poprzeczne zmarszczki na czole nadajšc twarzy wyraz uwagi. Mięœnie szpary powiek Mięœnie szpary powiek stanowiš ochronę oka i zaliczamy do nich m. okrężny oka, m. marszczšcy brwi i m. podłużny. Mięsień okrężny oka (m. orbicularis oculi) składa się z trzech częœci: oczodołowej, powiekowej i łzowej. Cz꜏ oczodołowa jest najsilniejsza, położona obwodowo dookoła wejœcia do oczodołu, zachodzi na czoło, skroń i policzek. Cz꜏ powiekowa jest położona doœrodkowo od poprzedniej a jej włókna przebiegajš w obu powiekach. Cz꜏ łzowa jest najmniejsza i położona najgłębiej, do tyłu od woreczka łzowego. Czynnoœ. Cz꜏ oczodołowa zaciska powieki, pocišga brwi przyœrodkowo i ku dołowi; cz꜏ powiekowa spokojnie zwiera szparę powiek (mruganie); cz꜏ łzowa rozwiera woreczek łzowy. Mięsień marszczšcy brwi (m. corrugator supercilii) jest małym mięœniem, leży obok nasady nosa, skšd biegnie do skóry brwi. Wytwarza on 2-3 pionowe fałdy między brwiami. Mięsień podłużny (m. procerus) jest również małym mięœniem, położony jest w okolicy międzybrwiowej, wywołuje poprzeczne fałdy u nasady nosa. Mięœnie szpary ust Mięœnie szpary ust w zależnoœci od kierunku przebiegu włókien i ich czynnoœci można podzieli na mięœnie okrężne (zwieracze) i mięœnie dochodzšce do ust promieniœcie. Do pierwszych należy mięsień okrężny ust, który stanowi rusztowanie obu warg. Pozostałe mięœnie sš bardzo liczne i dochodzš do warg od dołu, od góry i od boków. Mięsień okrężny ust (m. orbicularis oris) otacza szparę ust i nadaje wargom charakterystyczny kształt. Składa się z częœci brzeżnej, położonej bliżej szpary ust oraz częœci wargowej położonej obwodowo. W rejonach kštów ust z mięœniem tym przeplatajš się liczne mięœnie biegnšce promieniœcie do szpary ust. Czynnoœ. Mięsień zwiera szparę ust, bierze udział w jedzeniu. Skurcz częœci brzeżnej zwęża czerwień wargowš i zwraca wargi do wewnštrz. Przy skurczu częœci wargowej poszerza czerwień wargowš i wywija wargi na zewnštrz, np.: podczas gwizdania czy pocałunku. Mięsień obniżacz wargi dolnej (m. depressor labii inferioris) jest położony poniżej szpary ust, kształtu czworokštnego. Mięsień ten biegnie do skóry wargi dolnej. Podczas skurczu obniża i uwypukla wargę dolnš. Mięsień bródkowy (m. mentalis) jest ułożony strzałkowo, przyœrodkowo od mięœnia poprzedniego. Uwypukla bródkę i nadaje twarzy wyraz nadšsany. Mięsień obniżacz kšta ust (m. depressor anguli oris) jest mięœniem płaskim, trójkštnym. Rozcišga się od żuchwy do kšta ust. Jego skurcz obniża kšt ust, nadajšc twarzy wyraz smutku, cierpienia lub niesmaku. Mięsień œmiechowy (m. risorius) osobniczo zmienny, biegnie poprzecznie z okolicy policzka do kšta ust. Mięsień pocišga kšt ust do boku, poszerzajšc szparę ust. Może wywoływa w skórze policzka tzw. "dołek œmiechowy". Czasami m. œmiechowy występuje jednostronnie. Mięsień jarzmowy większy i mniejszy (m. zygomaticus major et minor). Oba mięœnie biegnš z okolicy koœci jarzmowej. Mięsień jarzmowy większy kończy się w okolicy kšta ust i jest właœciwym mięœniem œmiechu. Mięsień jarzmowy mniejszy dochodzi do skóry bruzdy nosowo-wargowej, którš pogłębia. Mięsień ten pocišga wargę górnš ku górze i do boku. Mięsień dŸwigacz wargi górnej i skrzydła nosa (m. levator labii superioris alaeque nasi) jest położony bocznie od nosa i kończy się w skórze bruzdy nosowo-wargowej. W czasie skurczu unosi skrzydła nosa, rozwiera nozdrza. Mięsień dŸwigacz wargi górnej (m. levator labii superioris) jest położony bocznie od poprzedniego. Biegnie z okolicy podoczodołowej do skóry bruzdy nosowo-wargowej. Mięsień powoduje uniesienie wargi górnej i odsłonięcie górnych siekaczy. Mięsień dŸwigacz kšta ust (m. levator anguli oris) biegnie z dołu nadkłowego do skóry kšta ust, unoszšc kšt ust w czasie skurczu. Mięsień policzkowy (m. buccinator) położony jest w œcianie policzka. Mięsień rozpoczyna się na wyrostkach zębodołowych szczęki i żuchwy na wysokoœci zębów trzonowych, a kończy się w skórze i błonie œluzowej kšta ust i obu warg. Włókna mięœniowe biegnšc ku przodowi krzyżujš się w okolicy kšta ust. Czynnoœ mięœnia polega na przyciskaniu policzków do zębów, wydmuchiwaniu powietrza z jamy ustnej. Poza tym pocišga kšt ust do boku, bierze udział podczas ruchu żucia pokarmu. Mięœnie otoczenia nozdrzy Mięœnie nozdrzy sš położone dookoła nosa zewnętrznego, a ich czynnoœ polega na zwieraniu i rozwieraniu nozdrzy. Należš do nich: Mięsień nosowy (m. nasalis) rozpoczyna się na szczęce na wysokoœci kła i siekacza bocznego. Posiada dwie częœci: cz꜏ poprzeczna biegnie wachlarzowato do grzbietu nosa, cz꜏ skrzydłowa kończy się na boczno-tylnym brzegu skrzydła nosa. Czynnoœ częœci poprzecznej polega na zwężaniu nozdrzy, częœci skrzydłowe rozwierajš nozdrza. Mięsień obniżacz przegrody (m. depressor septi) jest położony poniżej nosa od wysokoœci bocznego siekacza szczęki do częœci błoniastej przegrody nosa. Czynnoœ polega na pocišganiu przegrody ku dołowi. Mięœnie ucha zewnętrznego Mięœnie małżowiny usznej, przyczepione między małżowinš usznš i sšsiednimi powięziami, sš u człowieka w stanie zaniku, służyły bowiem do poruszania małżowinš usznš. Zaliczamy do nich trzy mięœnie uszne: przedni, górny i tylny (m. auricularis anterior, superior et posterior). Unerwienie ruchowe mięœni mimicznych pochodzi od n. twarzowego (n. facialis - VII n. czaszkowy), włókna czuciowe otrzymujš drogš n. trójdzielnego (n. trigeminus - V n. czaszkowy). Porażenie n. twarzowego najwyraŸniej uzewnętrznia się w niemożnoœci zamknięcia szpary powiek i szpary ust, obniżeniu kšta ust i w zwišzku z tym - sšczeniu się œliny. Obserwuje się również wygładzenie zmarszczek skóry twarzy po stronie porażonej oraz wystšpienie asymetrii twarzy. Mięœnie żuchwy Do grupy tej należš cztery pary mięœni, których skurcze powodujš ruchy obniżania i unoszenia żuchwy, wysuwania i cofania oraz boczne ruchy żuchwy. Mięœnie żucia sš antagonistami mięœni nadgnykowych. Sš unerwione przez trzeciš gałšŸ nerwu trójdzielnego, czyli n. żuchwowy - n. mandibularis (V3). W skład mięœni żuchwy wchodzš mięœnie: skroniowy, żwacz, skrzydłowy boczny i skrzydłowy przyœrodkowy: Mięsień skroniowy (m. temporalis) jest największym i najsilniejszym mięœniem tej grupy, wypełnia cały dół skroniowy (fossa temporalis). Mięsień ten rozpoczyna się na całej powierzchni dołu skroniowego i na powięzi skroniowej, sięgajšc u góry do kresy skroniowej dolnej, zaœ u dołu do łuku jarzmowego i grzebienia podskroniowego. Przednie włókna tego mięœnia biegnš pionowo, tylne poziomo. Mięsień kończy się płaskim œcięgnem na wyrostku dziobiastym żuchwy. Mięsień skroniowy ma duży przekrój fizjologiczny, gdyż jest mięœniem typu pierzastego. Czynnoœ. Skurcz całego mięœnia unosi żuchwę, obracajšc jš nieco na zewnštrz oraz zaciska zęby. Skurcz częœci poziomej cofa wysuniętš żuchwę. Mięsień żwacz (m. masseter) jest krótkim i grubym mięœniem o kształcie czworoboku. Przykrywa on powierzchnię bocznš gałęzi żuchwy. Przyczep poczštkowy tego mięœnia znajduje się na koœci jarzmowej i łuku jarzmowym. Przyczep końcowy mięœnia jest usytuowany na bocznej powierzchni dolnej częœci gałęzi żuchwy oraz na kšcie żuchwy. Włókna przedniej, powierzchownej częœci tego mięœnia przebiegajš skoœnie w dół i ku tyłowi, zaœ częœci tylnej - głębokiej kierujš się z góry prosto w dół. Czynnoœ. Mięsień żwacz współdziała z m. skroniowym w unoszeniu i obracaniu żuchwy na zewnštrz. Cz꜏ powierzchowna z uwagi na skoœny przebieg włókien mięœniowych bierze udział w wysuwaniu żuchwy ku przodowi. Mięsień skrzydłowy przyœrodkowy (m. pterygoideus medialis) jest położony po wewnętrznej stronie gałęzi żuchwy. Przyczep poczštkowy znajduje się w dole skrzydłowym koœci klinowej i przylegajšcym do niej małym odcinku koœci podniebiennej i koœci szczękowej. Przyczep końcowy tego mięœnia znajduje się na powierzchni przyœrodkowej kšta żuchwy na tzw. guzowatoœci skrzydłowej. Czynnoœ. Mięsień skrzydłowy przyœrodkowy współdziała z m. skroniowym i m. żwaczowym. Mięsień skrzydłowy boczny (m. pterygoideus lateralis) ma kształt trójœciennego graniastosłupa, podstawš skierowanego do czaszki, a wierzchołkiem do stawu skroniowo-żuchwowego. Przyczep poczštkowy mięœnia ma dwie głowy: górnš i dolnš. Głowa górna przyczepia się na powierzchni podskroniowej skrzydła większego koœci klinowej, głowa dolna na bocznej powierzchni wyrostka skrzydłowatego i na powierzchni podskroniowej szczęki. Włókna biegnš poziomo i zbieżnie ku tyłowi, do dołu i w bok. Przyczep końcowy znajduje się w dołku skrzydłowym wyrostka kłykciowego żuchwy oraz w torebce stawu skroniowo-żuchwowego. Czynnoœ. Obustronny skurcz mięœnia wysuwa żuchwę do przodu. Skurcz jednostronny skręca żuchwę do wewnštrz. Powięzie głowy Na głowie wyróżnia się cztery powięzie (fasciae capitis): policzkowo-gardłowš, skroniowš, przyuszniczš i żwaczowš. PowięŸ policzkowo-gardłowa (fascia buccopharyngea) jest bardzo cienka i oddziela mięsień policzkowy od tzw. poduszki tłuszczowej policzka (corpus adiposum buccae). Mięsień policzkowy jest spoœród wszystkich mięœni wyrazowych, który posiada własnš powięŸ. Ku tyłowi i dołowi powięŸ ta pokrywa zewnętrznš powierzchnię mięœni gardła. PowięŸ skroniowa (fascia temporalis) zamyka od strony bocznej dół skroniowy (fossa temporalis), w którym jest położony mięsień skroniowy. Jest ona bardzo mocna i rozpięta między kresš skroniowš górnš a łukiem jarzmowym. PowięŸ przyusznicza i powięŸ żwaczowa (fascia parotidea et fascia masseterica) sš to dwie powięzie rozpoczynajšce się na łuku jarzmowym, a przedłużajšce się u dołu w blaszkę powierzchownš powięzi szyi. PowięŸ przyusznicza pokrywa œliniankę przyusznš, a powięŸ żwaczowa mięsień żwacz. MIœNIE SZYI Topograficznie mięœnie szyi (musculi colli) dzielimy na trzy grupy powierzchownš, œrodkowš i głębokš. W skład grupy powierzchownej wchodzš mięœnie: m. szeroki szyi i m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy. W skład grupy œrodkowej wchodzš mięœnie podgnykowe: mm. mostkowo-gnykowy, mostkowo-tarczowy, tarczowo-gnykowy i łopatkowo-gnykowy oraz mięœnie nadgnykowe: mm. dwubrzuœcowy, rylcowo-gnykowy i bródkowo-gnykowy. W skład grupy głębokiej wchodzš mięœnie: mm. pochyły przedni, pochyły œrodkowy i pochyły tylny oraz mięœnie przedkręgowe. Powierzchowne mięœnie szyi Mięsień szeroki szyi (m. platysma) leży ponad powięziš powierzchownš szyi i sięga u dołu poza granicę szyi, schodzšc na przedniš œcianę klatki piersiowej do wysokoœci II żebra, gdzie przyczepia się do tkanki podskórnej. Przyczep końcowy. Włókna mięœnia biegnš ku górze i przymocowujš się do zewnętrznej powierzchni trzonu żuchwy, okolicy kšta ust oraz bocznie do powięzi przyuszniczej i żwaczowej. Czynnoœ. Mięsień ten unosi skórę szyi, przez co zmniejsza ucisk na żyłę szyjnš zewnętrznš, a z uwagi na swe przyczepy w skórze należy do mięœni wyrazowych: pocišga kšty ust w dół i do boku nadajšc twarzy wyraz strachu. Unerwienie. Pochodzi od gałęzi n. twarzowego (n. facialis). Mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus) jest charakterystycznym mięœniem szyi. Dzieli on szyję właœciwš na dwie okolice: przyœrodkowš i bocznš. Przyczep poczštkowy. Głowa przyœrodkowa rozpoczyna się na rękojeœci mostka. Głowa boczna rozpoczyna się na końcu mostkowym obojczyka. Przyczep końcowy. Obie częœci mięœnia kierujš się ku górze i do tyłu, łšczš się ze sobš w połowie wysokoœci szyi i przyczepiajš się do wyrostka sutkowego koœci skroniowej i kresy karkowej górnej koœci potylicznej. Czynnoœ. Skurcz jednostronny mięœnia przy ustalonej klatce piersiowej powoduje pochylenie głowy w tę samš stronę z jednoczesnym obrotem głowy w przeciwnš stronę i uniesieniem twarzy ku górze. Jednoczesny skurcz obu mięœni zwraca twarz ku górze i pogłębia lordozę szyjnš. W pozycji leżšcej mięsień unosi głowę. Przy ustalonej głowie mięsień unosi mostek, działa więc jako pomocniczy mięsień wdechowy. Unerwienie. Nerw dodatkowy (n. accessorius) i gałšzki splotu szyjnego. Mięœnie œrodkowe szyi Mięœnie œrodkowe z uwagi na swe położenie w stosunku do koœci gnykowej dzielš się na mięœnie podgnykowe i nadgnykowe. Mięœnie podgnykowe Mięsień mostkowo-gnykowy (m. sternohyoideus) rozpięty jest między górnš częœciš mostka i koœciš gnykowš. Mięsień mostkowo-tarczowy (m. sternothyroideus) rozcišga się od mostka do chrzšstki tarczowatej. Mięsień tarczowo-gnykowy (m. thyrohyoideus) biegnie w przedłużeniu poprzedniego mięœnia i dochodzi do koœci gnykowej. Mięsień łopatkowo-gnykowy (m. omohyoideus) przyczepia się na górnym brzegu łopatki i dochodzi do koœci gnykowej. Mięsień ten ma w œrodkowej częœci œcięgno poœrednie, które dzieli go na brzusiec dolny i górny. Czynnoœ mięœni polega na pocišganiu koœci gnykowej ku dołowi, działajš zatem głównie w czasie żucia i przełykania. Mięœnie te ustalajš koœ gnykowš umożliwiajšc pracę innych mięœni, przyczepiajšcych się do koœci gnykowej. œcięgno poœrednie m. łopatkowo-gnykowego zrasta się z błonš zewnętrznš żyły szyjnej wewnętrznej i w czasie skurczu rozszerza œwiatło tej żyły. Unerwienie. Pochodzi w przeważajšcej mierze ze splotu szyjnego, drogš gałšzek pętli szyjnej. Mięœnie nadgnykowe Mięœnie nadgnykowe rozpięte sš między koœciš gnykowš, żuchwš i podstawš czaszki. Działajš one zarówno na koœ gnykowš, pocišgajšc jš ku górze, jak i na żuchwę - opuszczajšc jš w dół w zależnoœci od tego, która koœ jest ustalona w swym położeniu. Mięsień dwubrzuœcowy (m. digastricus) składa się z dwóch brzuœców, przedniego i tylnego (venter anterior et posterior), połšczonych œcięgnem poœrednim (tendo intermedius). Brzusiec tylny rozpoczyna się we wcięciu sutkowym koœci skroniowej, biegnie ukoœnie ku dołowi i przyœrodkowo, przytwierdzajšc się œcięgnem poœrednim do koœci gnykowej, skšd bierze poczštek brzusiec przedni, który kończy się w dole dwubrzuœcowym żuchwy. Czynnoœ. Przy ustalonej żuchwie mięsień ten unosi koœ gnykowš, a przy ustalonej koœci gnykowej obniża żuchwę. Unerwienie. Tylny brzusiec przez gałšŸ n. twarzowego (n. facialis), brzusiec przedni - gałšŸ n. trójdzielnego (trigeminus). Mięsień rylcowo-gnykowy (m. stylohyoideus) przebiega od wyrostka rylcowatego koœci skroniowej do koœci gnykowej. Czynnoœ. Mięsień ten pocišga koœ gnykowš ku górze i do tyłu. Unerwienie. Pochodzi od n. twarzowego (n. facialis). Mięsień żuchwowo-gnykowy (m. mylohyoideus) wytwarza dno jamy ustnej i stšd nosi nazwę przepony jamy ustnej. Rozpoczyna się na wewnętrznej stronie trzonu żuchwy, biegnie w dół przyœrodkowo i kończy się na trzonie koœci gnykowej oraz na szwie œcięgnistym. Szew ten łšczy poœrodku mięœnie obu stron i cišgnie się od kolca bródkowego do trzonu koœci gnykowej. Czynnoœ. Przy ustalonej żuchwie unosi koœ gnykowš, napina dno jamy ustnej i unosi język. Przy ustalonej koœci gnykowej obniża żuchwę. Unerwienie. Pochodzi od n. trójdzielnego (n. trigeminus). Mięsień bródkowo-gnykowy (m. geniohyoideus) biegnie od kolca bródkowego żuchwy do koœci gnykowej. Czynnoœ. Mięsień ten pocišga koœ gnykowš ku górze i do przodu, zaœ przy ustalonej koœci gnykowej obniża żuchwę. Unerwienie. Włókna splotu szyjnego dochodzš do mięœnia poprzez n. podjęzykowy (n. hypoglossus). Mięœnie głębokie szyi Mięœnie głębokie szyi można podzieli na mięœnie boczne, do których zaliczane sš mięœnie pochyłe oraz mięœnie leżšce przyœrodkowo, bezpoœrednio przed kręgosłupem szyjnym, czyli tzw. mięœnie przedkręgowe. Mięœnie pochyłe Mięsień pochyły przedni (m. scalenus anterior) rozpoczyna się na wyrostkach poprzecznych kręgów szyjnych od III do VI, biegnie w dół i nieco do przodu, kończšc się na guzku mięœnia pochyłego przedniego I żebra. Mięsień pochyły œrodkowy (m. scalenus medius) jest największym z trzech mięœni pochyłych, rozpoczyna się na wyrostkach poprzecznych wszystkich kręgów szyjnych, a kończy się na górnej powierzchni I żebra, do boku od bruzdy tętnicy podobojczykowej. Mięsień pochyły tylny (m. scalenus posterior) odchodzi od wyrostków poprzecznych dwóch, trzech ostatnich kręgów szyjnych, a kończy się na brzegu górnym drugiego żebra. Czynnoœ. Skurcz jednostronny wszystkich trzech mięœni pochyłych zgina kręgosłup szyjny w bok. Oba mięœnie pochyłe przednie przy obustronnym skurczu biorš udział w zginaniu szyi ku przodowi. Przy ustalonym kręgosłupie szyjnym skurcz mm. pochyłych powoduje unoszenie górnych żeber, stšd sš zaliczane do pomocniczych mięœni wdechowych. Unerwienie. Mięœni pochyłych pochodzi od gałšzek ze splotu szyjnego i ramiennego. Między mięœniem pochyłym przednim a œrodkowym znajduje się szczelina, przez którš przechodzi splot ramienny i t. podobojczykowa. Mięœnie przedkręgowe Mięœnie przedkręgowe położone sš na przedniej powierzchni kręgosłupa szyjnego. Mięœnie te biegnš wzdłuż trzonów kręgowych, bšdŸ też od trzonów do wyrostków poprzecznych i podstawy czaszki. Do grupy tej należš: * mięsień długi szyi (m. longus colli), * mięsień długi głowy (m. longus capitis), * mięsień prosty głowy przedni (m. rectus capitis anterior), * mięsień prosty głowy boczny (m. rectus capitis lateralis). Powyższe mięœnie podczas skurczu jednostronnego zginajš kręgosłup szyjny w bok. Skurcz obustronny mięœni powoduje zgięcie kręgosłupa oraz głowy do przodu. Unerwienie. Gałšzki splotu szyjnego i ramiennego. PowięŸ szyi PowięŸ szyi (fascia cervicalis) jest złożona z blaszek, które oddzielajš mięœnie, duże naczynia i nerwy. Poza tym między blaszkami powięziowymi poruszajš się koœ: gnykowa i krtań podczas mowy, połykania i kaszlu. PowięŸ szyi ma trzy blaszki: * blaszka powierzchowna rozcišga się od żuchwy do mostka i obojczyka i dochodzi do okolicy barku, a ku tyłowi przechodzi w powięŸ karku, * blaszka przedtchawicza jest mocna, rozcišga się od koœci gnykowej do obojczyka i mostka, i obejmuje mięœnie podgnykowe, * blaszka przedkręgowa pokrywa mięœnie głębokie szyi i cišgnie się od podstawy czaszki do górnych kręgów piersiowych. Trójkšty szyi Mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy dzieli szyję na okolicę przedniš i parzystš okolicę bocznš szyi, którš od tyłu, czyli karku, oddziela brzeg mięœnia czworobocznego. W okolicy przedniej szyi, w trójkšcie przednim szyi wyróżniamy: * Trójkšt podżuchwowy (trigonum submandibulare) położony w częœci górnej między brzuœcami m. dwubrzuœcowego i żuchwš. Trójkšt ten zawiera œliniankę podżuchwowš, węzły chłonne, naczynia i nerwy. * Trójkšt tętnicy szyjnej (trigonum caroticum) jest ograniczony brzegiem przednim m. mostkowo-obojczykowo-sutkowego, brzuœcem górnym m. łopatkowo-gnykowego i brzuœcem tylnym m. dwubrzuœcowego. Trójkšt zawiera tętnicę szyjnš wspólnš, (która dzieli się na tętnicę szyjnš wewnętrznš i zewnętrznš oraz żyłę szyjnš wewnętrznš) i nerwy. Trójkšt boczny szyi zawiera dwa dalsze trójkšty: * Trójkšt łopatkowo-obojczykowy (trigonum omoclaviculare) jest dnem dołu nadobojczykowego większego. Jest on ograniczony przez obojczyk, dolny brzusiec m. łopatkowo-gnykowego oraz tylny brzeg m. mostkowo-obojczykowo-sutkowego. W trójkšcie tym znajdujš się naczynia podobojczykowe i splot ramienny. * Trójkšt łopatkowo-czworoboczny (trigonum omotrapezoideum) wyznaczajš: m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy, m. czworoboczny i łopatkowo-gnykowy. Trójkšt zawiera cz꜏ nerwów splotu szyjnego i gałšŸ zewnętrznš n. dodatkowego. MIœNIE KLATKI PIERSIOWEJ Mięœnie klatki piersiowej (musculi thoracis) stanowiš pochodnš mięœniówki brzusznej tułowia i sš unerwione przez gałęzie brzuszne nerwów rdzeniowych (rami ventrales nn. spinalium). Dzielš się na trzy grupy: * mięœnie powierzchowne kończšce się w obrębie koœca kończyny górnej, * mięœnie głębokie będšce właœciwš mięœniówkš œcian klatki piersiowej, * przeponę, która jest nieparzystym mięœniem oddzielajšcym jamę klatki piersiowej od jamy brzusznej. Powierzchowne mięœnie klatki piersiowej W skład powierzchownych mięœni klatki piersiowej wchodzš: * mięsień piersiowy większy, * mięsień piersiowy mniejszy, * mięsień podobojczykowy, * mięsień zębaty przedni. Mięsień piersiowy większy (m. pectoralis major) kształtem zbliżony do trójkšta jest najbardziej powierzchownym mięœniem klatki piersiowej. Podstawa jego jest zwrócona do mostka, wierzchołek do dołu pachowego. Przyczep poczštkowy tego mięœnia dzieli się na trzy częœci: obojczykowš, mostkowo-żebrowš i brzusznš. Cz꜏ obojczykowa (pars clavicularis) przymocowuje się do końca mostkowego obojczyka, cz꜏ mostkowo-żebrowa (pars sternocostalis) - na powierzchni przedniej mostka i chrzšstek żeber prawdziwych, cz꜏ brzuszna (pars abdominalis) odchodzi od przedniej blaszki pochewki mięœnia prostego brzucha. Przyczep końcowy całego mięœnia znajduje się na grzebieniu guzka większego koœci ramiennej. Włókna częœci obojczykowej przebiegajš w bok i ku dołowi, i kończš się w dolnym odcinku grzebienia guzka większego. Cz꜏ mostkowo-żebrowa przebiega najbardziej zbieżnie w kierunku koœci ramiennej i swym przyczepem końcowym rozkłada się wzdłuż grzebienia guzka większego w ten sposób, że pęczki włókien rozpoczynajšce się najwyżej kończš się u dołu i przeciwnie, włókna mięœniowe odchodzšce od dolnej częœci mostka i chrzšstek żebrowych zachodzš najwyżej w swym przyczepie końcowym. œcięgno końcowe mięœnia piersiowego większego składa się zatem z dwóch warstw: grubszej - przedniej, utworzonej przez włókna całej częœci obojczykowej i górnych pęczków częœci mostkowo-żebrowej oraz cieńszej częœci tylnej, którš stanowiš włókna odchodzšce od dolnego odcinka częœci mostkowo-żebrowej i całej częœci brzusznej. W następstwie takiego rozmieszczenia pęczków mięœniowych wytwarza się w obrębie œcięgna końcowego rodzaj "kieszonki" otwartej ku górze, którš wypełnia tkanka łšczna i tłuszczowa. Czynnoœ. Równoczesny skurcz wszystkich trzech częœci mięœnia przycišga ramię przyœrodkowo do przodu, czyli przywodzi (adductio) do przedniej œciany klatki piersiowej, a także nawraca ramię (pronatio). Uniesione ramię opuszcza i w tej czynnoœci jest on najsilniejszy. Gdy zaœ ramię jest ustalone, dŸwiga całe ciało ku górze, np. podczas wspinania się na linie. Przy ustalonej kończynie jest także pomocniczym mięœniem wdechowym. Samodzielny skurcz częœci obojczykowej wysuwa ramię w przód (anterversio), czyli przodozgina. Mięsień piersiowy większy, współdziałajšc z m. najszerszym grzbietu, przywodzi ramię w płaszczyŸnie czołowej. Unerwienie. Pochodzi od splotu ramiennego - nn. piersiowe(nn. pectorales). Mięsień piersiowy mniejszy (m. pectoralis minor) leży na przedniej œcianie klatki piersiowej pod