MAŁY SŁOWNIK PISARZY WŁOSKICH MAŁY SŁOWNIK PISARZY WŁOSKICH WIEDZA POWSZECHNA WARSZAWA 1969 KOMITET REDAKCYJNY MAŁYCH SŁOWNIKÓW PISARZY CiBCYCW MIECZYSŁAW BRAHMER, SAMUEL FISZMAN, STANISŁAW HELSZTYŃSKI, MARIAN JAKÓBIEC, TADEUSZ KOWZAN, KAZIMIERZ KUMAN1ECKI, JANUSZ STRASBURGER, MIECZYSŁAW URBANOWICZ Okładka J. CZ. BIENIEK Obwoluto WŁ. BRYKCZYŃSKI l J. CZ. BIENIEK WYKAZ AUTORÓW HASEŁ H.M. - Henryka Młynarska-, J.H. - Józef Heistein K.Ż. - Krzysztof Żaboklickf M.B. - Mieczysław Brahmer R.P. - Roman Pollak S.K.-O.- Sław Krzemień-Oiak W.P. Z.M. Walerian Preisner Zdana Matuszewicz | Redaktor JADWIGA GAŁUSZKA ^orI&N, ^•ALICJA MORT^\ / " • / • ^50W^.^^ OD WYDAWCY Mały słownik pisarzy włoskich jest kolejną publikacją z serii Małych słowników pisarzy obcych, wydawanych przez "Wiedzę Powszechną". Obejmuje ok. 250 haseł poświęconych pisarzom włoskim od czasów najdawniejszych do najnowszych. Zadaniem słownika jest dostarczyć Czytelnikom wiadomości biograficznych, bibliograficznych oraz - w skromnym zakresie - wiadomości syntetycznych o twórczości danego autora, jego przynależności do określonego kierunku literackiego, ruchu umysłowego epoki itd. W małym słowniku trudno, rzecz prosta, uwzględnić pełne dane z zakresu bibliografii, zdecydowano zatem podawać na ogół tytuły najważniejsze i najbardziej reprezentatywne dla danego autora. W celu ułatwienia Czytelnikom orientacji, które z pozycji wymienionych zostały przetłumaczone na język polski, w przypadku istniejącego tłumaczenia polską wersję tytułu umieszczono na pierwszym miejscu (przed nawiasem), a następnie (w nawiasie) oryginalną. Jeśli utwór nie był tłumaczony, na pierwszym miejscu znajduje się wersja oryginalna, a na drugim (również w nawiasie) tłumaczenie jej na język polski. Nie oznacza to, że w słowniku znalazły się wszystkie polskie przekłady utworów danego autora, zgodnie bowiem z naszą zasadą staraliśmy się uwzględnić na ogół celniejsze pozycje. Umieszczona w nawiasie obok tytułu oryginalnego lub jego tłumaczenia data - jest najczęściej rokiem wydania oryginału, napisania utworu czy też - w przypadku utworów dramatycznych - datą pierwszego wystawienia, co staraliśmy się w tekście zaznaczyć. SKRÓTY STOSOWANE W TEKŚCIE •cz. - część dr - doktor druk. - drukowany h.c, - honoris causa hr. - hrabia, hrabina in. - inny, inne itd. - i tak dalej itp. - i tym podobne ks. - księga l. - lata m. in. - między innymi nap. - napisany np. - na przykład ok. - około opubl. - opublikowany płn. - północny pocz. - początek pół. - połowa pośm. - pośmiertne, pośmiertnie prof. - profesor prow. - prowincja pseud. - pseudonim pt. - pod tytułem rozdz. - rozdział św. - święty t. - tom t j. - to jest tzw. - tak zwany ur. - urodzony w. - wiek wg - według właśc. - właściwie wyd. - wydany, wydanie wyst. - wystawiony zm. - zmarły zw. - zwany SPIS ILUSTRACJI Vittorio Alfieri Corrado Alvaro Giovanni Battista Angioletti Piętro Aretino Ludovico Ariosto Massimo d'Azeglio Riccardo Bacchelli Antonio Baldini Ugo Betti Giovanni Boccaccio Massimo Bontempelli Głuseppe Antonio Borgese Michelangelp Buonarroti Dino Buzzati-Traverso Tommaso Campanella Vincenzo Cardarelli Giosue Carducci Carlo Cassola Baldassarre Castiglione Benvenuto Cellini Benedetto Croce Gabriele D' Annunzio Dante Alighieri Edmondo De Amicis Grazia Deledda Giuseppe De Sanctis Ugo Foscolo Carlo Emilio Gadda Galileo Galilei Carlo Goldoni Guido Gozzano Carlo Gozzi Antonio Gramsci Francesco Jovine Leonardo da Vinci Giacomo Leopardi Niccolo Machiayelli Alessandro Manzoni Filippo Tommaso Marinetti Giambattista Marino Giuseppe Mazzini Lorenzo Medici Piętro Metastasio Eugenio Montale Alberto Moravia Marino Moretti Ada Negri Giovanni Battista Niccolini Aldo Palazzeschi Giovanni Papini Giuseppe Parini Giovanni Pascoli Enrico Pea Silvio Pellico Francesco Petrarca Guido Piovene Luigi Pirandello Marco Polo Carlo Porta Vasco Pratolini Giuseppe Prezzolini Luigi Pulci SPIS ILUSTRACJI Salvatore Quasimodo Matiide Serao Ardengo Soffici Italo Svevo Torquato Tasso Bonaventura Tecchi Giuseppe Ungaretti Diego Valeri Giorgio Vasari Gioyanni Verga A ABBA Giuseppe Cesare, 6 X 1838 Cairo Montenotte (prow. Ligu-ria) - 6 XI 1910 Brescia, prozaik i poeta. Studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Genui. W 1859 odbył jako ochotnik kilkumiesięczną służbę wojskową w armii piemonckiej. W rok później uczestniczył w słynnej wyprawie Garibaldiego na czele Tysiąca (Spedizione dci Mil-le). Wyróżnił się chwalebnie w wielu bitwach, awansując z szeregowca na podporucznika. Po zakończeniu kampanii podjął studia humanistyczne w Pizie. W 1866 znowu walczył w szeregach Garibaldiego - tym razem przeciwko Austriakom. Do 1880 sprawował urząd burmistrza w rodzinnym miasteczku, następnie nauczał włoskiego w liceach Bresci, rozwijając zarazem ożywioną działalność pisarską. Tuż przed śmiercią został mianowany senatorem Królestwa Italii. Podczas wyprawy sycylijskiej Garibaldiego w 1860 A. prowadził szczegółowy dziennik wydarzeń, który stał się potem podstawą jego twórczości. Już w 1866 opublikował krótki poemat Arrigo. Da Quarto al 'Volturno (Arrigo. Od Quarto do Volturno; ochotnicy Garibaldiego wyruszyli z Quarto pod Genuą, kampania zakończyła się zwycięską bitwą nad rzeką Volturno w okoj^cach Kapui). W 1880 ukazała się - w dużej mierze dzięki zachęcie i pomocy ze strony ->- Carducciego - pierwsza wersja książki, która uczyniła A. sławnym: Noterelle d'uno dei Mille edite dopo vent' anni (Zapiski jednego z Tysiąca wydane po 20 latach). Stanowi ona dokładną kronikę bohaterskiej ekspedycji za okres 3 V- - 21 VI 1860. Wyd. II, poszerzone, ukazało się w 1882 pod zmienionym nieco tytułem; wreszcie wyd. III, definitywne, nosi tytuł Da Quarto al Volturno: note-relle d'uno dei Mille (1891, Od Quarto do Volturno: zapiski jednego z Tysiąca) i obejmuje okres od 3 V do 9 XI 1860, tzn. od początku do końca wyprawy. W pełnych entuzjazmu i patriotycznego żaru słowach maluje A. nastroje napływających do Genui ochotników, ich podróż morzem na Sycylię, lądowanie w Marsala, dramatyczne starcie pod Calatafimi, zdobycie Paler-ma itd" aż po bitwę nad Volturno i zwycięskie zakończenie kampanii. Garibaldi przybiera w oczach A. kształty legendarnego bohatera, wszechobecnego i wszechpotężnego wodza, -bożyszcza podwodnych, którego imię sieje postrach wśród wrogów. Realizm opisów nie kłóci się przy tym bynajmniej z baśniową atmosferą, którą A. nad-zwyczai umieletnio wytwarza ALBEBTAZZI 10 11 ALERAMO wokół postaci przywódcy. A. jest ponadto autorem niezbyt udanej powieści historycznej Le rwę delia Bormida nel 1794 (1875, Na brzegu Bormidy w 1794), kilku innych publikacji związanych z wyprawą na czele Tysiąca (Vita di Nino Bixio, 1905 - Życie Nina Bixio; Cose gari-baldine, 1907 - Sprawy gary-baldyjskie; Storia dei Wille, 1904 - Dzieje Tysiąca) oraz licznych utworów poetyckich, wśród których: In morte di Francesco Nullo (Na śmierć Francesca Nullo), o garybald-czyku poległym w Polsce w powstaniu styczniowym. A. jako pisarz w znacznej mierze przyczynił się do powstania mitu, który otaczać będzie odtąd Garibaldiego, jedną z czołowych postaci Risorgimenta (dosł.: odrodzenie, zmartwychwstanie), okresu, w którym dokonało się wyzwolenie i zjednoczenie Włoch. Główne etapy Risorgimenta stanowią: walki o liberalne konstytucje (1820, 1821, 1830) i związana z nimi działalność karbonariuszy; działalność ->• Mazziniego; ruchy