MA�Y S�OWNIK PISARZY W�OSKICH MA�Y S�OWNIK PISARZY W�OSKICH WIEDZA POWSZECHNA WARSZAWA 1969 KOMITET REDAKCYJNY MA�YCH S�OWNIK�W PISARZY CiBCYCW MIECZYS�AW BRAHMER, SAMUEL FISZMAN, STANIS�AW HELSZTY�SKI, MARIAN JAK�BIEC, TADEUSZ KOWZAN, KAZIMIERZ KUMAN1ECKI, JANUSZ STRASBURGER, MIECZYS�AW URBANOWICZ Ok�adka J. CZ. BIENIEK Obwoluto W�. BRYKCZY�SKI l J. CZ. BIENIEK WYKAZ AUTOR�W HASE� H.M. - Henryka M�ynarska-, J.H. - J�zef Heistein K.�. - Krzysztof �aboklickf M.B. - Mieczys�aw Brahmer R.P. - Roman Pollak S.K.-O.- S�aw Krzemie�-Oiak W.P. Z.M. Walerian Preisner Zdana Matuszewicz | Redaktor JADWIGA GA�USZKA ^orI&N, ^�ALICJA MORT^\ / " � / � ^50W^.^^ OD WYDAWCY Ma�y s�ownik pisarzy w�oskich jest kolejn� publikacj� z serii Ma�ych s�ownik�w pisarzy obcych, wydawanych przez "Wiedz� Powszechn�". Obejmuje ok. 250 hase� po�wi�conych pisarzom w�oskim od czas�w najdawniejszych do najnowszych. Zadaniem s�ownika jest dostarczy� Czytelnikom wiadomo�ci biograficznych, bibliograficznych oraz - w skromnym zakresie - wiadomo�ci syntetycznych o tw�rczo�ci danego autora, jego przynale�no�ci do okre�lonego kierunku literackiego, ruchu umys�owego epoki itd. W ma�ym s�owniku trudno, rzecz prosta, uwzgl�dni� pe�ne dane z zakresu bibliografii, zdecydowano zatem podawa� na og� tytu�y najwa�niejsze i najbardziej reprezentatywne dla danego autora. W celu u�atwienia Czytelnikom orientacji, kt�re z pozycji wymienionych zosta�y przet�umaczone na j�zyk polski, w przypadku istniej�cego t�umaczenia polsk� wersj� tytu�u umieszczono na pierwszym miejscu (przed nawiasem), a nast�pnie (w nawiasie) oryginaln�. Je�li utw�r nie by� t�umaczony, na pierwszym miejscu znajduje si� wersja oryginalna, a na drugim (r�wnie� w nawiasie) t�umaczenie jej na j�zyk polski. Nie oznacza to, �e w s�owniku znalaz�y si� wszystkie polskie przek�ady utwor�w danego autora, zgodnie bowiem z nasz� zasad� starali�my si� uwzgl�dni� na og� celniejsze pozycje. Umieszczona w nawiasie obok tytu�u oryginalnego lub jego t�umaczenia data - jest najcz�ciej rokiem wydania orygina�u, napisania utworu czy te� - w przypadku utwor�w dramatycznych - dat� pierwszego wystawienia, co starali�my si� w tek�cie zaznaczy�. SKR�TY STOSOWANE W TEK�CIE �cz. - cz�� dr - doktor druk. - drukowany h.c, - honoris causa hr. - hrabia, hrabina in. - inny, inne itd. - i tak dalej itp. - i tym podobne ks. - ksi�ga l. - lata m. in. - mi�dzy innymi nap. - napisany np. - na przyk�ad ok. - oko�o opubl. - opublikowany p�n. - p�nocny pocz. - pocz�tek p�. - po�owa po�m. - po�miertne, po�miertnie prof. - profesor prow. - prowincja pseud. - pseudonim pt. - pod tytu�em rozdz. - rozdzia� �w. - �wi�ty t. - tom t j. - to jest tzw. - tak zwany ur. - urodzony w. - wiek wg - wed�ug w�a�c. - w�a�ciwie wyd. - wydany, wydanie wyst. - wystawiony zm. - zmar�y zw. - zwany SPIS ILUSTRACJI Vittorio Alfieri Corrado Alvaro Giovanni Battista Angioletti Pi�tro Aretino Ludovico Ariosto Massimo d'Azeglio Riccardo Bacchelli Antonio Baldini Ugo Betti Giovanni Boccaccio Massimo Bontempelli G�useppe Antonio Borgese Michelangelp Buonarroti Dino Buzzati-Traverso Tommaso Campanella Vincenzo Cardarelli Giosue Carducci Carlo Cassola Baldassarre Castiglione Benvenuto Cellini Benedetto Croce Gabriele D' Annunzio Dante Alighieri Edmondo De Amicis Grazia Deledda Giuseppe De Sanctis Ugo Foscolo Carlo Emilio Gadda Galileo Galilei Carlo Goldoni Guido Gozzano Carlo Gozzi Antonio Gramsci Francesco Jovine Leonardo da Vinci Giacomo Leopardi Niccolo Machiayelli Alessandro Manzoni Filippo Tommaso Marinetti Giambattista Marino Giuseppe Mazzini Lorenzo Medici Pi�tro Metastasio Eugenio Montale Alberto Moravia Marino Moretti Ada Negri Giovanni Battista Niccolini Aldo Palazzeschi Giovanni Papini Giuseppe Parini Giovanni Pascoli Enrico Pea Silvio Pellico Francesco Petrarca Guido Piovene Luigi Pirandello Marco Polo Carlo Porta Vasco Pratolini Giuseppe Prezzolini Luigi Pulci SPIS ILUSTRACJI Salvatore Quasimodo Matiide Serao Ardengo Soffici Italo Svevo Torquato Tasso Bonaventura Tecchi Giuseppe Ungaretti Diego Valeri Giorgio Vasari Gioyanni Verga A ABBA Giuseppe Cesare, 6 X 1838 Cairo Montenotte (prow. Ligu-ria) - 6 XI 1910 Brescia, prozaik i poeta. Studiowa� w Akademii Sztuk Pi�knych w Genui. W 1859 odby� jako ochotnik kilkumiesi�czn� s�u�b� wojskow� w armii piemonckiej. W rok p�niej uczestniczy� w s�ynnej wyprawie Garibaldiego na czele Tysi�ca (Spedizione dci Mil-le). Wyr�ni� si� chwalebnie w wielu bitwach, awansuj�c z szeregowca na podporucznika. Po zako�czeniu kampanii podj�� studia humanistyczne w Pizie. W 1866 znowu walczy� w szeregach Garibaldiego - tym razem przeciwko Austriakom. Do 1880 sprawowa� urz�d burmistrza w rodzinnym miasteczku, nast�pnie naucza� w�oskiego w liceach Bresci, rozwijaj�c zarazem o�ywion� dzia�alno�� pisarsk�. Tu� przed �mierci� zosta� mianowany senatorem Kr�lestwa Italii. Podczas wyprawy sycylijskiej Garibaldiego w 1860 A. prowadzi� szczeg�owy dziennik wydarze�, kt�ry sta� si� potem podstaw� jego tw�rczo�ci. Ju� w 1866 opublikowa� kr�tki poemat Arrigo. Da Quarto al 'Volturno (Arrigo. Od Quarto do Volturno; ochotnicy Garibaldiego wyruszyli z Quarto pod Genu�, kampania zako�czy�a si� zwyci�sk� bitw� nad rzek� Volturno w okoj^cach Kapui). W 1880 ukaza�a si� - w du�ej mierze dzi�ki zach�cie i pomocy ze strony ->- Carducciego - pierwsza wersja ksi��ki, kt�ra uczyni�a A. s�awnym: Noterelle d'uno dei Mille edite dopo vent' anni (Zapiski jednego z Tysi�ca wydane po 20 latach). Stanowi ona dok�adn� kronik� bohaterskiej ekspedycji za okres 3 V- - 21 VI 1860. Wyd. II, poszerzone, ukaza�o si� w 1882 pod zmienionym nieco tytu�em; wreszcie wyd. III, definitywne, nosi tytu� Da Quarto al Volturno: note-relle d'uno dei Mille (1891, Od Quarto do Volturno: zapiski jednego z Tysi�ca) i obejmuje okres od 3 V do 9 XI 1860, tzn. od pocz�tku do ko�ca wyprawy. W pe�nych entuzjazmu i patriotycznego �aru s�owach maluje A. nastroje nap�ywaj�cych do Genui ochotnik�w, ich podr� morzem na Sycyli�, l�dowanie w Marsala, dramatyczne starcie pod Calatafimi, zdobycie Paler-ma itd" a� po bitw� nad Volturno i zwyci�skie zako�czenie kampanii. Garibaldi przybiera w oczach A. kszta�ty legendarnego bohatera, wszechobecnego i wszechpot�nego