mięœniem piersiowym większym. Przyczep poczštkowy tego mięœnia znajduje się na zewnętrznej powierzchni przednich końców żeber kostnych od III do V. Przyczep końcowy. Mięsień kończy się krótkim, płaskim œcięgnem na wyrostku kruczym łopatki. Czynnoœ. Mięsień obniża obręcz kończyny górnej oraz pocišga jš przyœrodkowo i do przodu. Współpracujšc z m. równoległobocznym i m. dŸwigaczem łopatki obraca łopatkę dookoła osi strzałkowej, obniżajšc boczny kšt łopatki. Przy ustalonej kończynie górnej działa jako pomocniczy mięsień wdechowy. Unerwienie. Nerwy piersiowe (nn. pectorales) splotu ramiennego. Mięsień podobojczykowy (m. subclavius) jest to mały mięsień, rozpięty poprzecznie do długiej osi ciała między chrzšstkš pierwszego żebra a dolnš powierzchniš końca barkowego obojczyka. Czynnoœ. Mięsień ten pocišga obojczyk ku dołowi i do przodu. Unerwienie. Nerw podobojczykowy (n. subclavius) ze splotu ramiennego. Mięsień zębaty przedni (m. serratus anterior) jest mięœniem płaskim o dużych rozmiarach, położonym na bocznej œcianie klatki piersiowej. Przyczep poczštkowy mięœnia zębatego przedniego znajduje się na zewnętrznej powierzchni dziewięciu górnych żeber. Przyczep końcowy Cały mięsień kieruje się w swym przebiegu ku tyłowi, przylegajšc do bocznej œciany klatki piersiowej. Cz꜏ górna mięœnia kończy się na kšcie górnym łopatki, cz꜏ œrodkowa - na jej brzegu przyœrodkowym, zaœ cz꜏ dolna na kšcie dolnym łopatki od strony żebrowej. Czynnoœ. Cały m. zębaty przedni przyciska łopatkę do œciany klatki piersiowej, przeciwdziałajšc odstawaniu brzegu przyœrodkowego od tułowia i przesuwa łopatkę bocznie i do przodu. Przy ustalonej kończynie górnej unosi żebra, jest więc pomocniczym mięœniem wdechowym. Samodzielny skurcz częœci górnej pocišga bark do przodu, a częœci dolnej ku - dołowi. Cz꜏ dolna spełnia bardzo ważnš funkcję w czasie unoszenia ramienia powyżej poziomu. Pocišga bowiem dolny kšt łopatki do przodu, a kšt boczny zawierajšcy wydršżenie stawowe przesuwa ku górze. Dzięki temu ramię może by odwiedzione ponad poziom. W razie spadku napięcia mięœnia łopatka przyjmuje ustawienie na kształt skrzydła. jej brzeg przyœrodkowy oddala się od œciany klatki piersiowej, szczególnie w okolicy kšta dolnego; utrudnione jest także unoszenie ramienia powyżej poziomu. Głębokie mięœnie klatki piersiowej W skład głębokich mięœni klatki piersiowej wchodzš: * mięœnie międzyżebrowe zewnętrzne, * mięœnie międzyżebrowe wewnętrzne, * mięœnie podżebrowe, * mięsień poprzeczny klatki piersiowej. Mięœnie tej warstwy tworzš właœciwš mięœniówkę klatki piersiowej, a rola ich polega na ruchach żeber, dzięki czemu stanowiš one zasadnicze mięœnie oddechowe. Mięœnie tej grupy sš unerwione przez nn. międzyżebrowe (nn. intercostales), pochodzšce od gałęzi brzusznych nerwów piersiowych. Mięœnie międzyżebrowe zewnętrzne (mm. intercostales externi) stanowiš płaskie, cienkie i krótkie mięœnie, wypełniajšce przestrzenie międzyżebrowe. Przyczep poczštkowy znajduje się na dolnej krawędzi żebra wyżej położonego. Przyczep końcowy. Włókna tych mięœni biegnš równolegle do siebie, kierujš się przyœrodkowo w dół i kończš na górnym brzegu żebra niżej położonego. Występujš one tylko w międzykostnych przestrzeniach międzyżebrowych. Pomiędzy chrzšstkami żebrowymi w przedłużeniu mięœni biegnš błony międzyżebrowe zewnętrzne (membranae intercostales externae). Czynnoœ. Mięœnie międzyżebrowe zewnętrzne unoszš żebra, sš więc głównymi mięœniami wdechowymi. Mięœnie międzyżebrowe wewnętrzne (mm. intercostales interni) sš położone także w przestrzeniach międzyżebrowych (spatia intercostalia), poczšwszy od kštów żeber aż do mostka. Brak ich zatem w tylnych odcinkach przestrzeni międzyżebrowych, gdzie występujš błony międzyżebrowe wewnętrzne (membranae intercostales internae). Przyczep poczštkowy znajduje się na wewnętrznej powierzchni żebra niżej położonego. Włókna biegnš równolegle do siebie ku górze i kończš się na dolnym brzegu żebra położonego wyżej. Czynnoœ. Mięœnie międzyżebrowe wewnętrzne należš do mięœni wydechowych, gdyż obniżajš żebra, zmniejszajšc tym samym objętoœ jamy klatki piersiowej. Mięœnie międzyżebrowe zewnętrzne i wewnętrzne dzięki swemu napięciu i skrzyżowanemu ułożeniu włókien obu mięœni przeciwstawiajš się zarówno zewnętrznemu, jak i wewnętrznemu ciœnieniu w różnych fazach oddychania. Nie dopuszczajš do wpuklania lub uwypuklania się œcian klatki piersiowej w stosunku do powierzchni żeber. Mięœnie podżebrowe (mm. subcostales) sš to małe trójkštnego kształtu mięœnie, występujšce tylko w dolnej i tylnej częœci klatki piersiowej. Posiadajš ten sam kierunek przebiegu, co mięœnie międzyżebrowe wewnętrzne, ale mijajš jedno lub dwa żebra. Sš mięœniami szczštkowymi, których czynnoœ wspomaga mm. międzyżebrowe wewnętrzne. Mięsień poprzeczny klatki piersiowej (m. transversus thoracis) jest cienkim, płaskim mięœniem położonym do tyłu od mostka i ma charakter zanikowy. Przyczep poczštkowy znajduje się na tylnej powierzchni wyrostka mieczykowatego i dolnej częœci trzonu mostka. Mięsień ten kończy się na granicy kostno-chrzęstnej II-VI żebra. Jest on pomocniczym mięœniem wydechowym. Przepona Przepona (diaphragma) stanowi mięœniowš przegrodę, oddzielajšcš jamę klatki piersiowej od jamy brzusznej. Ponieważ przepona jest wpuklona w głšb klatki piersiowej, może się przesuwa ku dołowi i ku górze, powiększajšc na przemian jednš jamę kosztem drugiej. Dzięki temu przepona wywołuje ruchy oddechowe, zwiększajšc podłużny wymiar jamy klatki piersiowej, a tym samym zmniejsza panujšce w niej ciœnienie. Pod względem pochodzenia przepona należy do mięœniówki szyi i dlatego unerwiona jest przez nerw przeponowy ze splotu szyjnego. Przepona jest mięœniem, który podobnie jak m. sercowy pracuje przez całe życie, z tš jednak różnicš, że serce pracuje niezależnie od naszej woli, podczas gdy ruchy przepony mogš by w pewnym stopniu dowolnie regulowane. Porażenie nerwu przeponowego uniemożliwia wykonanie głębokich wdechów w torze brzusznym. Funkcje oddechowe przejmujš wówczas mm. międzyżebrowe zewnętrzne oraz inne pomocnicze mięœnie wdechowe. Przepona jest mięœniem kształtu nerkowatego, cienkim i płaskim. Składa się z obwodowej częœci mięœniowej oraz ze œrodka œcięgnistego (centrum tendineum), położonego poœrodku. Wszystkie jej włókna mięœniowe zaczynajš się na obwodzie, kierujš się w dalszym przebiegu koncentrycznie i spotykajš się w œrodku œcięgnistym przepony, nieznacznie wgłębionym, na którym spoczywa serce. Najsilniej przepona uwypukla się ku górze w swych częœciach bocznych, po prawej i lewej stronie œrodka œcięgnistego. W zależnoœci od przyczepów poczštkowych dzielimy przeponę na trzy częœci: lędŸwiowš, żebrowš i mostkowš. Przyczep poczštkowy * Cz꜏ lędŸwiowa (pars lumbalis) stanowi najgrubszš i najsilniejszš cz꜏ przepony. Rozpoczyna się ona odnogš prawš i lewš, które po każdej stronie dzielš się na cz꜏ przyœrodkowš i bocznš. Odnoga prawa (crus dextrum) w swej przyœrodkowej częœci jest dłuższa i silniejsza od lewej, przymocowuje się do przednich powierzchni trzonów trzech do czterech pierwszych kręgów lędŸwiowych. Cz꜏ przyœrodkowa odnogi lewej (crus sinistrum) przymocowuje się do dwóch lub trzech pierwszych kręgów lędŸwiowych, również na przedniej powierzchni ich trzonów. Na wysokoœci XII kręgu piersiowego obie odnogi łšczš się i wraz z trzonem tego kręgu ograniczajš otwór zwany rozworem aortowym (hiatus aorticus), przez który przechodzi aorta i przewód piersiowy. Do przodu, nieco w lewo od rozworu aortowego, w częœci mięœniowej przepony położony jest rozwór przełykowy (hiatus esophageus) dla przejœcia przełyku i obu nerwów błędnych. Boczne częœci obu odnóg przebiegajš symetrycznie i każda z nich składa się z dwóch łuków œcięgnistych. Łuk œcięgnisty przyœrodkowy, zwany więzadłem łukowatym przyœrodkowym (lig. arcuatum mediale), rozpięty jest między trzonem a wyrostkiem żebrowym pierwszego kręgu lędŸwiowego nad m. lędŸwiowym większym. Łuk œcięgnisty boczny, czyli więzadło łukowate boczne (lig. arcuatum laterale), biegnie od wyrostka żebrowego pierwszego kręgu lędŸwiowego do XII żebra nad m. czworobocznym lędŸwi. * Cz꜏ żebrowa (pars costalis) rozpoczyna się szeœcioma wišzkami od wewnętrznej powierzchni chrzšstek szeœciu dolnych żeber. * Cz꜏ mostkowa (pars sternalis) jest najmniejsza i rozpoczyna się na wewnętrznej powierzchni wyrostka mieczykowatego mostka. Przyczep końcowy. Wszystkie częœci zbiegajš się mniej więcej poœrodku mięœnia, gdzie włókna mięœniowe przechodzš we włókienka œcięgniste, które łšczš się ze sobš i wytwarzajš tzw. œrodek œcięgnisty (centrum tendineum); jest on wspólnym œcięgnem końcowym wszystkich trzech częœci przepony. œrodek œcięgnisty ma kształt trójlistnej koniczyny, można w nim wyróżni płatek przedni, na którym spoczywa serce w worku osierdziowym i dwa płatki boczne, do których od góry przylega cz꜏ przyœrodkowa powierzchni podstawnych płuc. Na granicy prawego i przedniego płatka znajduje się w œrodku œcięgnistym otwór żyły głównej (foramen venae cavae). Czynnoœ. Przepona jest głównym mięœniem wdechowym. Podczas skurczu przepony następuje obniżenie się mięœnia, dzięki czemu wzrasta pojemnoœ jamy klatki piersiowej, maleje ciœnienie, a powietrze atmosferyczne napływa przez drogi oddechowe do płuc. Przy spokojnym wdechu obie kopuły przepony obniżajš się o około 2 cm. Podczas bardzo głębokiego wdechu ruchy przepony sš zdecydowanie większe. Przepona jest także mięœniem tłoczni brzusznej (prelum abdominale), bowiem wespół z mięœniami brzucha uciskajšc na trzewa zwiększa ciœnienie panujšce w jamie brzucha. Unerwienie. Nerw przeponowy (n. phrenicus) odchodzšcy ze splotu szyjnego. Ponieważ przyczep poczštkowy przepony składa się z trzech częœci, występujš w niej miejsca stwarzajšce dogodne warunki do wytworzenia się przepuklin. Do okolic zmniejszonego oporu przepony należš: trójkšt mostkowo-żebrowy, trójkšt lędŸwiowo-żebrowy oraz rozwór przełykowy. W obu trójkštach na niewielkiej przestrzeni opłucna œcienna zazwyczaj przylega bezpoœrednio do otrzewnej. Może więc dojœ w tych okolicach do wpuklenia się trzew w głšb klatki piersiowej i wystšpienia tzw. przepukliny przeponowej (hernia diaphragmatica). Większoœ przepuklin występuje po stronie lewej, ponieważ po stronie prawej wštroba stanowi dla nich zaporę. Ruchomoœ klatki piersiowej Oddychanie składa się z dwóch zasadniczych faz: wdechu, który jest wywołany powiększeniem się objętoœci klatki piersiowej i wydechu będšcego następstwem jej zmniejszenia się. Najbardziej efektywnš kombinację ruchów wdechowych stanowiš: skurcz przepony przy rozluŸnionych mięœniach powłok brzucha, czynne uniesienie żeber oraz wyprostowanie kręgosłupa piersiowego. Podniesienie się żeber powoduje poszerzenie i pogłębienie jamy klatki piersiowej, skurcz przepony i wyprost kręgosłupa zwiększa jej wymiar długoœciowy. Najskuteczniejszy wydech jest następstwem czynnego napięcia mięœni brzucha z równoczesnym rozluŸnieniem się przepony oraz czynnego opuszczania żeber i zgięcia kręgosłupa. Jednak w czasie wzmożonego wdechu i wydechu mogš bra udział oprócz przepony i mm. międzyżebrowych liczne mięœnie pomocnicze, których przyczepy poczštkowe lub końcowe znajdujš się na żebrach, mostku i kręgosłupie. U człowieka występujš dwa typy oddechowe: żebrowy i brzuszny. W typie żebrowym charakterystyczna jest większa ruchomoœ żebrowo-mostkowa, w typie brzusznym większa jest ruchomoœ przepony. Typ żebrowy przeważa u kobiet i ludzi młodych, typ brzuszny częœciej pojawia się u mężczyzn. Intensywne oddychanie jest oddychaniem mieszanym. Powięzie klatki piersiowej * PowięŸ piersiowa (fascia pectoralis) pokrywa przedniš i tylnš powierzchnię m. piersiowego większego, przyczepiajšc się do obojczyka. * PowięŸ obojczykowo-piersiowa (fascia clavipectoralis) pokrywa m. piersiowy mniejszy, przymocowuje się do obojczyka, a ku bokowi przechodzi w powięŸ pachowš. * PowięŸ wewnštrzpiersiowa (fascia endothoracica) położona jest na wewnętrznej powierzchni żeber i mm. międzyżebrowych, przylega do opłucnej. MI~NIE BRZUCHA Mięœnie brzucha (musculi abdominis) wypełniajš przestrzeń między klatkš piersiowš i górnym brzegiem miednicy. Biorš one zatem udział w wytworzeniu œciany jamy brzusznej. Mięœnie brzucha dzielš się na: boczne, przednie i tylne. Przyœrodkowe częœci mięœni grupy bocznej brzucha przechodzš w rozcięgna, których włókna krzyżujš się z analogicznymi rozcięgnami mięœni strony przeciwnej i tworzš kresę białš (linea alba). Kresa biała biegnie od wyrostka mieczykowatego mostka do spojenia łonowego. Mięœnie boczne brzucha Mięsień skoœny zewnętrzny brzucha (m. obliquus externus abdominis) jest mięœniem płaskim, szerokim, kształtu czworokštnego i położony jest w bocznej i przedniej okolicy powłok brzucha. Przyczep poczštkowy. Rozpoczyna się on na zewnętrznej powierzchni od V do XII żebra, zachodzšc w swej częœci górnej między zęby przyczepu poczštkowego m. zębatego przedniego, zaœ w częœci dolnej - między wišzki m. najszerszego grzbietu. Przyczep końcowy. Włókna mięœnia przebiegajš skoœnie ku dołowi i przyœrodkowo, tak jak włókna mm. międzyżebrowych zewnętrznych. Większa cz꜏ górna mięœnia przechodzi w płaskie, szerokie rozcięgno, które przebiega przed m. prostym brzucha i w linii poœrodkowej włókna œcięgniste krzyżujš się z włóknami strony przeciwnej, kończšc się w kresie białej. Dolne pęczki mięœnia przechodzš w więzadło pachwinowe (lig. inguinale), zaœ włókna mięœnia rozpoczynajšce się najbardziej z tyłu, kończš się na wardze zewnętrznej grzebienia biodrowego. Czynnoœ. Obustronny skurcz mięœnia powoduje zgięcie kręgosłupa lędŸwiowego wraz z klatkš piersiowš do przodu, a przy ustalonym kręgosłupie unosi miednicę. Pocišgajšc dolne żebra ku dołowi działa jako mięsień wydechowy. Jednostronny skurcz zgina kręgosłup i klatkę piersiowš w stronę bocznš oraz skręca tułów w stronę przeciwnš. Unerwienie. Przeważajšcej częœci mięœnia pochodzi od nn. międzyżebrowych (nn. intercostales), jedynie dolna cz꜏ otrzymuje gałšzki od n. biodrowo-podbrzusznego (n. iliohypogastricus) i biodrowo-pachwinowego (n. ilioinguinalis); oba pochodzš ze splotu lędŸwiowego. Mięsień skoœny wewnętrzny brzucha (m. obliquus internus abdominis), podobnie jak poprzedni, jest mięœniem płaskim, czworokštnym oraz znacznie dłuższym z przodu niż z tyłu. Przyczep poczštkowy. Mięsień rozpoczyna się na powięzi piersiowo-lędŸwiowej, za poœrednictwem której dochodzi do kręgów lędŸwiowych, na kresie poœredniej grzebienia biodrowego i na więzadle pachwinowym. Przyczep końcowy. Tylne włókna mięœnia, rozpoczynajšce się na powięzi piersiowo-lędŸwiowej, biegnš ku górze i przyœrodkowo, zachowujšc ten sam kierunek przebiegu co włókna mm. międzyżebrowych wewnętrznych i kończš się na trzech ostatnich żebrach. Główna cz꜏ mięœnia przechodzi w płaskie, szerokie rozcięgno, kończšce się w kresie białej (linea alba). Rozcięgno biegnšc do kresy białej dzieli się na dwie blaszki położone przed i za m. prostym brzucha. Obie blaszki biorš udział w wytwarzaniu pochewki m. prostego brzucha. Od dolnej częœci m. skoœnego wewnętrznego brzucha odchodzš włókna mięœniowe, które z włóknami m. poprzecznego brzucha (m. transversus abdominis) tworzš u mężczyzn m. dŸwigacz jšdra (m. cremaster). Czynnoœ. Równoczesny skurcz obu mm. skoœnych wewnętrznych brzucha zgina kręgosłup do przodu oraz pocišga klatkę piersiowš w dół powodujšc wydech. Skurcz jednostronny skręca tułów w tę samš stronę, a współpracujšc z m. skoœnym zewnętrznym brzucha tej samej strony powoduje boczne zgięcie tułowia. Unerwienie. Jak m. skoœny zewnętrzny brzucha. Mięsień poprzeczny brzucha (m. transversus abdominis) charakteryzuje się poprzecznym przebiegiem włókien mięœniowych, które cišgnš się od kręgosłupa do kresy białej. Mięsień ten jak szeroki pas obejmuje trzewa jamy brzusznej i obok przepony jest głównym mięœniem tłoczni brzusznej. Przyczep poczštkowy. Mięsień ten rozpoczyna się na: wewnętrznej powierzchni szeœciu dolnych żeber, poprzez powięŸ piersiowo-lędŸwiowš na wyrostkach żebrowych kręgów lędŸwiowych, na wardze wewnętrznej grzebienia biodrowego i na więzadle pachwinowym. Przyczep końcowy. Wszystkie włókna mięœniowe biegnš równolegle w kierunku przednim i przechodzš przyœrodkowo w płaskie rozcięgno przebiegajšce do tyłu od m. prostego brzucha (m. ectus abdominis). Rozcięgno bierze udział w wytworzeniu pochewki m. prostego brzucha i kresy białej. Czynnoœ. Mięsień zwęża dolnš cz꜏ jamy klatki piersiowej przyczyniajšc się do wydechu. Główna jego czynnoœ polega na zwiększaniu ciœnienia w jamie brzucha, czyli na wytwarzaniu tłoczni brzusznej (prelum abdominale). Unerwienie. Wspólne z mięœniami skoœnymi brzucha. Mięœnie przednie brzucha W skład mięœni przednich brzucha wchodzš * mięsień prosty brzucha, * mięsień piramidowy. Mięsień prosty brzucha (m. rectus abdominis) jest położony symetrycznie po obu stronach kresy białej. Przyczep poczštkowy. Mięsień rozpoczyna się na przedniej powierzchni od V do VII chrzšstki żebrowej i wyrostku mieczykowatym mostka. Przyczep końcowy. Włókna mięœniowe biegnš równolegle w dół i sš w swym przebiegu poprzedzielane przez 3-4 smugi œcięgniste (intersectiones tendineae) na poszczególne odcinki czyli segmenty. U dołu mięsień zwęża się, przechodzi w płaskie œcięgno, które przyczepia się do gałęzi górnej koœci łonowej oraz do przedniej powierzchni spojenia łonowego. Cały mięsień prosty brzucha otoczony jest dwuœciennš pochewkš (vagina m. recti abdominis), utworzonš przez rozcięgna mięœni bocznych brzucha. Czynnoœ. Mięsień prosty brzucha działajšc obustronnie zgina tułów do przodu lub - gdy tułów jest ustalony - unosi miednicę. Ponadto opuszcza dolne żebra, działajšc jako mięsień wydechowy. Mięsień prosty brzucha jest najsilniejszym antagonistš m. prostownika grzbietu (m. erector spinae) oraz bierze udział w wytwarzaniu tłoczni brzusznej (prelum abdominale). Unerwienie. Nerwy międzyżebrowe VI-XII (nn. intercostales). Mięsień piramidowy (m. pyramidalis) jest to mały mięsień położony w przedniej i dolnej częœci œciany brzucha. Rozpoczyna się na gałęzi górnej koœci łonowej, jego włókna mięœniowe biegnš zbieżnie ku górze i przyœrodkowo, kończšc się w kresie białej (linea alba). Mięsień ten napina kresę białš. Unerwienie. Nerw międzyżebrowy XII zwany nerwem podżebrowym (n. subcostalis). Mięœnie tylne brzucha W skład tylnych mięœni brzucha wchodzi mięsień czworoboczny lędŸwi. Mięsień czworoboczny lędŸwi (m. quadratus lumborum) jest mięœniem kształtu czworobocznego, położonym po obu stronach kręgosłupa lędŸwiowego i składa się z dwóch warstw. Przyczep poczštkowy. Warstwa przednia mięœnia rozpoczyna się na wyrostkach żebrowych kręgów lędŸwiowych, a kończy na XII żebrze. Warstwa tylna biegnie od wargi wewnętrznej grzebienia biodrowego do wyrostków żebrowych kręgów lędŸwiowych i XII żebra. Czynnoœ. Skurcz jednostronny mięœnia zgina kręgosłup lędŸwiowy w bok, skurcz obustronny obniża XII parę żeber. Mięsień czworoboczny lędŸwi w swym napięciu spoczynkowym ustala cz꜏ lędŸwiowš kręgosłupa. Unerwienie. Nerw podżebrowy XII (n. subcostalis) i krótkie gałšzki ze splotu lędŸwiowego. Powięzie brzucha PowięŸ piersiowa (fascia pectoralis) przedłuża się ku dołowi w powięŸ powierzchownš brzucha (fascia superficialis abdominis), która przyœrodkowo zrasta się z kresš białš (linea alba), a u dołu z więzadłem pachwinowym (lig. inguinale). Nad przyœrodkowym odcinkiem więzadła pachwinowego powięŸ powierzchowna brzucha uwypukla się lejkowato i zstępuje u mężczyzn do worka mosznowego, tworzšc powięŸ dŸwigacza jšdra (fascia cremasterica). PowięŸ podskórna (fascia subcutanea) pokrywa powięŸ powierzchownš i od wewnštrz - podskórnš tkankę tłuszczowš brzucha. Między obu powięziami biegnš naczynia krwionoœne i nerwy skórne. PowięŸ poprzeczna (fascia transversalis) położona jest na wewnętrznej powierzchni mięœnia poprzecznego brzucha. PowięŸ ta przedłuża się ku tyłowi w powięŸ pokrywajšcš mięsień czworoboczny lędŸwi oraz w powięŸ lędŸwiowš i biodrowš. Powyżej więzadła pachwinowego powięŸ poprzeczna wzmocniona jest przez sierp pachwinowy i więzadło międzydołkowe. Kanał pachwinowy Powyżej przyœrodkowego odcinka więzadła pachwinowego œciana brzucha jest skoœnie przebita kanałem pachwinowym (canalis inguinalis), który stanowi drogę w procesie zstępowania jšdra z jamy brzusznej do worka mosznowego. W wędrówce tej jšdro wraz ze swym przewodem wyprowadzajšcym - nasieniowodem pocišga za sobš wszystkie warstwy œciany brzucha położone pod skórš, tj. powięŸ powierzchownš, włókna m. skoœnego wewnętrznego brzucha i m. poprzecznego brzucha oraz powięŸ poprzecznš (fascia transversalis), która pokrywa mięsień poprzeczny brzucha od strony wewnętrznej, oddzielajšc go od otrzewnej œciennej, będšcej ostatniš warstwš powłok brzucha. Wszystkie te osłonki, otaczajšc nasieniowód wraz z naczyniami i nerwami, wytwarzajš powrózek nasienny (funiculus spermacticus), który stanowi zawartoœ kanału pachwinowego. U kobiet przez kanał pachwinowy przechodzi więzadło obłe macicy. Kanał pachwinowy ma dwa pierœcienie - powierzchowny i głęboki oraz œciany kanału. Pierœcień pachwinowy powierzchowny (angulus inguinalis superficialis) położony jest w rozcięgnie m. skoœnego zewnętrznego brzucha, którego włókna wytwarzajš dwie odnogi - przyœrodkowš i bocznš. Pierœcień ten jest wyczuwalny przez skórę. Pierœcień pachwinowy głęboki (angulus inguinalis profundus) leży w połowie długoœci więzadła pachwinowego i nieco powyżej, w powięzi poprzecznej brzucha. Skoœnie biegnšcy kanał pachwinowy ma przedniš œcianę utworzonš przez rozcięgno m. skoœnego zewnętrznego brzucha, œcianę tylnš tworzy powięŸ poprzeczna brzucha, dolnš - więzadło pachwinowe i górnš - włókna mm. skoœnego wewnętrznego i poprzecznego brzucha. Miejsca zmniejszonego oporu Występujšce w powłokach brzucha miejsca zmniejszonego oporu zasługujš na szczególnš uwagę, gdyż pod wpływem wzmożonego wysiłku fizycznego (np. podnoszenie ciężarów) i zwišzanego z nim podwyższenia ciœnienia w jamie brzusznej mogš wytworzy się tzw. przepukliny. Do tych miejsc należš: * Trójkšt lędŸwiowy (trigonum lumbale) - ograniczony jest przez grzebień biodrowy, dolno-boczny brzeg mięœnia najszerszego grzbietu i brzeg tylny mięœnia skoœnego zewnętrznego brzucha. W tym rejonie może wytworzy się przepuklina lędŸwiowa dolna (hernia lumbalis inferior). * Trójkštne lub czworokštne pole położone nieco wyżej, zwane