rewo-lucyjno-polityczne 1848-1849; wojna o niepodległość w 1859; wyprawa Garibaldiego na czele Tysiąca (1860) i zjednoczenie Włoch ze stolicą w Rzymie (1870). Obok A. wymienić należy innych pisarzy-garybałdczy-ków, którzy z mniejszym może talentem, lecz na pewno z nie mniejszym entuzjazmem opiewają kampanie wielkiego dowódcy. Malarz Giovanni COS-TA, 1826-1903, walczył u boku Garibaldiego w obronie Republiki Rzymskiej w 1849; wspomnienia jego ogłoszone zostały pośmiertnie w tomie Quel che vidi e ąuel che miesi (1927, To, co zobaczyłem i usłyszałem). W wyprawie na czele Tysiąca uczestniczył Giuseppe BANDI, 1834-1894, uzdolniony dziennikarz, autor książki I Mille - Da Genova a Capiia (1902, Tysiąc- l Od Genui do papui), godnie współzawodniczącej z Zapiskami Abby. W kampanii przeciwko Austriakom w 1866 brał u-dział toskański literat Eugenio CECCHI, 1838-1932, któremu ^ zawdzięczamy Memorie di un garibaldino (1888, Wspomnienia garybałdczyka). Dziennikarz, potem profesor uniwersytecki Anton Giulio BARRILI, 1836- -1908, kombatant z l. 1866- -1867, opisał walki stoczone pod rozkazami Garibaldiego w Con Garibaldi alle -porte di Koma (1895, Z Garibaldim u wrót Rzymu). Wiernym towarzyszem broni i współpracownikiem politycznym Garibaldiego był l dziennikarz i literat Giuseppe GUERZONI, 1835-1886, autor obszernej biografii Garibaldi, l wyd. 1882 (t. I obejmuje 1.1807- -1859, t. II l. 1860-1882). Również sam Giuseppe GARIBAL- {" DI, 1807-1882, pozostawił poezje, powieści historyczne, a przede wszystkim Pamiętniki (opubl. , pośm. 1888, Memorie}. Mierne pod względem literackim, nie wolne od pewnych nieścisłości historycznych, wspomnienia G. ożywia jednak szczery i gorący patriotyzm. K.Z. ALBERTAZZI Adolfo, 1865- -1924, nowelista, powieściopi-sarz, krytyk literacki. Był uczniem ->- Carducciego na Uniwersytecie Bolońskim. Życie jego upłynęło w rodzinnej Bolonii, gdzie pracował jako nauczyciel gimnazjalny, potem jako docent. Był także korespondentem najpoważniejszych czasopism włoskich. Nowele A. ukazały się w kilku tomach: No-velle umoristiche (1900, Nowele żartobliwe), Amore e amore (1913, Miłość i miłość), Zucchetto rosso (1910, Czerwona pluska), II diavolo ney ampolla (1918, Diabeł w ampułce). Top (1922, Top) i in. Pisał ponadto powieści historyczne: La contessa d'Allmond (1893, Hrabina d'All-mond), Yecchie storze d'amore (1895, Stare opowiadania miłosne), L'Ave (1896, Ave), a także studium krytyczne II romanzo (1903, Powieść) oraz prace o ->• Tasso i o -- Foscolo. Nowele A. przewyższają bezsprzecznie jego powieści; niektóre z nich, jak Lo spino (Cierń), ze zbioru Czerwona piuska, i Le viole (Fiołki), ze zbioru Mtiość i miłość, zaliczane są do najpiękniejszych w literaturze włoskiej. A. opiera się w swej twórczości na uświęconych wzorach (-- Manzoni pod względem stylu, G. Mau-passant, o ile chodzi o tematykę). Proza jego, z lekka archai-zująca, odznacza się prostotą i jasnością. A. celuje w tematach nieskomplikowanych, powszednich, częstokroć związanych z codziennym życiem je?o ukochanej Romanii, a także w analizie psychologicznej postaci. Potrafił przezwyciężyć silny początkowo wpływ Carducciego, lecz pozostał głęboko przywiązany do swego mistrza (wydał nawet kilka rękopisów poety). K.Z. ALBERTI Leon Battista, 1404- -1472, pisarz teoretyk sztuki, architekt, jeden z najbardziej wszechstronnych humanistów. Pochodził z zamożnej rodziny florenckich kupców, osiadłej w Genui. Studiował w Wenecji, Bolonii i Padwie. Pełnił różne funkcje dyplomatyczne; był długoletnim sekretarzem papieskim. W języku łacińskim napisał A.: alegoryczno-autobiogra-ficzną komedię Philodoxw^l436, Miłośnik sławy), ba^K^c^^ ciem renesansowego?'1 pbglą^r'* o panowaniu czł^"^1-" ""-3 i~''- \ sem; szereg s nych dialogów fronia), a przede wszystkim wysoko przez krytyków oceniane dzieło omawiające zasady renesansowej architektury De re edificatoria (opubl. pośm. w 1485, O sztuce budownictwa). Cenne są również traktaty A. o rzeźbie i malarstwie. Dziełem A. jako architekta są świątynie: Malatestów w Rimini, San Se-bastiano i Sant' Andrea w Man-tui oraz częściowo fasada Santa Maria Novella we Florencji. Wierny tradycji literackiej, reprezentowanej także przez --Dantego, bronił A. języka włoskiego przed zalewem humanistycznej łaciny, był organizatorem i uczestnikiem turnieju literackiego we Florencji, tzw. Certame coronario (1441), w którym brali udział poeci tworzący w języku włoskim. Rozumiał potrzebę udoskonalania ojczystego języka i dlatego sam pisał po włosku dzieła, z których najgłośniejszy jest traktat moralny Delia famiglia. (opubl. w całości 1845, O rodzinie), w 4 ks., gdzie omawia problemy wychowania, małżeństwa, życia domowego i przyjaźni. Cechowała A. typowa dla człowieka Renesansu wielokierunkowość zainteresowań, a przy tym ogromna wrażliwość na piękno, umiłowanie spokoju, umiaru i naturalności. W.P. ALERAMO Sibilla (właśc. Rina Faccio), 1876-1960, powieściopisarka i poetka. Ojciec jej kierował fabryką w niewielkim mieście prowincjonalnym. A. spędziła tam młodość i w 16 roku życia poślubiła robotnika. Po 9 latach małżeństwa porzuciła męża i dziecko. Była jedną z przedstawicielek bujnie krze-^wiacej się na przełomie dwu '.wieków "literatury kobiecej", ^noszącej charakter sentymentalnych i egzaltowanych wynu- ALFANI 12 rżeń w stylu romantycznym. Powieści A. cechuje egocentryzm; zawierają one także wie-' le momentów autobiograficznych. Pierwsza z nich, pt. Kobieta (Una donna, 1907), poruszająca zagadnienia społeczne, m. in. prawo kobiety do zajęcia odpowiedniego stanowiska w społeczeństwie, cieszyła się dużą poczytnością i była tłumaczona na wiele języków. Także w dalszych powieściach: Trans-figurazione (1923, Przemiana), Amo, dunque sono (1927, Kocham, więc jestem) i in., autorka występuje jako rzeczniczka sprawy kobiecej. Utwory liryczne zebrane w zbiorze Poesie (1929, Poezje), pod względem tematycznym mało oryginalne, cechuje pewna świeżość uczucia i barwność opisów. Dal mio dia-rio (1946, Kartki z pamiętnika) i Selva d'amore (1947, Gaj miłości) - to luźne fragmenty poetyckie, aforyzmy i szkice, których szczerość i bezpośredniość krytyka przyjęła z uznaniem. Z.M. ALFANI Gianni ->- GUINICEL-LI ALFIERI Vittorio, 16 11749 Asti (Piemont) - 8 X 1803 Florencja, poeta i dramaturg. Pochodził z bogatej szlacheckiej rodziny. W dzieciństwie stracił ojca, a matka, rodem Francuzka, oddała go do szkoły kadetów w Turynie, którą ukończył nie wyniósłszy z tych studiów większej korzyści. Służył przez pewien czas w wojsku, jednak pragnienie swobody skłoniło go do rezygnacji z kariery wojskowej. Nieustający niepokój wewnętrzny, którego źródeł A. nie mógł sobie uświadomić, skłonił go do gorączkowego podróżowania po całej niemal Europie (l. 1768-1772). Zwiedził Francję, Niemcy, Rosję, Anglię, kraje skandynawskie, Hiszpanię, prowadząc życie burzliwe, pełne przygód miłosnych i pojedynków. Usiłował również popełnić kilkakrotnie samobójstwo. W tym okresie zaczął czytać takich pisarzy współczesnych jak Yoltaire, Montesquieu, Rous-seau, a z klasyków Plutarcha, ->• Machiavellego, Cervantesa, Shakespeare'a. W 1773 powrócił do Turynu. Rok 1774 stanowi w życiu A. moment przełomowy: dręczący go niepokój i melancholia, graniczące z obsesją, doprowadziły go do bardzo ciężkiego stanu psychicznego. Wtedy właśnie nastąpiło przesilenie: A. uświadomił sobie, że powołaniem jego jest twórczość pisarska. Rozpoczął