wodza, -bo�yszcza podwodnych, kt�rego imi� sieje postrach w�r�d wrog�w. Realizm opis�w nie k��ci si� przy tym bynajmniej z ba�niow� atmosfer�, kt�r� A. nad-zwyczai umieletnio wytwarza ALBEBTAZZI 10 11 ALERAMO wok� postaci przyw�dcy. A. jest ponadto autorem niezbyt udanej powie�ci historycznej Le rw� delia Bormida nel 1794 (1875, Na brzegu Bormidy w 1794), kilku innych publikacji zwi�zanych z wypraw� na czele Tysi�ca (Vita di Nino Bixio, 1905 - �ycie Nina Bixio; Cose gari-baldine, 1907 - Sprawy gary-baldyjskie; Storia dei Wille, 1904 - Dzieje Tysi�ca) oraz licznych utwor�w poetyckich, w�r�d kt�rych: In morte di Francesco Nullo (Na �mier� Francesca Nullo), o garybald-czyku poleg�ym w Polsce w powstaniu styczniowym. A. jako pisarz w znacznej mierze przyczyni� si� do powstania mitu, kt�ry otacza� b�dzie odt�d Garibaldiego, jedn� z czo�owych postaci Risorgimenta (dos�.: odrodzenie, zmartwychwstanie), okresu, w kt�rym dokona�o si� wyzwolenie i zjednoczenie W�och. G��wne etapy Risorgimenta stanowi�: walki o liberalne konstytucje (1820, 1821, 1830) i zwi�zana z nimi dzia�alno�� karbonariuszy; dzia�alno�� ->� Mazziniego; ruchy rewo-lucyjno-polityczne 1848-1849; wojna o niepodleg�o�� w 1859; wyprawa Garibaldiego na czele Tysi�ca (1860) i zjednoczenie W�och ze stolic� w Rzymie (1870). Obok A. wymieni� nale�y innych pisarzy-garyba�dczy-k�w, kt�rzy z mniejszym mo�e talentem, lecz na pewno z nie mniejszym entuzjazmem opiewaj� kampanie wielkiego dow�dcy. Malarz Giovanni COS-TA, 1826-1903, walczy� u boku Garibaldiego w obronie Republiki Rzymskiej w 1849; wspomnienia jego og�oszone zosta�y po�miertnie w tomie Quel che vidi e �uel che miesi (1927, To, co zobaczy�em i us�ysza�em). W wyprawie na czele Tysi�ca uczestniczy� Giuseppe BANDI, 1834-1894, uzdolniony dziennikarz, autor ksi��ki I Mille - Da Genova a Capiia (1902, Tysi�c- l Od Genui do papui), godnie wsp�zawodnicz�cej z Zapiskami Abby. W kampanii przeciwko Austriakom w 1866 bra� u-dzia� toska�ski literat Eugenio CECCHI, 1838-1932, kt�remu ^ zawdzi�czamy Memorie di un garibaldino (1888, Wspomnienia garyba�dczyka). Dziennikarz, potem profesor uniwersytecki Anton Giulio BARRILI, 1836- -1908, kombatant z l. 1866- -1867, opisa� walki stoczone pod rozkazami Garibaldiego w Con Garibaldi alle -porte di Koma (1895, Z Garibaldim u wr�t Rzymu). Wiernym towarzyszem broni i wsp�pracownikiem politycznym Garibaldiego by� l dziennikarz i literat Giuseppe GUERZONI, 1835-1886, autor obszernej biografii Garibaldi, l wyd. 1882 (t. I obejmuje 1.1807- -1859, t. II l. 1860-1882). R�wnie� sam Giuseppe GARIBAL- {" DI, 1807-1882, pozostawi� poezje, powie�ci historyczne, a przede wszystkim Pami�tniki (opubl. , po�m. 1888, Memorie}. Mierne pod wzgl�dem literackim, nie wolne od pewnych nie�cis�o�ci historycznych, wspomnienia G. o�ywia jednak szczery i gor�cy patriotyzm. K.Z. ALBERTAZZI Adolfo, 1865- -1924, nowelista, powie�ciopi-sarz, krytyk literacki. By� uczniem ->- Carducciego na Uniwersytecie Bolo�skim. �ycie jego up�yn�o w rodzinnej Bolonii, gdzie pracowa� jako nauczyciel gimnazjalny, potem jako docent. By� tak�e korespondentem najpowa�niejszych czasopism w�oskich. Nowele A. ukaza�y si� w kilku tomach: No-velle umoristiche (1900, Nowele �artobliwe), Amore e amore (1913, Mi�o�� i mi�o��), Zucchetto rosso (1910, Czerwona pluska), II diavolo ney ampolla (1918, Diabe� w ampu�ce). Top (1922, Top) i in. Pisa� ponadto powie�ci historyczne: La contessa d'Allmond (1893, Hrabina d'All-mond), Yecchie storze d'amore (1895, Stare opowiadania mi�osne), L'Ave (1896, Ave), a tak�e studium krytyczne II romanzo (1903, Powie��) oraz prace o ->� Tasso i o -- Foscolo. Nowele A. przewy�szaj� bezsprzecznie jego powie�ci; niekt�re z nich, jak Lo spino (Cier�), ze zbioru Czerwona piuska, i Le viole (Fio�ki), ze zbioru Mtio�� i mi�o��, zaliczane s� do najpi�kniejszych w literaturze w�oskiej. A. opiera si� w swej tw�rczo�ci na u�wi�conych wzorach (-- Manzoni pod wzgl�dem stylu, G. Mau-passant, o ile chodzi o tematyk�). Proza jego, z lekka archai-zuj�ca, odznacza si� prostot� i jasno�ci�. A. celuje w tematach nieskomplikowanych, powszednich, cz�stokro� zwi�zanych z codziennym �yciem je?o ukochanej Romanii, a tak�e w analizie psychologicznej postaci. Potrafi� przezwyci�y� silny pocz�tkowo wp�yw Carducciego, lecz pozosta� g��boko przywi�zany do swego mistrza (wyda� nawet kilka r�kopis�w poety). K.Z. ALBERTI Leon Battista, 1404- -1472, pisarz teoretyk sztuki, architekt, jeden z najbardziej wszechstronnych humanist�w. Pochodzi� z zamo�nej rodziny florenckich kupc�w, osiad�ej w Genui. Studiowa� w Wenecji, Bolonii i Padwie. Pe�ni� r�ne funkcje dyplomatyczne; by� d�ugoletnim sekretarzem papieskim. W j�zyku �aci�skim napisa� A.: alegoryczno-autobiogra-ficzn� komedi� Philodoxw^l436, Mi�o�nik s�awy), ba^K^c^^ ciem renesansowego?'1 pbgl�^r'* o panowaniu cz�^"^1-" ""-3 i~''- \ sem; szereg s nych dialog�w fronia), a przede wszystkim wysoko przez krytyk�w oceniane dzie�o omawiaj�ce zasady renesansowej architektury De re edificatoria (opubl. po�m. w 1485, O sztuce budownictwa). Cenne s� r�wnie� traktaty A. o rze�bie i malarstwie. Dzie�em A. jako architekta s� �wi�tynie: Malatest�w w Rimini, San Se-bastiano i Sant' Andrea w Man-tui oraz cz�ciowo fasada Santa Maria Novella we Florencji. Wierny tradycji literackiej, reprezentowanej tak�e przez --Dantego, broni� A. j�zyka w�oskiego przed zalewem humanistycznej �aciny, by� organizatorem i uczestnikiem turnieju literackiego we Florencji, tzw. Certame coronario (1441), w kt�rym brali udzia� poeci tworz�cy w j�zyku w�oskim. Rozumia� potrzeb� udoskonalania ojczystego j�zyka i dlatego sam pisa� po w�osku dzie�a, z kt�rych najg�o�niejszy jest traktat moralny Delia famiglia. (opubl. w ca�o�ci 1845, O rodzinie), w 4 ks., gdzie omawia problemy wychowania, ma��e�stwa, �ycia domowego i przyja�ni. Cechowa�a A. typowa dla cz�owieka Renesansu wielokierunkowo�� zainteresowa�, a przy tym ogromna wra�liwo�� na pi�kno, umi�owanie spokoju, umiaru i naturalno�ci. W.P. ALERAMO Sibilla (w�a�c. Rina Faccio), 1876-1960, powie�ciopisarka i poetka. Ojciec jej kierowa� fabryk� w niewielkim mie�cie prowincjonalnym. A. sp�dzi�a tam m�odo�� i w 16 roku �ycia po�lubi�a robotnika. Po 9 