œcięgnistš przestrzeniš lędŸwiowš (spatium tendineum lumbale), stanowi okolicę, w której może powsta przepuklina lędŸwiowa górna (hernia lumbalis superior). œcianę tej okolicy tworzy m. najszerszy grzbietu i rozcięgno mięœnia poprzecznego brzucha. Górnš granicę wytycza dwunaste żebro, przyœrodkowš - m. prostownik grzbietu, a bocznš mm. skoœne brzucha zewnętrzny i wewnętrzny. * Pierœcień pępkowy (anulus umbilicalis), wytwarzajšcy w poœrodkowej okolicy powłok brzucha dołek pępkowy (fovea umbilicalis), stanowi dogodne miejsce do wytworzenia się przepukliny pępkowej (hernia umbilicalis). * Doły pachwinowe przyœrodkowy i boczny, położone nad więzadłem pachwinowym w miejscach obu ujœ kanału pachwinowego sš wywołane pierœcieniem pachwinowym powierzchownym i głębokim. Na skutek przebiegu kanału pachwinowego w miejscach tych doszło do znacznej redukcji warstw mięœniowych. W obrębie dołu pachwinowego przyœrodkowego może wytworzy się przepuklina przyœrodkowa lub prosta (hernia medialis s. recta). Przepuklina boczna lub skoœna (hernia lateralis s. obliqua), odpowiadajšca dołowi pachwinowemu bocznemu, jest znacznie rzadsza od przyœrodkowej; zazwyczaj występuje jako wada wrodzona u dzieci. MIœNIE KOĽCZYNY GŁRNEJ Mięœnie kończyny górnej (musculi membri superioris) dzielš się na poszczególne grupy topograficzne, do których zaliczamy mięœnie obręczy kończyny górnej, ramienia, przedramienia i ręki. Poszczególne grupy unaczynione sš przez odgałęzienie tętnicy pachowej, ramiennej, promieniowej i łokciowej. Nerwy dla mięœni kończyny górnej pochodzš ze splotu ramiennego (plexus brachialis). Mięœnie obręczy kończyny górnej W skład mięœni obręczy kończyny górnej wchodzš: * mięsień naramienny, * mięsień nadgrzebieniowy, * mięsień podgrzebieniowy, * mięsień obły mniejszy, * mięsień obły większy, * mięsień podłopatkowy. Z mięœni obręczy kończyny górnej (mm. cinguli membri superioris) tylko m. naramienny rozpoczyna się na obu koœciach, tj. łopatce i obojczyku, i pokrywa staw ramienny od góry, przodu i tyłu. Pozostałe mięœnie obręczy kończyny górnej rozpoczynajš się tylko na łopatce. Przyczepy końcowe omawianych mięœni znajdujš się w częœci bliższej ramienia. Mięsień naramienny (m. deltoideus) jest mięœniem kształtu trójkštnego, podstawš skierowany ku górze, a wierzchołkiem w dół. Przyczep poczštkowy. Mięsień rozpoczyna się na końcu barkowym obojczyka, na wyrostku barkowym i na grzebieniu łopatki. Przyczep końcowy. Pęczki mięœniowe kierujš się zbieżnie ku dołowi, gdzie kończš się na guzowatoœci naramiennej koœci ramiennej. Z uwagi na przyczepy poczštkowe mięsień ten dzieli się na: cz꜏ przedniš - obojczykowš (pars clavicularis), cz꜏ œrodkowš - barkowš (pars acromialis) i cz꜏ tylnš - grzebieniowš (pars spinalis). Czynnoœ. Skurcz równoczesny wszystkich trzech częœci mięœnia naramiennego odwodzi ramię i w funkcji tej jest najsilniejszym mięœniem ze wszystkich odwodzicieli ramienia. Samodzielny skurcz częœci obojczykowej we współpracy z częœciš obojczykowš m. piersiowego większego wysuwa do przodu i nawraca ramię. Cz꜏ grzebieniowa pocišga ramię ku tyłowi i odwraca je. Jakkolwiek cały mięsień odwodzi kończynę górnš w stawie ramiennym, to skurcz częœci obojczykowej pocišga odwiedzione ramię do przodu, zaœ skurcz częœci grzebieniowej i barkowej - ku tyłowi. Mięsień naramienny ma duże znaczenie dla ustalenia koœci ramiennej w stawie ramiennym. Przy znacznym nawet obcišżeniu kończyny górnej mięsień ten przeciwdziała wysuwaniu się głowy koœci ramiennej z wydršżenia stawowego łopatki. Z kolei cz꜏ górna m. czworobocznego grzbietu dŸwigajšc łopatkę utrzymuje jš w prawidłowym położeniu. Oba te mięœnie współdziałajšc ze sobš tworzš silnš taœmę mięœniowš, która podtrzymuje obcišżonš kończynę. Unerwienie. Pochodzi od n. pachowego (n. axillaris), należšcego do splotu ramiennego. W razie porażenia nerwu ramię jest obniżone i nie ma możliwoœci wykonania pełnego ruchu odwodzenia. Mięsień nadgrzebieniowy (m. supraspinalis) Przyczep poczštkowy znajduje się w dole nadgrzebieniowym łopatki. Przyczep końcowy. Mięsień ten w swym przebiegu kieruje się w bok, biegnie pod wyrostkiem barkowym, nad stawem ramiennym i kończy na szczycie guzka większego koœci ramiennej oraz w torebce stawu ramiennego. Czynnoœ. Mięsień nadgrzebieniowy jest - po m. naramiennym - drugim co do siły odwodzicielem ramienia. Wišzki kończšce się w œcianie torebki stawowej wygładzajš jej fałdy podczas ruchu odwodzenia ramienia. Unerwienie. Pochodzi od n. nadłopatkowego (n. suprascapularis) ze splotu ramiennego. Mięsień podgrzebieniowy (m. infraspinatus) wypełnia dół podgrzebieniowy i jest znacznie większym mięœniem od m. nadgrzebieniowego. Przyczep poczštkowy znajduje się na powierzchni grzbietowej łopatki w okolicy należšcej do dołu podgrzebieniowego oraz na powięzi podgrzebieniowej. Przyczep końcowy. Mięsień ten kieruje się do boku i nieco w górę. Kończy się na guzku większym koœci ramiennej. Cz꜏ włókien œcięgna końcowego wplata się w błonę włóknistš torebki stawu ramiennego. Czynnoœ. Mięsień ten odwraca ramię i napina torebkę stawowš. Unerwienie. Jak w m. nadgrzebieniowym. Mięsień obły mniejszy (m. teres minor) rozpoczyna się na brzegu bocznym łopatki, a kończy na guzku większym koœci ramiennej oraz w torebce stawu ramiennego. Czynnoœ. Mięsień odwraca ramię i napina torebkę stawowš. Unerwienie. Przez n. pachowy (n. axillaris) ze splotu ramiennego. Mięsień obły większy (m. teres major) rozpoczyna się na powierzchni grzbietowej kšta dolnego łopatki. Biegnie w bok ku górze, przylegajšc do końcowej częœci m. najszerszego grzbietu, z którym wspólnie kończy się na grzebieniu guzka mniejszego koœci ramiennej. Czynnoœ. Współdziała z m. najszerszym grzbietu w ruchach nawracania przywodzenia i tyłozgięcia ramienia. Oba mięœnie obłe, zdšżajšc do przyczepu końcowego, oddalajš się od siebie, a przez powstałš w ten sposób szczelinę przechodzi głowa długa m. trójgłowego ramienia. Unerwienie. Pochodzi od n. piersiowo-grzbietowego (n. thoracodorsalis). Mięsień podłopatkowy (m. subscapularis) jest dużym, silnym mięœniem wypełniajšcym dół podłopatkowy. Przyczep poczštkowy mięœnia znajduje się na całej powierzchni dołu podłopatkowego i na powięzi podłopatkowej. Przyczep końcowy. Mięsień ten ma utkanie pierzaste, czemu zawdzięcza znacznš siłę. Jego œcięgno końcowe przebiega do przodu od torebki stawu ramiennego, z którš zrasta się częœciowo, zaœ kostny przyczep końcowy osišga na guzku mniejszym koœci ramiennej. Czynnoœ. Mięsień podłopatkowy silnie nawraca, a także przywodzi ramię. Unerwienie. Nerw podłopatkowy (n. subscapularis) ze splotu ramiennego. Powięzie okolicy barku * PowięŸ naramienna (fascia deltoidea) łšczy się z sšsiednimi powięziami i pokrywa m. naramienny. * PowięŸ nadgrzebieniowa, podgrzebieniowa i podłopatkowa (fascia supraspinata, infraspinata et subscapularis) pokrywajš mięœnie tej samej nazwy i przymocowujš się dookoła odpowiednich dołów łopatki. * PowięŸ pachowa (fascia axillaris) jest przedłużeniem powięzi piersiowej i tworzy podstawę jamy pachowej. W częœci œrodkowej powięzi znajdujš się liczne otworki dla przejœcia naczyń i nerwów. Dół pachowy i jama pachowa Dół pachowy ograniczony jest z przodu fałdem pachowym przednim (plica axillaris anterior), utworzonym przez brzeg mięœnia piersiowego większego i od tyłu fałdem pachowym tylnym (plica axillaris posterior), wywołanym przez brzeg mięœnia najszerszego grzbietu. Dół pokrywa skóra pokryta włosami. Powyżej dołu pachowego znajduje się jama pachowa. Przy uniesionym ramieniu ma kształt trójœciennego ostrosłupa, którego wierzchołek skierowany jest do obojczyka. œcianę przedniš jamy wyznaczajš oba mm. piersiowe, œcianę tylnš mięœnie: najszerszy grzbietu, obły większy i podłopatkowy, a œcianę przyœrodkowš tworzy m. zębaty przedni. Jama pachowa zawiera poza tkankš tłuszczowš tętnicę i żyłę pachowš nerwy splotu ramiennego i węzły chłonne pachowe. Mięœnie ramienia Mięœnie ramienia (m. brachii) dzielimy na grupę przedniš i tylnš. Do grupy przedniej należš zginacze unerwione przez nerw mięœniowo-skórny (n. musculocutaneus), należšcy do długich nerwów splotu ramiennego. Sš to: m. kruczo-ramienny, m. dwugłowy ramienia i m. ramienny. Tylnš grupę mięœni ramienia, czyli prostowniki zaopatruje nerw promieniowy (m. radialis), należšcy także do długich nerwów splotu ramiennego. Grupę tę stanowiš m. trójgłowy ramienia i m. łokciowy. Grupa przednia mięœni ramienia W skład grupy przedniej mięœni ramienia wchodzš * mięsień dwugłowy ramienia, * mięsień kruczo-ramienny, * mięsień ramienny. Mięsień dwugłowy ramienia (m. biceps brachii) Przyczep poczštkowy tego mięœnia składa się z dwóch głów. Głowa długa (caput longum) rozpoczyna się na guzku nadpanewkowym łopatki, położonym w jamie stawu ramiennego. Zatem œcięgno tej głowy w swym poczštkowym odcinku biegnie w jamie stawowej nad głowš koœci ramiennej, następnie przebija błonę włóknistš torebki stawowej i wydostaje się na zewnštrz stawu bruzdš międzyguzkowš, otoczone wypustkš błony maziowej torebki stawu ramiennego, zwanš pochewkš maziowš międzyguzkowš (vagina synovialis intertubercularis). ~cięgno poczštkowe głowy długiej zmienia więc kierunek swego przebiegu z poprzecznego na pionowy i kieruje się dalej w dół wzdłuż koœci ramiennej, przechodzšc w cz꜏ mięœniowš. Głowa krótka (caput breve) przyczepia się do wyrostka kruczego łopatki razem z m. kruczo-ramiennym. Przyczep końcowy. Na wysokoœci połowy ramienia obie głowy łšczš się, tworzšc wspólny brzusiec. Brzusiec przechodzi w krótkie mocne œcięgno, które przyczepia się na guzowatoœci koœci promieniowej. Cz꜏ włókien wytwarza rozcięgno m. dwugłowego ramienia, które przechodzi w powięŸ przedramienia. Czynnoœ. Czynnoœ tego mięœnia jest bardzo urozmaicona z uwagi na zróżnicowane przyczepy poczštkowe. Jest mięœniem dwustawowym. Główna jednak funkcja m. dwugłowego ramienia przejawia się w działaniu na staw łokciowy. W stawie tym mięsień zgina i odwraca przedramię. Przy ustalonym przedramieniu, jak np. podczas zwisu, czy w podporze, mięsień zgina ramię w stosunku do przedramienia, dzięki czemu bierze udział w podcišganiu tułowia ku górze. Głowa długa, która przebiega nad stawem ramiennym, bierze udział w odwodzeniu ramienia. Głowa krótka współdziała głównie z m. kruczo-ramiennym, zgina ramię, czyli wysuwa do przodu i przywodzi. Mięsień dwugłowy współdziała z m. naramiennym w przytrzymywaniu koœci ramiennej w stawie ramiennym, co ma szczególne znaczenie przy dŸwiganiu ciężkich przedmiotów. Wzdłuż obu brzegów mięœnia biegnš bruzdy: przyœrodkowa i boczna. W głębszej bruŸdzie przyœrodkowej znajduje się nerw poœrodkowy (n. medianus), tętnica ramienna (a. brachialis) i żyła odłokciowa (v. basilica). W płytszej bruŸdzie bocznej m. dwugłowego ramienia biegnie żyła odpromieniowa (v. cephalica). Mięsień kruczo-ramienny (m. coracobrachialis) rozpoczyna się razem z głowš krótkš m. dwugłowego ramienia na wyrostku kruczym łopatki, biegnie w dół i nieco bocznie, kończšc się na koœci ramiennej w połowie długoœci trzonu. Czynnoœ. Współdziała on z głowš krótkš m. dwugłowego ramienia; unosi ramię do przodu oraz przywodzi ramię do przedniej œciany klatki piersiowej i nawraca. Mięsień ramienny (m. brachialis) jest pokryty przez m. dwugłowy ramienia. Rozpoczyna się na przedniej powierzchni trzonu koœci ramiennej poniżej przyczepu końcowego m. naramiennego. Włókna mięœniowe biegnš ku dołowi i pokrywajš torebkę stawu łokciowego. Kończy się on krótkim, silnym œcięgnem na guzowatoœci koœci łokciowej. Czynnoœ. Jest mięœniem jednostawowym, silnie zgina przedramię w stawie łokciowym i pocišga fałdy torebki stawowej, nie pozwalajšc na wpuklenie się do wewnštrz stawu. Grupa tylna mięœni ramienia W skład grupy tylnej mięœni ramienia wchodzš: * mięsień trójgłowy ramienia, * mięsień łokciowy. Mięsień trójgłowy ramienia (m. triceps brachii) posiada w przyczepie poczštkowym trzy głowy: długš, bocznš i przyœrodkowš. Przyczep poczštkowy. Głowa długa (caput longum) rozpoczyna się na guzku podpanewkowym łopatki i w swym poczštkowym odcinku położona jest między m. obłym większym i mniejszym. W dalszym przebiegu, na wysokoœci koœci ramiennej, głowa długa prawie całkowicie pokrywa głowę przyœrodkowš, która leży najgłębiej. Głowa boczna (caput laterale) rozpoczyna się na tylnej powierzchni trzonu koœci ramiennej, w częœci górno-bocznej tej powierzchni, tj. powyżej bruzdy nerwu promieniowego. Głowa przyœrodkowa (caput mediale) rozpoczyna się także na tylnej powierzchni trzonu koœci ramiennej, lecz u dołu i przyœrodkowo od bruzdy nerwu promieniowego. Przyczep końcowy. Wszystkie trzy głowy kończš się krótkim, płaskim œcięgnem końcowym na wyrostku łokciowym koœci łokciowej. Czynnoœ. Mięsień trójgłowy ramienia jest bardzo silnym prostownikiem stawu łokciowego. Głowa długa mięœnia bierze ponadto udział w czynnoœciach stawu ramiennego, gdzie uczestniczy w prostowaniu i przywodzeniu ramienia. Mięsień łokciowy (m. anconeus) jest małym trójkštnym mięœniem rozpoczynajšcym się na nadkłykciu bocznym koœci ramiennej. Włókna jego rozchodzš się wachlarzowato w dół i kończš częœciowo w błonie włóknistej torebki stawowej oraz na brzegu tylnym koœci łokciowej. Czynnoœ. Jest on słabym prostownikiem stawu łokciowego; zasadnicza jego czynnoœ polega na wygładzaniu fałdów torebki stawowej. PowięŸ ramienia PowięŸ ramienia (fascia brachii) jest bezpoœrednim przedłużeniem powięzi pachowej po swej przedniej stronie, natomiast od tyłu stanowi kontynuację powięzi naramiennej. U dołu umocowuje się do obu nadkłykci koœci ramiennej. PowięŸ ta wysyła w kierunku koœci ramiennej dwa pasma, z których przyœrodkowe, zwane przegrodš międzymięœniowš ramienia przyœrodkowš (septum intermusculare brachii mediale), wnika między m. trójgłowy i m. ramienny, przyczepiajšc się do brzegu przyœrodkowego trzonu koœci ramiennej. Drugie pasmo, zwane przegrodš międzymięœniowš ramienia bocznš (septum intermusculare brachii laterale), oddziela m. trójgłowy od m. ramiennego i ramienno-promieniowego, zrastajšc się z brzegiem bocznym trzonu koœci ramiennej. Tym sposobem powięŸ ramienia wraz z trzonem koœci ramiennej wytwarza dwa kanały kostno-włókniste, przeznaczone dla przedniej i tylnej grupy mięœni. Mięœnie przedramienia Mięœnie przedramienia (m. antebrachii) podzielone sš na trzy grupy: przedniš (dłoniowš), tylnš (grzbietowš) i bocznš (promieniowš). Brzuœce mięœniowe większoœci mięœni położone sš w odcinku bliższym przedramienia, zaœ w częœci dalszej przebiegajš ich œcięgna końcowe. Dlatego obwód przedramienia jest największy w częœci bliższej i maleje stopniowo w kierunku dalszym. Mięœnie przedramienia działajš na liczne stawy zarówno w obrębie ręki, jak i przedramienia. Grupa przednia składa się z oœmiu mięœni, które układajš się w dwie warstwy: powierzchownš i głębokš. Pię mięœni stanowišcych warstwę powierzchownš rozpoczyna się wspólnie na nadkłykciu przyœrodkowym koœci ramiennej, zaœ przyczepy poczštkowe trzech mięœni warstwy głębokiej położone sš niżej, w obrębie obu koœci i błony międzykostnej przedramienia. Wszystkie mięœnie grupy przedniej z wyjštkiem m. zginacza łokciowego nadgarstka unerwione sš przez nerw poœrodkowy (n. medianus) ze splotu ramiennego. Mięsień zginacz łokciowy nadgarstka oraz cz꜏ mięœnia zginacza głębokiego palców otrzymujš gałšzki od nerwu łokciowego (n. ulnaris). Grupa przednia W skład grupy przedniej mięœni wchodzš: Warstwa powierzchowna: * mięsień nawrotny obły, * mięsień zginacz promieniowy nadgarstka, * mięsień dłoniowy długi, * mięsień zginacz łokciowy nadgarstka, * mięsień zginacz powierzchowny palców. Warstwa głęboka: * mięsień zginacz głęboki palców, * mięsień zginacz długi kciuka, * mięsień nawrotny czworoboczny. Warstwa powierzchowna Mięsień nawrotny obły (m. pronator teres) biegnie skoœnie od strony przyœrodkowej do koœci promieniowej. Przyczep poczštkowy obejmuje nadkłykie przyœrodkowy koœci ramiennej (głowa ramienna) i wyrostek dziobiasty koœci łokciowej (głowa łokciowa). Przyczep końcowy znajduje się na bocznej powierzchni w połowie trzonu koœci promieniowej. Czynnoœ. Ponieważ włókna mięœnia biegnš od góry ku dołowi oraz od strony przyœrodkowej do boku, dlatego mięsień ten silnie nawraca i współdziała w zginaniu przedramienia w stawie łokciowym. Mięsień zginacz promieniowy nadgarstka (m. flexor carpi radialis) jest także mięœniem rozpoczynajšcym się od wspólnej masy mięœniowej na nadkłykciu przyœrodkowym koœci ramiennej. Biegnie on skoœnie ku dołowi wzdłuż koœci promieniowej, a jego œcięgno końcowe przymocowuje się do podstawy II i III koœci œródręcza po stronie dłoniowej. Czynnoœ. Mięsień ten bierze udział w zginaniu przedramienia w stawie łokciowym, jednak z największš siłš zgina dłoniowo rękę, którš także odwodzi w kierunku promieniowym, działajšc wspólnie z m. prostownikiem promieniowym długim nadgarstka. Dzięki skoœnemu przebiegowi mięsień bierze udział w ruchu nawracania przedramienia. Mięsień dłoniowy długi (m. palmaris longus) jest mięœniem niestałym, na ogół słabym, o długim i cienkim œcięgnie końcowym. Rozpoczyna się na nadkłykciu przyœrodkowym k. ramiennej, a jego œcięgno końcowe umocowuje się do troczka zginaczy i przedłuża się w szerokie, płaskie rozcięgno dłoniowe (aponeurosis palmaris), które wzmacnia powięŸ dłoni. Czynnoœ. Mięsień zgina dłoniowo rękę i napina rozcięgno dłoniowe ręki. Mięsień zginacz łokciowy nadgarstka (m. flexor carpi ulnaris). Przyczep poczštkowy stanowi nadkłykie przyœrodkowy koœci ramiennej (głowa ramienna) i odcinek bliższy tylnego brzegu koœci łokciowej (głowa łokciowa). Przyczep końcowy. œcięgno końcowe tego mięœnia dochodzi do koœci grochowatej, a dalej jako więzadło grochowo-œródręczne (lig. pisometacarpeum) przymocowuje się na powierzchni dłoniowej podstawy V koœci œródręcza. Czynnoœ. Mięsień zgina dłoniowo rękę i odwodzi jš w kierunku łokciowym współdziałajšc w tym ruchu z m. prostownikiem łokciowym nadgarstka. Mięsień zginacz powierzchowny palców(m. flexor digitorum superficialis). Przyczep poczštkowy. Mięsień rozpoczyna się na nadkłykciu przyœrodkowym koœci ramiennej, na wyrostku dziobiastym koœci łokciowej (głowa ramienno-łokciowa) i na przedniej powierzchni koœci promieniowej w odcinku bliższym (głowa promieniowa). Przyczep końcowy. Brzusiec mięœniowy dzieli się na cztery brzuœce, które przechodzš w cztery œcięgna końcowe. Dwa œcięgna powierzchowne dochodzš do podstaw paliczków œrodkowych III i IV palca, zaœ dwa œcięgna położone głębiej podšżajš do palca II i V. Wszystkie cztery œcięgna przebiegajš przez kanał nadgarstka (canalis carpi), gdzie razem ze œcięgnem m. zginacza głębokiego palców objęte sš pochewkš maziowš wspólnš mm. zginaczy. Dla wysokoœci paliczków bliższych każde z czterech œcięgien końcowych rozszczepia się widełkowato tworzšc szczelinę, przez którš przechodzi odpowiednie œcięgno końcowe m. zginacza głębokiego palców, podšżajšce do paliczka dalszego. Czynnoœ. Jest to mięsień wielostawowy i zgina wszystkie stawy, nad którymi przebiega. Najsłabsze jego działanie przejawia się w odniesieniu do stawu łokciowego. Prócz współdziałania w zginaniu stawu łokciowego zgina dłoniowo rękę, a także stawy œródręczno-paliczkowe i międzypaliczkowe bliższe. Może on działa na wszystkie wymienione stawy równoczeœnie lub na każdy z nich oddzielnie. Warstwa głęboka Mięsień zginacz głęboki palców (m. flexor digitorum profundus) ma rozległy przyczep poczštkowy. Rozpoczyna się na przedniej powierzchni trzonu koœci łokciowej i przyległej częœci błony międzykostnej przedramienia. Przyczep końcowy. Mięsień kończy się czterema œcięgnami, które przebiegajš przez kanał nadgarstka pod troczkiem zginaczy i pod rozwidleniem œcięgien końcowych m. zginacza powierzchownego palców i dochodzš do podstaw paliczków dalszych od II do V palca. Czynnoœ. Mięsień zgina dłoniowo rękę i wszystkie stawy palców II-V oraz zbliża do siebie rozstawione palce. Samodzielne zgięcie wybranego stawu międzypaliczkowego jest najczęœciej niemożliwe i pocišga za sobš zgięcie w pozostałych stawach palców trójczłonowych. Mięsień zginacz długi kciuka (m. flexor pollicis longus) rozpoczyna się na przedniej powierzchni trzonu koœci promieniowej i na przyległej częœci błony międzykostnej. œcięgno końcowe mięœnia przebiega przez kanał nadgarstka i kończy się na podstawie dalszego paliczka kciuka. Czynnoœ. Mięsień ten silnie zgina rękę i stawy kciuka. Mięsień nawrotny czworoboczny (m. pronator quadratus) jest małym, płaskim, czworokštnym mięœniem. Rozpoczyna się na przedniej powierzchni częœci dalszej trzonu koœci łokciowej, biegnie w bok, kończšc się na przedniej i bocznej powierzchni trzonu koœci promieniowej. Czynnoœ. Skurcz mięœnia działa wyłšcznie na staw promieniowo-łokciowy dalszy, powodujšc nawracanie przedramienia. Grupa boczna Grupa boczna składa się z czterech mięœni, które leżš na stronie przedniej i bocznej przedramienia, a swymi przyczepami sięgajš ku górze aż do połowy wysokoœci ramienia, przymocowujšc się do brzegu i nadkłykcia bocznego koœci ramiennej. Wszystkie mięœnie tej grupy unerwione sš przez gałęzie nerwu promieniowego (n. radialis). W skład grupy bocznej mięœni przedramienia wchodzš: * mięsień ramienno-promieniowy, * mięsień prostownik promieniowy długi nadgarstka, * mięsień prostownik promieniowy krótki nadgarstka, * mięsień odwracacz. Mięsień ramienno-promieniowy (m. brachioradialis) rozpoczyna się na brzegu bocznym koœci ramiennej poniżej połowy jej długoœci, biegnie wzdłuż koœci promieniowej i kończy się na wyrostku rylcowatym koœci promieniowej. Czynnoœ. Mięsień zgina przedramię w stawie łokciowym, najsilniej w położeniu nawrócenia przedramienia. Ponadto nawrócone przedramię odwraca, a odwrócone - nawraca. Mięsień prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus) rozpoczyna się na brzegu bocznym koœci ramiennej, poniżej m. ramienno-promieniowego, a kończy się na powierzchni grzbietowej podstawy II koœci œródręcza. Mięsień prostownik promieniowy krótki nadgarstka (m. extensor carpi radialis brevis) bierze poczštek na nadkłykciu bocznym koœci ramiennej. Przyczep końcowy osišga na podstawie III koœci œródręcza po stronie grzbietowej. Czynnoœ. Oba mięœnie prostujš i zginajš grzbietowo rękę, oraz biorš udział w zginaniu stawu łokciowego. Mięsień prostownik promieniowy długi nadgarstka razem z m. zginaczem promieniowym nadgarstka odwodzi rękę w kierunku promieniowym. Mięsień