systematyczne i uporczywe studia nad klasykami, nad wypracowaniem poprawnego włoskiego języka i stylu. W 1785 wystawił w Turynie pierwszą tragedię Cleopa-tra (Kleopatra), która spotkała się z aplauzem publiczności. Wkrótce potem napisał A. szereg nowych utworów. W 1783 ukazało się pierwsze wydanie jego tragedii. Natchnieniem, pomocą, wsparciem moralnym była dla A. przez wiele lat (od 1777) Luiza Stolberg, hr. Alba-ny, żona pretendenta do tronu angielskiego, Karola Edwarda Stuarta, która po rozstaniu z mężem pozostała do końca wierną towarzyszką życia pisarza. Pragnąc pogłębić swe wiadomości z literatury i osiągnąć doskonałość w języku włoskim (otrzymał bowiem wykształcenie w języku francuskim), A. pogrążył się w lekturze autorów włoskich. W 1786 udał się wraz z hr. Albany do Francji, aby osobiście dopilnować wydania w Paryżu swoich tragedii. W czasie wielkiej rewolucji, mimo pierwotnej sympatii dla tego potężnego zrywu wolnościowego (oda Parigi sbastiiiata, 1789 - Paryż by Bastylii), zra- 13 żony jakobińskim terrorem, u-ciekł w 1792 z Paryża, wyrażając swe oburzenie i osobistą urazę do Francji w tomie Miso-gallo (Wróg Francuzów), pisanym w l. 1793-1799, obejmującym kilkadziesiąt satyrycznych epigramatów i sonetów. Wrócił do Florencji, gdzie pozostał do końca życia, ooświęciwszy ostatnie lata pisaniu autobiografii oraz studiowaniu greki, lekturze i tłumaczeniu klasyków greckich, a także kierowaniu własnym zespołem teatralnym. W dorobku pisarskim A. znajdujemy: poezje liryczne (sonety, ody, kancony), epigramaty i satyry, tragedie i komedie (jak np. tetralogia ukazująca cztery różne formy rządzenia: monarchię, oligarchię, demokrację i ustrój zbliżony do angielskiego). W dziełach polemicznych, jak Delia tirannide (1789, O tyranii) - a także w całej twórczości - występuje A. przeciwko tyranii politycznej i przeciwko tyranii w ogóle. Przyczyn tego stanowiska pisarza należy szukać zarówno w bezpośrednim zetknięciu się z caratem i pruskim despotyzmem, jak i w samym charakterze A., który buntował się przeciw wszystkiemu, co ogranicza wolność jednostki. Strach, wysługiwanie się warstw wyższych i poparcie wojska - oto, wg A., podstawy, na których opiera się tyrania. Rewo-lucyjność A. jest jednak indywidualnym buntem jednostki, nie mającej dostatecznego poparcia w społeczeństwie, a występującej zarówno przeciw tyranom, przekupnemu mieszczaństwu, jak i ludowi, przez ucisk zamienionemu w niewolników. Nie wysuwał A. żadnego konkretnego programu politycznego, odrzucając wszelkie formy rządu proponowane przez ideologów francuskiego Oświecenia. W Dfl. nrłw/Tntf* o /łoIT-i T/*łł/*-/. (1786, O władcy i literaturze) wygłaszał pochwałę literatury, a zwłaszcza poezji, i określił swój ideał pisarza jako twórcy uniezależnionego od wszelkich wpływów, nie piastującego żadnych funkcji społecznych. Spośród utworów A. prozą należy wymienić przede wszystkim Vźta (opubl. pośm. 1804, Żywot), w którym opowiedział barwnie, choć w sposób wybitnie subiektywny i egocentryczny, koleje swego życia i twórczości. Jest to autobiografia twórcy, który u schyłku swoich lat (A. zaczął pisać Żywot w 1790) patrzy na swoje życie, widząc w każdym jego przejawie elementy dojrzewania pisarza. Nie umniejsza to wprawdzie wartości artystycznej i dokumentalnej dzieła, odbiera mu jednak bezpośredniość. Spośród poezji sonety A., pełne dramatycznego napięcia i głębokiej melancholii, ukazują nam poetę na tle dzikich, ponurych krajobrazów, wielkiego samotnika, który wiedzie rozmowy z -» Dantem, z Michałem Aniołem (->• Buonarroti), aby tym bardziej podkreślić swą, wielkość i indywidualność. Pierwsze miejsce w twórczości A. zajmują jednak tragedie, w liczbie 19, nap. w l. 1774-1789. Zachowując rygory klasycznej tragedii francuskiej (zasadę trzech jedności), posługiwał się jednak A. tradycyjnym w Italii jedenastozgłoskowcem nierymo-wanym w miejsce aleksandry-nu. Ograniczył liczbę postaci, dążąc do jak największej kondensacji dramatu, uchwyconego w końcowej fazie konfliktu. Przeciwstawiał się śpiewności operowej, by przemawiać językiem mocnym i twardym. Tragedie Ą. najpełniej odsłaniają przed nami osobowość poety: ukazują człowieka w szczytowej fazie buntu, który jest potwier- ALYABO 14 wynikiem oddziaływania jakiejś tajemniczej siły, pozwalającej wyzwolenie znaleźć tylko w śmierci. Bunt przeciwko tyranii łączy się u A. z buntem przeciwko życiu i jego prawom. Również tyran pragnąc absolutnej wolności działania, tzn. władzy absolutnej, nie uznaje równych sobie i zamyka się w jakiejś nadludzkiej samotności. Idee te występują najwyraźniej w sztuce Saul, 1782, która znalazła się w rzędzie arcydzieł teatru światowego, wraz z dramatem Mirra, 1786. Biblijny Saul jest u A. despotą, fanatykiem władzy absolutnej, którą chce zachować nawet za cenę okrucieństwa i zadawania cierpień ukochanym przez siebie osobom. Wyzwolenie znajduje w śmierci, targany sprzecznościami, lecz wierny samemu sobie do końca. Obok tematów biblijnych i antycznych jak Polinice (1783, Polinik), Antigo-ne (1783, Antygona), Bruto pri-•mo (1787, Brutus pierwszy) wykorzystywał też A. wątki z historii nowszej: La congiura dei Pazzi (1777, Sprzysiężenie Paz-zich), Maria Stuarda (1778, Maria Stuart). W twórczości A., szczególniej w jej ostatniej fazie, pojawiały się elmenty prekursorskie w stosunku do idei Risorgimenta (->- Abba). Jest to widoczne m. in. w sonetach, gdzie nienawiść do Francji słu-y.v fln nnrikreślenia ooczucia kowa, J. Unger; istnieją także przekłady anonimowe. W.P. ALVAKO Corrado, 15 IV 1895 San Luca (prow. Reggio Cala-bria) - 1956 Rzym, pisarz i dziennikarz. Był synem nauczyciela posiadającego niewielką posiadłość wiejską w Kalabrii. Brał udział w I wojnie światowej, a od 1917 rozpoczął ożywioną działalność dziennikarską. W 1920 ukończył studia filozo-ficzno-literackie. Na twórczość A. duży wpływ wywarli pisarze tej miary co -- Verga i -- Pi-randello, toteż przedstawiane przez niego problemy, miejsca i bohaterowie noszą na sobie cechy literatury werystycznej (-> Verga) i regionalnej. A. wprowadził do literatury włoskiej Kalabrię, jej krajobraz, folklor, jej pasterzy, patriarchalny ustrój i jej nędzę. Obraz tej prowincji, nakreślony przez A. realistycznie, jest równocześnie obrazem widzianym poprzez wspomnienie lat dziecinnych, a więc przesycony nostalgią, i to sprawia, że jego bohaterów, ich losy i całą Kalabrię otacza jakaś baśniowa aura. Właśnie utwory opisujące Kalabrię należą do najlepszych książek A. Tom opowiadań Ludzie z Aspro-monte {Genie in Aspromonte, 1930), których akcja toczy się w ubogiej krainie górskiej, uważany za jedno z największych osiągnięć A., przedsta- 15 ANGIOLETTI wieści autobiograficznej, na przykładzie młodego żołnierza z Południa Włoch, który bierze udział w I wojnie światowej, A. ukazuje psychikę młodego pokolenia swego kraju w tym okresie. L'eta tireve (1946, Krótki okres) stanowi powrót do wspomnień z lat dziecinnych i życia rodzinnego. W powieści tej widoczne są wyraźnie wpływy nowożytnej prozy europejskiej, wzbogacone osobistymi doświadczeniami A. jako pisarza i człowieka, który przezwyciężając regionalizm daje wyraz problemom nurtującym współczesny świat. A. pisał także powieści ze środowiska wielkomiejskiego, ukazujące osamotnienie człowieka z prowincji w wielkim, obcym mu świecie, gdzie jego rozterki i zagubienie potęgują się jeszcze pociągając za sobą ucieczkę w