latach ma��e�stwa porzuci�a m�a i dziecko. By�a jedn� z przedstawicielek bujnie krze-^wiacej si� na prze�omie dwu '.wiek�w "literatury kobiecej", ^nosz�cej charakter sentymentalnych i egzaltowanych wynu- ALFANI 12 r�e� w stylu romantycznym. Powie�ci A. cechuje egocentryzm; zawieraj� one tak�e wie-' le moment�w autobiograficznych. Pierwsza z nich, pt. Kobieta (Una donna, 1907), poruszaj�ca zagadnienia spo�eczne, m. in. prawo kobiety do zaj�cia odpowiedniego stanowiska w spo�ecze�stwie, cieszy�a si� du�� poczytno�ci� i by�a t�umaczona na wiele j�zyk�w. Tak�e w dalszych powie�ciach: Trans-figurazione (1923, Przemiana), Amo, dunque sono (1927, Kocham, wi�c jestem) i in., autorka wyst�puje jako rzeczniczka sprawy kobiecej. Utwory liryczne zebrane w zbiorze Poesie (1929, Poezje), pod wzgl�dem tematycznym ma�o oryginalne, cechuje pewna �wie�o�� uczucia i barwno�� opis�w. Dal mio dia-rio (1946, Kartki z pami�tnika) i Selva d'amore (1947, Gaj mi�o�ci) - to lu�ne fragmenty poetyckie, aforyzmy i szkice, kt�rych szczero�� i bezpo�rednio�� krytyka przyj�a z uznaniem. Z.M. ALFANI Gianni ->- GUINICEL-LI ALFIERI Vittorio, 16 11749 Asti (Piemont) - 8 X 1803 Florencja, poeta i dramaturg. Pochodzi� z bogatej szlacheckiej rodziny. W dzieci�stwie straci� ojca, a matka, rodem Francuzka, odda�a go do szko�y kadet�w w Turynie, kt�r� uko�czy� nie wyni�s�szy z tych studi�w wi�kszej korzy�ci. S�u�y� przez pewien czas w wojsku, jednak pragnienie swobody sk�oni�o go do rezygnacji z kariery wojskowej. Nieustaj�cy niepok�j wewn�trzny, kt�rego �r�de� A. nie m�g� sobie u�wiadomi�, sk�oni� go do gor�czkowego podr�owania po ca�ej niemal Europie (l. 1768-1772). Zwiedzi� Francj�, Niemcy, Rosj�, Angli�, kraje skandynawskie, Hiszpani�, prowadz�c �ycie burzliwe, pe�ne przyg�d mi�osnych i pojedynk�w. Usi�owa� r�wnie� pope�ni� kilkakrotnie samob�jstwo. W tym okresie zacz�� czyta� takich pisarzy wsp�czesnych jak Yoltaire, Montesquieu, Rous-seau, a z klasyk�w Plutarcha, ->� Machiavellego, Cervantesa, Shakespeare'a. W 1773 powr�ci� do Turynu. Rok 1774 stanowi w �yciu A. moment prze�omowy: dr�cz�cy go niepok�j i melancholia, granicz�ce z obsesj�, doprowadzi�y go do bardzo ci�kiego stanu psychicznego. Wtedy w�a�nie nast�pi�o przesilenie: A. u�wiadomi� sobie, �e powo�aniem jego jest tw�rczo�� pisarska. Rozpocz�� systematyczne i uporczywe studia nad klasykami, nad wypracowaniem poprawnego w�oskiego j�zyka i stylu. W 1785 wystawi� w Turynie pierwsz� tragedi� Cleopa-tra (Kleopatra), kt�ra spotka�a si� z aplauzem publiczno�ci. Wkr�tce potem napisa� A. szereg nowych utwor�w. W 1783 ukaza�o si� pierwsze wydanie jego tragedii. Natchnieniem, pomoc�, wsparciem moralnym by�a dla A. przez wiele lat (od 1777) Luiza Stolberg, hr. Alba-ny, �ona pretendenta do tronu angielskiego, Karola Edwarda Stuarta, kt�ra po rozstaniu z m�em pozosta�a do ko�ca wiern� towarzyszk� �ycia pisarza. Pragn�c pog��bi� swe wiadomo�ci z literatury i osi�gn�� doskona�o�� w j�zyku w�oskim (otrzyma� bowiem wykszta�cenie w j�zyku francuskim), A. pogr��y� si� w lekturze autor�w w�oskich. W 1786 uda� si� wraz z hr. Albany do Francji, aby osobi�cie dopilnowa� wydania w Pary�u swoich tragedii. W czasie wielkiej rewolucji, mimo pierwotnej sympatii dla tego pot�nego zrywu wolno�ciowego (oda Parigi sbastiiiata, 1789 - Pary� by Bastylii), zra- 13 �ony jakobi�skim terrorem, u-ciek� w 1792 z Pary�a, wyra�aj�c swe oburzenie i osobist� uraz� do Francji w tomie Miso-gallo (Wr�g Francuz�w), pisanym w l. 1793-1799, obejmuj�cym kilkadziesi�t satyrycznych epigramat�w i sonet�w. Wr�ci� do Florencji, gdzie pozosta� do ko�ca �ycia, oo�wi�ciwszy ostatnie lata pisaniu autobiografii oraz studiowaniu greki, lekturze i t�umaczeniu klasyk�w greckich, a tak�e kierowaniu w�asnym zespo�em teatralnym. W dorobku pisarskim A. znajdujemy: poezje liryczne (sonety, ody, kancony), epigramaty i satyry, tragedie i komedie (jak np. tetralogia ukazuj�ca cztery r�ne formy rz�dzenia: monarchi�, oligarchi�, demokracj� i ustr�j zbli�ony do angielskiego). W dzie�ach polemicznych, jak Delia tirannide (1789, O tyranii) - a tak�e w ca�ej tw�rczo�ci - wyst�puje A. przeciwko tyranii politycznej i przeciwko tyranii w og�le. Przyczyn tego stanowiska pisarza nale�y szuka� zar�wno w bezpo�rednim zetkni�ciu si� z caratem i pruskim despotyzmem, jak i w samym charakterze A., kt�ry buntowa� si� przeciw wszystkiemu, co ogranicza wolno�� jednostki. Strach, wys�ugiwanie si� warstw wy�szych i poparcie wojska - oto, wg A., podstawy, na kt�rych opiera si� tyrania. Rewo-lucyjno�� A. jest jednak indywidualnym buntem jednostki, nie maj�cej dostatecznego poparcia w spo�ecze�stwie, a wyst�puj�cej zar�wno przeciw tyranom, przekupnemu mieszcza�stwu, jak i ludowi, przez ucisk zamienionemu w niewolnik�w. Nie wysuwa� A. �adnego konkretnego programu politycznego, odrzucaj�c wszelkie formy rz�du proponowane przez ideolog�w francuskiego O�wiecenia. W Dfl. nr�w/Tntf* o /�oIT-i T/*��/*-/. (1786, O w�adcy i literaturze) wyg�asza� pochwa�� literatury, a zw�aszcza poezji, i okre�li� sw�j idea� pisarza jako tw�rcy uniezale�nionego od wszelkich wp�yw�w, nie piastuj�cego �adnych funkcji spo�ecznych. Spo�r�d utwor�w A. proz� nale�y wymieni� przede wszystkim V�ta (opubl. po�m. 1804, �ywot), w kt�rym opowiedzia� barwnie, cho� w spos�b wybitnie subiektywny i egocentryczny, koleje swego �ycia i tw�rczo�ci. Jest to autobiografia tw�rcy, kt�ry u schy�ku swoich lat (A. zacz�� pisa� �ywot w 1790) patrzy na swoje �ycie, widz�c w ka�dym jego przejawie elementy dojrzewania pisarza. Nie umniejsza to wprawdzie warto�ci artystycznej i dokumentalnej dzie�a, odbiera mu jednak bezpo�rednio��. Spo�r�d poezji sonety A., pe�ne dramatycznego napi�cia i g��bokiej melancholii, ukazuj� nam poet� na tle dzikich, ponurych krajobraz�w, wielkiego samotnika, kt�ry wiedzie rozmowy z -� Dantem, z Micha�em Anio�em (->� Buonarroti), aby tym bardziej podkre�li� sw�, wielko�� i indywidualno��. Pierwsze miejsce w tw�rczo�ci A. zajmuj� jednak tragedie, w liczbie 19, nap. w l. 1774-1789. Zachowuj�c rygory klasycznej tragedii francuskiej (zasad� trzech jedno�ci), pos�ugiwa� si� jednak A. tradycyjnym w Italii jedenastozg�oskowcem nierymo-wanym w miejsce aleksandry-nu. Ograniczy� liczb� postaci, d���c