odwracacz (m. supinator) leży na tylnej stronie przedramienia, rozpoczyna się na nadkłykciu bocznym koœci ramiennej i na tylnej stronie nasady bliższej koœci łokciowej. Włókna tego mięœnia biegnš skoœnie w bok i ku dołowi, owijajšc się dookoła bliższej częœci koœci promieniowej, której mięsień kończy się z przodu poniżej guzowatoœci koœci promieniowej. Czynnoœ. Mięsień ten odwraca przedramię. Grupa tylna Grupa tylna, podobnie jak przednia, dzieli się na warstwę mięœni powierzchownych i głębokich. Trzy mięœnie warstwy powierzchownej zrastajš się w swym przyczepie poczštkowym, który znajduje się na nadkłykciu bocznym koœci ramiennej. Warstwę głębokš tworzš cztery mięœnie, rozpoczynajšce się na koœciach i błonie międzykostnej przedramienia po stronie tylnej. Wszystkie mięœnie grupy tylnej unerwione sš - podobnie jak mięœnie grupy bocznej - przez nerw promieniowy (n. radialis). W skład grupy tylnej mięœni przedramienia wchodzš: Warstwa powierzchowna: * mięsień prostownik palców, * mięsień prostownik palca małego, * mięsień prostownik łokciowy nadgarstka. Warstwa głęboka: * mięsień odwodziciel długi kciuka, * mięsień prostownik krótki kciuka, * mięsień prostownik długi kciuka, * mięsień prostownik wskaziciela. Warstwa powierzchowna Mięsień prostownik palców (m. extensor digitorum). Przyczep poczštkowy znajduje się na nadkłykciu bocznym koœci ramiennej i więzadle pobocznym promieniowym. Przyczep końcowy. Brzusiec mięœniowy przechodzi w cztery œcięgna końcowe, które na wysokoœci ręki przedłużajš się w rozcięgna grzbietowe, kończšce się na podstawach dalszych paliczków palców trójczłonowych. Czynnoœ. Mięsień ten prostuje i zgina grzbietowo rękę, prostuje palce i odwodzi w stawach œródręczno-paliczkowych. Mięsień prostownik palców nie oddziałuje bezpoœrednio na stawy międzypaliczkowe, gdyż wielkoœ skracania się jego włókien jest niedostateczna. Na stawy te działajš mm. międzykostne i glistowate. Mięsień prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi). Przyczep poczštkowy znajduje się wspólnie z poprzednim na nadkłykciu bocznym koœci ramiennej. Przyczep końcowy. Mięsień kończy się rozdwojonym rozcięgnem grzbietowym V palca. Czynnoœ. Mięsień prostuje i przywodzi palec V. Mięsień prostownik łokciowy nadgarstka (m. extensor carpi ulnaris) jest w grupie tylnej mięœniem leżšcym najbardziej przyœrodkowo. Przyczep poczštkowy. Mięsień rozpoczyna się na nadkłykciu bocznym koœci ramiennej i na tylnej powierzchni koœci łokciowej, a kończy się na podstawie V koœci œródręcza po stronie grzbietowej. Czynnoœ. Mięsień ten jest silnym prostownikiem ręki i najsilniejszym spoœród jej odwodzicieli łokciowych. Warstwa głęboka Mięsień odwodziciel długi kciuka (m. abductor pollicis longus) jest największym z mięœni warstwy głębokiej. Przyczep poczštkowy. Mięsień rozpoczyna się na tylnej powierzchni obu koœci przedramienia i na błonie międzykostnej. Przyczep końcowy. œcięgno tego mięœnia kończy się na podstawie I koœci œródręcza. Czynnoœ. Jest on głównym odwodzicielem ręki w kierunku promieniowym, odwodzi również i odprowadza kciuk. Ponieważ jego œcięgno końcowe zachodzi od strony promieniowej na powierzchnię dłoniowš nadgarstka, mięsień ten zgina rękę dłoniowo, mimo iż należy do grupy mięœni tylnych przedramienia. Mięsień prostownik krótki kciuka (m. extensor pollicis brevis) rozpoczyna się na tylnej powierzchni koœci promieniowej i przyległej częœci błony międzykostnej, a kończy się długim, cienkim œcięgnem na podstawie bliższego paliczka kciuka. Czynnoœ. Mięsień prostuje i odwodzi kciuk w stawie œródręczno-paliczkowym oraz odwodzi rękę w kierunku promieniowym. Mięsień prostownik długi kciuka (m. extensor pollicis longus) rozpoczyna się na tylnej powierzchni trzonu koœci łokciowej i przyległej częœci błony międzykostnej. Przyczep końcowy mięœnia znajduje się na podstawie dalszego paliczka kciuka. Czynnoœ. Jest on prostownikiem kciuka we wszystkich jego stawach, ponadto przywodzi kciuk oraz jest słabym prostownikiem ręki. Mięsień prostownik wskaziciela (m. extensor indicis) rozpoczyna się poniżej poprzedniego mięœnia, również na koœci łokciowej i błonie międzykostnej, a jego œcięgno końcowe zlewa się z rozcięgnem grzbietowym dla wskaziciela m. prostownika palców. Czynnoœ. Prostuje palec II. PowięŸ przedramienia PowięŸ przedramienia (fascia antebrachii) jest przedłużeniem powięzi ramienia w kierunku dalszym kończyny. Podobnie do powięzi ramienia oddaje przegrody międzymięœniowe, które wraz z koœmi przedramienia wytwarzajš trzy przestrzenie kostno-włókniste dla trzech grup mięœni: zginaczy, prostowników bocznych i prostowników grzbietowych. W częœci dolnej przedramienia powięŸ wzmocniona jest dodatkowymi włóknami o przebiegu okrężnym. Uczestniczš one w wytworzeniu dwóch troczków, umocowujšcych œcięgna mięœni przedramienia. Po stronie grzbietowej znajduje się troczek prostowników (retinaculum extensorum), w którym znajduje się szeœ przedziałów kostno-włóknistych, mieszczšcych œcięgna mięœni otoczone pochewkami maziowymi œcięgien (vaginae synoviales tendinum). Po stronie dłoniowej powięŸ przedramienia, przedłużajšc się na okolicę nadgarstka, pokrywa n. łokciowy i t. łokciowš. Spoczywajš one na troczku zginaczy (retinaculum flexorum), rozpiętym poprzecznie na wyniosłoœciach nadgarstka. Troczek ten zamyka bruzdę w kanał nadgarstka (canalis carpi), którym biegnš œcięgna mięœni zginaczy palców otoczone pochewkami maziowymi. Jedna pochewka otacza œcięgno m. zginacza długiego kciuka, druga obejmuje osiem œcięgien obu mięœni zginaczy palców trójczłonowych i nazywa się pochewkš maziowš wspólnš mm. zginaczy (vagina synovialis communis mm. flexorum). Pochewki te kończš się na wysokoœci połowy œródręcza. Wyjštek stanowi pochewka nadgarstkowa łokciowa, która łšczy się z pochewkš V palca. Ponadto w kanale nadgarstka przebiega n. poœrodkowy i towarzyszšca mu t. poœrodkowa. Po stronie dłoniowej znajdujš się oddzielne pochewki maziowe œcięgien dla wszystkich palców (vagine synoviales tendinum digitorum manus). Pochewki maziowe sš wzmocnione silnymi więzadłami pochwowymi (lig. vaginalia), które przytwierdzajš je do koœci. Dół łokciowy (fossa cubitalis) od przodu zamknięty jest powięziš, od strony przyœrodkowej ograniczony m. nawrotnym obłym, od strony bocznej mięœniami: ramienno-promieniowym, prostownikiem promieniowym długim i krótkim nadgarstka. Dno dołu tworzš m. dwugłowy ramienia i m. ramienny. W dole łokciowym przebiegajš: t. ramienna, która tutaj dzieli się na t. promieniowš i t. łokciowš, t. poboczna promieniowa, n. poœrodkowy i n. promieniowy. Mięœnie ręki Krótkie mięœnie ręki (m. manus) położone sš na stronie dłoniowej œródręcza i między koœmi œródręcza. Strona grzbietowa ręki jest pozbawiona mięœni. Palec pierwszy, najkrótszy i najgrubszy, nosi nazwę kciuka (pollex). Posiada on własne mięœnie, których cz꜏ znana jest już z opisu mięœni przedramienia. Pozostałe, krótkie mięœnie kciuka tworzš na dłoni u jego podstawy wzniesienie zwane kłębem (thenar). Palec drugi, wskaziciel (index) jest drugim co do ruchomoœci palcem ręki. Palec pišty, mały (digitus minimus), podobnie jak kciuk, posiada grupę własnych krótkich mięœni, tworzšcych wzniesienie wzdłuż brzegu łokciowego ręki zwane kłębikiem (hypothenar). Oprócz mięœni kłębu i kłębika, przeznaczonych wyłšcznie dla pierwszego i pištego palca, ręka posiada trzeciš grupę mięœni tworzšcych œrodkowe mięœnie dłoni, które działajš na wszystkie stawy palców - od drugiego do pištego. Mięœnie kłębu W skład mięœni kłębu wchodzš: * mięsień odwodziciel krótki kciuka, * mięsień zginacz krótki kciuka, * mięsień przeciwstawiacz kciuka, * mięsień przywodziciel kciuka. Mięsień odwodziciel krótki kciuka (m. abductor pollicis brevis) rozpoczyna się na troczku zginaczy (retinaculum flexorum) i na koœci łódeczkowatej, a kończy się na brzegu bocznym podstawy bliższego paliczka kciuka. Czynnoœ. Mięsień ten odwodzi i przeciwstawia kciuk. Unerwienie. Nerw poœrodkowy (n. medianus). Mięsień zginacz krótki kciuka (m. flexor pollicis brevis) rozpoczyna się pod mięœniem poprzednim i nieco przyœrodkowo od niego, na troczku zginaczy, obu koœciach czworobocznych i koœci główkowatej, a kończy się na podstawie bliższego paliczka kciuka. Czynnoœ. Mięsień zgina kciuk w stawie œródręczno-paliczkowym oraz ustawia pierwszš koœ œródręcza w położeniu opozycji, dzięki czemu opuszka kciuka kieruje się ku stronie dłoniowej pozostałych palców. Unerwienie. Nerw poœrodkowy (n. medianus) i n. łokciowy (n. ulnaris). Mięsień przeciwstawiacz kciuka (m. opponens pollicis) leży pod poprzednim i ma podobne przyczepy poczštkowe, a kończy się na powierzchni bocznej pierwszej koœci œródręcza. Czynnoœ. Mięsień ten przywodzi kciuk i przeciwstawia go pozostałym palcom. Unerwienie. Nerw poœrodkowy (n. medianus). Mięsień przywodziciel kciuka (m. adductor pollicis) jest największym i najgłębiej położonym mięœniem kłębu. Rozpoczyna się dwiema głowami: poprzecznš i skoœnš (caput transversum et obliquum), na więzadle promienistym nadgarstka i koœci główkowatej oraz na III koœci œródręcza. Obie głowy zbiegajš się u podstawy kciuka, kończšc się na bliższym paliczku kciuka. Czynnoœ. Jest on głównym przywodzicielem kciuka, przeciwstawia kciuk innym palcom ręki, a także zgina w stawie œródręczno-paliczkowym. Unerwienie. Nerw łokciowy (n. ulnaris). Mięœnie kłębika Grupę tę tworzš cztery mięœnie unerwione przez nerw łokciowy (n. ulnaris). W skład mięœni kłębika wchodzš: * mięsień dłoniowy krótki, * mięsień odwodziciel palca małego, * mięsień zginacz krótki palca małego, * mięsień przeciwstawiacz palca małego. Mięsień dłoniowy krótki (m. palmaris brevis) rozpoczyna się na brzegu łokciowym rozcięgna dłoniowego ręki oraz na troczku zginaczy, a kończy się w skórze brzegu łokciowego ręki. Czynnoœ. Wywołuje zmarszczki na brzegu łokciowym dłoni. Mięsień odwodziciel palca małego (m. abductor digiti minimi) rozpoczyna się na wyniosłoœci przyœrodkowej nadgarstka i kończy na brzegu przyœrodkowym bliższego paliczka palca V. Czynnoœ. Odwodzi palec mały, zgina go w stawie œródręczno-paliczkowym, a prostuje w stawach międzypaliczkowych, dzięki połšczeniu z rozcięgnem grzbietowym (aponeurosis dorsalis). Mięsień zginacz krótki palca małego (m. flexor digiti minimi brevis) rozpoczyna się jak poprzedni, a kończy na podstawie bliższego paliczka palca małego. Czynnoœ. Zgina palec mały w stawie œródręczno-paliczkowym. Mięsień przeciwstawiacz palca małego (m. opponens digiti minimi) rozpoczyna się jak dwa poprzednie i dochodzi do przyœrodkowej powierzchni V koœci œródręcza. Czynnoœ. Nieznacznie przeciwstawia palec V. Mięœnie œrodkowe dłoni W skład mięœni œrodkowych dłoni wchodzš: * mięœnie glistowate, * mięœnie międzykostne. Mięœnie glistowate (mm. lumbricales) położone sš w liczbie czterech małych mięœni między œcięgnami m. zginacza głębokiego palców (m. flexor digitorum profundus), które to œcięgna służš im jako miejsca przyczepów poczštkowych. Na wysokoœci stawów œródręczno-paliczkowych œcięgna końcowe czterech mięœni glistowatych przechodzš na stronę grzbietowš, gdzie łšczš się z rozcięgnem grzbietowym (aponeurosis dorsalis) palców. Czynnoœ. Mięœnie glistowate zginajš palce trójczłonowe w stawach œródręczno-paliczkowych, a prostujš w obu stawach międzypaliczkowych poprzez przyczepy do rozcięgna grzbietowego. Unerwienie. Nerw poœrodkowy (n. medianus) i n. łokciowy (n. ulnaris). Mięœnie międzykostne (mm. interossei) sš to krótkie, silne mięœnie występujšce w dwóch warstwach - dłoniowej i grzbietowej. Wypełniajš one przestrzenie międzykostne œródręcza (spalia interossea metacarpi). Mięœnie międzykostne rozpoczynajš się na koœciach œródręcza i kończš się, podobnie jak mięœnie glistowate, na rozcięgnach grzbietowych palców. Czynnoœ. Wspólne działanie mm. międzykostnych dłoniowych i grzbietowych powoduje zginanie palców w stawach œródręczno-paliczkowych. Ponieważ mm. międzykostne grzbietowe w swym przyczepie końcowym kierujš się zbieżnie do długiej osi ręki, przebiegajšcej przez palec œrodkowy, kurczšc się - niezależnie od mm. międzykostnych dłoniowych, odwodzš palce w stawach œródręczno-paliczkowych. I przeciwnie, mm. międzykostne dłoniowe biegnš rozbieżnie w stosunku do powyższej osi, działajš więc antagonistycznie, czyli w tychże stawach przywodzš palce. Dzięki swym przyczepom końcowym w rozcięgnach grzbietowych, podobnie jak mięœnie glistowate, prostujš palce w stawach międzypaliczkowych. Unerwienie. Wszystkie mm. międzykostne sš unerwione sš przez n. łokciowy (n. ulnaris) Powięzie ręki W rejonie ręki po stronie grzbietowej znajduje się powięŸ grzbietowa ręki (fascia dorsalis manus), która pokrywa spłaszczone œcięgna mm. prostowników długich palców. Na dłoni występujš trzy komory oddzielajšce mięœniówkę kłębu kciuka, kłębika palca V i cz꜏ œrodkowš dłoni. Cz꜏ œrodkowš wypełniajš mm. glistowate, œcięgna mm. zginaczy długich palców oraz naczynia i nerwy. Od zewnštrz komory te ograniczone sš rozcięgnem dłoniowym. Rozcięgno dłoniowe (aponeurosis palmaris) jest włóknistš płytš, która chroni dłoń przed uciskiem z zewnštrz. Powierzchownie położone sš pęczki podłużne, biegnšce w przedłużeniu œcięgna końcowego m. dłoniowego długiego. Natomiast głębiej położone sš pęczki poprzeczne, które w częœci dystalnej zwišzane sš z więzadłem poprzecznym powierzchownym œródręcza. MIœNIE KOĽCZYNY DOLNEJ Podobnie jak w kończynie górnej mięœnie kończyny dolnej (musculi membri inferioris) dzielš się na: mięœnie obręczy kończyny dolnej, mięœnie uda, goleni i stopy. Unerwienie wszystkich mięœni kończyny dolnej pochodzi od splotu lędŸwiowo-krzyżowego (plexus lumbosacralis). Mięœnie obręczy kończyny dolnej, czyli mięœnie miednicy Mięœnie miednicy (musculi pelvis) sš na ogół krótkie, rozpoczynajš się na koœciach miednicy, a kończš w bliższej częœci koœci udowej. Stanowiš one zazwyczaj silne mięœnie o dużym przekroju fizjologicznym. Z uwagi na rozmieszczenie dzielš się na: wewnętrzne, czyli przednie i zewnętrzne czyli tylne mięœnie miednicy. Mięœnie wewnętrzne miednicy otrzymujš nerwy odchodzšce od splotu lędŸwiowego (plexus lumbalis), zaœ większoœ mięœni zewnętrznych unerwionych jest przez nerwy splotu krzyżowego (plexus sacralis). Wewnętrzne mięœnie miednicy W skład mięœni wewnętrznych miednicy wchodzš: * mięsień biodrowo-lędŸwiowy, * mięsień lędŸwiowy większy. Mięsień biodrowo-lędŸwiowy (m. iliopsoas) składa się z dwóch mięœni: m. lędŸwiowego większego i m. biodrowego, które kończš się wspólnym œcięgnem. Mięsień lędŸwiowy większy (m. psoas major) jest długim mięœniem, wchodzšcym w skład tylnej œciany jamy brzusznej. Przyczep poczštkowy ma dwie warstwy: powierzchownš i głębokš. Warstwa powierzchowna tego mięœnia odchodzi od bocznej powierzchni trzonów ostatniego kręgu piersiowego i czterech górnych kręgów lędŸwiowych. Warstwa głęboka przymocowuje się do wyrostków żebrowych wszystkich kręgów lędŸwiowych. Między dwiema warstwami tego mięœnia leży splot lędŸwiowy (plexus lumbalis). Przyczep końcowy. Mięsień lędŸwiowy większy biegnie ku dołowi, nieco w bok, wydostaje się z jamy miednicy przez rozstęp mięœniowy (lacuna musculorum) położony pod bocznš częœciš więzadła pachwinowego (lig. inguinale) i wspólnie z mięœniem biodrowym kończy się wšskim œcięgnem na krętarzu mniejszym koœci udowej. Mięsień biodrowy (m. iliacus) wypełnia dół biodrowy, w którym przymocowuje się wachlarzowato swym przyczepem poczštkowym. Włókna mięœniowe biegnš zbieżnie w dół i przechodzš we wspólne œcięgno razem z m. lędŸwiowym większym. œcięgno końcowe przyczepia się na krętarzu mniejszym koœci udowej. Czynnoœ. Mięsień biodrowo-lędŸwiowy jest bardzo silnym zginaczem stawu biodrowego, może mu dorówna jedynie m. prosty uda (m. rectus femoris). W działaniu tym m. lędŸwiowy większy dzięki znacznej długoœci swych włókien wpływa na wielkoœ i zakres ruchu zgięcia, m. biodrowy natomiast ze względu na swój duży przekrój fizjologiczny dysponuje znacznš siłš. Przy ustalonych kończynach dolnych lub w pozycji leżšc na plecach, podczas podnoszenia tułowia oba mięœnie współpracujš z mięœniami prostymi brzucha. Jest on bardzo czynnym mięœniem podczas chodzenia. Mięsień biodrowo-lędŸwiowy również przywodzi i odwraca udo. Z uwagi na przyczepy poczštkowe m. lędŸwiowy większy działa także na kręgosłup lędŸwiowy. Kurczšc się obustronnie zgina kręgosłup w przód przy jednostronnym skurczu w bok. Unerwienie. Oba mięœnie lędŸwiowe otrzymujš gałšzki odchodzšce bezpoœrednio od splotu lędŸwiowego (plexus lumbalis) i od n. udowego (n. femoralis). Porażenie mięœnia biodrowo-lędŸwiowego upoœledza w znacznej mierze funkcję chodzenia. Mięsień lędŸwiowy mniejszy (m. psoas minor) jest położony do przodu od m. lędŸwiowego większego. Jest mięœniem niewielkim i niestałym, występuje w połowie przypadków. Czynnoœ jego polega na napinaniu powięzi biodrowej. Zewnętrzne mięœnie miednicy W skład mięœni zewnętrznych miednicy wchodzš: * mięsień poœladkowy wielki, * mięsień napinajšcy powięŸ szerokš, * mięsień poœladkowy œredni, * mięsień poœladkowy mały, * mięsień gruszkowaty, * mięsień zasłaniacz wewnętrzny, * mięœnie bliŸniacze górny i dolny, * mięsień czworoboczny uda, * mięsień zasłaniacz zewnętrzny. Mięsień poœladkowy wielki (m. gluteus maximus) jest bardzo duży, przykrywa pozostałe mięœnie tej grupy. Przyczep poczštkowy. Mięsień ten rozpoczyna się wzdłuż linii podłużnej na pograniczu koœci biodrowej i krzyżowej: na powierzchni poœladkowej talerza biodrowego do tyłu od kresy poœladkowej tylnej, na bocznym brzegu koœci krzyżowej i guzicznej oraz na więzadle krzyżowo-guzowym. Włókna jego biegnš równolegle i skoœnie ku dołowi i do boku. Przyczep końcowy znajduje się w dwóch miejscach. Włókna częœci górnej mięœnia kierujš się bardziej do boku, przechodzš nad krętarzem większym koœci udowej i dołšczajš do pasma biodrowo-piszczelowego powięzi szerokiej uda (tractus iliotibialis fasciae latae). Włókna dolnej częœci przyczepiajš się do guzowatoœci poœladkowej (tuberositas glutea) koœci udowej. Czynnoœ. Najważniejszym zadaniem mięœnia poœladkowego wielkiego jest utrzymanie pionowej postawy ciała podczas stania i chodzenia. Jest on najsilniejszym prostownikiem stawu biodrowego, a tym samym antagonistš m. biodrowo-lędŸwiowego. Obustronny skurcz mm. poœladkowych wielkich, przy ustalonej kończynie dolnej wysuwa miednicę ku przodowi, zaœ skurcz jednostronny w bok. Poprzez przyczep do pasma biodrowo-piszczelowego powięzi szerokiej uda prostuje kolano. Mięsień ten jest także najsilniejszym odwracaczem i przywodzicielem uda (przyczep udowy). Cz꜏ mięœnia kończšca się w powięzi szerokiej, odwodzi udo. Unerwienie. Mięsień jest unerwiony przez n. poœladkowy dolny (n. gluteus inferior) ze splotu krzyżowego, który z miednicy wydostaje się przez otwór podgruszkowaty i wnika do mięœnia od dołu. W przypadku uszkodzenia n. poœladkowego dolnego występujš trudnoœci w chodzeniu po nierównym podłożu, utrzymanie równowagi ciała jest zakłócone, występujš trudnoœci prostowania stawu biodrowego podczas wstawania z pozycji siedzšcej. Mięsień napinajšcy powięŸ szerokš (m. tensor fasciae latae) jest jedynym mięœniem tej grupy, położonym do przodu od poprzecznej osi stawu biodrowego. Rozpoczyna się na kolcu biodrowym przednim górnym i powięzi poœladkowej, biegnie ku dołowi i nieco do tyłu, a w okolicy krętarza większego przechodzi w œcięgniste pasmo biodrowo-piszczelowe (tractus iliotibialis) powięzi szerokiej, które kończy się na kłykciu bocznym koœci piszczelowej. Czynnoœ. Mięsień ten działa na staw biodrowy i kolanowy. Działanie jego jest silniejsze w stawie biodrowym, w którym mięsień zgina, nawraca i odwodzi udo. Mięsień ten, napinajšc powięŸ szerokš, ustala wyprostowany staw kolanowy, przyczyniajšc się tym samym do utrzymania pionowej postawy ciała, natomiast zgięty staw kolanowy zgina jeszcze silniej. Unerwienie. Do mięœnia wnikajš gałšzki n. poœladkowego górnego (n. gluteus superior) ze splotu krzyżowego. Mięsień poœladkowy œredni (m. gluteus medius) jest mięœniem grubym i silnym, położonym pod m. poœladkowym wielkim. Przyczep poczštkowy mięœnia znajduje się na powierzchni poœladkowej talerza biodrowego między kresš poœladkowš przedniš a tylnš. Przyczep końcowy. Wszystkie włókna tego mięœnia biegnš zbieżnie ku dołowi, gdzie mięsień kończy się krótkim œcięgnem na krętarzu większym koœci udowej. Mięsień poœladkowy mały (m. gluteus minimus) rozpoczyna się wachlarzowato na powierzchni poœladkowej talerza koœci biodrowej, między kresš poœladkowš dolnš i przedniš. Kończy się również na krętarzu większym koœci udowej. Czynnoœ. Działanie m. poœladkowego małego i m. poœladkowego œredniego jest podobne i bardzo wielostronne. Najsilniej czynnoœ ich przejawia się w odwodzeniu uda, a przy ustalonej kończynie dolnej pochylajš miednicę w stronę bocznš. Ze względu na wachlarzowaty przebieg włókien przednia i tylna cz꜏ obu mięœni działa antagonistycznie. Cz꜏ przednia, której przyczepy poczštkowe leżš do przodu od poprzecznej osi stawu, zgina staw biodrowy i nawraca, zaœ cz꜏ tylna prostuje i odwraca. Unerwienie obu mięœni poœladkowych, œredniego i małego pochodzi od n. poœladkowego górnego (n. gluteus superior). Z porażeniem nerwu wišże się zazwyczaj nieprawidłowe ustawienie miednicy, szczególnie widoczne w trakcie czynnoœci lokomocyjnych. Spostrzega się wówczas tzw. chód kaczkowaty. Mięsień gruszkowaty (m. piriformis) rozpoczyna się na miednicznej powierzchni koœci krzyżowej na wysokoœci od drugiego do czwartego jej segmentu. Biegnie on zbieżnie w bok, wydostaje się z jamy miednicy mniejszej przez otwór kulszowy większy i przechodzi w cienkie długie œcięgno, które kończy się na przyœrodkowej stronie krętarza większego koœci udowej. Czynnoœ. Działanie mięœnia jest stosunkowo słabe. Najsilniej odwraca udo, słabiej odwodzi, a najsłabiej prostuje. Unerwienie. Gałšzki nerwowe splotu krzyżowego, który na nim spoczywa. Mięsień zasłaniacz wewnętrzny (m. obturatorius internus), podobnie jak poprzedni, rozpoczyna się wewnštrz miednicy mniejszej. Przyczep poczštkowy mięœnia znajduje się na powierzchni wewnętrznej błony zasłonowej (membrana obturatoria) i na kostnym ograniczeniu otworu zasłonionego. Przyczep końcowy. Włókna mięœnia kierujš się zbieżnie do otworu kulszowego mniejszego. W tym rejonie mięsień zmienia kierunek przebiegu pod kštem prostym i przewija się przez brzeg wcięcia kulszowego mniejszego. Cz꜏ zewnštrzmiedniczna