kraj marzeń. Do tego nurtu prozy A. należy m. in. L'uomo nel labirinto (1926, Człowiek w labiryncie). W centrum zainteresowań A. stoi zawsze człowiek, jego codzienny trud, rozterka, jego etyka. Ten aspekt twórczości A. widoczny jest szczególnie w zbiorach esejów, jak np. Itinerario italiano (1933, Dziennik z podróży po Włoszech), II nostro tempo e la speranza (1952, Nasze czasy i nadzieja) i w autobiograficznym Quasi una vita. Giornale d'uno scrittore (1950, Prawie życiorys. Dziennik pisarza). Spośród in- AMICIS Edmondo De -»-DE AMICIS ANGIOLETTI Giovanni Battista, 1896-1961, pisarz i krytyk. Urodził się w Mediolanie; miastu swego dzieciństwa, staremu Mediolanowi, ginącemu nieubłaganie pod naporem nowoczesności, poświęcił A. przepojone uczuciem i tęsknotą strony swego Ritratto de! mio paese (1929, Portret mego rodzinnego miasta). Prowadził życie bardzo aktywne. Był redaktorem i współpracownikiem wielu czasopism włoskich i zagranicznych, głównie o charakterze literackim. W l. 1932-1943 uczył języka włoskiego i wykładał literaturę włoską w Czechosłowacji, Szwajcarii i na uniwersytetach francuskich. Opublikował ponad 20 zbiorów opowiadań, z których II giorno del giudizio (1927, Dzień Sądu) oraz La memoria (1949, Pamięć) otrzymały nagrody literackie. A. kształtował się jako pisarz po I wojnie światowej w estetyzującym klimacie "La Rondy" (--Cardarelli), w o-kresie, gdy triumfowała tzw. proza artystyczna. Styl A. odznaczał się zawsze przejrzystością i elegancją; jego opowiadania przenika swoista "aura poetycka" - tak też o-kreślił pisarz swoją estetykę, której dominantą jest liryka refleksyjna. A. interesował się głównie gra nastrojów, skom- ANGIOLIEBI 16 e V awenire (1923, Ziemia i przyszłość), Scrittori d'Europa (1928, Pisarze europejscy), Luigi Pirandello, narratore e dram-maturgo (1958, Luigi Pirandello, pisarz i dramaturg). H.M. ANGIOLIERI Cecco, ok. 1260- -1312 lub 1313, poeta. Biografia jego jest nam prawie nie znana. Wiemy na pewno, że pochodził ze Sieny. Z utworów jego wynika, że miał zamożnego, lecz skąpego ojca, i że kochał się zupełnie nieplatonicznie w dziewczynie z ludu imieniem Becchi-na. Wiadomo też, że prowadził hulaszczy tryb życia i cierpiał na chroniczny brak pieniędzy. Przypisuje się A. ok. 150 sonetów, z których część z pewnością została napisana przez innych. Do najbardziej znanych należą: Gdybym był ogniem, ziemie spaliłbym płomieniem (S' i' fosse foco, ardere' ił mondo), w którym wyraża swą nienawiść do świata i ludzi, a zwłaszcza do własnych rodziców (ten ostatni motyw występuje w szeregu innych sonetów A. w związku ze skąpstwem ojca), oraz oświadcza, że naprawdę zależy mu jedynie na młodych i ładnych kobietach; Trę cose solamente mi so' di grado (Tylko trzy rzeczy sprawiają mi przyjemność) -pochwała kobiety, wina i gry; La mia malinconia e Canta e tale (Tak wielki jest mój smutek), w którym rozpacza nad obojętnością ukochanej; Da Giuda in fuor, neuno sciagwato (Żaden nieszczęśnik poza Judaszem), gdzie głosi się oszukiwanym, lecz wiernym sługą swej pani; I buoni parenti, dica chi dir vuole (Mówcie sobie, co chcecie, lecz prawdziwi krewniacy), w którym stwierdza, że nie ma lepszych krewnych nad pieniądze. A. jest przedstawicielem poezji zw. krotochwilną (gioco-sa), opiewającej niewybredne rozkosze życia, ale i niepozba-wionej satyrycznego ostrza. Dopatrywano się w nim "poety wyklętego", bezpowrotnie skłóconego ze światem i z najbliższymi nawet sobie ludźmi; wydaje się jednak, że jego pesymizm i cynizm były w dużym stopniu obliczone na efekt. Antykonformistyczny charakter doskonale skonstruowanych sonetów A. pozwalał mu na skuteczne przeciwstawienie się abstrakcyjnym ideałom poetów Szkoły dolce stźl nuovo (->Gui-nicelli), a jego ukochaną Bec-chinę uważać można za typowe przeciwieństwo Dantejskiej Be-atryczne (-> Dante). K.2. ANNUNZ10 Gabriele D' -^ D' ANNUNZ10 ARETINO Piętro, 1492-1556, pisarz. Syn szewca, uczył się niewiele, lecz dzięki zdolnościom i wrodzonej przedsiębiorczości doskonale dawał sobie radę w życiu. Brał żywy udział w beztroskim i bujnym życiu renesansowego Rzymu, w jego politycznych intrygach, pisząc wiersze i inne utwory o zabarwieniu satyrycznym, erotycznym i politycznym. Dzięki nim stał się prekursorem sztuki dziennikarskiej. Spryt oraz ciętość języka przyniosły mu zarówno względy, jak i nienawiść możnych. Intrygi polityczne zmusiły go do opuszczenia Rzymu. Osiadłszy na stałe w Wenecji, A. prowadził obfitą korespondencję, pisał paszkwile i utwory literackie o bardzo różnym charakterze, nie wyłączając żywotów świętych. Pisma A., zależnie od sytuacji, raz pełne pochlebstw, raz ziadliwości, a mające na celu zdobycie pieniędzy i poklasku, działały nawet na takie potęgi, jak cesarz Karol V i król francuski Franciszek I, którzy obsypywali go 17 AB1USTO darami i zaszczytami, podobnie jak i pomniejsi władcy. Jedni czynili to z próżności, inni z o-bawy przed jego drapieżnym piórem. "Biczem książąt" nazwał go -> Ariosto, a sam A. mawiał, że "przy pomocy kartki papieru i pióra kpi z całego świata". Niezwykle popularny, otoczony rzeszą darmozjadów, pisał dużo i na różne tematy. Komedie A., mają przeważnie charakter satyryczny, jak np. La cortigiana (1526, Kurtyzana), II marescalco (1533, Koniuszy), Lo ipocrito (1542, Hipokryta). Odrzucając renesansowe naśladownictwo wzorów klasycznych, A. czerpał tematy ze współczesności przyczyniając się do wytyczenia nowych dróg dla teatru. Jego Lettere (1537-1557, Listy), które przyczyniły się do rozpowszechnienia sztuki epi-stolarnej wśród pisarzy, stanowią odzwierciedlenie obyczajów epoki oraz moralności autora, podobnie jak Dialoghi (1536, Dialogi), ukazujące dosadnie zepsucie renesansowego Rzymu, oraz Ragionamenti (Rozważania; wyd. Amsterdam 1660), włożone w usta ladacznic. W swych poezjach: Strambotti a la villanesca (1544, Fraszki w stylu ludowym), Poesie bur-lesche (1530, Burleski) i in. ulegał zarówno modzie naśladowania ->• Petrarki, jak też wyuzdanemu erotyzmowi. W.P. ARIOSTO Ludovico, 81X1474 Reggio (prow. Emilia) - 6 VII 1533 Ferrara, poeta. Pochodził z arystokratycznej rodziny związanej z Ferrarą Estów, jednym z najświetniejszych ośrodków kultury Renesansu. Ojciec jego piastował tam wysokie urzędy i młody A. wcześnie znalazł miejsce na dworze. Przed 1494 studiował zgodnie z wolą ojca prawo, potem jednak poświęcił się studiom nad literaturą rzymską oraz grecką i pod kierunkiem światłych mistrzów zdobył rozległą kulturę humanistyczną. Śmierć ojca w 15001 zmusiła go do roztoczenia opieki nad licznym rodzeństwem. Odtąd A. - wbrew swoim zamiłowaniem - zmuszony był podejmować się rozmaitych misji publicznych i prywatnych. Zjednawszy sobie przychylność książęcej rodziny wierszowanymi pochwałami jej członków, został sekretarzem kardynała Hipolita d'Este, pełniąc również funkcje ambasadora, towarzysza podróży, gubernatora Ca-nossy. Następnie przeszedł w służby księcia Alfonsa d'Este, posłował w jego imieniu, a mianowany gubernatorem prowincji Garfagnana przez trzy lata starał się wprowadzić w niej ład i poskromić nękających ludność łotrzyków. Zaspokajając upodobania teatralne mecenasa, A. dostarczał utworów scenie dworskiej w Ferrarze. Znużony udziałem w sporach, w których przychodziło mu. służyć swym mocodawcom nie tylko słowem, ale i z bronią w ręce rwącej się do pióra, pragnął poeta nade wszystko spokoju. W końcu na własną prośbę powrócił po 1525 do