do jak najwi�kszej kondensacji dramatu, uchwyconego w ko�cowej fazie konfliktu. Przeciwstawia� si� �piewno�ci operowej, by przemawia� j�zykiem mocnym i twardym. Tragedie �. najpe�niej ods�aniaj� przed nami osobowo�� poety: ukazuj� cz�owieka w szczytowej fazie buntu, kt�ry jest potwier- ALYABO 14 wynikiem oddzia�ywania jakiej� tajemniczej si�y, pozwalaj�cej wyzwolenie znale�� tylko w �mierci. Bunt przeciwko tyranii ��czy si� u A. z buntem przeciwko �yciu i jego prawom. R�wnie� tyran pragn�c absolutnej wolno�ci dzia�ania, tzn. w�adzy absolutnej, nie uznaje r�wnych sobie i zamyka si� w jakiej� nadludzkiej samotno�ci. Idee te wyst�puj� najwyra�niej w sztuce Saul, 1782, kt�ra znalaz�a si� w rz�dzie arcydzie� teatru �wiatowego, wraz z dramatem Mirra, 1786. Biblijny Saul jest u A. despot�, fanatykiem w�adzy absolutnej, kt�r� chce zachowa� nawet za cen� okrucie�stwa i zadawania cierpie� ukochanym przez siebie osobom. Wyzwolenie znajduje w �mierci, targany sprzeczno�ciami, lecz wierny samemu sobie do ko�ca. Obok temat�w biblijnych i antycznych jak Polinice (1783, Polinik), Antigo-ne (1783, Antygona), Bruto pri-�mo (1787, Brutus pierwszy) wykorzystywa� te� A. w�tki z historii nowszej: La congiura dei Pazzi (1777, Sprzysi�enie Paz-zich), Maria Stuarda (1778, Maria Stuart). W tw�rczo�ci A., szczeg�lniej w jej ostatniej fazie, pojawia�y si� elmenty prekursorskie w stosunku do idei Risorgimenta (->- Abba). Jest to widoczne m. in. w sonetach, gdzie nienawi�� do Francji s�u-y.v fln nnrikre�lenia ooczucia kowa, J. Unger; istniej� tak�e przek�ady anonimowe. W.P. ALVAKO Corrado, 15 IV 1895 San Luca (prow. Reggio Cala-bria) - 1956 Rzym, pisarz i dziennikarz. By� synem nauczyciela posiadaj�cego niewielk� posiad�o�� wiejsk� w Kalabrii. Bra� udzia� w I wojnie �wiatowej, a od 1917 rozpocz�� o�ywion� dzia�alno�� dziennikarsk�. W 1920 uko�czy� studia filozo-ficzno-literackie. Na tw�rczo�� A. du�y wp�yw wywarli pisarze tej miary co -- Verga i -- Pi-randello, tote� przedstawiane przez niego problemy, miejsca i bohaterowie nosz� na sobie cechy literatury werystycznej (-> Verga) i regionalnej. A. wprowadzi� do literatury w�oskiej Kalabri�, jej krajobraz, folklor, jej pasterzy, patriarchalny ustr�j i jej n�dz�. Obraz tej prowincji, nakre�lony przez A. realistycznie, jest r�wnocze�nie obrazem widzianym poprzez wspomnienie lat dziecinnych, a wi�c przesycony nostalgi�, i to sprawia, �e jego bohater�w, ich losy i ca�� Kalabri� otacza jaka� ba�niowa aura. W�a�nie utwory opisuj�ce Kalabri� nale�� do najlepszych ksi��ek A. Tom opowiada� Ludzie z Aspro-monte {Genie in Aspromonte, 1930), kt�rych akcja toczy si� w ubogiej krainie g�rskiej, uwa�any za jedno z najwi�kszych osi�gni�� A., przedsta- 15 ANGIOLETTI wie�ci autobiograficznej, na przyk�adzie m�odego �o�nierza z Po�udnia W�och, kt�ry bierze udzia� w I wojnie �wiatowej, A. ukazuje psychik� m�odego pokolenia swego kraju w tym okresie. L'eta tireve (1946, Kr�tki okres) stanowi powr�t do wspomnie� z lat dziecinnych i �ycia rodzinnego. W powie�ci tej widoczne s� wyra�nie wp�ywy nowo�ytnej prozy europejskiej, wzbogacone osobistymi do�wiadczeniami A. jako pisarza i cz�owieka, kt�ry przezwyci�aj�c regionalizm daje wyraz problemom nurtuj�cym wsp�czesny �wiat. A. pisa� tak�e powie�ci ze �rodowiska wielkomiejskiego, ukazuj�ce osamotnienie cz�owieka z prowincji w wielkim, obcym mu �wiecie, gdzie jego rozterki i zagubienie pot�guj� si� jeszcze poci�gaj�c za sob� ucieczk� w kraj marze�. Do tego nurtu prozy A. nale�y m. in. L'uomo nel labirinto (1926, Cz�owiek w labiryncie). W centrum zainteresowa� A. stoi zawsze cz�owiek, jego codzienny trud, rozterka, jego etyka. Ten aspekt tw�rczo�ci A. widoczny jest szczeg�lnie w zbiorach esej�w, jak np. Itinerario italiano (1933, Dziennik z podr�y po W�oszech), II nostro tempo e la speranza (1952, Nasze czasy i nadzieja) i w autobiograficznym Quasi una vita. Giornale d'uno scrittore (1950, Prawie �yciorys. Dziennik pisarza). Spo�r�d in- AMICIS Edmondo De -�-DE AMICIS ANGIOLETTI Giovanni Battista, 1896-1961, pisarz i krytyk. Urodzi� si� w Mediolanie; miastu swego dzieci�stwa, staremu Mediolanowi, gin�cemu nieub�aganie pod naporem nowoczesno�ci, po�wi�ci� A. przepojone uczuciem i t�sknot� strony swego Ritratto de! mio paese (1929, Portret mego rodzinnego miasta). Prowadzi� �ycie bardzo aktywne. By� redaktorem i wsp�pracownikiem wielu czasopism w�oskich i zagranicznych, g��wnie o charakterze literackim. W l. 1932-1943 uczy� j�zyka w�oskiego i wyk�ada� literatur� w�osk� w Czechos�owacji, Szwajcarii i na uniwersytetach francuskich. Opublikowa� ponad 20 zbior�w opowiada�, z kt�rych II giorno del giudizio (1927, Dzie� S�du) oraz La memoria (1949, Pami��) otrzyma�y nagrody literackie. A. kszta�towa� si� jako pisarz po I wojnie �wiatowej w estetyzuj�cym klimacie "La Rondy" (--Cardarelli), w o-kresie, gdy triumfowa�a tzw. proza artystyczna. Styl A. odznacza� si� zawsze przejrzysto�ci� i elegancj�; jego opowiadania przenika swoista "aura poetycka" - tak te� o-kre�li� pisarz swoj� estetyk�, kt�rej dominant� jest liryka refleksyjna. A. interesowa� si� g��wnie gra nastroj�w, skom- ANGIOLIEBI 16 e V awenire (1923, Ziemia i przysz�o��), Scrittori d'Europa (1928, Pisarze europejscy), Luigi Pirandello, narratore e dram-maturgo (1958, Luigi Pirandello, pisarz i dramaturg). H.M. ANGIOLIERI Cecco, ok. 1260- -1312 lub 1313, poeta. Biografia jego jest nam prawie nie znana. Wiemy na pewno, �e pochodzi� ze Sieny. Z utwor�w jego wynika, �e mia� zamo�nego, lecz sk�pego ojca, i �e kocha� si� zupe�nie nieplatonicznie w dziewczynie z ludu imieniem Becchi-na. Wiadomo te�, �e prowadzi� hulaszczy tryb �ycia i cierpia� na chroniczny brak pieni�dzy. Przypisuje si� A. ok. 150 sonet�w, z kt�rych cz�� z pewno�ci� zosta�a napisana przez innych. Do najbardziej znanych nale��: Gdybym by� ogniem, ziemie spali�bym p�omieniem (S' i' fosse foco, ardere' i� mondo), w kt�rym wyra�a sw� nienawi�� do �wiata i ludzi, a zw�aszcza do w�asnych rodzic�w (ten ostatni motyw wyst�puje w szeregu innych sonet�w A. w zwi�zku ze sk�pstwem ojca), oraz o�wiadcza, �e naprawd� zale�y mu jedynie na m�odych i �adnych kobietach; Tr� cose solamente mi so' di grado (Tylko trzy rzeczy