przechodzi w œcięgno końcowe i dochodzi do dołu krętarzowego koœci udowej. Czynnoœ. Główna czynnoœ tego mięœnia polega na odwracaniu uda, ponadto słabo przywodzi i prostuje udo. Unerwienie. Gałšzki splotu krzyżowego. Mięœnie bliŸniacze górny i dolny (mm. gemelli superior et inferior) towarzyszš w swym przebiegu mięœniowi zasłaniaczowi wewnętrznemu. Mięsień bliŸniaczy górny rozpoczyna się na kolcu kulszowym, m. bliŸniaczy dolny na guzie kulszowym. Oba mięœnie kończš się razem z m. zasłaniaczem wewnętrznym w dole krętarzowym koœci udowej. Czynnoœ. Oba mięœnie bliŸniacze wspomagajš działanie m. zasłaniacza zewnętrznego. Unerwienie. Jak w mięœniu poprzednim. Mięsień czworoboczny uda (m. quadratus femoris) w postaci czworobocznej płytki biegnie poprzecznie od guza kulszowego do grzebienia międzykrętarzowego koœci udowej. Czynnoœ. Mięsień ten odwraca, przywodzi i nieznacznie prostuje udo w stawie biodrowym. Unerwienie. Pochodzi ze splotu krzyżowego Mięsień zasłaniacz zewnętrzny (m. obturatorius externus) jest mięœniem spłaszczonym, wachlarzowatym, rozpoczynajšcym się na zewnętrznej powierzchni błony zasłonowej i kostnym ograniczeniu otworu zasłonionego. œcięgno końcowe tego mięœnia dołšcza do œcięgna m. zasłaniacza wewnętrznego, kończšc się także w dole krętarzowym koœci udowej. Czynnoœ. Wspomaga on czynnoœ mięœnia czworobocznego uda. Unerwienie. Pochodzi ze splotu lędŸwiowego, gdyż rozwojowo należy on do grupy mięœni przyœrodkowych uda. Dlatego otrzymuje unerwienie z gałęzi tylnej n. zasłonowego (n. obturatorius). Mięœnie uda Mięœnie uda (m. femoris) dzielš się na trzy grupy * mięœnie przednie, * mięœnie przyœrodkowe czyli przywodziciele uda, * mięœnie tylne. Mięœnie grupy przedniej prostujš staw kolanowy i majš znacznš przewagę nad grupš tylnš - zginaczami. Przednie mięœnie uda Grupa mięœni przednich zajmuje największš przestrzeń w obrębie uda. Zasadnicza czynnoœ tych mięœni polega na prostowaniu goleni w stawie kolanowym. Razem z mięœniami zewnętrznymi miednicy, które prostujš udo w stawie biodrowym, mięœnie przednie uda utrzymujš kończynę dolnš w stanie wyprostu w stawie biodrowym i kolanowym. Mięœnie grupy przedniej sš unerwione przez nerw udowy (n. femoralis), wychodzšcy ze splotu lędŸwiowego. W skład mięœni przednich uda wchodzš: * mięsień krawiecki, * mięsień czworogłowy uda, * mięsień stawowy kolana. Mięsień krawiecki (m. sartorius) jest najdłuższym mięœniem ustroju ludzkiego i ma kształt długiej, wšskiej taœmy. Przyczep poczštkowy mięœnia znajduje się na kolcu biodrowym przednim górnym i w swoim przebiegu towarzyszy tętnicy udowej. Przyczep końcowy. Włókna tego mięœnia biegnš równolegle ku dołowi w kierunku przyœrodkowej strony uda. Następnie mięsień przebiega do tyłu od nadkłykcia przyœrodkowego koœci udowej i kończy się płaskim, rozbieżnym œcięgnem poniżej kłykcia przyœrodkowego koœci piszczelowej, przyœrodkowo od guzowatoœci piszczeli w tzw. gęsiej stopce (pes anserinus). Czynnoœ. Jest to mięsień dwustawowy. Jako jedyny mięsień, zginajšc udo w stawie biodrowym, równoczeœnie zgina podudzie w stawie kolanowym. W działaniu na staw biodrowy jest zginaczem, odwodzicielem i słabym odwracaczem uda. W stawie kolanowym mięsień ten zgina i nawraca goleń. Mimo licznych czynnoœci jest słabym mięœniem, gdyż posiada mały przekrój fizjologiczny. Mięsień czworogłowy uda (m. quadriceps femoris). Jest to największy pod względem masy mięsień ustroju człowieka. Położony jest na przedniej powierzchni uda i z uwagi na swe przyczepy poczštkowe dzieli się na cztery głowy: najbardziej powierzchownš głowę stanowi m. prosty uda, który jest m. dwustawowym i najbardziej niezależnym spoœród wszystkich czterech głów. Trzy pozostałe głowy to: mięsień obszerny boczny, mięsień obszerny przyœrodkowy i mięsień obszerny poœredni. * Mięsień prosty uda (m. rectus femoris) jest mięœniem wrzecionowatym, grubym, który rozpoczyna się na kolcu biodrowym przednim dolnym i na torebce stawu biodrowego. W dolnej częœci uda brzusiec mięœniowy przechodzi w grube, wspólne œcięgno końcowe dochodzšce do rzepki. * Mięsień obszerny boczny (m. vastus lateralis) jest najsilniejszš częœciš m. czworogłowego uda i zajmuje bocznš powierzchnię trzonu koœci udowej. Rozpoczyna się na krętarzu większym, kresie międzykrętarzowej i wardze bocznej kresy chropawej koœci udowej. Włókna biegnš łukowato w kierunku przyœrodkowym i w dół, przechodzšc we wspólne œcięgno końcowe. * Mięsień obszerny przyœrodkowy (m. vastus medialis) jest położony po stronie przyœrodkowej i przedniej uda. Rozpoczyna się wzdłuż wargi przyœrodkowej kresy chropawej koœci udowej. Włókna jego biegnš równolegle, łukowato w kierunku bocznym ku dołowi i przechodzš we wspólne œcięgno końcowe. * Mięsień obszerny poœredni (m. vastus intermedius) przylega do przedniej i częœciowo bocznej powierzchni trzonu koœci udowej, przykryty całkowicie przez m. prosty uda. Przyczep poczštkowy tego mięœnia znajduje się na przednio-bocznej stronie trzonu koœci udowej, poniżej kresy międzykrętarzowej, sięgajšc u dołu do około 3/4 długoœci trzonu, gdzie przechodzi we wspólne œcięgno końcowe. Wspólne œcięgno końcowe m. czworogłowego uda przyczepia się do podstawy i brzegów rzepki i przechodzi dalej w więzadło rzepki (lig. patellae), które stanowišc przedłużenie œcięgna końcowego m. czworogłowego uda kończy się na guzowatoœci piszczeli. Cz꜏ włókien œcięgna końcowego, należšcych do głowy przyœrodkowej i bocznej, rozchodzi się poniżej rzepki ku dołowi do powierzchni przedniej kłykcia bocznego i przyœrodkowego piszczeli jako troczek boczny i przyœrodkowy rzepki (retinaculum patellae laterale et mediale). Czynnoœ. Mięsień czworogłowy uda jest jedynym i bardzo silnym prostownikiem stawu kolanowego; trzykrotnie przewyższa swš siłš wszystkie mięœnie zginacze tego stawu. Mięsień prosty uda (m. rectus femoris) działa także na staw biodrowy. Jest obok m. biodrowo-lędŸwiowego (m. iliopsoas) najsilniejszym zginaczem uda w stawie biodrowym. Ponadto m. prosty uda jest doœ silnym odwodzicielem i słabym odwracaczem uda. Unerwienie. Mięsień otrzymuje liczne gałšzki od nerwu udowego (n. femoralis). W przypadku porażenia n. udowego niemożliwe jest aktywne prostowanie podudzia w stawie kolanowym. Charakterystycznym objawem dla porażenia n. udowego jest brak odruchu rzepkowego. Mięsień stawowy kolana (m. articularis genus) jest niedużym mięœniem, rozpoczynajšcym się na przedniej powierzchni uda poniżej przyczepu poczštkowego głowy poœredniej m. czworogłowego uda, a kończy się w torebce stawu kolanowego. Czynnoœ. Wygładza fałdy torebki stawowej podczas prostowania stawu kolanowego. Przyœrodkowe mięœnie uda W skład mięœni przyœrodkowych uda wchodzš: * mięsień grzebieniowy, * mięsień smukły, * mięsień przywodziciel długi, * mięsień przywodziciel krótki, * mięsień przywodziciel wielki. Mięœnie grupy przyœrodkowej swymi poczštkowymi przyczepami pokrywajš zewnętrznš powierzchniš gałęzi koœci łonowej i gałęzi koœci kulszowej, sięgajšc od przodu ku górze do grzebienia łonowego, u dołu i z tyłu - po guz kulszowy. Wszystkie mięœnie tej grupy, z wyjštkiem m. smukłego, sš mięœniami jednostawowymi, a ich przyczepy końcowe mieszczš się wzdłuż wargi przyœrodkowej kresy chropawej koœci udowej. Mięœnie przyœrodkowe sš silnymi przywodzicielami uda, ponadto biorš udział w odwracaniu i nieznacznie zginajš udo w stawie biodrowym. Unerwione sš przez nerw zasłonowy (n. obturatorius) odchodzšcy od splotu lędŸwiowego (plexus lumbalis). Uszkodzenie n. zasłonowego powoduje zanik funkcji przywodzenia, osłabienie zginania i prostowania w stawie biodrowym. Chodzenie i stanie jest niepewne. Mięsień grzebieniowy (m. pectineus) jest płaskim mięœniem położonym przyœrodkowo od m. biodrowo-lędŸwiowego. Rozpoczyna się na grzebieniu i guzku łonowym, a kończy na kresie grzebieniowej koœci udowej, poniżej krętarza mniejszego. Czynnoœ. Przywodzi, odwraca i nieznacznie zgina udo w stawie biodrowym. Mięsień smukły (m. gracilis) jest najdłuższym i jedynym dwustawowym mięœniem tej grupy. Rozpoczyna się na gałęzi dolnej koœci łonowej i przyległej częœci gałęzi koœci kulszowej. Włókna jego biegnš równolegle ku dołowi i w trzeciej dolnej częœci uda przechodzš w długie, cienkie œcięgno, które owija się razem z m. krawieckim od tyłu, dookoła nadkłykcia przyœrodkowego koœci udowej i kończy poniżej kłykcia przyœrodkowego koœci piszczelowej w tzw. gęsiej stopce. Trzy mięœnie kończš się tu swymi spłaszczonymi œcięgnami, zachodzšc wachlarzowato na siebie wytwarzajš tzw. gęsiš stopkę (pes anserinus). Oprócz m. krawieckiego z grupy mięœni przednich uda i m. smukłego - będšcego przedstawicielem grupy przyœrodkowej, w skład "gęsiej stopki" wchodzi jeszcze m. półœcięgnisty, należšcy do grupy mięœni tylnych uda. Czynnoœ. Mięsień smukły jest mięœniem dwustawowym. Na staw biodrowy działa tak, jak wszystkie mięœnie tej grupy, tzn. przywodzi, odwraca i nieznacznie zgina udo. W działaniu na staw kolanowy jest zginaczem tego stawu i równoczeœnie słabo nawraca podudzie. Mięsień przywodziciel długi (m. adductor longus) ma kształt wydłużonego trójkšta. Rozpoczyna się na gałęzi górnej koœci łonowej, obok spojenia łonowego, a kończy się na œrodkowej trzeciej częœci wargi przyœrodkowej kresy chropawej koœci udowej. Czynnoœ. Silnie przywodzi, słabiej odwraca i zgina udo. Mięsień przywodziciel krótki (m. adductor brevis). Rozpoczyna się na przedniej powierzchni gałęzi dolnej koœci łonowej i kończy się na trzeciej górnej częœci wargi przyœrodkowej kresy chropawej koœci udowej. Czynnoœ. Silnie przywodzi, cho słabiej od poprzedniego odwraca i zgina udo. Wspólnie z m. przywodzicielem długim i m. grzebieniowym umożliwia wykonanie ruchu zakładania nogi na nogę w pozycji siedzšcej. Mięsień przywodziciel wielki (m. adductor magnus) jest najgłębiej położonym i największym z wszystkich mięœni grupy przyœrodkowej. Rozpoczyna się na przedniej powierzchni gałęzi dolnej koœci łonowej, na gałęzi koœci kulszowej i na przyległej częœci guza kulszowego. Przyczep końcowy składa się z dwóch częœci. Włókna mięœnia rozpoczynajšce się na gałęzi dolnej koœci łonowej i na gałęzi koœci kulszowej kończš się wzdłuż wargi przyœrodkowej kresy chropawej koœci udowej. Wszystkie włókna mięœniowe odchodzšce swym przyczepem poczštkowym od guza kulszowego biegnš w dół, przechodzšc w samodzielny brzusiec, zakończony silnym obłym œcięgnem, które przyczepia się do nadkłykcia przyœrodkowego koœci udowej. Między przyczepami końcowymi obu częœci mięœnia znajduje się kanał przywodzicieli (canalis adductorius). Czynnoœ. Mięsień ten jest najsilniejszym przywodzicielem uda. Poza tym cz꜏ mięœnia, kończšca się na kresie chropawej - tak jak wszystkie mięœnie tej grupy odwraca i zgina udo, natomiast cz꜏ kończšca się na nadkłykciu przyœrodkowym uda nawraca i silnie prostuje udo w stawie biodrowym. Unerwienie. Ma dwa Ÿródła. Cz꜏ mięœnia, która kończy się na kresie chropawej, jest unerwiona przez n. zasłonowy (splot lędŸwiowy), natomiast cz꜏ dochodzšca do nadkłykcia przyœrodkowego - przez n. piszczelowy (splot krzyżowy). Tylne mięœnie uda Do grupy tej należš trzy mięœnie: półœcięgnisty i półbłoniasty, położone przyœrodkowo oraz m. dwugłowy uda, biegnšcy bocznie. Z wyjštkiem głowy krótkiej m. dwugłowego uda, wszystkie rozpoczynajš się na guzie kulszowym i sš mięœniami dwustawowymi, które prostujš staw biodrowy, a zginajš goleń w stawie kolanowym Unerwienie pochodzi od splotu krzyżowego (plexus sacralis) drogš nerwu kulszowego (n. ischiadicus) oraz jego rozgałęzień w postaci nerwu piszczelowego (n. tibialis) i nerwu strzałkowego wspólnego (n. peroneus communis). W skład tylnych mięœni uda wchodzš: * mięsień półœcięgnisty, * mięsień półbłoniasty, * mięsień dwugłowy uda. Mięsień półœcięgnisty (m. semitendinosus), położony najbardziej przyœrodkowo w tylnej okolicy uda, rozpoczyna się na guzie kulszowym, biegnie w dół, gdzie w połowie długoœci uda przechodzi w obłe œcięgno końcowe. Przyczep końcowy znajduje się poniżej kłykcia przyœrodkowego piszczeli w tzw. gęsiej stopce (pes anserinus). Czynnoœ. Jest on prostownikiem i słabym przywodzicielem uda w stawie biodrowym. W stawie kolanowym uczestniczy w zginaniu i nawracaniu goleni. Mięsień półbłoniasty (m. semimembranosus). Rozpoczyna się długim, płaskim œcięgnem na guzie kulszowym. œcięgno to sięga zazwyczaj aż do połowy długoœci mięœnia, po czym przechodzi stopniowo w szeroki brzusiec, który ogranicza od strony górnej i przyœrodkowej dół podkolanowy (fossa poplitea). œcięgno końcowe kierujšc się ku dołowi przechodzi do tyłu od nadkłykcia przyœrodkowego koœci udowej i na wysokoœci kłykcia przyœrodkowego piszczeli dzieli się na trzy odnogi. Jedna odnoga kończy się na powierzchni kłykcia przyœrodkowego piszczeli, druga przechodzi w więzadło podkolanowe skoœne, odnoga trzecia kieruje się ku dołowi i wnika do powięzi goleni. Czynnoœ. Działanie mięœnia półbłoniastego jest podobne do mięœnia półœcięgnistego, znacznie silniejsze. Jest silnym prostownikiem i przywodzicielem stawu biodrowego, w stawie kolanowym zgina i nawraca. Mięsień dwugłowy uda (m. biceps femoris) jest mięœniem długim, położonym po stronie bocznej, na tylnej powierzchni uda. W przyczepie poczštkowym mięœnia wyróżnia się głowę długš i krótkš. Głowa długa (caput longum) rozpoczyna się na guzie kulszowym, głowa krótka (caput breve) na œrodkowej trzeciej częœci wargi bocznej kresy chropawej. Biegnšc ku dołowi obie głowy łšczš się i tworzš górnš i bocznš granicę dołu podkolanowego. Silne œcięgno końcowe jest umocowane na głowie strzałki. Czynnoœ. Na staw biodrowy działa tylko głowa długa mięœnia dwugłowego. Jest on prostownikiem tego stawu, poza tym przywodzi i słabo odwraca udo. W działaniu na staw kolanowy obie głowy przejawiajš wspólnš funkcję: tj. silnie zginajš i odwracajš goleń. Powięzie biodra i uda PowięŸ biodrowa (fascia iliaca), pokrywajšca m. biodrowo-lędŸwiowy przyczepia się u dołu do więzadła pachwinowego i wyniosłoœci biodrowo-łonowej, wytwarza tu œcięgnisty łuk biodrowo-łonowy (arcus iliopectineus), który dzieli całš przestrzeń, położonš między więzadłem pachwinowym (lig. inguinale) a przednim brzegiem koœci miednicznej, na cz꜏ bocznš i przyœrodkowš. Cz꜏ boczna, zwana rozstępem mięœniowym (lacuna musculorum) jest drogš wyjœcia z miednicy m. biodrowo-lędŸwiowego i nerwu udowego; przez cz꜏ przyœrodkowš czyli przez rozstęp naczyniowy (lacuna vasorum) biegnš naczynia udowe i nerwy. PowięŸ poœladkowa (fascia glutea) pokrywa cały m. poœladkowy wielki oraz cz꜏ górnš m. poœladkowego œredniego. Przymocowana jest w górze do grzebienia biodrowego, a u dołu przedłuża się w powięŸ szerokš (fascia lata), która otacza wszystkie mięœnie uda. PowięŸ szeroka w okreœlonych okolicach rozszczepia się na dwie blaszki obejmujšce: m. napinajšcy powięŸ szerokš, m. krawiecki i naczynia udowe. Włókna œcięgna końcowego m. napinajšcego powięŸ szerokš wplatajš się w niš, a biegnšc ku dołowi do kłykcia bocznego piszczeli wytwarzajš œcięgniste pasmo biodrowo-piszczelowe (tractus iliotibialis) powięzi szerokiej uda. PowięŸ szeroka uda wysyła dwie przegrody międzymięœniowe: przyœrodkowš (septum intermusculare femoris mediale) i bocznš (septum intermusculare femoris laterale), które dochodzš odpowiednio do wargi przyœrodkowej i bocznej kresy chropawej koœci udowej. Przegroda międzymięœniowa boczna - szersza i dłuższa od przyœrodkowej - oddziela grupę mięœni prostowników od zginaczy. Przegroda międzymięœniowa przyœrodkowa, węższa i krótsza, oddziela prostowniki od przywodzicieli. Mięœnie grupy przyœrodkowej (przywodziciele) sš oddzielone od mięœni tylnej grupy (zginaczy) warstwš luŸnej tkanki łšcznej. W ten sposób każda z trzech grup mięœni uda posiada własnš komorę kostno-włóknistš. Ponadto istnieje osobny przedział dla m. krawieckiego. Ku dołowi powięŸ szeroka uda przechodzi w powięŸ podkolanowš i powięŸ goleni. Trójkšt udowy (trigonum femorale) leży w górnej, przedniej częœci uda. Podstawę trójkšta tworzy więzadło pachwinowe, brzeg boczny - m. krawiecki, a przyœrodkowy - m. przywodziciel długi. W rejonie wierzchołka trójkšta udowego znajduje się wejœcie do kanału przywodzicieli. Kanał przywodzicieli (canalis adductorius) długoœci kilku centymetrów prowadzi z wierzchołka trójkšta udowego do dołu podkolanowego. Wejœcie do kanału ograniczajš od boku m. obszerny przyœrodkowy, przyœrodkowo - m. przywodziciel wielki i od przodu blaszka œcięgnista. Otwór dolny, zwany rozworem œcięgnistym przywodzicieli, jest położony między koœciš udowš a œcięgnem przywodziciela wielkiego. Przez kanał przechodzš naczynia i nerwy, biegnšce do dołu podkolanowego i do stawu kolanowego. Kanał udowy (canalis femoralis) jest położony w œrodkowej częœci rozstępu naczyń. Wejœcie do kanału stanowi pierœcień udowy. Ograniczajš go: żyła udowa, więzadło pachwinowe, grzebień koœci łonowej i więzadło rozstępowe. Od jamy brzusznej jest oddzielony przegrodš udowš i otrzewnš. Tš drogš mogš dostawa się pod skórę górno-przyœrodkowej powierzchni uda trzewa tworzšc przepuklinę udowš (hernia femoralis). Przepuklina ta częœciej występuje u kobiet. Mięœnie goleni Mięœnie goleni (m. cruris) posiadajš brzuœce położone bliżej stawu kolanowego i - podobnie jak w mięœniach przedramienia - w dolnej trzeciej częœci przechodzš one w œcięgna końcowe. Z tego powodu goleń stożkowato zwęża się ku dołowi. Większoœ mięœni goleni bierze poczštek na koœciach podudzia i błonie międzykostnej goleni, a ich przyczepy końcowe znajdujš się na koœciach stopy. Biorš one udział w ruchach stopy względem podudzia, a także w zginaniu i prostowaniu palców stopy. Mięœnie goleni dzielš się na trzy grupy: przedniš, bocznš i tylnš. Przednie mięœnie goleni Cztery mięœnie grupy przedniej wypełniajš przestrzeń położonš do przodu od błony międzykostnej goleni, ograniczonš od strony przyœrodkowej powierzchniš bocznš koœci piszczelowej, a od strony bocznej - powierzchniš przyœrodkowš trzonu strzałki. Wszystkie mięœnie grupy przedniej unerwione sš przez n. strzałkowy głęboki (n. peroneus profundus) - odgałęzienie n. strzałkowego, który jest przedłużeniem n. kulszowego. Porażenie n. strzałkowego głębokiego upoœledza czynnoœ odwracania stopy (supinatio pedis) i najczęœciej prowadzi do opadnięcia jej brzegu przyœrodkowego. Wypadnięcie funkcji mięœni przednich goleni uniemożliwia czynne zginanie grzbietowe stopy (flexio dorsalis pedis). W skład mięœni przednich goleni wchodzš: * mięsień piszczelowy przedni, * mięsień prostownik długi palców, * mięsień strzałkowy trzeci, * mięsień prostownik długi palucha. Mięsień piszczelowy przedni (m. tibialis anterior) rozpoczyna się na kłykciu bocznym, górnej częœci powierzchni bocznej trzonu koœci piszczelowej oraz przyległej częœci błony międzykostnej goleni. Włókna tego mięœnia kierujš się w dół, przechodzš w mocne œcięgno podšżajšce po stronie przedniej piszczeli nad stawami skokowymi przez górny i dolny troczek mm. prostowników (retinaculum mm. extensorum superius et inferius). Mniej więcej w połowie długoœci stopy, œcięgno owija się na jej brzegu przyœrodkowym i kończy na stronie podeszwowej koœci klinowatej przyœrodkowej i I koœci œródstopia. Czynnoœ. Główna czynnoœ tego mięœnia polega na zginaniu grzbietowym stopy; jest on silniejszym prostownikiem od wszystkich pozostałych prostowników, które biorš udział w zginaniu grzbietowym stopy. Poza tym przywodzi i odwraca stopę, tj. unosi jej brzeg przyœrodkowy, dzięki czemu wywiera wpływ na prawidłowe wysklepienie stopy. Przy ustalonej stopie pochyla goleń do przodu. Mięsień prostownik długi palców (m. extensor digitorum longus) leży bocznie od poprzedniego i rozpoczyna się na kłykciu bocznym piszczeli, na głowie strzałki i jej brzegu przednim oraz na przyległej częœci błony międzykostnej goleni. Brzusiec mięœniowy już w połowie goleni przechodzi w silne œcięgno. œcięgno to po wyjœciu spod górnego i dolnego troczka prostowników na grzbiecie stopy dzieli się na cztery œcięgna dla palców od II do V, które w tym rejonie sš objęte pochewkami maziowymi. Kończy się w rozcięgnach grzbietowych palców (aponeuroses dorsales digitorum pedis) razem z m. prostownikiem krótkim palców (m. extensor digitorum brevis). Mięsień strzałkowy trzeci (m. peroneus tertius) stanowi zazwyczaj odszczepionš bocznš cz꜏ prostownika długiego palców i kończy się po stronie grzbietowej podstawy V koœci œródstopia. Czynnoœ. Oba mięœnie zginajš stopę grzbietowo i wspomagajš nawracanie i odwodzenie stopy. Mięsień prostownik długi palców wspomaga znacznie silniejszy od niego m. prostownik krótki palców w prostowaniu palców stopy. Mięsień prostownik długi palucha (m. extensor hallucis longus) jest położony najgłębiej z wszystkich mięœni tej grupy, gdyż rozpoczyna się na œrodkowej częœci powierzchni przyœrodkowej trzonu strzałki i na przyległym odcinku błony międzykostnej goleni. œcięgno końcowe tego mięœnia kieruje się do przodu i przyœrodkowo na grzbietowš powierzchnię stopy i kończy się na podstawie dalszego paliczka palucha. Czynnoœ. Prostuje paluch i zgina grzbietowo stopę. Boczne mięœnie goleni Do grupy bocznej zalicza się dwa mięœnie strzałkowe: długi i krótki, które przebiegajš wzdłuż bocznej powierzchni strzałki. Mięœnie strzałkowe długi i krótki unerwione sš przez nerw strzałkowy powierzchowny (n. peroneus superficialis), drugš gałšŸ n. strzałkowego wspólnego. Porażenie n. strzałkowego powierzchownego najsilniej upoœledza czynnoœ nawracania stopy (pronatio pedis), a istniejšca wówczas przewaga napięcia mięœni antagonistycznych powoduje ustawienie stopy w pozycji odwróconej. W takim przypadku mamy do czynienia z tzw. stopš końskš, w której dochodzi do nadmiernego obcišżenia brzegu bocznego stopy podczas stania i chodzenia. W skład mięœni bocznych goleni wchodzš: * mięsień strzałkowy długi, * mięsień strzałkowy krótki. Mięsień strzałkowy długi (m. peroneus longus). Rozpoczyna się na kłykciu bocznym piszczeli, głowie strzałki, torebce stawu piszczelowo-strzałkowego i w górnym odcinku powierzchni bocznej trzonu strzałki. ~cięgno końcowe biegnie w dół po stronie tylnej kostki bocznej (malleolus lateralis), przytwierdzone do niej troczkami (retinaculum mm. peroneorum superius et inferius) zmienia kierunek przebiegu i wzdłuż bocznej powierzchni koœci piętowej podšża do brzegu bocznego stopy. Na wysokoœci koœci szeœciennej œcięgno wstępuje na stronę podeszwowš stopy, kierujšc się następnie