Ferrary, a uporządkowawszy sprawy rodzinnej schedy kupił skromny dom i poświęcił się bez przeszkód zajęciom literackim oraz teatrowi, który zyskał stałą scenę. Twórczość literacką rozpoczął A. w młodości lirykami łacińskimi wzorowanymi na eległkach rzymskich i Horacym. Jego sonety, kancony, elegie w języku włoskim noszą znamiona rozpowszechnionego wówczas petrarkizmu (->Petrarca). W treści jednak, obok liryzmu o znacznej skali, dochodzą w nich do głosu elementy realistyczne. Bardziej cenione są powstałe w l. 1517-1525 Satire (Satyry), w liczbie 7, pisane tra- ABIOSTO 18 dycyjną dla tego rodzaju literackiego tercyną i mające formę listów poetyckich o hora-cjańskich akcentach. Tonem pełnej wdzięku gawędy, nie wyrzekając się łagodnego liryzmu, A. powierza przyjaciołom swe troski, z melancholią, goryczą i rezygnacją porusza sprawy, które mu leżą na sercu: upadek obyczajów, obrona godności i niezależności pisarza zmuszanego przez mecenasów do spełniania funkcji obcych jego zamiłowaniem. Pięć komedii A.: Cas-sarźa (Awantura o skrzynię), Suppositi (Pod przebraniem), Negromante (Czarnoksiężnik), Lena, Studenti (Studenci), posiada znaczenie historyczne, są to bowiem pierwsze, napis, przez wybitnego poetę i wystawione współcześnie, literackie komedie w języku włoskim oparte na wzorach klasyków rzymskich. Naśladownictwo to przejawia się zarówno w scenicznej intrydze, jak w doborze i charakterystyce postaci. A. umie jednak przekazać w tej konwencji współczesną treść, rysy ówczesnego obyczaju. Nie obce są mu także akcenty farsy i satyry. Od prozy, którą wybrał A. początkowo, poszukując odpowiednika łacińskiego trymetru jambicznego, przeszedł do wiersza białego, jedenastozgłoskow-.ca, co skłoniło go do przeraola-nia napisanych już sztuk. Prze- •de wszystkim jednak pozostał A. autorem Orlanda szalonego (Orlando furioso, 1516), któremu zawdzięcza pierwsze miejsce -wśród poetów włoskiego Renesansu. Orland, rozpoczęty zapewne w l. 1502-1503, w wyd. I, z 1516, liczył 40 pieśni oktawą, natomiast w wersji ostatecznej .(1532) posiada 46 pieśni. Jego wątek fabularny jest kontynuacją Orlanda zakochanego, którego nie ukończył -> Boiardo. Legendarna walka Karola Wielkiego z Saracenami stanowi tradycyjny kościec dzieła, ale fantazja poety przesłania go całym splotem motywów narracyjnych. Wojna Wschodu i Zachodu pozostaje odległym tłem, a plan pierwszy wypełniają przygody okrytych zbroją bohaterów i bohaterek w pogoni za miłością. Akcja skupia się więc przede wszystkim wokół wątku miłości walecznego Orlanda do pięknej Angeliki oraz miłości Rug-gera do Bradamanty. Orland szaleństwem przypłaca zawód miłosny, tak iż rozumu, który postradał, szukać trzeba aż na księżycu, wielkim lamusie rzeczy zagubionych na ziemi. Nie może się wyrzec A. pokłonu przed tronem swych mecenasów i sławi w Orlandzie bajeczny początek domu Estów. Dygresje i wstępne strofy o charakterze refleksyjnym, wtrącane jakby od niechcenia, nie roszczą sobie pretensji do roli filozoficznego komentarza, ale pełnią w poemacie funkcje intermezza. Przeplatając równoległe pasma opowieści, zatrzymując znienacka jeden jej nurt, by wprawić w ruch drugi, od napięć dramatycznych przechodzi A. do sytuacji komediowych, stosuje grę kontrastów, wprowadza przemyślnie kontrapunkt i osiąga estetyczną równowagę, która rzadko w takiej pełni była u-działem największych nawet artystów Odrodzenia. Na dzieło swoje, w którym dogasają odblaski legendarnie wspaniałej przeszłości, spogląda A. z uśmiechem ironii kryjącym jednak przywiązanie i żal za minioną epoką. Świadomość władzy artysty nad tworzonym przez siebie światem wyobraźni, podległym tylko nakazom piękna, swobodne kształtowanie własnej wizji poetyckiej aż do igrania jej elementami - to renesansowe Credo A. Jego poemat 19 BACCHELLI zarówno pod względem formalnym, jak i treściowym stanowi najpełniejszy wyraz włoskiego Renesansu w jego rozkwicie. Na język polski przełożył Orlanda szalonego P. Kochanowski i F. Faleński. M.B. AZEGLIO TAPARELLI Massi-mo d', 1798-1866, pisarz, artysta-malarz, mąż stanu. Markiz, pochodził ze starej arystokratycznej rodziny osiadłej w Turynie. Studiował w Rzymie malarstwo, wiele podróżował. Był znanym i cenionym malarzem scen historycznych i pejzażystą, poprzednikiem weryzmu (->Ver-ga) krajobrazowego. Gdy w 1831 przeniósł się do Mediolanu, poznał -> Manzoniego i ożenił się z jego córką Giulią. W tych latach pracując nad obrazem Wyzwanie w Barletcie (którego tematykę zaczerpnął z autentycznego faktu: 13 II 1503 r. 13 Włochów pokonało w pojedynku 13 Francuzów walcząc o honor znieważonego kolegi) powziął myśl opisania tego wydarzenia. Tak powstała powieść Hektor Fieramosca albo Wyzwanie w Barletcie (Ettore Fieramosca o Disfida di Barletta, 1833), której celem - podobnie jak Narzeczonych Manzoniego - było rozbudzenie ducha patriotyzmu. Podobny cel przyświecał autorowi przy pisaniu drugiej powieści historycznej, Niccoló de' Lapi (Niccoló de' Lapi, 1841). Następne lata życia A. wypełniała działalność polityczna. Był zwolennikiem monarchii konstytucyjnej; brał czynny udział w walkach wyzwoleńczych w 1848, następnie pełnił funkcje szefa rządu piemonckiego i ministra spraw zagranicznych. Był ambasadorem w Paryżu i Londynie. W 1863 rozpoczął publikację swej autobiografii I miei ricordi (Moje wspomnienia), cennej jako dokument historyczny; niestety, nie zdołał jej dokończyć. W 1872 opublikowano jego Scritti politici e lette-rari (Pisma polityczne i eseje literackie). W.P. BACCHELLI Riccardo, ur. 1891, powieściopisarz, poeta, dramaturg i krytyk. ,Ur. w Bolonii, gdzie był uczniem -> Pascolego, należał wraz z -i- Cardarellim do kręgu rzymskiej "La Ronda" (-- Cardarelli). B. celuje przede wszystkim w tematyce historycznej. Wśród wielu powieści historycznych B. wyróżnia się szczególnie powieść cykliczna Jl mulino del Po (1938-1940, Młyn nad Padem), w której autor przebiega cały wiek dziejów włoskich - od napoleońskiej Berezyny po walki I wojny światowej - ukazując je poprzez historię trzech pokoleń młynarzy znad Padu. Umiejętność tworzenia przekonywających, wyrazistych postaci idzie tu w parze ze skłonnością do osobistych dygresji. Eksperymenty społeczne teoretyka anar-chizmu Bakunina we Włoszech znalazły odbicie w U diayolo al Pontelungo (1927, Diabeł w Pontelungo). J trę schiavi di Giulio Cesare (1958, Trzej niewolnicy Juliusza Cezara) to przenikliwa analiza polityczno--psychologiczna krytycznego momentu w dziejach Rzymu. W powieści II rabdomante (1935, 6ALDINI 20 Różdżkarz) przedstawia B. z humorem środowisko prowincjonalnego miasteczka. B. sięga również po tematy religijne, jak w Lo sguardo di Gesu (1948, Spojrzenie Jezusa). Jest również autorem kilku zbiorów poetyc-.kich, dramatów, jak np. Amieto ((1919, Hamlet), L'alba dęli' ulti- •ma sera (Świt ostatniego wieczoru), szkiców krytycznych i studiów historycznych. M.B. BALDINI Antonio, 1889-1962, pisarz, krytyk, dziennikarz. Rodem z Rzymu, ranny i odznaczony w I wojnie światowej, był -w l. 1920-1922 alianckim komisarzem na Górnym Śląsku. "Wraz z ->- Cardarellim, ->• Bac-chellim i in. należał do gru-yy "La Ronda" (-> Cardarelli). "Przez szereg lat redagował ^,Nuova Antologia", czasopismo •o długiej tradycji i uznanej po- •wadze, poświęcone zagadnie- -niom filozoficznym, naukowym, literackim i artystycznym. Wysoko ceniony .przez znawców prozaik, smakosz życiowy i literacki, B. - wyzyskując z umiarem motywy autobiograficzne - przepuszcza obrazy widzianych :miejsc i postaci poprzez filtr finezyjnego humoru. Dowcipnie, z wrażliwością czujną, chociaż zachowującą dystans lekkiej ironii, uchwycić umie B. czy to atmosferę Paryża w La vecchia .del Bal Bullier (1934, Starucha ;z Bal Bullier), czy urok malowniczych zakątków własnego kraju w Italia di Bonincontro (1940, Włochy miłych spotkań), czy wdzięk całej galerii sylwetek kobiecych w La dolce calamita (1929, Słodki magnes; opubl. w 1940 pt. Beato fra le donnę - Błogosławiony między niewiastami). 