sprawiaj� mi przyjemno��) -pochwa�a kobiety, wina i gry; La mia malinconia e Canta e tale (Tak wielki jest m�j smutek), w kt�rym rozpacza nad oboj�tno�ci� ukochanej; Da Giuda in fuor, neuno sciagwato (�aden nieszcz�nik poza Judaszem), gdzie g�osi si� oszukiwanym, lecz wiernym s�ug� swej pani; I buoni parenti, dica chi dir vuole (M�wcie sobie, co chcecie, lecz prawdziwi krewniacy), w kt�rym stwierdza, �e nie ma lepszych krewnych nad pieni�dze. A. jest przedstawicielem poezji zw. krotochwiln� (gioco-sa), opiewaj�cej niewybredne rozkosze �ycia, ale i niepozba-wionej satyrycznego ostrza. Dopatrywano si� w nim "poety wykl�tego", bezpowrotnie sk��conego ze �wiatem i z najbli�szymi nawet sobie lud�mi; wydaje si� jednak, �e jego pesymizm i cynizm by�y w du�ym stopniu obliczone na efekt. Antykonformistyczny charakter doskonale skonstruowanych sonet�w A. pozwala� mu na skuteczne przeciwstawienie si� abstrakcyjnym idea�om poet�w Szko�y dolce st�l nuovo (->Gui-nicelli), a jego ukochan� Bec-chin� uwa�a� mo�na za typowe przeciwie�stwo Dantejskiej Be-atryczne (-> Dante). K.2. ANNUNZ10 Gabriele D' -^ D' ANNUNZ10 ARETINO Pi�tro, 1492-1556, pisarz. Syn szewca, uczy� si� niewiele, lecz dzi�ki zdolno�ciom i wrodzonej przedsi�biorczo�ci doskonale dawa� sobie rad� w �yciu. Bra� �ywy udzia� w beztroskim i bujnym �yciu renesansowego Rzymu, w jego politycznych intrygach, pisz�c wiersze i inne utwory o zabarwieniu satyrycznym, erotycznym i politycznym. Dzi�ki nim sta� si� prekursorem sztuki dziennikarskiej. Spryt oraz ci�to�� j�zyka przynios�y mu zar�wno wzgl�dy, jak i nienawi�� mo�nych. Intrygi polityczne zmusi�y go do opuszczenia Rzymu. Osiad�szy na sta�e w Wenecji, A. prowadzi� obfit� korespondencj�, pisa� paszkwile i utwory literackie o bardzo r�nym charakterze, nie wy��czaj�c �ywot�w �wi�tych. Pisma A., zale�nie od sytuacji, raz pe�ne pochlebstw, raz ziadliwo�ci, a maj�ce na celu zdobycie pieni�dzy i poklasku, dzia�a�y nawet na takie pot�gi, jak cesarz Karol V i kr�l francuski Franciszek I, kt�rzy obsypywali go 17 AB1USTO darami i zaszczytami, podobnie jak i pomniejsi w�adcy. Jedni czynili to z pr�no�ci, inni z o-bawy przed jego drapie�nym pi�rem. "Biczem ksi���t" nazwa� go -> Ariosto, a sam A. mawia�, �e "przy pomocy kartki papieru i pi�ra kpi z ca�ego �wiata". Niezwykle popularny, otoczony rzesz� darmozjad�w, pisa� du�o i na r�ne tematy. Komedie A., maj� przewa�nie charakter satyryczny, jak np. La cortigiana (1526, Kurtyzana), II marescalco (1533, Koniuszy), Lo ipocrito (1542, Hipokryta). Odrzucaj�c renesansowe na�ladownictwo wzor�w klasycznych, A. czerpa� tematy ze wsp�czesno�ci przyczyniaj�c si� do wytyczenia nowych dr�g dla teatru. Jego Lettere (1537-1557, Listy), kt�re przyczyni�y si� do rozpowszechnienia sztuki epi-stolarnej w�r�d pisarzy, stanowi� odzwierciedlenie obyczaj�w epoki oraz moralno�ci autora, podobnie jak Dialoghi (1536, Dialogi), ukazuj�ce dosadnie zepsucie renesansowego Rzymu, oraz Ragionamenti (Rozwa�ania; wyd. Amsterdam 1660), w�o�one w usta ladacznic. W swych poezjach: Strambotti a la villanesca (1544, Fraszki w stylu ludowym), Poesie bur-lesche (1530, Burleski) i in. ulega� zar�wno modzie na�ladowania ->� Petrarki, jak te� wyuzdanemu erotyzmowi. W.P. ARIOSTO Ludovico, 81X1474 Reggio (prow. Emilia) - 6 VII 1533 Ferrara, poeta. Pochodzi� z arystokratycznej rodziny zwi�zanej z Ferrar� Est�w, jednym z naj�wietniejszych o�rodk�w kultury Renesansu. Ojciec jego piastowa� tam wysokie urz�dy i m�ody A. wcze�nie znalaz� miejsce na dworze. Przed 1494 studiowa� zgodnie z wol� ojca prawo, potem jednak po�wi�ci� si� studiom nad literatur� rzymsk� oraz greck� i pod kierunkiem �wiat�ych mistrz�w zdoby� rozleg�� kultur� humanistyczn�. �mier� ojca w 15001 zmusi�a go do roztoczenia opieki nad licznym rodze�stwem. Odt�d A. - wbrew swoim zami�owaniem - zmuszony by� podejmowa� si� rozmaitych misji publicznych i prywatnych. Zjednawszy sobie przychylno�� ksi���cej rodziny wierszowanymi pochwa�ami jej cz�onk�w, zosta� sekretarzem kardyna�a Hipolita d'Este, pe�ni�c r�wnie� funkcje ambasadora, towarzysza podr�y, gubernatora Ca-nossy. Nast�pnie przeszed� w s�u�by ksi�cia Alfonsa d'Este, pos�owa� w jego imieniu, a mianowany gubernatorem prowincji Garfagnana przez trzy lata stara� si� wprowadzi� w niej �ad i poskromi� n�kaj�cych ludno�� �otrzyk�w. Zaspokajaj�c upodobania teatralne mecenasa, A. dostarcza� utwor�w scenie dworskiej w Ferrarze. Znu�ony udzia�em w sporach, w kt�rych przychodzi�o mu. s�u�y� swym mocodawcom nie tylko s�owem, ale i z broni� w r�ce rw�cej si� do pi�ra, pragn�� poeta nade wszystko spokoju. W ko�cu na w�asn� pro�b� powr�ci� po 1525 do Ferrary, a uporz�dkowawszy sprawy rodzinnej schedy kupi� skromny dom i po�wi�ci� si� bez przeszk�d zaj�ciom literackim oraz teatrowi, kt�ry zyska� sta�� scen�. Tw�rczo�� literack� rozpocz�� A. w m�odo�ci lirykami �aci�skimi wzorowanymi na eleg�kach rzymskich i Horacym. Jego sonety, kancony, elegie w j�zyku w�oskim nosz� znamiona rozpowszechnionego w�wczas petrarkizmu (->Petrarca). W tre�ci jednak, obok liryzmu o znacznej skali, dochodz� w nich do g�osu elementy realistyczne. Bardziej cenione s� powsta�e w l. 1517-1525 Satire (Satyry), w liczbie 7, pisane tra- ABIOSTO 18 dycyjn� dla tego rodzaju literackiego tercyn� i maj�ce form� list�w poetyckich o hora-cja�skich akcentach. Tonem pe�nej wdzi�ku gaw�dy, nie wyrzekaj�c si� �agodnego liryzmu, A. powierza przyjacio�om swe troski, z melancholi�, gorycz� i rezygnacj� porusza sprawy, kt�re mu le�� na sercu: upadek obyczaj�w, obrona godno�ci i niezale�no�ci pisarza zmuszanego przez mecenas�w do spe�niania funkcji obcych jego zami�owaniem. Pi�� komedii A.: Cas-sar�a (Awantura o skrzyni�), Suppositi (Pod przebraniem), Negromante (Czarnoksi�nik), Lena, Studenti (Studenci), posiada znaczenie historyczne, s� to bowiem pierwsze, napis, przez wybitnego poet� i wystawione wsp�cze�nie, literackie komedie w j�zyku w�oskim oparte na wzorach klasyk�w rzymskich. Na�ladownictwo to przejawia si� zar�wno w scenicznej intrydze, jak w doborze i charakterystyce postaci. A. umie jednak przekaza� w tej konwencji wsp�czesn� tre��, rysy �wczesnego obyczaju. Nie obce s� mu tak�e akcenty farsy i satyry. Od prozy, kt�r� wybra� A. pocz�tkowo, poszukuj�c odpowiednika �aci�skiego trymetru jambicznego, przeszed� do wiersza bia�ego, jedenastozg�oskow-.ca, co sk�oni�o go do przeraola-nia napisanych ju� sztuk. Prze- �de wszystkim jednak pozosta� A. autorem Orlanda szalonego (Orlando furioso, 1516), kt�remu zawdzi�cza pierwsze miejsce -w�r�d poet�w w�oskiego Renesansu. Orland, rozpocz�ty zapewne w l. 1502-1503, w wyd. I, z 1516, liczy� 40 pie�ni oktaw�, natomiast w wersji ostatecznej .