do jej brzegu przyœrodkowego i kończy się obok przyczepu końcowego m. piszczelowego przedniego, tj. na koœci klinowatej przyœrodkowej i na podstawie I koœci œródstopia. Mięsień strzałkowy krótki (m. peroneus brevis) jest położony poniżej m. strzałkowego długiego. Rozpoczyna się na œrodkowej trzeciej częœci powierzchni bocznej trzonu strzałki, a œcięgno końcowe biegnie razem ze œcięgnem m. strzałkowego długiego do wysokoœci koœci szeœciennej. Przyczep końcowy znajduje się na guzowatoœci V koœci œródstopia. Czynnoœ. Oba mięœnie strzałkowe sš głównymi nawracaczami stopy, równoczeœnie jš odwodzš. Ponieważ mięœnie te biegnš za kostkš bocznš, czyli do tyłu od poprzecznej osi górnego stawu skokowego, zginajš stopę w kierunku podeszwowym. Działanie m. piszczelowego przedniego i m. strzałkowego długiego podtrzymuje wysklepienie stopy. Tylne mięœnie goleni Mięœnie tylne podudzia stanowiš najliczniejszš grupę mięœni w obrębie goleni i dzielš się na warstwę powierzchownš (trzy mięœnie) i głębokš (cztery mięœnie). Wszystkie tylne mięœnie goleni unerwia nerw piszczelowy (n. tibialis), będšcy przedłużeniem n. kulszowego (n. ischiadicus). Porażenie nerwu znosi prawie całkowicie funkcję zginania podeszwowego stopy i palców. Jako zginacze stopy działajš wówczas jedynie mm. strzałkowe. Wypadnięcie funkcji mięœni tylnych podudzia uniemożliwia przyciskanie stopy do podłoża oraz stawanie na palcach. W skład mięœni tylnych goleni wchodzš: * mięsień brzuchaty łydki, * mięsień płaszczkowaty, * mięsień podeszwowy, * mięsień podkolanowy, * mięsień zginacz długi palców, * mięsień piszczelowy tylny, * mięsień zginacz długi palucha. Warstwa powierzchowna Mięsień trójgłowy łydki (m. triceps surae) jest to największy mięsień grupy tylnej, który z uwagi na przyczepy poczštkowe dzieli się na dwa mięœnie: * mięsień brzuchaty łydki, * mięsień płaszczkowaty. Mięsień brzuchaty łydki (m. gastrocnemius) jest mięœniem dwugłowym, który rozpoczyna się powyżej stawu kolanowego. Przyczep poczštkowy głowy bocznej (caput laterale) znajduje się powyżej kłykcia bocznego, głowy przyœrodkowej (caput mediale) - powyżej kłykcia przyœrodkowego koœci udowej na powierzchni podkolanowej. Obie głowy łšczš się w œrodkowej częœci goleni, gdzie przechodzš w płaskie i szerokie œcięgno. œcięgno to łšczy się ze œcięgnem m. płaszczkowatego, tworzšc œcięgno piętowe (tendo calcaneus), zwane œcięgnem Achillesa (tendo Achillis), przymocowane do guza piętowego. Mięsień płaszczkowaty (m. soleus) pokryty mięœniem brzuchatym jest płaski i gruby. Rozpoczyna się na tylnej powierzchni głowy strzałki i górnej częœci trzonu strzałki, na kresie m. płaszczkowatego i przyległej częœci tylnej powierzchni koœci piszczelowej. Brzusiec mięœniowy przechodzi w œcięgno znacznie niżej, niż w mięœniu brzuchatym. Oba œcięgna łšczš się tuż powyżej koœci piętowej, tworzšc wspólne œcięgno piętowe (tendo calcaneus), przymocowane do guza piętowego. Czynnoœ. W odniesieniu do stawów skokowych oba mięœnie przejawiajš zgodnš czynnoœ; sš najsilniejszymi mięœniami zginajšcymi stopę w kierunku podeszwowym. Mięsień trójgłowy łydki przyciska stopę do podłoża, umożliwia stawanie na palcach przy odrywaniu pięty od podłoża, jest więc czynnie zaangażowanym mięœniem podczas chodzenia, biegu czy skoków. Oprócz ruchu zgięcia m. trójgłowy łydki odwraca i przywodzi stopę. Mięsień brzuchaty łydki z uwagi na swe przyczepy poczštkowe działa także na staw kolanowy; jest słabym zginaczem tego stawu. Mięsień trójgłowy łydki wraz z m. poœladkowym wielkim i m. czworogłowym uda nie pozwala na zgięcie w stawach kończyny dolnej: biodrowym, kolanowym i skokowym, utrzymujšc ciało w pozycji pionowej. Mięsień podeszwowy (m. plantaris) jest mięœniem o małym, spłaszczonym brzuœcu, rozpoczynajšcym się razem z głowš bocznš m. brzuchatego łydki. Krótki brzusiec przechodzi w długie, cienkie œcięgno, które kończy się na guzie piętowym. Czynnoœ. Jest słabym mięœniem i w małym tylko stopniu wspomaga działanie mięœnia trójgłowego łydki. Warstwa głęboka Mięsień podkolanowy (m. popliteus) jest mięœniem krótkim, płaskim, kształtu trójkštnego. Rozpoczyna się na nadkłykciu bocznym koœci udowej i na torebce stawu kolanowego, biegnie skoœnie przyœrodkowo i kończy się na tylnej powierzchni koœci piszczelowej powyżej przyczepu poczštkowego m. płaszczkowatego. Czynnoœ. Mięsień ten działa wyłšcznie na staw kolanowy; zgina goleń i przy zgiętym kolanie nawraca. Mięsień zginacz długi palców (m. flexor digitorum longus) rozpoczyna się na tylnej powierzchni piszczeli poniżej kresy m. płaszczkowatego. W dolnej częœci goleni brzusiec mięœniowy przechodzi w œcięgno, które biegnie w dół po tylnej stronie kostki przyœrodkowej, przechodzi na stronę podeszwowš stopy, gdzie dzieli się na cztery odnogi, kończšce się na dalszych paliczkach od II do V palca. W rejonie kostki przyœrodkowej œcięgno omawianego mięœnia wraz ze œcięgnami mięœni: piszczelowego tylnego i zginacza długiego palucha oraz naczyniami i nerwami piszczelowymi jest objęte troczkami zginaczy (retinaculum mm. flexorum) i przytwierdzone do koœci. Czynnoœ. Mięsień ten zgina stopę podeszwowo, odwraca i przywodzi. Wzmacnia wysklepienie stopy szczególnie, gdy stopa jest obcišżona. Działanie jego na palce, które zgina jest słabsze. Mięsień piszczelowy tylny (m. tibialis posterior) jest położony poœrodku między dwoma długimi zginaczami palców. Rozpoczyna się na błonie międzykostnej goleni i przyległych częœciach tylnej powierzchni koœci piszczelowej i strzałki. W dolnej częœci podudzia przechodzi w œcięgno, które biegnie za kostkš przyœrodkowš i na stronie podeszwowej stopy rozdziela się na odnogi, kończšce się na: koœci łódkowatej, trzech koœciach klinowatych, koœci szeœciennej i trzech œrodkowych koœciach œródstopia. Czynnoœ. Wœród mięœni głębokich jest on najsilniejszym odwracaczem i przywodzicielem stopy, natomiast słabym zginaczem podeszwowym. Obok m. piszczelowego przedniego i m. strzałkowego długiego ma decydujšce znaczenie dla utrzymania wysklepienia stopy. Mięsień zginacz długi palucha (m. flexor hallucis longus) rozpoczyna się na tylnej powierzchni trzonu strzałki. œcięgno tego mięœnia przebiega przez własnš bruzdę położonš na koœci skokowej i piętowej (sulcus tendinis m. flexoris hallucis longi), następnie przechodzi na stronę podeszwowš stopy i kończy się na podstawie dalszego paliczka palucha. Czynnoœ. Działajšc na stawy skokowe mięsień ten zgina stopę podeszwowo, odwraca i przywodzi. Ponieważ œcięgno końcowe przebiega w swym rowku pod podpórkš skokowš (sustentaculum tali) koœci piętowej, zabezpiecza właœciwe ustawienie koœci skokowej, dzięki czemu wzmacnia podłużne wysklepienie stopy i chroni przed płaskostopiem. Mięsień zgina także paluch w obu stawach. Powięzie goleni Dół podkolanowy (fossa poplitea) leży w okolicy kolanowej tylnej, na granicy przejœcia uda w goleń. Kształtem przypomina równoległobok, którego ostre kšty sš skierowane w górę i dół. Ograniczeniem tego dołu sš: od góry i przyœrodkowo położone mm. półbłoniasty i półœcięgnisty, od boczno-górnej strony - m. dwugłowy uda. Dolne granice wyznaczajš: głowa boczna i przyœrodkowa m. brzuchatego łydki. Dół podkolanowy wypełnia tkanka tłuszczowa. Poza tym w dole podkolanowym znajdujš się: n. piszczelowy, ż. i t. podkolanowa oraz n. strzałkowy wspólny. Dół podkolanowy pokrywa powięŸ podkolanowa. PowięŸ goleni (fascia cruris) otacza wszystkie mięœnie goleni, a na powierzchni przyœrodkowej piszczeli zrasta się z okostnš. Od powięzi goleni odchodzš dwie przegrody międzymięœniowe: przednia i tylna. Przegrody te dzielš goleń na trzy komory mięœniowe: przedniš dla prostowników, bocznš dla mm. strzałkowych i tylnš dla zginaczy. Cz꜏ tylna powięzi goleni dzieli się na dwie blaszki: powierzchownš - pokrywa m. trójgłowy łydki i głębokš pokrywa warstwę głębokš zginaczy goleni. Ku górze powięŸ goleni przechodzi poprzez powięŸ podkolanowš w powięŸ szerokš uda. W dolnym odcinku przedniej częœci goleni występuje poprzeczne więzadło zwane troczkiem górnym prostowników (retinaculum mm. extensorum superius). Troczek ten przymocowuje się jednym swym końcem do koœci piszczelowej, a drugim - do koœci strzałkowej na wysokoœci stawu skokowego górnego. Ponadto wysyła przegrodę do koœci piszczelowej, dzielšc przestrzeń położonš między troczkiem a koœmi goleni na dwa przedziały: przyœrodkowy dla m. piszczelowego przedniego oraz boczny dla m. prostownika długiego palców i m. prostownika długiego palucha. Troczek dolny prostowników (retinaculum mm. extensorum inferius) znajduje się nieco niżej, na pograniczu goleni i stopy oraz posiada trzy przedziały dla przejœcia trzech wyżej podanych mięœni. Wzmocnienie powięzi goleni od strony bocznej wytwarzajš dwa troczki mięœni strzałkowych (retinacula mm. peroneorum). Górny troczek jest rozpięty między kostkš bocznš a powierzchniš bocznš koœci piętowej; dolny troczek, położony nieco niżej, przytrzymuje œcięgna mm. strzałkowych przy bocznej powierzchni koœci piętowej. Po stronie tylnej w dolnej częœci goleni powięŸ wytwarza troczek zginaczy (retinaculum mm. flexorum), który przymocowuje się do tylnej powierzchni kostki przyœrodkowej i do guza piętowego, a przytrzymuje œcięgna mięœni: piszczelowego tylnego, zginacza długiego palucha i zginacza długiego palców. Mięœnie stopy Mięœnie stopy (mm. pedis), w przeciwieństwie do mięœni ręki sš rozmieszczone nie tylko po stronie podeszwowej, lecz występujš ponadto na stronie grzbietowej stopy. Mięœnie grzbietowe stanowiš dwa mięœnie: prostownik krótki palucha i prostownik krótki palców. Mięœnie znajdujšce się na stronie podeszwowej, podobnie do mięœni ręki, tworzš trzy grupy: * mięœnie wyniosłoœci przyœrodkowej (eminentia plantaris medialis), * mięœnie wyniosłoœci bocznej (eminentia plantaris lateralis), * mięœnie wyniosłoœci poœredniej (eminentia plantaris intermedia). Mięœnie grzbietowe stopy unerwione sš przez nerw strzałkowy głęboki (n. peroneus profundus), natomiast mięœnie podeszwowe przez końcowe gałęzie n. piszczelowego (n. tibialis), w postaci n. podeszwowego przyœrodkowego (n. plantaris medialis) i n. podeszwowego bocznego (n. plantaris lateralis). Mięœnie grzbietu stopy W skład mięœni grzbietu stopy wchodzš: * mięsień prostownik krótki palców, * mięsień prostownik krótki palucha. Mięsień prostownik krótki palców (m. extensor digitorum brevis) rozpoczyna się na grzbietowo bocznej powierzchni koœci piętowej przed zatokš stępu. Brzusiec mięœniowy przechodzi w trzy œcięgna dla II, III i IV palca, które zlewajš się z odpowiednimi œcięgnami prostownika długiego palców i kończš się w rozcięgnach grzbietowych palców stopy. Mięsień prostownik krótki palucha (m. extensor hallucis brevis) rozpoczyna się wspólnie z prostownikiem krótkim palców, a kończy się na paliczku bliższym palucha. Czynnoœ. Oba mięœnie prostujš i zginajš grzbietowo odpowiednie palce. Mięœnie podeszwowe stopy Mięœnie wyniosłoœci przyœrodkowej W skład mięœni wyniosłoœci przyœrodkowej wchodzš: * mięsień odwodziciel palucha, * mięsień zginacz krótki palucha, * mięsień przywodziciel palucha. Mięsień odwodziciel palucha (m. abductor hallucis) jest najsilniejszym krótkim mięœniem stopy, który głównie kształtuje wyniosłoœ przyœrodkowš podeszwy. Rozpoczyna się na: koœci piętowej, łódkowatej, klinowatej przyœrodkowej i na rozcięgnie podeszwowym (aponeurosis plantaris). œcięgno końcowe przyczepia się do podstawy paliczka bliższego palucha i do trzeszczki przyœrodkowej. Czynnoœ. Zgina i odwodzi paluch oraz wzmacnia przyœrodkowš, najbardziej wypukłš cz꜏ sklepienia stopy. Mięsień zginacz krótki palucha (m. flexor hallucis brevis) rozpoczyna się na podeszwowej powierzchni trzech koœci klinowatych i na koœci łódkowatej, a kończy się dwoma œcięgnami na podstawie paliczka bliższego palucha i na obu trzeszczkach. Czynnoœ. Zgina paluch i wzmacnia podłużne sklepienie stopy. Mięsień przywodziciel palucha (m. adductor hallucis) posiada dwie głowy w przyczepie poczštkowym: skoœnš i poprzecznš. Przyczep poczštkowy głowy skoœnej (caput obliquum) znajduje się na podstawach od II do IV koœci œródstopia, na koœci klinowatej bocznej, koœci szeœciennej i więzadle podeszwowym długim (lig. plantare longum). Głowa poprzeczna (caput transversum) przyczepia się na torebkach stawów œródstopno-paliczkowych II-V i na więzadłach tych stawów. Obie głowy kończš się na podstawie bliższego paliczka palucha i na trzeszczce bocznej. Czynnoœ. Mięsień ten przywodzi paluch i zgina go w stawie œródstopno-paliczkowym. Poza tym głowa poprzeczna zwęża stopę, jest więc jednym z głównych mięœni, który wzmacnia wysklepienie poprzeczne stopy. Mięœnie wyniosłoœci bocznej W skład mięœni wyniosłoœci bocznej wchodzš: * odwodziciel palca małego, * zginacz krótki palca małego. Mięsień odwodziciel palca małego (m. abductor digiti minimi) rozpoczyna się na dolnej powierzchni koœci piętowej i na rozcięgnach podeszwowych, a kończy się na V koœci œródstopia i na podstawie bliższego paliczka palca małego. Czynnoœ. Zgina i nieznacznie odwodzi palec mały oraz wzmacnia podłużne wysklepienie stopy. Mięsień zginacz krótki palca małego (m. flexor digiti minimi brevis) rozpoczyna się na podstawie V koœci œródstopia i kończy się na podstawie paliczka bliższego palca małego. Czynnoœ. Zgina mały palec i wzmacnia podłużne wysklepienie stopy przez połšczenie z więzadłem podeszwowym długim. Mięœnie wyniosłoœci poœredniej W skład mięœni wyniosłoœci poœredniej wchodzš: * mięsień zginacz krótki palców, * mięsień czworoboczny podeszwy, * mięœnie glistowate, * mięœnie międzykostne. Mięsień zginacz krótki palców (m. flexor digitorum brevis) rozpoczyna się na dolnej powierzchni guza piętowego i na rozcięgnie podeszwowym, przechodzi w cztery brzuœce, których œcięgna kończš się na œrodkowym paliczku II-V palca. Czynnoœ. Zgina palce II-V i wzmacnia podłużne wysklepienie stopy. Mięsień czworoboczny podeszwy (m. quadratus plantae) rozpoczyna się na dolnej i przyœrodkowej powierzchni koœci piętowej, a dochodzi do œcięgna m. zginacza długiego palców. Czynnoœ. Reguluje on kierunek pocišgania œcięgna zginacza długiego palców i wzmacnia wysklepienie stopy. Mięœnie glistowate (mm. lumbricales) sš to cztery małe, wrzecionowate mięœnie, rozpoczynajšce się na œcięgnach końcowych m. zginacza długiego palców, a kończšce się na podstawach paliczków bliższych II-V palca. Czynnoœ. Mięœnie te zginajš paliczki bliższe II-V palca i przywodzš je do palucha. Mięœnie międzykostne (mm. interossei) wypełniajš przestrzenie międzykostne œródstopia i tak, jak w ręce, dzielš się na: podeszwowe i grzbietowe. Rozpoczynajš się na trzonach koœci œródstopia a kończš na podstawach paliczków bliższych i torebkach stawów œródstopno-paliczkowych. Czynnoœ. Mięœnie międzykostne podeszwowe (mm. interossei plantares) zginajš bliższe paliczki w kierunku podeszwowym i przywodzš palce do osi orientacyjnej, biegnšcej przez drugi palec. Mięœnie międzykostne grzbietowe (mm. interossei dorsales) odwodzš palce od tej osi. Ważnym zadaniem tych mięœni jest ustalanie stawów œródstopno-paliczkowych a tym samym ustalanie przednich punktów podparcia sklepienia stopy. Powięzie stopy Mięœnie grzbietu stopy pokrywa cienka powięŸ grzbietowa stopy (fascia dorsalis pedis), dochodzšca do troczka dalszego prostowników. PowięŸ podeszwowa stopy wytwarza rozcięgno podeszwowe (aponeurosis plantaris). Rozpoczyna się ona na guzie piętowym, podšża do przodu i dzieli się na pię odnóg dla pięciu palców, sięgajšc do głów œródstopia. Rozcięgno to stanowi silne, bierne wzmocnienie wysklepienia stopy. Od brzegów rozcięgna podeszwowego w głšb do koœca przebiegajš przegrody, które oddzielajš od siebie trzy grupy mięœni podeszwowych. Podobnie jak w długich œcięgnach, mm. przedramienia także wszystkie długie œcięgna mm. goleni sš objęte w swym przebiegu pochewkami maziowymi œcięgien (vaginae tendinum). Pochewki te rozpoczynajš się w okolicy odpowiednich troczków, utrzymujšc œcięgna przy szkielecie stopy. Po stronie grzbietowej występujš trzy pochewki œcięgien, osobno dla każdego mięœnia (piszczelowego przedniego, prostownika długiego palców i prostownika długiego palucha). Po stronie bocznej œcięgna obu mięœni strzałkowych sš otoczone wspólnš pochewkš, zaœ każde œcięgno trzech tylnych mięœni głębokich posiada własnš pochewkę maziowš. Na wysokoœci palców stopy œcięgna zginaczy, podobnie jak na palcach ręki, objęte sš pochewkami œcięgien. Stopa jako całoœ Stopa jako narzšd podporowy ciała odznacza się dużš odpornoœciš, a dzięki licznym stawom i charakterystycznemu sklepieniu jest również bardzo sprężysta. Wysklepienie stopy składa się z pięciu podłużnych łuków kostnych i łuków poprzecznych. Trzy przyœrodkowe łuki podłużne biegnš od przodu ku tyłowi przez trzy koœci klinowate, koœ łódkowatš do koœci skokowej, zaœ dwa boczne łuki podłużne przechodzš przez koœ szeœciennš do koœci piętowej. Najwyższy jest pierwszy łuk przyœrodkowy. W kierunku bocznego brzegu stopy wysokoœ kolejnych łuków podłużnych stopniowo maleje. Podłużne wysklepienie stopy jest wzmocnione i ubezpieczone licznymi więzadłami, w szczególnoœci zaœ rozcięgnem podeszwowym stopy (aponeurosis plantaris pedis), więzadłem podeszwowym długim (lig. plantare longum) i licznymi mięœniami. Poprzeczne łuki sklepienia sš całkowite w tylnej częœci œródstopia i przedniej stępu, jednak dalej ku tyłowi nie sš już pełne i kierujš się wklęsłoœciš ku dołowi i przyœrodkowo. Sš one także wzmocnione więzadłami podeszwowymi i mięœniami. Stopa posiada trzy główne punkty podparcia: podporę tylnš stanowi guz piętowy, przednimi punktami podparcia sš głowy I i V koœci œródstopia. Stopa jest odpowiedzialna za dŸwiganie masy całego ciała, zatem konstrukcja jej przystosowana jest do funkcji, jaka na niej spoczywa. Sama konstrukcja kostno-więzadłowa nie byłaby jednak w stanie podoła tak dużemu naciskowi (obcišżeniu), jaki wywierany jest na stopę. Niepoœledniš rolę dla utrzymania prawidłowego sklepienia stopy odgrywajš zarówno liczne krótkie mięœnie podeszwowe, jak i niektóre spoœród długich mięœni goleni. Dokładny opis przebiegu i funkcji mięœni, które sš czynnie zaangażowane w utrzymaniu sklepienia stopy, przedstawiono w rozdziałach zawierajšcych szczegółowy opis mięœni i goleni. Podkreœli tu jednak należy, że poprzeczne wysklepienie jest zawieszone niejako na pętli œcięgnistej, wytworzonej przez œcięgna końcowe m. piszczelowego przedniego i m. strzałkowego długiego, którš to pętlę uzupełnia i wzmacnia m. piszczelowy tylny i m. strzałkowy krótki. Spoœród krótkich mięœni stopy najistotniejszš rolę odgrywa tu głowa poprzeczna m. przywodziciela palucha, która zwęża stopę w jej częœci dalszej, tj. na wysokoœci stawów œródstopno-paliczkowych. Podłużne wysklepienie stopy utrzymuje głównie m. zginacz długi palucha, którego œcięgno końcowe, przebiegajšc pod podpórkš skokowš koœci piętowej, unosi cz꜏ przedniš tej koœci, ustawiajšc jš bardziej stromo. Dzięki temu koœ skokowa zachowuje swe właœciwe położenie. W utrzymaniu przyœrodkowej, najbardziej wypukłej częœci podłużnego łuku, m. zginacz długi palucha jest najsilniej wspomagany przez m. odwodziciel i m. zginacz krótki palucha oraz przez głowę skoœnš m. przywodziciela palucha. Skurcz opisanych mięœni, którego siła jest regulowana odruchowo przy stawianiu stopy, działa jako siła cišgnšca sklepienie ku górze. Dzięki temu nawet przy zwiększonym obcišżeniu stopa nie ulega spłaszczeniu, a tym samym nie następuje oddalenie się od siebie poszczególnych punktów jej podparcia. W prawidłowych warunkach obserwuje się raczej zjawisko przeciwne, tzn. skrócenie się stopy a tym samym silniejsze uwypuklenie się jej sklepienia pod wpływem nacisku. Istotne znaczenie dla podtrzymania podłużnego wysklepienia stopy ma rozcięgno podeszwowe (aponeurosis plantaris), które jest zgrubiałš i silnie rozwiniętš œrodkowš częœciš powierzchownej powięzi podeszwowej stopy. Rozcięgno podeszwowe rozpoczyna się na guzie piętowym, biegnie do przodu, pokrywajšc m. zginacz krótki palców i w połowie długoœci podeszwy dzieli się na pię odnóg œcięgnistych, które umocowujš się do torebek stawów œródstopno-paliczkowych. Pasma podłużne sš zespolone w częœci przedniej poprzecznymi pęczkami œcięgnistymi. Podłużny układ włókien rozcięgna podeszwowego silnie spaja koœciec stopy, przeciwdziałajšc spłaszczeniu podłużnemu wysklepienia stopy. Przy płaskiej stopie wysklepienie jej jest obniżone do tego stopnia, że przyœrodkowy brzeg przylega do podłoża, stopa przybiera położenie pronacji. Równoczeœnie koœci stępu zmieniajš nie tylko swe położenie, ale z czasem nawet kształt. Wtedy dopiero można się przekona, jak ważnš rolę odgrywa prawidłowe wysklepienie stopy, które zabezpiecza przed uciskiem nerwy i naczynia krwionoœne oraz stanowi bardzo ważny czynnik, amortyzujšcy wstrzšsy. IV. CHARAKTERYSTYKA MECHANIKI STAWOW I ZESTAWIENIE CZYNNOœCIOWE MIœNI ZESTAWIENIE CZYNNOœCIOWE MIœNI KRGOSŁUPA I GŁOWY Cz꜏ przedkrzyżowa kręgosłupa stanowi łańcuch elementów kostnych, którego ruchomoœ jest różna w poszczególnych odcinkach: największa w odcinku górnym, w odcinku dolnym zmniejsza się wskutek obcišżenia. Stosunkowo najmniej ruchoma jest cz꜏ piersiowa zarówno ze względu na budowę kręgów piersiowych, jak i udział w budowie klatki piersiowej. Główne ruchy kręgosłupa to: ruchy zgięcia i prostowania w płaszczyŸnie poœrodkowej (strzałkowej), ruchy zgięcia bocznego w płaszczyŸnie czołowej i ruchy obrotowe. ** Ruchy zgięcia i prostowania kręgosłupa (flexio et extensio), zwane także zgięciem do przodu i zgięciem w tył (anteflexio et retroflexio), sš ruchami symetrycznymi, odbywajšcymi się wokół osi poprzecznej. Łšczny zakres obu tych ruchów wynosi u człowieka 170-250 przy czym zakres zgięcia do przodu jest większy niż ku tyłowi. Ruchy zgięcia do przodu i ku tyłowi zachodzš głównie w częœci szyjnej i lędŸwiowej kręgosłupa. Podczas zgięcia do przodu rozluŸniajš się więzadła kręgosłupa, częœci pierœcieni włóknistych kršżków międzykręgowych i częœci torebek stawowych położone do przodu od poprzecznej osi ruchu, natomiast napięciu ulegajš analogiczne elementy, przebiegajšce do tyłu od tej osi, hamujšc nadmierne wychylenie. Podczas zgięcia kręgosłupa do tyłu stosunki te przedstawiajš się odwrotnie. Silnym czynnikiem hamujšcym ruchy sš także mięœnie antagonistyczne, tzn. w zgięciu do przodu rozcišganiu ulegajš mięœnie głębokie grzbietu stawiajšc opór mięœniom