'Te same zalety pióra przejawił w szkicach krytycznych o bliskim sobie poecie, -r Arioście, o pisarzach XIX w. A współczesnych. M.B. BANDELLO Matteo, 1485 Cas-telnuovo Scriyia (Piemont) - ok. 1561 Agen (Francja), nowelista i poeta. Po ukończeniu studiów w Padwie przywdział habit dominikański. Odbył liczne podróże po Włoszech ze swym stryjem, generałem zakonu. Po jego śmierci osiadł w klasztorze w Mediolanie, lecz wkrótce przeszedł na służbę dworską, brał udział w wojnie francusko-hiszpańskłej i jako wygnaniec tułał się po rozmaitych dworach. W wędrówkach tych zetknął się m. in. z -> Ma-chiavellim, przebywał na dworze Gonzagów, wstąpił na służby do Cesarego Fregosa, namiestnika króla francuskiego Franciszka I, a po śmierci Fregosa udał się, z wdową po nim, do Francji. Mianowany przez króla francuskiego biskupem Agen, oddany pracom literackim, pozostał tam B. do śmierci. Napisał Canti XI delie lodi delia signora Lucrezia Gonzaga (1536- -1538, Pieśni pochwalne na cześć pani Lukrecji Gonzaga), poezje okolicznościowe Le trę Parche (1531, Trzy Parki), bez większej wartości artystycznej. Lepszy jest pokaźny zbiór liryczny Canzoniere (1544, Pieśni). Głównym dziełem B. są Novelle (Nowele), w liczbie 214. Pisane w rozmaitych okresach życia, dzielą się na 4 części, z których 3 zostały opubl. w 1554, czwarta, pośmiertnie, w 1573. B. nie ujął swoich nowel w tradycyjne już, bokacjuszowskie "ramy" (->-Boc-caccio), poprzedził je natomiast listami dedykacyjnymi pod adresem znakomitych osobistości. Określał w nich genezę opowieści i zarysowywał ciekawe tło obyczajowe, zarówno włoskie, jak i francuskie. Tematykę swych nowel czerpał pisarz z rozmaitych źródeł: z anegdot i faktów historycznych starożytności i średniowiecza, z wyda- 21 BABETTt rżeń współczesnych, których bywał świadkiem, z tradycyjnych motywów nowelistycznych czy z innych XVI-wiecznych utworów (jak np. opowiadanie o Ro-meu i Julii z noweli współczesnego mu L. Da Porto). Proza B., zrywając z tradycyjną nowelą Boccaccia, nie przywiązywała szczególnej wagi do walorów stylu czy analizy psychologicznej, przedstawiała żywo, z dużym znawstwem świata i ludzkich namiętności, przygody zabawne i frywolne, niekiedy tragiczne, i kierowała nowelę włoską na tory nowego, śmielszego realizmu. Wątki tematyczne B. wykorzystywali pisarze tej miary co Lope de Vega, Cervantes, Shakespeare, J. Web-ster, J. Byron. B. jest po Boccac-ciu największym nowelistą dawnej literatury włoskie j. Na język polski nowele B. tłumaczył J. Werner. M.B. BANDI Giuseppe -<- ABBA BARBI Michele, 1867-1941, historyk literatury, filolog. Kończył studia nauczycielskie w Pizie. Zatrudniony był początkowo w szkolnictwie średnim, potem jako bibliotekarz w Bibliotece Narodowej we Florencji. Profesor literatury włoskiej kolejno na uniwersytetach w Pizie, Messynie i Florencji, członek Akademii delia Crusca (->• Grazzini) i dei Lincei (-• Delia Porta), przez kilkadziesiąt lat kierował pracami Societa Dan-tesca Italiana (Włoskiego Towarzystwa Dantejskiego). Najwybitniejszy bodaj dantolog włoski naszego stulecia, poświęcił wielkiemu poecie szereg prac: Probierni di critica dantesca (zbiór studiów, t. I wyd. 1934, t. II wyd. 1941, t. III, pt. Probierni fondamentali per un nuovo commento delia "Divina Com-media", wyd. pośm. 1955); zarys monograficzny Dante (Dante. Vita, Operę, Fortuna), Con Dante e coi suoi interpreti (1941, Dante i jego komentatorzy), Studi sul "Canzoniere" di Dante (1915, Studia nad Camoniere Dantego). Opracował wyd. krytyczne Życia nowego (1907). Od 1920 do śmierci wydawał periodyk "Studi Danteschi", a w 1921 opublikował pod auspicjami Societa Dantesca podstawowe wydanie dzieł zebranych Dantego (II wyd. 1960). Wielkie zasługi położył też B. w dziedzinie badań nad włoską poezją ludową, wydając m. in. cenną pracę Poesźa popolare italiana (1939, Włoska poezja ludowa). Pisał ponadto o ->-Manzonim, ->Sac-chettim, -» Boccacciu, -'- Foscolo i in. K.Z. BARETTI Giuseppe (pseud. Ari-starco Scannabue), 1719-1789, krytyk, filolog i poeta. Obdarzony temperamentem wybuchowym i żyłką polemiczną, prostolinijny i bezkompromisowy, nie mógł znaleźć dla siebie miejsca ani pracy w kraju. Wyjechał więc do Anglii (1751), gdzie koła literackie przyjęły go przychylnie. Zarabiał na życie udzielaniem lekcji języka włoskiego, pracą nad podręcznikami dla cudzoziemców, wydał też Dictionary of the En-glish and Italian Languages (1760, Słownik angielsko-włos-ki), dzisiaj jeszcze miarodajny. Podczas kilkuletniego pobytu w kraju ojczystym (1760-1766) rozwinął ożywioną działalność literacką. Przebywał w Turynie, Mediolanie i Wenecji, gdzie bezskutecznie starał się o uchylenie przez cenzurę zakazu wydania swych ciekawych Lettere familiari ai suoi trę fratelli Fi-lippo, Giovanni, Amedeo (Listy do trzech braci: Filippa, Gio-yanniego, Amedea; ukazały się tylko 2 t.: 1762-1763). Jest to BABRILI 22 rodzaj reportażu z podróży po Hiszpanii, Anglii i Francji. W 1763 rozpoczął wydawanie czasopisma krytycznego "Frusta Letteraria", zlikwidowanego zresztą po 33 numerach. Wielką zasługą B. było stworzenie śmiałej, niezależnej krytyki literackiej, zwalczającej akademicki pedantyzm, jałową erudycję i zmanierowanie literatury włoskiej tego okresu. Doznawszy i tym razem porażki, powrócił do Anglii i pozostał tam do śmierci. Nie porzucając działalności pisarskiej, bronił swego kraju przed zarzutami cudzoziemskich turystów w publikacji w języku angielskim Ań account of the manners and customs of Italy (1768-1769, O zwyczajach i obyczajach Italii). Wydał po francusku cenną pracę Discours sur Shakespeare et Monsieur de Yoltaire (1777, Rozprawa o Szekspirze i Wolte-rze), a także Dictionary Spanish and English (1778, Słownik hisz-pańsko-angielski). Był niezmordowanym propagatorem i obrońcą kultury włoskiej za granicą oraz świetnym polemistą. M.B. BARRILI Anton Giulio -i-ABBA BASILE Giambattista, 1575- -1632, pisarz. Ur. w Neapolu, w młodości służył w szeregach wojsk weneckich, później przebywał na dworze Gonzagów w Mantui, gdzie uzyskał tytuł hrabiego, a po powrocie na Południe sprawował rządy w różnych prowincjach. Liczne utwory B. w języku literackim, wierszem i prozą, nie wzniosły się nad przeciętność barokowej mody. Oryginalny talent objawił B. dopiero w Lo cunto de li cunti (Zbiór opowiastek), pisanym w gwarze Neapolu, a ogłoszonym po śmierci autora (1634- -1636) pod przejrzystym, na anagramie opartym, pseudonimem: Gian Alesio Abbattutis. W jednym z późniejszych wydań zbiór otrzymał podtytuł Pentamerone (Pentameron), nawiązujący do tradycyjnych ram zbiorów nowel wschodnich. Opowieść ramową - w którą B. wplótł 50 nowel-baśni - stanowi tu historia miłości królewny Zozy do pogrążonego w letargu księcia Taddeo. Baśnie te opowiada przez 5 dni 10 starych kobiet. Czerpiąc z różnych źródeł, wspomagany znajomością folkloru