(1532) posiada 46 pie�ni. Jego w�tek fabularny jest kontynuacj� Orlanda zakochanego, kt�rego nie uko�czy� -> Boiardo. Legendarna walka Karola Wielkiego z Saracenami stanowi tradycyjny ko�ciec dzie�a, ale fantazja poety przes�ania go ca�ym splotem motyw�w narracyjnych. Wojna Wschodu i Zachodu pozostaje odleg�ym t�em, a plan pierwszy wype�niaj� przygody okrytych zbroj� bohater�w i bohaterek w pogoni za mi�o�ci�. Akcja skupia si� wi�c przede wszystkim wok� w�tku mi�o�ci walecznego Orlanda do pi�knej Angeliki oraz mi�o�ci Rug-gera do Bradamanty. Orland szale�stwem przyp�aca zaw�d mi�osny, tak i� rozumu, kt�ry postrada�, szuka� trzeba a� na ksi�ycu, wielkim lamusie rzeczy zagubionych na ziemi. Nie mo�e si� wyrzec A. pok�onu przed tronem swych mecenas�w i s�awi w Orlandzie bajeczny pocz�tek domu Est�w. Dygresje i wst�pne strofy o charakterze refleksyjnym, wtr�cane jakby od niechcenia, nie roszcz� sobie pretensji do roli filozoficznego komentarza, ale pe�ni� w poemacie funkcje intermezza. Przeplataj�c r�wnoleg�e pasma opowie�ci, zatrzymuj�c znienacka jeden jej nurt, by wprawi� w ruch drugi, od napi�� dramatycznych przechodzi A. do sytuacji komediowych, stosuje gr� kontrast�w, wprowadza przemy�lnie kontrapunkt i osi�ga estetyczn� r�wnowag�, kt�ra rzadko w takiej pe�ni by�a u-dzia�em najwi�kszych nawet artyst�w Odrodzenia. Na dzie�o swoje, w kt�rym dogasaj� odblaski legendarnie wspania�ej przesz�o�ci, spogl�da A. z u�miechem ironii kryj�cym jednak przywi�zanie i �al za minion� epok�. �wiadomo�� w�adzy artysty nad tworzonym przez siebie �wiatem wyobra�ni, podleg�ym tylko nakazom pi�kna, swobodne kszta�towanie w�asnej wizji poetyckiej a� do igrania jej elementami - to renesansowe Credo A. Jego poemat 19 BACCHELLI zar�wno pod wzgl�dem formalnym, jak i tre�ciowym stanowi najpe�niejszy wyraz w�oskiego Renesansu w jego rozkwicie. Na j�zyk polski prze�o�y� Orlanda szalonego P. Kochanowski i F. Fale�ski. M.B. AZEGLIO TAPARELLI Massi-mo d', 1798-1866, pisarz, artysta-malarz, m�� stanu. Markiz, pochodzi� ze starej arystokratycznej rodziny osiad�ej w Turynie. Studiowa� w Rzymie malarstwo, wiele podr�owa�. By� znanym i cenionym malarzem scen historycznych i pejza�yst�, poprzednikiem weryzmu (->Ver-ga) krajobrazowego. Gdy w 1831 przeni�s� si� do Mediolanu, pozna� -> Manzoniego i o�eni� si� z jego c�rk� Giuli�. W tych latach pracuj�c nad obrazem Wyzwanie w Barletcie (kt�rego tematyk� zaczerpn�� z autentycznego faktu: 13 II 1503 r. 13 W�och�w pokona�o w pojedynku 13 Francuz�w walcz�c o honor zniewa�onego kolegi) powzi�� my�l opisania tego wydarzenia. Tak powsta�a powie�� Hektor Fieramosca albo Wyzwanie w Barletcie (Ettore Fieramosca o Disfida di Barletta, 1833), kt�rej celem - podobnie jak Narzeczonych Manzoniego - by�o rozbudzenie ducha patriotyzmu. Podobny cel przy�wieca� autorowi przy pisaniu drugiej powie�ci historycznej, Niccol� de' Lapi (Niccol� de' Lapi, 1841). Nast�pne lata �ycia A. wype�nia�a dzia�alno�� polityczna. By� zwolennikiem monarchii konstytucyjnej; bra� czynny udzia� w walkach wyzwole�czych w 1848, nast�pnie pe�ni� funkcje szefa rz�du piemonckiego i ministra spraw zagranicznych. By� ambasadorem w Pary�u i Londynie. W 1863 rozpocz�� publikacj� swej autobiografii I miei ricordi (Moje wspomnienia), cennej jako dokument historyczny; niestety, nie zdo�a� jej doko�czy�. W 1872 opublikowano jego Scritti politici e lette-rari (Pisma polityczne i eseje literackie). W.P. BACCHELLI Riccardo, ur. 1891, powie�ciopisarz, poeta, dramaturg i krytyk. ,Ur. w Bolonii, gdzie by� uczniem -> Pascolego, nale�a� wraz z -i- Cardarellim do kr�gu rzymskiej "La Ronda" (-- Cardarelli). B. celuje przede wszystkim w tematyce historycznej. W�r�d wielu powie�ci historycznych B. wyr�nia si� szczeg�lnie powie�� cykliczna Jl mulino del Po (1938-1940, M�yn nad Padem), w kt�rej autor przebiega ca�y wiek dziej�w w�oskich - od napoleo�skiej Berezyny po walki I wojny �wiatowej - ukazuj�c je poprzez histori� trzech pokole� m�ynarzy znad Padu. Umiej�tno�� tworzenia przekonywaj�cych, wyrazistych postaci idzie tu w parze ze sk�onno�ci� do osobistych dygresji. Eksperymenty spo�eczne teoretyka anar-chizmu Bakunina we W�oszech znalaz�y odbicie w U diayolo al Pontelungo (1927, Diabe� w Pontelungo). J tr� schiavi di Giulio Cesare (1958, Trzej niewolnicy Juliusza Cezara) to przenikliwa analiza polityczno--psychologiczna krytycznego momentu w dziejach Rzymu. W powie�ci II rabdomante (1935, 6ALDINI 20 R�d�karz) przedstawia B. z humorem �rodowisko prowincjonalnego miasteczka. B. si�ga r�wnie� po tematy religijne, jak w Lo sguardo di Gesu (1948, Spojrzenie Jezusa). Jest r�wnie� autorem kilku zbior�w poetyc-.kich, dramat�w, jak np. Amieto ((1919, Hamlet), L'alba d�li' ulti- �ma sera (�wit ostatniego wieczoru), szkic�w krytycznych i studi�w historycznych. M.B. BALDINI Antonio, 1889-1962, pisarz, krytyk, dziennikarz. Rodem z Rzymu, ranny i odznaczony w I wojnie �wiatowej, by� -w l. 1920-1922 alianckim komisarzem na G�rnym �l�sku. "Wraz z ->- Cardarellim, ->� Bac-chellim i in. nale�a� do gru-yy "La Ronda" (-> Cardarelli). "Przez szereg lat redagowa� ^,Nuova Antologia", czasopismo �o d�ugiej tradycji i uznanej po- �wadze, po�wi�cone zagadnie- -niom filozoficznym, naukowym, literackim i artystycznym. Wysoko ceniony .przez znawc�w prozaik, smakosz �yciowy i literacki, B. - wyzyskuj�c z umiarem motywy autobiograficzne - przepuszcza obrazy widzianych :miejsc i postaci poprzez filtr finezyjnego humoru. Dowcipnie, z wra�liwo�ci� czujn�, chocia� zachowuj�c� dystans lekkiej ironii, uchwyci� umie B. czy to atmosfer� Pary�a w La vecchia .del Bal Bullier (1934, Starucha ;z Bal Bullier), czy urok malowniczych zak�tk�w w�asnego kraju w Italia di Bonincontro (1940, W�ochy mi�ych spotka�), czy wdzi�k ca�ej galerii sylwetek kobiecych w La dolce calamita (1929, S�odki magnes; opubl. w 1940 pt. Beato fra le donn� - B�ogos�awiony mi�dzy niewiastami). 