brzucha, które kurczšc się powodujš to zgięcie; i przeciwnie - w trakcie prostowania i tyłozgięcia opór stawiajš mięœnie brzucha. Ruch zgięcia i prostowania głowy (flexio et extensio capitis), zwany także ruchem potakiwania odbywa się w stawach głowowych górnych wokół wspólnej osi poprzecznej, przebiegajšcej przez oba kłykcie koœci potylicznej. Łšczny zakres tego ruchu jest niewielki - wynosi bowiem około 30o. Ruch ten może by jednak znacznie obszerniejszy i dochodzi do 125o, gdy bierze w nim udział kręgosłup szyjny. Mięœnie zginajšce głowę i kręgosłup do przodu: a) w stawach głowy: * mięsień długi głowy (m. longus capitis), * mięsień długi szyi (m. longus coli), * mięsień prosty głowy przedni (m. rectus capitis anterior), * mięsień prosty głowy boczny (m. rectus capitis lateralis), b) w częœci szyjnej: * mięsień długi szyi (m. longus coli), * mięsień długi głowy (m. longus capitis), * mięsień pochyły przedni (m. scalenus anterior), c) w częœci piersiowo-lędŸwiowej: * mięsień prosty brzucha (m. rectus abdominis), * mięsień skoœny zewnętrzny brzucha (m. obliquus externus abdominis), * mięsień skoœny wewnętrzny brzucha (m. obliquus internus abdominis), * mięsień lędŸwiowy większy (m. psoas major). Mięœnie prostujšce głowę i kręgosłup oraz zginajšce do tyłu: a) w stawach głowy: * mięsień czworoboczny (m. trapezius); cz꜏ górna, * mięsień płatowaty głowy (m. splenius capitis), * mięsień prostownik grzbietu (m. erector spinae) - m. najdłuższy głowy (m. longissimus capitis), * mięsień półkolcowy głowy (m. semispinalis capitis), * mięsień prosty tylny większy głowy (m. rectus capitis posterior major), * mięsień prosty tylny mniejszy głowy (m.1rectus capitis posterior minor), * mięsień skoœny górny głowy (m. obliquus capitis superior), * mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus), b) w częœci szyjnej: * mięsień płatowaty (m. splenius), * mięsień prostownik grzbietu (m. erector spinae) - cz꜏ szyjna m. biodrowo-żebrowego (m. iliocostalis cervicis) oraz najdłuższy szyi i głowy (m. longissimus cervicis et capitis), * mięsień kolcowy szyi (m. spinalis cervicis), * mięœnie międzykolcowe (mm. interspinales), * mięsień wielodzielny (m. multifidus), c) w częœci piersiowo-lędŸwiowej: * mięsień prostownik grzbietu (m. erector spinae) - cz꜏ lędŸwiowa i piersiowa m. biodrowo-żebrowego (m. iliocostalis lumborum et thoracis) i m. najdłuższy klatki piersiowej (m. longissimus thoracis), * mięsień kolcowy klatki piersiowej (m. spinalis thoracis), * mięœnie międzykolcowe (mm. interspinales), * mięsień półkolcowy (m. semispinalis), * mięsień wielodzielny (m. multifidus). ** Ruchy zginania bocznego kręgosłupa (flexio lateralis) sš ruchami asymetrycznymi dookoła osi strzałkowej. U człowieka łšczny zakres ruchów bocznych kręgosłupa wynosi około 110o. W zgięciu bocznym, podobnie jak uprzednio, czynnikami hamujšcymi sš zarówno więzadła, częœci pierœcieni włóknistych kršżków międzykręgowych i torebki stawowej przeciwnej strony, jak i mięœnie antagonistyczne. W odcinku piersiowym dodatkowym czynnikiem hamujšcym sš zachodzšce na siebie żebra po stronie wykonywanego ruchu. W ruchach zgięcia bocznego najczęœciej uczestniczš zarówno zginacze, jak i prostowniki kręgosłupa oraz głowy, kurczšc się jednostronnie (po stronie wykonywanego ruchu). Mięœnie zginajšce głowę i kręgosłup w bok: a) w stawach głowy: * mięsień płatowaty głowy (m. splenius capitis), * mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus), * mięsień prostownik grzbietu (m. erector spinae); m. najdłuższy głowy (m. longissimus capitis) * mięsień skoœny górny głowy (m. obliquus capitis superior), * mięsień półkolcowy głowy (m. semispinalis capitis), b) w częœci szyjnej: * mięsień pochyły przedni, œrodkowy i tylny (m. scalenus anterior, medius et posterior), * mięsień płatowaty głowy i szyi (m. splenius capitis et cervicis), * mięsień prostownik grzbietu (m. erector spinae) cz꜏ szyjna m. biodrowo-żebrowy (m. iliocostalis cervicis) oraz m. najdłuższy szyi i głowy (m. longissimus cervicis et capitis), * mięsień dŸwigacz łopatki (m. levator scapulae) przy ustalonym położeniu łopatki, * mięsień czworoboczny grzbietu (m. trapezius) - cz꜏ górna przy ustalonym położeniu obręczy kończyny górnej, * mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus), c) w częœci piersiowo-lędŸwiowej: * mięsień skoœny zewnętrzny brzucha (m. obliquus externus abdominis), * mięsień skoœny wewnętrzny brzucha (m. obliquus internus abdominis), * mięsień prostownik grzbietu (m. erector spinae) m. biodrowo-żebrowy (m. iliocostalis lumborum et thoracis) oraz m. najdłuższy klatki piersiowej (m. longissimus thoracis), * mięsień czworoboczny lędŸwi (m. quadratus lumborum), * mięsień lędŸwiowy większy (m. psoas major). * Ruchy skręcania kręgosłupa sš ruchami asymetrycznymi wokół osi pionowej przebiegajšcej przez œrodek jšdra miażdżystego kršżków międzykręgowych i przez wierzchołek zęba kręgu obrotowego w stawie głowowym dolnym. Łšczny zakres ruchów obrotowych kręgosłupa w prawo i w lewo wynosi około 160o, a w stawie głowowym dolnym około 60o. Ruch rotacyjny kręgosłupa zwiększa się w kierunku doczaszkowym. Podczas ruchu obrotowego w stawach głowowych dolnych, które czynnoœciowo stanowiš jeden staw, kręg szczytowy obraca się wraz z czaszkš dookoła zęba kręgu obrotowego. Ponieważ ruch ten nie odbywa się wyłšcznie w stawach szczytowo-obrotowych poœrodkowych (przednim i tylnym), lecz równoczeœnie w symetrycznych stawach szczytowo-obrotowych bocznych, nie przedstawia on czystej formy ruchu obrotowego. Leżšce bowiem na trzonie kręgu obrotowego powierzchnie stawowe górne sš pochylone lekko ku dołowi, toteż w czasie obrotu następuje nieznaczne obniżenie się głowy wraz z kręgiem szczytowym. Dokonujšcy się zatem ruch w stawach głowowych dolnych składa się z ruchu obrotowego dookoła osi podłużnej zęba z równoczesnym ruchem wzdłuż tej osi, co w efekcie daje ruch œrubowy. Ruch rotacyjny kręgosłupa i głowy w stronę prawš lub lewš jest następstwem jednostronnego skurczu okreœlonych mięœni. Mięœnie skręcajšce kręgosłup i głowę w prawo a) w stawach głowy: * mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy lewy (m. sternocleidomastoideus), * mięsień płatowaty głowy prawy (m. splenius capitis), * mięsień skoœny dolny prawy głowy (m. obliquus capitis inferior), * mięsień prosty tylny większy głowy prawy (m. rectus capitis posterior major), * mięsień czworoboczny grzbietu lewy (m. trapezius), cz꜏ górna, * mięsień półkolcowy lewy (m. semispinalis), b) w częœci szyjnej: * mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy lewy (m. sternocleidomastoideus), * mięsień płatowaty prawy (m. splenius), * mięsień półkolcowy lewy (m. semispinalis), * mięsień wielodzielny lewy (m. multifidus), * mięœnie skręcajšce lewe (mm. rotatores), c) w częœci piersiowo-lędŸwiowej: * mięsień skoœny zewnętrzny brzucha lewy (m. obliquus externus abdominis), * mięsień skoœny wewnętrzny brzucha prawy (m. obliquus internus abdominis), * mięsień półkolcowy lewy (m. semispinalis), * mięsień wielodzielny lewy (m. multifidus), * mięœnie skręcajšce lewe (mm. rotatores). ** Ruch obwodzenia (circumductio), czyli kršżenie kręgosłupa i głowy, jest możliwy do wykonania dzięki sumowaniu się wszystkich trzech wyżej opisanych postaci ruchu. KLATKA PIERSIOWA MISNIE ODDECHOWE Podczas spokojnego oddychania w obu pozycjach: wdechu i wydechu udział biorš mięœnie główne (właœciwe), tj. mięœnie międzyżebrowe zewnętrzne i przepona oraz międzyżebrowe wewnętrzne. Natomiast w czasie intensywnego oddychania niezbędna jest większa siła mięœni tzw. pomocniczych, czyli tych, które przyczepiajš się do żeber i kręgów lub też tworzš powłoki brzuszne. Najskuteczniejszy wdech występuje wówczas, gdy kurczy się przepona przy rozluŸnionych powłokach brzusznych, żebra unoszš się i następuje prostowanie kręgosłupa. Przeciwny ruch, wydech, zwišzany jest z rozluŸnieniem przepony przy napiętych mięœniach brzucha z równoczesnym opuszczeniem żeber i zgięciem kręgosłupa. I. Mięœnie wdechowe Właœciwe (główne): * przepona (diaphragma), * mięœnie międzyżebrowe zewnętrzne (mm. intercostales externi). Pomocnicze: * mięsień pochyły przedni (m. scalenus anterior), * mięsień pochyły œrodkowy (m. scalenus medius), * mięsień pochyły tylny (m. scalenus posterior), * mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus), * mięsień zębaty tylny górny (m. serratus posterior superior), * mięsień piersiowy większy (m. pectoralis major), * mięsień piersiowy mniejszy (m. pectoralis minor), * mięsień zębaty przedni (m. serratus anterior), * mięsień prostownik grzbietu (m. erector spinae), * mięsień najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi). II. Mięœnie wydechowe Właœciwe (główne) * mięœnie międzyżebrowe wewnętrzne (mm. intercostales interni), * mięsień poprzeczny klatki piersiowej (m. transversus thoracis). Pomocnicze: * mięsień prosty brzucha (m. rectus abdominis), * mięsień skoœny zewnętrzny brzucha (m. obliquus externus abdominis), * mięsień skoœny wewnętrzny brzucha (m. obliquus internus abdominis), * mięsień poprzeczny brzucha (m. transversus abdominis), * mięsień czworoboczny lędŸwi (m. quadratus lumborum), * mięsień zębaty tylny dolny (m. serratus posterior inferior), * mięœnie podżebrowe (mm. subcostales), * mięsień najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi) - w czasie kaszlu lub odkrztuszania. MIœNIE TŁOCZN1 BRZUSZNEJ Równoczesny skurcz przepony wraz z mięœniami powłok brzucha wytwarza tłocznię brzusznš (prelum abdominis), która powoduje zmniejszenie objętoœci trzew oraz wzrost ciœnienia w jamie brzucha, co ma ważne znaczenie w podstawowych czynnoœciach fizjologicznych, takich jak: oddawanie moczu i stolca oraz w czasie porodu, wymiotów, kaszlu. Do najsilniejszych mięœni tłoczni brzusznej należš: * mięsień przepona (diaphragma), * mięsień poprzeczny brzucha (m. transversus abdominis), * mięsień skoœny zewnętrzny brzucha (m. obliquus externus abdominis), * mięsień skoœny wewnętrzny brzucha (m. obliquus internus abdominis), * mięsień prosty brzucha (m. rectus abdominis), * mięœnie krocza, tworzšce przeponę miednicy (diaphragma pelvis). ZESTAWIENIE CZYNNOœCIOWE MIœNI KOĽCZYNY GŁRNEJ Staw ramienny i staw obojczyka Ruchy kończyny górnej jako całoœci odbywajš się w stawach: ramiennym, barkowo-obojczykowym i mostkowo-obojczykowym. Staw ramienny jest stawem kulistym, wieloosiowym i w zwišzku z tym można w nim wykonywa ruchy wokół niezliczonej liczby osi. Wszystkim jednak ruchom kończyny górnej w stawie ramiennym, zwłaszcza powyżej poziomu, towarzyszš ruchy obojczyka i łopatki. Staw ramienny odznacza się szczególnie dużš swobodš ruchu dzięki temu, że: * wydršżenie stawowe jest stosunkowo płytkie i małe w porównaniu z dużš głowš stawowš, * torebka stawowa jest bardzo obszerna, luŸna i gruba. Wielostronne ruchy w stawie ramiennym można sprowadzi do czterech zasadniczych: * ruchy zgięcia i prostowania inaczej zwane przodozgięciem (anteversio) i tyłozgięciem (retroversio), * odwodzenia (abductio) i przywodzenia (adductio), * nawracania (pronatio) i odwracania (supinatio), * obwodzenia (circumductio). Ruchy zgięcia i prostowania, zwane przodozgięciem i tyłozgięciem ramienia, stanowiš ruchy wahadłowe kończyny górnej. W ruchach tych ramiona poruszajš się skoœnie do przodu i w kierunku przyœrodkowym lub do tyłu i bocznie. W całoœci wynoszš one około 115o. Ruch przodozgięcia wykonujš: * mięsień naramienny - cz꜏ obojczykowa (m. deltoideus - pars clavicularis), * mięsień piersiowy większy (- cz꜏ obojczykowa (m. mectoralis major - pars clavicularis), * mięsień dwugłowy ramienia - głowa krótka (m. biceps brachii - caput breve), * kruczo-ramienny (m. coracobrachialis). Ruch tyłozgięcia wykonujš: * mięsień naramienny - cz꜏ grzebieniowa (m. deltoideus - pars spinalis), * mięsień najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi), * mięsień obły większy ( m. teres major et minor), * mięsień obły mniejszy (m. teres major et minor), * mięsień trójgłowy ramienia - głowa długa ( m. triceps brachii - caput longum). Ruchy odwodzenia i przywodzenia. W płaszczyŸnie czołowej ciała dookoła osi strzałkowej ruch odwodzenia wynosi około 70o. Jeżeli natomiast ruch ten wykonujemy w płaszczyŸnie łopatki, można wówczas unieœ ramię do poziomu (90o). Ruch odwodzenia wykonujš: * mięsień naramienny (m. deltoideus), * mięsień nadgrzebieniowy (m. supraspinatus), * mięsień dwugłowy ramienia - głowa długa ( m. biceps brachii - caput longum), * mięsień podgrzebieniowy (m. infraspinatus) - cz꜏ górna. Ruchy przywodzenia wykonujš: * mięsień piersiowy większy (m. pectoralis major), * mięsień najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi), * mięsień obły większy ( m. teres major), * mięsień trójgłowy ramienia - głowa długa (m. triceps brachii - caput longum), * mięsień naramienny - cz꜏ obojczykowa i grzebieniowa (m. deltoideus - pars clavicularis et spinalis), * mięsień dwugłowy ramienia - głowa krótka (m biceps brachii - caput breve) * mięsień kruczo-ramienny (m. coracobrachialis). Ruch nawracania i odwracania ramienia w całoœci wynosi około 90o. Jednak przy współudziale stawów promieniowo-łokciowych (wzrasta do około 120o) i obu stawów obojczyka można wykona prawie pełny obrót ręki, tzn. około 360o. Ruch nawracania wykonujš: * mięsień podłopatkowy (m. subscapularis), * mięsień piersiowy większy (m. pectoralis major), * mięsień naramienny - cz꜏ obojczykowa (m. deltoideus - pars clavicularis), * mięsień najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi), * mięsień obły większy (m. teres major). Ruch odwracania wykonujš: * mięsień podgrzebieniowy (m. infraspinatus), * mięsień obły mniejszy (m. teres minor), * mięsień naramienny - cz꜏ grzebieniowa (m. deltoideus - pars spinalis). Ruch obwodzenia w stawie ramiennym powstaje w wyniku połšczenia ruchów zgięcia i prostowania z odwodzeniem i przywodzeniem. Ruch obwodzenia (circumductio) czyli kršżenia możliwy jest do wykonania przy współudziale stawów obojczyka; w samym tylko stawie ramiennym ruch ten jest niepełny. Częœciš składowš ruchu obwodzenia jest tzw. ruch unoszenia (elevatio brachii) ramienia powyżej poziomu, który może nastšpi dopiero wtedy, gdy zmieni się położenie łopatki. Ruch odwodzenia w stawie ramiennym możliwy jest bowiem do wykonania tylko w zakresie 90o; dalszy ruch ramienia ku górze jest hamowany na skutek oparcia się guzka większego koœci ramiennej o tzw. sklepienie barku (wyrostek barkowy), wyrostek kruczy i rozpięte między nimi więzadło kruczo-barkowe, stanowišce ochronę stawu ramiennego. Ażeby wykona ruch unoszenia powyżej poziomu i dzięki temu pełny ruch obwodzenia, musi nastšpi skręt łopatki dookoła jej osi strzałkowej, co spowoduje uniesienie kšta bocznego łopatki (wydršżenia stawowego) ku górze, a kšta dolnego do boku. W ruchu tym biorš udział: * mięsień zębaty przedni (m. serratus anterior), * mięsień czworoboczny grzbietu - cz꜏ górna i dolna (m. trapezius), * mięsień naramienny (m. deltoideus), * mięsień dŸwigacz łopatki (m. levator scapulae), * mięœnie równoległoboczne (mm. rhomboidei). Staw łokciowy i staw promieniowo-łokciowy dalszy Pod względem czynnoœciowym w stawie łokciowym można wyodrębni dwie częœci składowe: 1. połšczenie między koœciš ramiennš a dwiema koœmi przedramienia (cz꜏ ramienno-łokciowa i cz꜏ ramienno-promieniowa stawu) oraz 2. połšczenie między koœciš promieniowš i łokciowš (staw promieniowo-łokciowy bliższy). 1. Oœ pierwszej częœci stawu łokciowego jest poprzecznš osiš ruchu, która biegnie poniżej nadkłykci, przechodzšc przez œrodek bloczka i główki koœci ramiennej. Dookoła tej osi wykonujemy zgięcie i prostowanie przedramienia (flexio et extensio). W położeniu wyprostowanym ramię i przedramię tworzš u mężczyzn kšt około 175o, u kobiet - 180o. W położeniu maksymalnego zgięcia ramię i przedramię tworzš kšt około 40o. Nadmierne prostowanie w stawie łokciowym występuje częœciej u kobiet i dzieci, niż u mężczyzn, gdyż wyrostek łokciowy i dziobiasty sš u nich słabiej rozwinięte. Zahamowanie ruchu prostowania następuje w momencie oparcia się wyrostka łokciowego o dno dołu tego wyrostka. Ruch zginania jest hamowany przez napięcie tylnej œciany torebki stawowej i mięœni prostujšcych, a ostatecznie przez zetknięcie się wyrostka dziobiastego z dołem tegoż wyrostka. Połšczenie stawowe ramienia z przedramieniem tworzy staw zawiasowy. Jednak oœ obrotu nie jest tu typowš osiš poprzecznš gdyż cz꜏ ramienno-łokciowa stawu łokciowego jest stawem œrubowym. Odchylenia od czystego ruchu zawiasowego sš jednak bardzo nieznaczne i praktycznie powodowane sš przede wszystkim układem mięœni. Jedynie m. ramienny jest wyłšcznie mięœniem zginajšcym; wszystkie pozostałe równoczeœnie ze zgięciem wykonujš nawracanie lub odwracanie przedramienia. 2. Cz꜏ promieniowo-łokciowa stawu łokciowego (staw promieniowo-łokciowy bliższy) stanowi połšczenie stawowe typu obrotowego. Wspólna oœ ruchu dla tego stawu i dla stawu promieniowo-łokciowego dalszego biegnie przez œrodek głowy koœci promieniowej, skoœnie przez błonę międzykostnš przedramienia oraz przez głowę koœci łokciowej. Podczas ruchu nawracania (pronatio antebrachii) koœ promieniowa krzyżuje od przodu koœ łokciowš. W stawie promieniowo-łokciowym bliższym głowa koœci promieniowej, otoczona więzadłem pierœcieniowym i wcięciem promieniowym koœci łokciowej, obraca się dookoła własnej osi, zaœ w stawie promieniowo-łokciowym dalszym nasada dalsza koœci promieniowej wraz z rękš wykonuje ruch obrotowy wokół głowy koœci łokciowej. Zakres ruchów obrotowych przedramienia waha się w granicach 120-140o. Gdy staw łokciowy jest wyprostowany, oœ ruchów obrotowych przedłuża się w kierunku górnym na koœ ramiennš i przechodzi przez jej głowę, dzięki czemu można dookoła tej samej osi wykona ruch obrotowy w stawie ramiennym. Ruch zgięcia stawu łokciowe wykonujš: * mięsień dwugłowy ramienia (m. biceps brachii), * mięsień ramienny (m. brachialis), * mięsień ramienno-promieniowy (m. brachioradialis), * mięsień prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus), * mięsień nawrotny obły (m. pronator teres), * mięsień zginacz promieniowy nadgarstka (m. flexor carpi radialis), * mięsień dłoniowy długi (m. palmaris longus). Ruch prostowania stawu łokciowego wykonuje: * mięsień trójgłowy ramienia (m. triceps brachii). Ruch odwracania przedramienia wykonujš: * mięsień dwugłowy ramienia (m. biceps brachii), * mięsień odwracacz (m. supinator), * mięsień ramienno-promieniowy (m. brachioradialis), odwraca tylko w położeniu poœrednim i podczas prostowania przedramienia, * mięsień prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus) przy prostowaniu przedramienia. Ruch nawracania przedramienia wykonujš: * mięsień nawrotny obły (m. pronator teres), * mięsień nawrotny czworoboczny (m. pronator quadratus), * mięsień zginacz promieniowy nadgarstka (m. flexor carpi radialis), * mięsień ramienno-promieniowy (m. brachioradialis) podczas zginania przedramienia, * mięsień prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus) podczas zginania przedramienia. Stawy ręki Staw promieniowo-nadgarstkowy należy do stawów złożonych o dwóch osiach ruchu: poprzecznej, wokół której wykonujemy zgięcie dłoniowe i grzbietowe ręki (flexio palmaris et dorsalis manus) oraz strzałkowej (dłoniowo-grzbietowe), dookoła której odwodzimy rękę w kierunku promieniowym i łokciowym (abductio radialis et ulnaris manus). Zakres zgięcia dłoniowego ręki jest wydajniejszy i œrednio wynosi około 80o, podczas gdy zakres zgięcia grzbietowego sięga 60o. Zakres ruchu odwodzenia łokciowego wynosi około 45o, a odwodzenia promieniowego 20-30o. Ruch zginania dłoniowego ręki nadgarstka wykonujš: * mięsień zginacz promieniowy nadgarstka (m. flexor carpi radialis), * mięsień zginacz łokciowy nadgarstka (m. flexor carpi ulnaris), * mięsień dłoniowy długi (m. palmaris longus), * mięsień zginacz powierzchowny palców (m. flexor digitorum superficialis), * mięsień zginacz głęboki palców (m. flexor digitorum profundus), * mięsień zginacz długi kciuka (m. flexor pollicis longus), * mięsień odwodziciel długi kciuka (m. abductor pollicis longus). Ruch zginania grzbietowego ręki wykonujš: * mięsień prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus), * mięsień prostownik promieniowy krótki nadgarstka (m. extensor carpi radialis brevis), * mięsień prostownik łokciowy nadgarstka (m. extensor carpi ulnaris), * mięsień prostownik palców (m. extensor digitorum), * mięsień prostownik wskaziciela (m. extensor indicis), * mięsień prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi). Ruch odwodzenia promieniowego ręki wykonujš: * mięsień zginacz promieniowy nadgarstka (m. flexor carpi radialis), * mięsień prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus), * mięsień prostownik promieniowy krótki nadgarstka (m. extensor carpi radialis brevis), * mięsień odwodziciel długi kciuka (m. abductor pollicis longus), * mięsień zginacz długi kciuka (m. flexor pollicis longus). Ruch odwodzenia łokciowego ręki wykonujš: * mięsień zginacz łokciowy nadgarstka (m. flexor carpi ulnaris), * mięsień prostownik łokciowy nadgarstka (m. extensor carpi ulnaris), * mięsień zginacz głęboki palców (m. flexor digitorum profundus), * mięsień prostownik wskaziciela (m. extensor indicis), * mięsień prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi). Staw nadgarstkowo-œródręczny kciuka jest stawem prostym typu siodełkowatego. Dzięki kształtowi powierzchni stawowych kciuk może dotknš prawie każdego punktu pozostałych palców ręki. Obie główne osie stawu nie leżš w tych samych płaszczyznach, jak w pozostałych stawach œródręczno-paliczkowych, lecz tworzš z nimi kšt prawie 45o. Jest to spowodowane wysklepieniem nadgarstka w kierunku grzbietu ręki i dlatego ruch kciuka, odpowiadajšcy zgięciu dłoniowemu i grzbietowemu, ma tu charakter przeciwstawiania (opposito) i odprowadzania (repositio). Dzięki tej właœnie zdolnoœci przeciwstawiania kciuka ręka posiada zdolnoœci chwytne i w tej czynnoœci żaden inny palec nie może zastšpi kciuka. Druga oœ ruchu tego stawu biegnie w kierunku dłoniowo-grzbietowym i w stosunku do niej kciuk wykonuje ruchy odwodzenia (abductio pollicis) i przywodzenia (adductio pollicis). Kombinacja ruchów odwodzenia i przywodzenia z ruchami przeciwstawiania i odprowadzania umożliwia ruch obwodzenia, w którym kciuk zakreœla stożek o