i psychiki ludowej, B. wkracza w świat pełen cudów, wróżek i czarodziejów, wiedźm, królów, księżniczek i śmiesznych prostaków, zaklętych zwierząt i roślin. Wyobraźnia magiczna stwarza oczyszczony z brudów rzeczywistości krąg, w którym splatają się sprawy smutne i radosne, trwa jednak wiara w dobroć i sprawiedliwość. Barokowa brawura słowa, fantazja upajająca się hiperbolami przeobraża proporcje życia powszedniego. Każda z baśni jest ilustracją zamykającego ją przysłowia, np.: "Niech Bóg cię strzeże przed zubożałym bogaczem i żebrakiem, który się wybił.", "Kto pluje w niebo, temu ślina spadnie na twarz." W tym świecie zaczarowanym, pod powierzchnią cudowności, żyje jednak cały ówczesny Neapol - jego zgiełk, obyczaje, śpiewy i zabawy, nieokiełznany w obrazowości język ludu, werwa, humor i ironia. Z Pentame-ronu czerpali tematykę do swych baśni (np. Miłość do trzech pomarańczy. Kot w butach, Śpiąca królewna) lub tłumaczyli go tacy pisarze jak -> Gozzi C., K. Wieland, bracia J. i W. Grimm, Ch. Perrault. W 1925 - Croce przełożył Pentameron, który stał się trudny do zrozumienia przez swój ar-chaizowany dialekt neapolitań-ski, na język włoski. M.B. 23 BASSANI BASSANI Giorgio, ur. 1916, po-wieściopisarz i poeta. W okresie faszyzmu przebywał w Ferra-rze, był uczestnikiem ruchu oporu, a w 1943 został uwięziony przez władze faszystowskie. Po wojnie przeniósł się do Rzymu, gdzie współpracuje z wieloma czasopismami literackimi; jest także redaktorem periodyku literackiego o zasięgu międzynarodowym "Botteghe Oscure" oraz wykładowcą w Akademii Teatralnej. Twórczość literacką rozpoczął B. zbiorem opowiadań i wierszy Una cittd in pianura (Miasto na równinie), opubl. w 1940 ze względu na żydowskie pochodzenie pod pseudonimem Giacomo Marchi. Pozostałe utwory poetyckie i powieściowe ukazały się już po wojnie. Od 1953 porzucił B. poezję dla powieści, dzięki którym uzyskał rozgłos oraz szereg nagród literackich. Począwszy od pierwszych opowiadań ze zbioru La passeggiata prima di cena (1953, Przechadzka przed kolacją) B. konsekwentnie zajmuje się środowiskiem żydowskim Ferrary w okresie faszyzmu, a w szczególności po ogłoszeniu ustaw rasistowskich, które zresztą nie w pełni wprowadzone zostały w życie. Rozczarowania, niemożliwość przerzucenia pomostu między ludnością pochodzenia żydowskiego a Włochami z Ferrary, pomimo że w tym kraju idee antysemityzmu były raczej obce, utrudniały B. stworzenie jakiegoś konstruktywnego społecznego programu i realizację haseł lewicy, ku której ciąży. Stąd samotność i izolacja postaci jego utworów. Geo Josz z Una lapide in via Mazzini (1953, Tablica pamiątkowa z ulicy Mazziniego), jedyny z pozostałych przy życiu Żydów deportowanych do Niemiec, nie znajduje po powrocie do Włoch kontaktu ze społeczeństwem Ferrary i przebywa w dalszym ciągu na "wewnętrznym" wygnaniu. Podobnie bohater z Gli ultimi anni di Clelia Trotti (1955, Ostatnie lata Cielił Trotti) przekonawszy się po wojnie, że nic nie jest w stanie zmienić stosunku społeczeństwa Ferrary do ludzi jego pochodzenia, wyjeżdża do Ameryki. Te same problemy porusza autor w pozostałych utworach należących do zbioru Cinąue storze ferra-resi (1956, Pięć opowiadań z Ferrary) i w powieści Gli occhia-li d' oro (1958, Złote okulary). Najpełniejszym wyrazem twórczości B. jest opubl. w 1962 powieść Ogród rodziny Finzi-Con-tinich (II giardino dei Finzi--Contini), której pierwsze strony zostały napisane jeszcze w 1941-1942. B. w sposób niezwykle sugestywny opisał dzieje rodziny żydowskiej z Ferrary, która żyje w arystokratycznym odosobnieniu swego domu otoczonego wspaniałym ogrodem, tworząc świat własny, zamknięty; rozsadzają go dopiero ustawy rasistowskie, zbliżając Finzi-Continich do innych członków gminy żydowskiej i prowadząc ich ku nieuniknionej zagładzie. Urok tej powieści, jak i innych utworów B" które pozostają w orbicie tradycyjnej powieści psychologicznej, polega na refleksyjnym, a zarazem lirycznym opisie przedstawianych wydarzeń. Od tych problemów B. odchodzi w powieści Dietro la porta (1964, Za drzwiami), będącej swoistym prologiem do Ogrodu. Faszyzm i żydowskie pochodzenie narratora nie mają właściwie żadnego wpływu na kształtowanie się stosunków między młodzieżą szkoły średniej, w środowisku której toczy się akcja utworu. B. ukazuje nam Luciana, bohatera książki, w trudnym okresie dojrzewania, a z innymi BECCARIA protogonistami książek B. łączy go jakaś nieokreśloność charakteru, enigmatyczność, ryzyko poznania całej prawdy o życiu. Na język polski Ogród rodziny Finzi-Continich przełożyła B. Sieroszewska. J.H. BECCARIA Cesare, 1738-1794, publicysta. Arystokratycznego pochodzenia, odbył solidne studia prawnicze i ekonomiczne, zostając z biegiem czasu wyższym urzędnikiem austriackiej administracji w Mediolanie. Związany był z -> Verri P. i jego pismem "II Caffe". -Silny wpływ wywarli na niego francuscy filozofowie XVIII w. Jego traktat O przestępstwach i karach (Dei delitti e delie pene, 1764), uważany za najgłośniejszy utwór włoskiego Oświecenia, w sugestywny sposób zaleca daleko idące zmiany w zakresie sądownictwa. Koncepcje B. wypływają z właściwej myślicielom tej epoki troski o użyteczność praktyczną. Dlatego potępia on karę śmierci jako przynoszącą społeczeństwu więcej szkody niż korzyści; dlatego wypowiada się zdecydowanie przeciwko torturom, które prowadzą niechybnie do "uniewinniania krzepkich zbrodniarzy i skazywania niewinnych o wątłej budowie"; dlatego wreszcie, jego zdaniem, kary muszą być stosunkowo łagodne, lecz przestępcom nie wolno w żadnym wypadku ich uniknąć. Znamienne jest przy tym dla B. głębokie poszanowanie dla istoty ludzkiej, które każe mu namiętnie domagać się zniesienia wszelkich barbarzyńskich praktyk ówczesnego sądownictwa i wprowadzenia na ich miejsce metod mających na celu wyłącznie ochronę społeczeństwa. Rozprawa B. odbiła się szerokim echem we Włoszech i poza ich granicami; bardzo 24 przychylnie odnieśli się do niej francuscy Encyklopedyści. Zalecana przez B. reforma postępowania karnego wprowadzona została częściowo w życie przez szereg rządów europejskich u schyłku XVIII w. Polski przekład traktatu O przestępstwach ukazał się wkrótce po jego publikacji we Włoszech (1772).- K.Z. BELCARI Feo, 1410-1484, prozaik i poeta religijny. Pochodził ze środowiska zamożnych tkaczy florenckich. Zaprzyjaźniony z rodziną Medyceuszy, pełnił we Florencji zaszczytne urzędy. Pisał prozą w języku włoskim traktaty ascetyczne, listy, utwory hagiograficzne; wśród tych ostatnich szczególną wartość posiada La vita del beato Gio-vanni Colombini (Życie błogosławionego Jana Colombini). W formie wierszowanej pozostawił Rime (Wiersze), laudy (przystosowując do nich często melodie świeckich pieśni ludowych) oraz utwory dramatyczne o treści religijnej jak np.: S. Giovanni nel Deserto (Św. Jan na pustyni), Abramo e Isacco (Abraham i Izaak). Jest B. jednym z pierwszych autorów misteriów wierszowanych, tzw. sa-cre rappresentazioni; twórczość jego przyczyniła się do rozwoju włoskich form dramatycznych. Przełożył na język włoski z łaciny zbiór żywotów świętych pt. Prcróo spiritusie (Łąka duchowna). Utwory B. cechuje prostota i naiwność oraz silna doza realizmu; żar uczuć religijnych nie przybiera u niego tonów mistycznych. Jest jednym z najbardziej utalentowanych poetów literatury religijnej swoich czasów. H.M. BELLI Gioacchino Giuseppe, 1791 -1863, poeta. Pochodził