'Te same zalety pi�ra przejawi� w szkicach krytycznych o bliskim sobie poecie, -r Ario�cie, o pisarzach XIX w. A wsp�czesnych. M.B. BANDELLO Matteo, 1485 Cas-telnuovo Scriyia (Piemont) - ok. 1561 Agen (Francja), nowelista i poeta. Po uko�czeniu studi�w w Padwie przywdzia� habit dominika�ski. Odby� liczne podr�e po W�oszech ze swym stryjem, genera�em zakonu. Po jego �mierci osiad� w klasztorze w Mediolanie, lecz wkr�tce przeszed� na s�u�b� dworsk�, bra� udzia� w wojnie francusko-hiszpa�sk�ej i jako wygnaniec tu�a� si� po rozmaitych dworach. W w�dr�wkach tych zetkn�� si� m. in. z -> Ma-chiavellim, przebywa� na dworze Gonzag�w, wst�pi� na s�u�by do Cesarego Fregosa, namiestnika kr�la francuskiego Franciszka I, a po �mierci Fregosa uda� si�, z wdow� po nim, do Francji. Mianowany przez kr�la francuskiego biskupem Agen, oddany pracom literackim, pozosta� tam B. do �mierci. Napisa� Canti XI delie lodi delia signora Lucrezia Gonzaga (1536- -1538, Pie�ni pochwalne na cze�� pani Lukrecji Gonzaga), poezje okoliczno�ciowe Le tr� Parche (1531, Trzy Parki), bez wi�kszej warto�ci artystycznej. Lepszy jest poka�ny zbi�r liryczny Canzoniere (1544, Pie�ni). G��wnym dzie�em B. s� Novelle (Nowele), w liczbie 214. Pisane w rozmaitych okresach �ycia, dziel� si� na 4 cz�ci, z kt�rych 3 zosta�y opubl. w 1554, czwarta, po�miertnie, w 1573. B. nie uj�� swoich nowel w tradycyjne ju�, bokacjuszowskie "ramy" (->-Boc-caccio), poprzedzi� je natomiast listami dedykacyjnymi pod adresem znakomitych osobisto�ci. Okre�la� w nich genez� opowie�ci i zarysowywa� ciekawe t�o obyczajowe, zar�wno w�oskie, jak i francuskie. Tematyk� swych nowel czerpa� pisarz z rozmaitych �r�de�: z anegdot i fakt�w historycznych staro�ytno�ci i �redniowiecza, z wyda- 21 BABETTt r�e� wsp�czesnych, kt�rych bywa� �wiadkiem, z tradycyjnych motyw�w nowelistycznych czy z innych XVI-wiecznych utwor�w (jak np. opowiadanie o Ro-meu i Julii z noweli wsp�czesnego mu L. Da Porto). Proza B., zrywaj�c z tradycyjn� nowel� Boccaccia, nie przywi�zywa�a szczeg�lnej wagi do walor�w stylu czy analizy psychologicznej, przedstawia�a �ywo, z du�ym znawstwem �wiata i ludzkich nami�tno�ci, przygody zabawne i frywolne, niekiedy tragiczne, i kierowa�a nowel� w�osk� na tory nowego, �mielszego realizmu. W�tki tematyczne B. wykorzystywali pisarze tej miary co Lope de Vega, Cervantes, Shakespeare, J. Web-ster, J. Byron. B. jest po Boccac-ciu najwi�kszym nowelist� dawnej literatury w�oskie j. Na j�zyk polski nowele B. t�umaczy� J. Werner. M.B. BANDI Giuseppe -<- ABBA BARBI Michele, 1867-1941, historyk literatury, filolog. Ko�czy� studia nauczycielskie w Pizie. Zatrudniony by� pocz�tkowo w szkolnictwie �rednim, potem jako bibliotekarz w Bibliotece Narodowej we Florencji. Profesor literatury w�oskiej kolejno na uniwersytetach w Pizie, Messynie i Florencji, cz�onek Akademii delia Crusca (->� Grazzini) i dei Lincei (-� Delia Porta), przez kilkadziesi�t lat kierowa� pracami Societa Dan-tesca Italiana (W�oskiego Towarzystwa Dantejskiego). Najwybitniejszy bodaj dantolog w�oski naszego stulecia, po�wi�ci� wielkiemu poecie szereg prac: Probierni di critica dantesca (zbi�r studi�w, t. I wyd. 1934, t. II wyd. 1941, t. III, pt. Probierni fondamentali per un nuovo commento delia "Divina Com-media", wyd. po�m. 1955); zarys monograficzny Dante (Dante. Vita, Oper�, Fortuna), Con Dante e coi suoi interpreti (1941, Dante i jego komentatorzy), Studi sul "Canzoniere" di Dante (1915, Studia nad Camoniere Dantego). Opracowa� wyd. krytyczne �ycia nowego (1907). Od 1920 do �mierci wydawa� periodyk "Studi Danteschi", a w 1921 opublikowa� pod auspicjami Societa Dantesca podstawowe wydanie dzie� zebranych Dantego (II wyd. 1960). Wielkie zas�ugi po�o�y� te� B. w dziedzinie bada� nad w�osk� poezj� ludow�, wydaj�c m. in. cenn� prac� Poes�a popolare italiana (1939, W�oska poezja ludowa). Pisa� ponadto o ->-Manzonim, ->Sac-chettim, -� Boccacciu, -'- Foscolo i in. K.Z. BARETTI Giuseppe (pseud. Ari-starco Scannabue), 1719-1789, krytyk, filolog i poeta. Obdarzony temperamentem wybuchowym i �y�k� polemiczn�, prostolinijny i bezkompromisowy, nie m�g� znale�� dla siebie miejsca ani pracy w kraju. Wyjecha� wi�c do Anglii (1751), gdzie ko�a literackie przyj�y go przychylnie. Zarabia� na �ycie udzielaniem lekcji j�zyka w�oskiego, prac� nad podr�cznikami dla cudzoziemc�w, wyda� te� Dictionary of the En-glish and Italian Languages (1760, S�ownik angielsko-w�os-ki), dzisiaj jeszcze miarodajny. Podczas kilkuletniego pobytu w kraju ojczystym (1760-1766) rozwin�� o�ywion� dzia�alno�� literack�. Przebywa� w Turynie, Mediolanie i Wenecji, gdzie bezskutecznie stara� si� o uchylenie przez cenzur� zakazu wydania swych ciekawych Lettere familiari ai suoi tr� fratelli Fi-lippo, Giovanni, Amedeo (Listy do trzech braci: Filippa, Gio-yanniego, Amedea; ukaza�y si� tylko 2 t.: 1762-1763). Jest to BABRILI 22 rodzaj reporta�u z podr�y po Hiszpanii, Anglii i Francji. W 1763 rozpocz�� wydawanie czasopisma krytycznego "Frusta Letteraria", zlikwidowanego zreszt� po 33 numerach. Wielk� zas�ug� B. by�o stworzenie �mia�ej, niezale�nej krytyki literackiej, zwalczaj�cej akademicki pedantyzm, ja�ow� erudycj� i zmanierowanie literatury w�oskiej tego okresu. Doznawszy i tym razem pora�ki, powr�ci� do Anglii i pozosta� tam do �mierci. Nie porzucaj�c dzia�alno�ci pisarskiej, broni� swego kraju przed zarzutami cudzoziemskich turyst�w w publikacji w j�zyku angielskim A� account of the manners and customs of Italy (1768-1769, O zwyczajach i obyczajach Italii). Wyda� po francusku cenn� prac� Discours sur Shakespeare et Monsieur de Yoltaire (1777, Rozprawa o Szekspirze i Wolte-rze), a tak�e Dictionary Spanish and English (1778, S�ownik hisz-pa�sko-angielski). By� niezmordowanym propagatorem i obro�c� kultury w�oskiej za granic� oraz �wietnym polemist�. M.B. BARRILI Anton Giulio -i-ABBA BASILE Giambattista, 1575- -1632, pisarz. Ur. w Neapolu, w m�odo�ci s�u�y� w szeregach wojsk weneckich, p�niej przebywa� na dworze Gonzag�w w Mantui, gdzie uzyska� tytu� hrabiego, a po powrocie na Po�udnie