owalnej podstawie. Wielostronna czynnoœ kciuka nie może by zastšpiona przez inny palec i dlatego jest on najważniejszym palcem ręki. Ruch przeciwstawiania kciuka wykonujš: * mięsień przeciwstawiacz kciuka (m. opponens pollicis), * mięsień przywodziciel kciuka (m. adductor pollicis), * mięsień zginacz krótki i długi kciuka (m. flexor pollicis brevis et longus). Ruch odprowadzania kciuka wykonujš: * mięsień odwodziciel długi kciuka (m. abductor pollicis longus), * mięsień prostownik długi kciuka (m. extensor pollicis longus), * mięsień prostownik krótki kciuka (m. extensor pollicis brevis). Ruch odwodzenia kciuka wykonujš: * mięsień odwodziciel długi kciuka (m. abductor pollicis longus), * mięsień odwodziciel krótki kciuka (m. abductor pollicis brevis), * mięsień prostownik krótki kciuk (m. extensor pollicis brevis). Ruch przywodzenia kciuka wykonujš: * mięsień przywodziciel kciuka (m. adductor pollicis), * mięsień międzykostny grzbietowy I (m. interosseus dorsalis I), * mięsień prostownik długi kciuka (m. extensor pollicis longus), * mięsień przeciwstawiacz kciuka (opponens pollicis). Stawy œródręczno-paliczkowe palców trójczłonowych. Stawy te odpowiadajš stawom kulistym z uwagi na kształt powierzchni stawowych. Przebieg i przyczep więzadeł i œcięgien mięœni wyeliminował jednak z tych stawów ruchy obrotowe. Zakres ruchu zgięcia i prostowania (flexio et extensio) wynosi około 110o. Ruchy odwodzenia i przywodzenia (abductio et adductio) wokół osi grzbietowo-dłoniowej można wykonywa tylko wtedy, gdy palce sš wyprostowane. Zakres tych ruchów zmniejsza się w miarę zginania palców, a nawet całkowicie zanika, gdy sš one ustawione w stosunku do œródręcza pod kštem prostym. Palec wskazujšcy odznacza się największš ruchomoœciš (60o), nieco mniejszš ruchomoœ ma palec V (50o), a najmniejszš palec III i IV (40o). Ruchy zginania wykonujš: * mięsień zginacz powierzchowny palców (m. flexor digitorum superficialis), * mięsień zginacz głęboki palców (m. flexor digitorum profundus), * mięœnie międzykostne (mm. interossei), * mięœnie glistowate (mm. lumbricales) * mięsień zginacz krótki palca małego (m. flexor digiti minimi brevis). Ruchy prostowania wykonujš: * mięsień prostownik palców (m. extensor digitorum), * mięsień prostownik wskaziciela (m. extensor indicis), * mięsień prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi). Ruchy odwodzenia palców wykonujš: * mięœnie międzykostne grzbietowe (mm. interossei dorsales), * mięsień prostownik palców (m. extensor digitorum), * mięsień odwodziciel palca małego (m. abductor digiti minimi). Ruchy przywodzenia palców wykonujš: * mięœnie międzykostne dłoniowe (mm. interossei palmares), * mięsień zginacz powierzchowny palców (m. flexor digitorum superficialis), * mięsień zginacz głęboki palców (m. flexor digitorum profundus), * mięsień prostownik wskaziciela (m. extensor indicis), * mięsień prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi). Staw œródręczno-paliczkowy i międzypaliczkowy kciuka. Oba powyższe stawy sš typowymi stawami zawiasowymi, o poprzecznej osi ruchu. Zakres ruchu I stawu œródręczno-paliczkowego jest nieduży, wynosi około 50-70o, podczas gdy w stawie międzypaliczkowym sięga około 90o. Zginanie obu stawów jest wykonywane przez: * mięsień zginacz długi kciuka (m. flexor pollicis longus), * mięsień zginacz krótki kciuka (m. flexor pollicis brevis). Prostowanie może odbywa się dla każdego stawu oddzielnie; staw œródręczno-paliczkowy prostuje m. prostownik krótki kciuka (m. extensor pollicis brevis), staw międzypaliczkowy - m. prostownik długi kciuka (m. extensor pollicis longus). Stawy międzypaliczkowe palców trójczłonowych. Zarówno stawy międzypaliczkowe bliższe, jak i dalsze sš stawami zawiasowymi o jednej poprzecznej osi ruchu. W stawach tych można zatem wykonywa zginanie i prostowanie, przy czym zakres ruchu w stawie bliższym wynosi około 120o, w dalszym tylko 70o. Samodzielne zginanie dalszego stawu międzypaliczkowego nie jest w zasadzie możliwe, jednak poprzez wywiczenie zginacza głębokiego palców można doprowadzi do tej umiejętnoœci. Ruch zginania palców wykonujš: * mięsień zginacz powierzchowny palców (m. flexor digitorum superficialis) - zgina wyłšcznie stawy bliższe, * mięsień zginacz głęboki palców (m. flexor digitorum profundus). Ruch prostowania palców wykonujš: * mięœnie glistowate (mm. lumbricales), * mięœnie międzykostne (mm. interossei), * mięsień prostownik palców (m. extensor digitorum), * mięsień prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi), * mięsień prostownik wskaziciela (m. extensor indicis). ZESTAWIENIE CZYNNOœCI MIœNI KOĽCZYNY DOLNEJ Staw biodrowy Staw biodrowy jest stawem prostym, kulisto-panewkowym, którego panewka obejmuje ponad połowę powierzchni kuli, czyli głowy koœci udowej. Dzięki temu, że głowa koœci udowej zagłębiona jest ponad równik, ciœnienie atmosferyczne może doœ silnie utrzymywa w zwarciu powierzchnie stawowe. Pod względem liczby osi ruchu staw biodrowy, podobnie jak staw ramienny, jest stawem wieloosiowym, w którym wyróżnia się trzy zasadnicze osie ruchu: poprzecznš, strzałkowš i podłużnš. Różnice funkcjonalne pomiędzy stawem ramiennym i biodrowym polegajš na tym, że ten ostatni ma ograniczone możliwoœci pod względem zakresu ruchu. Czynnikami, które ograniczajš swobodę ruchu w stawie biodrowym sš: * bardzo głębokie osadzenie głowy w panewce, * silna, gruba i stosunkowo napięta torebka stawowa, * liczne i mocne więzadła stawowe. Ruchy zgięcia (flexio) i prostowania (extensio) odbywajš się wokół poprzecznej osi, która przebiega przez œrodkowe punkty głów koœci udowych. Ruchy te dotyczš uda lub miednicy; przy ustalonej miednicy zginamy i prostujemy udo, zaœ przy ustalonym udzie możemy zgina i prostowa miednicę. W płaszczyŸnie strzałkowej ruch zgięcia dochodzi do 120o, podczas gdy zakres ruchu prostowania, czyli zgięcia do tyłu, wynosi zaledwie 15o. W położeniu lekkiego odwiedzenia uda zakres ruchu zgięcia i prostowania powiększa się do 165o. Tak wybitne ruchy stawu biodrowego w płaszczyŸnie strzałkowej i przy lekko odwiedzionym udzie sš możliwe jedynie wtedy, gdy staw kolanowy jest zgięty i ustaje w zwišzku z tym hamujšce działanie mięœni tylnych uda. Przy ustalonych udach, gdy ruch zgięcia lub prostowania odbywa się równoczeœnie w obu stawach biodrowych, miednica pochyla się do przodu lub do tyłu. Ruchy zgięcia i prostowania hamowane sš przez więzadła i mięœnie. Ruch prostowania hamuje głównie więzadło biodrowo-udowe. Natomiast ruchy zgięcia hamujš wyłšcznie mięœnie antagonistyczne, czyli prostujšce staw biodrowy. Ruch zginania uda w stawie biodrowym wykonujš: * mięsień biodrowo-lędŸwiowy (m. iliopsoas), * mięsień prosty uda (m. rectus femoris), * mięsień naprężacz powięzi szerokiej (m. tensor fasciae latae), * mięsień krawiecki (m. sartorius), * mięsień przywodziciel długi (m. adductor longus), * mięsień przywodziciel krótki (m. adductor brevis), * mięsień grzebieniowy (m. pectineus), * mięsień przywodziciel wielki (m. adductor magnus) - cz꜏ przednia, * mięsień smukły (m. gracilis), * mięsień poœladkowy œredni (m. gluteus medialis) - cz꜏ przednia, * mięsień poœladkowy mały (m. gluteus minimus) - cz꜏ przednia. Ruch prostowania uda w stawie biodrowym wykonujš: * mięsień poœladkowy wielki (m. gluteus maximus), * mięsień przywodziciel wielki (m. adductor magnus) - cz꜏ tylna, * mięsień półbłoniasty (m. semimembranosus), * mięsień dwugłowy uda (m. biceps femoris, caput longus) - głowa długa, * mięsień półœcięgnisty (m. semitendinosus), * mięsień poœladkowy œredni (m. gluteus medius) - cz꜏ tylna, * mięsień poœladkowy mały (m. gluteus minimus) - cz꜏ tylna, * mięsień gruszkowaty (m. piriformis), * mięsień zasłaniacz wewnętrzny i zewnętrzny (m. obturatorius internus et externus), * mięœnie bliŸniacze, górny i dolny (mm. gemelli superior et inferior). Ruch odwodzenia (abductio) i przywodzenia (adductio) w wyprostowanej postawie ciała sš możliwe w każdš stronę w zakresie około 40o. Podczas zgięcia stawu biodrowego, kiedy następuje rozluŸnienie więzadła biodrowo-udowego, rozległoœ ruchu odwodzenia wzrasta nawet do 90o. W odniesieniu do miednicy, ruchy odbywajšce się wokół osi strzałkowej przy ustalonym udzie nazywamy bocznym pochyleniem miednicy. Ruchy odwodzenia hamowane sš głównie przez napięcie więzadła łonowo-udowego, przywodzenia - przez cz꜏ poprzecznš więzadła biodrowo-udowego oraz przez więzadło głowy koœci udowej. Siła mięœni odwodzšcych jest znacznie mniejsza niż mięœni przywodzšcych. Ruchy odwodzenia uda wykonujš: * mięsień poœladkowy œredni (m. gluteus medius), * mięsień poœladkowy mały (m. gluteus minimus), * mięsień gruszkowaty (m. piriformis), * mięsień naprężacz powięzi szerokiej (m. tensor fasciae latae), * mięsień prosty uda (m. rectus femoris), * mięsień krawiecki (m. sartorius). Ruchy przywodzenia uda wykonujš: * mięsień przywodziciel wielki (m. adductor magnus), * mięsień poœladkowy wielki (m. gluteus maximus), * mięsień biodrowo-lędŸwiowy (m. iliopsoas), * mięsień przywodziciel krótki (m. adductor brevis), * mięsień przywodziciel długi (m. adductor longus), * mięsień czworoboczny uda (m. quadratus femoris), * mięsień zasłaniacz zewnętrzny (m. obturatorius externus), * mięsień smukły (m. gracilis), * mięsień grzebieniowy (m. pectineus), * mięsień półœcięgnisty (m. semitendinosus), * mięsień półbłoniasty (m. semimembranosus), * mięsień zasłaniacz wewnętrzny (m. obturatorius internus), * mięœnie bliŸniacze (mm. gemelli), * mięsień dwugłowy uda (m. biceps femoris) - głowa długa. Ruch nawracania (pronatio) i odwracania (supinatio) uda odbywa się wokół osi pionowej, która odpowiada linii noœnej kończyny dolnej, łšczšcej œrodkowe punkty stawu biodrowego, kolanowego i skokowego. W postawie prawidłowej zakres ruchu odwracania wynosi około 15o, nawracania 35o. Ruchy rotacyjne koœci udowej towarzyszš zazwyczaj ruchom zginania i prostowania. Spowodowane jest to tym, że oœ szyjki koœci udowej nie jest ustawiona w tej samej płaszczyŸnie, wobec której obracajš się kłykcie koœci udowej w stawie kolanowym. W zwišzku z tym w czasie zginania uda w stawie biodrowym następuje równoczesny jego obrót do boku (supinatio), zaœ z prostowaniem łšczy się ruch nawracania (pronatio). Tłumaczy to znacznie większš siłę mięœni odwracajšcych udo. W czasie zginania uda w stawie biodrowym wymagana jest większa siła, aniżeli podczas jej prostowania, co w dużym stopniu jest aktem biernym (kończyna opada pod wpływem ciężaru własnego), wtedy także rotacja jest ruchem biernym, nie wymagajšcym znacznej siły mięœni. Ruch odwracania uda wykonujš: * mięsień poœladkowy wielki (m. gluteus maximus), * mięsień poœladkowy œredni - cz꜏ tylna (m. gluteus medius), * mięsień poœladkowy mały - cz꜏ tylna (m. gluteus minimus), * mięsień zasłaniacz wewnętrzny (m. obturatorius internus), * mięsień biodrowo-lędŸwiowy (m. iliopsoas), * mięsień krawiecki (m. sartorius), * mięsień prosty uda (m. rectus femoris), * mięsień przywodziciel krótki (m. adductor brevis), * mięsień przywodziciel długi (m. adductor longus), * mięsień przywodziciel wielki (m. adductor magnus) - cz꜏ przednia, * mięsień grzebieniowy (m. pectineus), * mięsień zasłaniacz zewnętrzny (m. obturatorius externus), * mięsień dwugłowy uda (m. biceps femoris) - głowa długa, * mięsień czworoboczny uda (m. quadratus femoris), * mięsień bliŸniaczy górny i dolny (m. gemellus superior et inferior), * mięsień gruszkowaty (m. piriformis). Ruch nawracania uda wykonujš: * mięsień poœladkowy œredni (m. gluteus medius) - cz꜏ przednia, * mięsień poœladkowy mały (m. gluteus minimus) - cz꜏ przednia, * mięsień półœcięgnisty (m. semitendinosus), * mięsień półbłoniasty (m. semimembranosus), * mięsień naprężacz powięzi szerokiej (m. tensor fasciae latae), * mięsień smukły (m. gracilis). Staw kolanowy Ruchy zgięcia (flexio) i prostowania (extensio) w stawie kolanowym odbywajš się wokół osi poprzecznej w płaszczyŸnie strzałkowej i stanowiš kombinację toczenia i œlizgania. W poczštkowej fazie zgięcia (20o) kłykcie koœci udowej toczš się po powierzchniach stawowych kłykci piszczeli i łškotek podobnie do kół wozu po ziemi. Dalsze toczenie jest jednak niemożliwe z uwagi na napięcie więzadeł krzyżowych, które przeszkadzajš w tym ruchu. W następnej fazie zgięcia występuje więc ruch przesuwania (œlizgania), podczas którego inne punkty kłykci koœci udowej stykajš się z tymi samymi punktami piszczeli i łškotek. W czasie zginania łškotki przesuwajš się do tyłu, przy prostowaniu - do przodu. Również i rzepka zmienia swe położenie przy ruchach zginania stawu kolanowego; w trakcie zgięcia przesuwa się w dół, podczas prostowania - ku górze. Zakres ruchu zgięcia w stawie kolanowym jest duży i wynosi 160-170o. Zaznaczy jednak należy, że mięœnie sš w stanie wykona ruch zgięcia tylko w zakresie do około 130o, dalszy bowiem ruch aż do momentu zetknięcia się pięty z poœladkiem może by wykonany tylko wtedy, gdy zadziałajš siły zewnętrzne. Maksymalne prostowanie stawu kolanowego doprowadza do położenia uda i podudzia w jednej linii prostej. Ruch zginania jest hamowany przez napięcie mięœni prostowników stawu oraz przez uwypuklanie się zginaczy w okolicy podkolanowej, a także przez napięcie więzadeł krzyżowych kolana. Z kolei prostowanie hamowane jest przez napięcie zginaczy tylnej częœci torebki stawowej oraz więzadła podkolanowe, krzyżowe kolana i więzadła poboczne. Ruch zginania podudzia w stawie kolanowym wykonujš: * mięsień półbłoniasty (m. semimembranosus), * mięsień półœcięgnisty (m. semitendinosus), * mięsień dwugłowy uda (m. biceps femoris), * mięsień smukły (m. gracilis), * mięsień krawiecki (m. sartorius), * mięsień brzuchaty łydki (m. gastrocnemius), * mięsień podkolanowy (m. popliteus), * mięsień podeszwowy (m. plantaris). Ruch prostowania podudzia w stawie kolanowym wykonujš: * mięsień czworogłowy uda (m. quadriceps femoris), * mięsień naprężacz powięzi szerokiej uda (m. tensor fasciae latae). Ruchy rotacyjne można wykona tylko przy zgiętym stawie kolanowym. W stanie wyprostu, a także podczas maksymalnego zgięcia, ruchy obrotowe sš niemożliwe do wykonania. Wyłšczenie ruchu obrotowego w krańcowym położeniu wyprostnym stawu kolanowego wzmaga statycznoœ wyprostowanej kończyny podporowej i zabezpiecza jš w stanie największego obcišżenia. Zakres ruchów obrotowych indywidualnie jest bardzo zróżnicowany. Ruch obrotowy do wewnštrz, a więc nawracanie (pronatio), wykona można w zakresie 5- 10o, podczas gdy ruch odwracania (supinatio), czyli obrót na zewnštrz - do 52o. Czynnikiem hamujšcym ruch odwracania sš więzadła poboczne, ruch nawracania hamowany jest przez więzadła krzyżowe stawu kolanowego. Z uwagi na to, że ruchy obrotowe odbywajš się tylko przy zgiętym stawie kolanowym, wszystkie mięœnie zginacze stawu sš równoczeœnie mięœniami wykonujšcymi ruchy obrotowe. Ruch odwracania podudzia w stawie kolanowym wykonujš: * mięsień dwugłowy uda (m. biceps femoris), * mięsień naprężacz powięzi szerokiej (m. tensor fasciae late), * mięsień brzuchaty łydki - głowa przyœrodkowa (m. gastrocnemius). Ruch nawracania podudzia w stawie kolanowym wykonujš: * mięsień półbłoniasty (m. semimembranosus), * mięsień półœcięgnisty (m. semitendinosus), * mięsień smukły (m. gracilis), * mięsień krawiecki (m. sartorius), * mięsień podkolanowy (m. popliteus), * mięsień brzuchaty łydki - głowa boczna (m. gastrocnemius). Stawy stopy Stawy skokowe Trzy anatomiczne stawy tworzš zespół stawów skokowych, które z uwagi na funkcje różnicujemy na: staw skokowy górny i staw skokowy dolny. Staw skokowy górny, czyli staw skokowo-goleniowy, jest stawem złożonym, bloczkowym, o poprzecznej osi ruchu. Przebiega ona przez kostkę bocznš, przez œrodek bloczka koœci skokowej i nieco poniżej kostki przyœrodkowej. Ruchy w stawie skokowym górnym umożliwiajš zgięcie stopy ku górze i ku dołowi. Ruch zgięcia ku górze nazywamy zgięciem grzbietowym stopy (flexio dorsalis pedis). Ruch zgięcia ku dołowi nazywamy zgięciem podeszwowym stopy (flexio plantaris pedis). Łšczny zakres zgięcia grzbietowego i podeszwowego w stawie skokowym górnym wynosi około 40-50o. Zakres ruchów zgięcia stopy może by doœ znacznie powiększony przy współudziale stawów skokowych dolnych i w zwišzku z tym zgięcie grzbietowe stopy osišga zakres 45o, zaœ zgięcie podeszwowe 60o. Ruch zgięcia stopy w obu kierunkach wynosi zatem w całoœci około 100o. Zgięcie grzbietowe stopy jest ograniczone przez napięcie mięœni łydki i napięcie tylnej œciany torebki stawowej oraz przez więzadła położone do tyłu od poprzecznej osi stawu. Ruch zgięcia podeszwowego jest hamowany napięciem przednich mięœni goleni, przedniš cz꜏ torebki stawowej i więzadłami leżšcymi przed poprzecznš osiš stawu. Staw skokowy dolny składa się z dwóch odrębnych anatomicznie stawów: * stawu skokowego tylnego, czyli stawu skokowo-piętowego, * stawu skokowego przedniego, czyli skokowo-piętowo-łódkowego. Jakkolwiek staw skokowy dolny anatomicznie składa się z dwóch stawów, mechanicznie tworzy jednš całoœ o wspólnej osi ruchu. Ta wspólna oœ ruchu dla obu stawów skokowych dolnych jest ustawiona skoœnie do długiej osi stopy, nazywa się osiš "kompromisowš" i biegnie od tyłu ku przodowi, od boku w kierunku przyœrodkowym i od dołu ku górze. Przechodzi ona poczynajšc od tyłu - przez koœ piętowš, zatokę stępu i przez koœ skokowš, opuszczajšc jš w częœci przednio-przyœrodkowej. W stawie skokowym dolnym wykonuje się: * ruch zgięcia grzbietowego i podeszwowego stopy, * przywodzenie i odwodzenie, * odwracanie i nawracanie stopy. Ruch zgięcia grzbietowego i podeszwowego o łšcznym zakresie 20-45o pogłębia analogiczne ruchy stawu skokowego górnego. Ruchy nawracania (pronatio) i odwracania (supinatio) sš sprzężone z ruchem odwodzenia (abductio) i przywodzenia (adductio). Najczęœciej wykonuje się zgięcie podeszwowe z równoczesnym przywodzeniem i odwróceniem stopy; i przeciwnie - zgięciu grzbietowemu towarzyszy odwodzenie i nawrócenie stopy. Zakres ruchów odwodzenia i przywodzenia jest nieduży i wynosi w każdš stronę około 30o. Wielkoœ ruchów obrotowych także nie przekracza 30o w każdš stronę, kiedy odbywajš się one wyłšcznie w stawie skokowym dolnym. Jednak pogłębienie tego ruchu może nastšpi, gdy udział biorš również stawy poprzeczne stępu. Mięœnie przebiegajšce do przodu od osi poprzecznej stawów skokowych zginajš stopę grzbietowo, natomiast zginacze podeszwowe leżš do tyłu od tej osi. Podkreœli należy, że siła zginaczy podeszwowych jest przeszło czterokrotnie większa od siły grupy mięœni antagonistycznych z uwagi na to, że mięœnie zginajšce grzbietowo stopę nie biorš większego udziału podczas chodzenia. Ruch podeszwowego zginania stopy wykonujš: * mięsień trójgłowy łydki (m. triceps surae), * mięsień zginacz długi palucha (m. flexor hallucis longus), * mięsień zginacz długi palców (m. flexor digitorum longus), * mięsień piszczelowy tylny (m. tibialis posterior), * mięsień strzałkowy długi (m. peroneus longus), * mięsień strzałkowy krótki (m. peroneus brevis), * mięsień podeszwowy (m. plantaris). Ruchy grzbietowego zginania stopy wykonujš: * mięsień piszczelowy przedni (m. tibialis anterior), * mięsień prostownik długi palców (m. extensor digitorum longus), * mięsień prostownik długi palucha (m. extensor hallucis longus), * mięsień strzałkowy trzeci (m. peroneus tertius). Ruch odwracania i przywodzenia stopy wykonujš: * mięsień trójgłowy łydki (m. triceps surae), * mięsień piszczelowy przedni (m. tibialis anterior), * mięsień piszczelowy tylny (m. tibialis posterior), * mięsień podeszwowy (m. plantaris), * mięsień zginacz długi palców (m. flexor digitorum longus), * mięsień zginacz długi palucha (m. flexor hallucis longus). Ruch nawracania i odwodzenia stopy wykonujš: * mięsień strzałkowy długi (m. peroneus longus), * mięsień strzałkowy krótki (m. peroneus brevis), * mięsień strzałkowy trzeci (m. peroneus tertius), * mięsień prostownik długi palców (m. extensor digitorum longus), * mięsień prostownik długi palucha (m. extensor hallucis longus). Pozostałe stawy stępu W porównaniu do opisanych wczeœniej stawów, łšczšcych koœci tylnej częœci stępu, stawy przedniego odcinka stępu oraz i stawy stępowo-œródstopne sš stawami o bardzo niewielkiej ruchomoœci. Płaskie powierzchnie stawowe oraz bardzo silny aparat więzadłowy tej okolicy powoduje, że ruchy polegajš na nieznacznych przesunięciach się koœci względem siebie. Dzięki temu jednak stopa stanowi silny, a równoczeœnie sprężysty narzšd podporowy ciała. Stawy palców stopy Mechanika stawów œródstopno-paliczkowych i stawów międzypaliczkowych jest na ogół analogiczna do mechaniki odpowiednich stawów ręki. Jednak w stawach œródstopno-paliczkowych możemy wykona prócz wyprostu doœ znaczne zgięcie grzbietowe palców (około 30o). W stawach międzypaliczkowych zakres ruchów zgięcia jest także mniejszy od zakresu jednoimiennych stawów ręki. Ponadto paluch nie może wykonywa samodzielnie czynnych ruchów bocznych. Ruch zginania palców w kierunku podeszwowym wykonujš: * mięsień zginacz długi palców (m. flexor digitorum longus) - ostatnie człony palców II-V, * mięsień zginacz długi palucha (m. flexor hallucis longus) - ostatni człon palca I, * mięsień zginacz krótki palców (m. flexor digitorum brevis) - œrodkowe człony II-V, * mięœnie międzykostne (mm. interossei), - pierwsze człony palców II-V, * mięœnie glistowate (m. lumbricales) - pierwsze człony palców II-V, * mięsień zginacz krótki palucha (m. flexor hallucis brevis) - pierwszy człon palucha, * mięsień czworoboczny podeszwy (m. quadratus plantae) - dołšcza do œcięgien m. zginacza długiego palców. Ruch zginania palców w kierunku grzbietowym wykonujš: * mięsień prostownik długi palców (m. extensor digitorum longus), * mięsień prostownik krótki palców (m. extensor digitorum brevis), * mięsień prostownik długi palucha (m. extensor hallucis longus), * mięsień prostownik krótki palucha (m. extensor hallucis brevis). Ruch odwodzenia palców stopy wykonujš: * mięœnie międzykostne grzbietowe (mm. interossei dorsales), * mięsień odwodziciel palucha (m. abductor hallucis), * mięsień odwodziciel palca V (m. abductor digiti V). Ruch przywodzenia palców stopy wykonujš: * mięœnie międzykostne podeszwowe (mm. interossei plantares), * mięsień przywodziciel palucha (m. adductor hallucis), * mięsień przywodziciel palca V (m. adductor digiti V), * mięœnie glistowate (mm. lumbricales).