sprawowa� rz�dy w r�nych prowincjach. Liczne utwory B. w j�zyku literackim, wierszem i proz�, nie wznios�y si� nad przeci�tno�� barokowej mody. Oryginalny talent objawi� B. dopiero w Lo cunto de li cunti (Zbi�r opowiastek), pisanym w gwarze Neapolu, a og�oszonym po �mierci autora (1634- -1636) pod przejrzystym, na anagramie opartym, pseudonimem: Gian Alesio Abbattutis. W jednym z p�niejszych wyda� zbi�r otrzyma� podtytu� Pentamerone (Pentameron), nawi�zuj�cy do tradycyjnych ram zbior�w nowel wschodnich. Opowie�� ramow� - w kt�r� B. wpl�t� 50 nowel-ba�ni - stanowi tu historia mi�o�ci kr�lewny Zozy do pogr��onego w letargu ksi�cia Taddeo. Ba�nie te opowiada przez 5 dni 10 starych kobiet. Czerpi�c z r�nych �r�de�, wspomagany znajomo�ci� folkloru i psychiki ludowej, B. wkracza w �wiat pe�en cud�w, wr�ek i czarodziej�w, wied�m, kr�l�w, ksi�niczek i �miesznych prostak�w, zakl�tych zwierz�t i ro�lin. Wyobra�nia magiczna stwarza oczyszczony z brud�w rzeczywisto�ci kr�g, w kt�rym splataj� si� sprawy smutne i radosne, trwa jednak wiara w dobro� i sprawiedliwo��. Barokowa brawura s�owa, fantazja upajaj�ca si� hiperbolami przeobra�a proporcje �ycia powszedniego. Ka�da z ba�ni jest ilustracj� zamykaj�cego j� przys�owia, np.: "Niech B�g ci� strze�e przed zubo�a�ym bogaczem i �ebrakiem, kt�ry si� wybi�.", "Kto pluje w niebo, temu �lina spadnie na twarz." W tym �wiecie zaczarowanym, pod powierzchni� cudowno�ci, �yje jednak ca�y �wczesny Neapol - jego zgie�k, obyczaje, �piewy i zabawy, nieokie�znany w obrazowo�ci j�zyk ludu, werwa, humor i ironia. Z Pentame-ronu czerpali tematyk� do swych ba�ni (np. Mi�o�� do trzech pomara�czy. Kot w butach, �pi�ca kr�lewna) lub t�umaczyli go tacy pisarze jak -> Gozzi C., K. Wieland, bracia J. i W. Grimm, Ch. Perrault. W 1925 - Croce prze�o�y� Pentameron, kt�ry sta� si� trudny do zrozumienia przez sw�j ar-chaizowany dialekt neapolita�-ski, na j�zyk w�oski. M.B. 23 BASSANI BASSANI Giorgio, ur. 1916, po-wie�ciopisarz i poeta. W okresie faszyzmu przebywa� w Ferra-rze, by� uczestnikiem ruchu oporu, a w 1943 zosta� uwi�ziony przez w�adze faszystowskie. Po wojnie przeni�s� si� do Rzymu, gdzie wsp�pracuje z wieloma czasopismami literackimi; jest tak�e redaktorem periodyku literackiego o zasi�gu mi�dzynarodowym "Botteghe Oscure" oraz wyk�adowc� w Akademii Teatralnej. Tw�rczo�� literack� rozpocz�� B. zbiorem opowiada� i wierszy Una cittd in pianura (Miasto na r�wninie), opubl. w 1940 ze wzgl�du na �ydowskie pochodzenie pod pseudonimem Giacomo Marchi. Pozosta�e utwory poetyckie i powie�ciowe ukaza�y si� ju� po wojnie. Od 1953 porzuci� B. poezj� dla powie�ci, dzi�ki kt�rym uzyska� rozg�os oraz szereg nagr�d literackich. Pocz�wszy od pierwszych opowiada� ze zbioru La passeggiata prima di cena (1953, Przechadzka przed kolacj�) B. konsekwentnie zajmuje si� �rodowiskiem �ydowskim Ferrary w okresie faszyzmu, a w szczeg�lno�ci po og�oszeniu ustaw rasistowskich, kt�re zreszt� nie w pe�ni wprowadzone zosta�y w �ycie. Rozczarowania, niemo�liwo�� przerzucenia pomostu mi�dzy ludno�ci� pochodzenia �ydowskiego a W�ochami z Ferrary, pomimo �e w tym kraju idee antysemityzmu by�y raczej obce, utrudnia�y B. stworzenie jakiego� konstruktywnego spo�ecznego programu i realizacj� hase� lewicy, ku kt�rej ci��y. St�d samotno�� i izolacja postaci jego utwor�w. Geo Josz z Una lapide in via Mazzini (1953, Tablica pami�tkowa z ulicy Mazziniego), jedyny z pozosta�ych przy �yciu �yd�w deportowanych do Niemiec, nie znajduje po powrocie do W�och kontaktu ze spo�ecze�stwem Ferrary i przebywa w dalszym ci�gu na "wewn�trznym" wygnaniu. Podobnie bohater z Gli ultimi anni di Clelia Trotti (1955, Ostatnie lata Cieli� Trotti) przekonawszy si� po wojnie, �e nic nie jest w stanie zmieni� stosunku spo�ecze�stwa Ferrary do ludzi jego pochodzenia, wyje�d�a do Ameryki. Te same problemy porusza autor w pozosta�ych utworach nale��cych do zbioru Cin�ue storze ferra-resi (1956, Pi�� opowiada� z Ferrary) i w powie�ci Gli occhia-li d' oro (1958, Z�ote okulary). Najpe�niejszym wyrazem tw�rczo�ci B. jest opubl. w 1962 powie�� Ogr�d rodziny Finzi-Con-tinich (II giardino dei Finzi--Contini), kt�rej pierwsze strony zosta�y napisane jeszcze w 1941-1942. B. w spos�b niezwykle sugestywny opisa� dzieje rodziny �ydowskiej z Ferrary, kt�ra �yje w arystokratycznym odosobnieniu swego domu otoczonego wspania�ym ogrodem, tworz�c �wiat w�asny, zamkni�ty; rozsadzaj� go dopiero ustawy rasistowskie, zbli�aj�c Finzi-Continich do innych cz�onk�w gminy �ydowskiej i prowadz�c ich ku nieuniknionej zag�adzie. Urok tej powie�ci, jak i innych utwor�w B" kt�re pozostaj� w orbicie tradycyjnej powie�ci psychologicznej, polega na refleksyjnym, a zarazem lirycznym opisie przedstawianych wydarze�. Od tych problem�w B. odchodzi w powie�ci Dietro la porta (1964, Za drzwiami), b�d�cej swoistym prologiem do Ogrodu. Faszyzm i �ydowskie pochodzenie narratora nie maj� w�a�ciwie �adnego wp�ywu na kszta�towanie si� stosunk�w mi�dzy m�odzie�� szko�y �redniej, w �rodowisku kt�rej toczy si� akcja utworu. B. ukazuje nam Luciana, bohatera ksi��ki, w trudnym okresie dojrzewania, a z innymi BECCARIA protogonistami ksi��ek B. ��czy go jaka� nieokre�lono�� charakteru, enigmatyczno��, ryzyko poznania ca�ej prawdy o �yciu. Na j�zyk polski Ogr�d rodziny Finzi-Continich prze�o�y�a B. Sieroszewska. J.H. BECCARIA Cesare, 1738-1794, publicysta. Arystokratycznego pochodzenia, odby� solidne studia prawnicze i ekonomiczne, zostaj�c z biegiem czasu wy�szym urz�dnikiem austriackiej administracji w Mediolanie. Zwi�zany by� z -> Verri P. i jego pismem "II Caffe". -Silny wp�yw wywarli na niego francuscy filozofowie XVIII w. Jego traktat O przest�pstwach i karach (Dei delitti e delie pene, 1764), uwa�any za najg�o�niejszy utw�r w�oskiego O�wiecenia, w sugestywny spos�b zaleca daleko id�ce zmiany w zakresie s�downictwa. Koncepcje B. wyp�ywaj� z w�a�ciwej my�licielom tej epoki troski o u�yteczno�� praktyczn�. Dlatego pot�pia on kar� �mierci jako przynosz�c� spo�ecze�stwu wi�cej szkody ni� korzy�ci; dlatego wypowiada si� zdecydowanie przeciwko torturom, kt�re prowadz� niechybnie do "uniewinniania krzepkich zbrodniarzy i skazywania niewinnych o w�t�ej budowie"; dlatego wreszcie, jego zda