z rodziny urzędniczej. Ciężkie prze- 25 BELLONC1 życia z okresu dzieciństwa (wypadki polityczne, trudna sytuacja finansowa rodziny, twardy charakter ojca) wpłynęły na ukształtowanie jego osobowości •twórczej. Był urzędnikiem, potem prywatnym sekretarzem. Bezbarwne są wiersze B. w języku literackim, noszące piętno akademickiej retoryki. Poetą niepospolitym okazał się natomiast w sonetach pisanych ludową gwarą mieszkańców rzymskiego Zatybrza, tzw. romanesco, zgodnie z tradycją realistyczno- -satyrycznej odmiany sonetu w poezji włoskiej. Powstałe w l. 1830-1847, zapisywane gdzie i kiedy popadło, urosły w ogromny zbiór 2000 czterna-stowierszy. Zwarte, lubujące się w dramatycznej elipsie dialogi lub monologi, wypowiadane przez postaci z ulicy, obywają się bez widomego pośrednictwa autora, bez wstępów i opisów. Określonym w przedmowie celem poety było wzniesienie pomnika obyczajom i językowi ludu rzymskiego jego czasów. Obraz rzymskiej powszedniości uchwycić zdołał B. w chwili zmierzchu państwa kościelnego. Wszystkie warstwy społeczne, od żebraków, poprzez mieszczaństwo aż po kardynałów i papieża, znalazły się w tej "ludzkiej komedii" odchodzącego w przeszłość Rzymu. Obok współczucia dla biedoty, przedziwnie łączącej energię z lenistwem i zawsze zachowującej swoistą dumę, miejsca niemało w dziele B. zajmuje satyra zwrócona zwłaszcza przeciwko dostojnikom Kościoła. Współczucie nie wyklucza u B. obiektywizmu i dystansu, z jakim stworzył swój "pomnik" społeczeństwa rzymskiego. Obiektywizm ten ma osłonić niepokój l gorycz człowieka samotnego, łagodzić stagnację i nędzę ludu, który z rezygnacją przyjmuje swój zły los. Nie ma natomiast u B., poza nielicznymi wyjątkami, akcentów buntu, zrywu do intelektualnej i politycznej odnowy, którym przesycone są wiersze współczesnego mu ->• Porty. Na starość, gdy dawny liberał-patrłota po 1849 stał się lękliwym reakcjonistą, postanowił B. zniszczyć swe sonety: na szczęście jednak woli jego nie spełniono. Wydano je w obszernym, chociaż niepełnym jeszcze zbiorze pt. Sonetti ro-maneschi (Sonety w gwarze rzymskiej) dopiero po śmierci autora w l. 1865-1866. Dziś uważa się B. nie tylko za ciekawego przedstawiciela tak różnorodnej literatury gwarowej Italii, ale za poetę o znaczeniu ogólnowłoskim. M.B. BELLONO! Maria, ur. 1902, powieściopisarka. Współpracuje z. "czasopismami i dziennikami. Debiutowała książką Lukrecja Borgia. Jej życie i czasy (Lu-crezia Borgia, la sua vita e i suoi tempi, 1939). Dzieło jest wynikiem mozolnych poszukiwań archiwalnych, dzięki którym życie i klimat epoki zostały doskonale odtworzone. B. pozostaje wierna swojej metodzie prezentacji tematów znanych z historii, o czym świadczą jej dalsze powieści: Sekrety rodu Gonzagów (I segreti dei Gonza-ga, 1947) oraz Milano Yiscontea (1956, Mediolan Viscontich). Mimo pozorów nie są to utwory należące do zbeletryzowanej historii ani do powieści historycznej. Atmosfera epoki służy pisarce do snucia własnej wizji artystycznej, opartej na psychologicznej indywidualizacji postaci. Nie przeszkadzają temu drobiazgowe szczegóły charakteryzujące epokę i niewątpliwe wartości poznawcze, udokumentowane m. in. załączonymi do książek danymi bibliograficz- BELTRAMELLI 26 nymi i bogatymi indeksami nazwisk. Mężem B. był Goffredo BELLONCI, 1892-1964, krytyk i dziennikarz, badacz współczesnej kultury włoskiej. Znany przede wszystkim z artykułów i esejów publ. na łamach dzienników i czasopism literackich, interesował się twórczością współczesnych pisarzy włoskich i teatrem. Wraz że swą żoną stworzył tętniący życiem salon literacki, gdzie przyznaje się jedną z najpoważniejszych dorocznych nagród literackich, "Premio Strega". W wydaniu książkowym ukazały się takie utwory B. jak: Pagine e idee (1929, Stronice i idee), Introdu-zione alla letteratura d'oggi (1932, Wstęp do literatury współczesnej), L'idee di Roma nell'ope-ra di Carducci (1938, Idee Rzymu w twórczości -> Carduc-ciego), Sette secoli delia novella italiana (1954, Siedem wieków noweli włoskiej), wybór dawnej noweli włoskiej w 2 t. ze wstępem autora. J.H. BELTKAMELLI Antonio, 1879- -1930, pisarz i dziennikarz. Pochodzenia ziemiańskiego, większą część życia, na ogół bardzo aktywnego, spędził w swoich posiadłościach w Romanii. W młodości podróżował wiele; reminiscencje tego okresu widoczne są w II diario di un vian-dante (1907, Dziennik wędrowca), w Attraverso la Svezia (1907, Poprzez Szwecję) i w in. utworach. Wspomnienia I wojny posłużyły mu za temat do Le novelle delia guerra (1918, Nowele z czasów wojny). Był zwolennikiem nacjonalizmu i wielbicielem Mussoliniego, któremu poświęcił biografię, L'uo-mo nuovo (1923, Nowy człowiek). Członek krótkotrwałej Akademii Włoskiej, pasjonujący się polityką i dający temu wyraz - często w formie zjadliwej satyry - w swoich utworach, należał B. do grupy intelektualistów faszystowskich realizujących hasła tworzenia "nowej kultury". Był pisarzem niezwykle płodnym i łatwym, odpowiadającym gustom przeciętnego czytelnika; pisał powieści, nowele, poezje, monografie, opowiadania dla dzieci, artykuły do dzienników. Rodzinna Romania, z którą czuł się związany żywotnymi więzami, jest stale obecna w jego utworach. Idąc śladami ->• Vergi, -> D'Annun-zia, ->• Deleddy, starał się B., nie dorównując jednak tym pisarzom, wprowadzić do literatury folklor tej części Włoch. Z licznych jego dzieł pewne trwałe wartości zachowały powieści G!i uomini rossi (1904, Czerwoni ludzie) oraz II ca.va1.iere Mostar-do (1922, Kawaler Mostardo). Dominującym elementem tych utworów jest satyra polityczna o silnym podkładzie realistycznym, złagodzona przez sentyment, jakim pisarz darzy swoją Romanie i któremu daje wyraz na stronach owianych liryzmem; te różnorodne elementy nie zawsze składają się w utworach B. na harmonijną całość. H.M. BEMBO Piętro, 1470-1547, pisarz. Potomek arystokratycznego rodu weneckiego, zyskał rozległą kulturę, znajomość zarówno antyku, jak literatury włoskiej i prowansalskiej. Umiejętnościami towarzyskimi zabłysnął w Ferrarze, gdzie wzbudził miłość Lukrecji Borgia i zazdrość jej męża, księcia Alfonsa. Wyróżniał się także wśród wytwornych humanistów na dworze w Urbino (stąd rola, jaką -• Ca-stiglione przeznaczył mu w Dworzaninie) oraz w Rzymie, gdzie Leon X poruczył mu funkcję swego sekretarza. Po zgonie papieża powrócił w 1521 w strony rodzinne, poświęcając się stu- 27 BENELLI diom oraz kolekcjonowaniu starożytnych manuskryptów i zabytkowych przedmiotów w swej siedzibie padewskiej i pobliskiej willi "Nonianum". Gdy papież Paweł III mianował go kardynałem, przyjął B. święcenia kapłańskie. ,U schyłku życia osiadł w Rzymie. Nie będąc oryginalną indywidualnością pisarską, odegrał jednak dużą rolę w literaturze włoskiego Odrodzenia. Stał się uosobieniem nawrotu do wielkich klasyków - w poezji do -> Petrarki, w prozie łacińskiej do Cycerona - osiągając wysoki kunszt słowa w starannie gładzonych wierszach 1 okresach. Reprezentował czysty petrarkizm, wolny od madrygałowej kwiecistości piosenkarzy dworskich. Gli Asolani (1505, Rozmowy w Asolo), dzieło B. dedykowane Lukrecji Borgia, to rozważania na temat różnych aspektów miłości, które autor wkłada w usta biesiadników zebranych na uroczystości zaślubin w zamku królowej Cypru w Asolo. Rozmowy w Asolo dały początek rodzajowi literackiemu, który bujnie rozwinął się w literaturze włoskiej XVI w., a mianowicie rozprawom na temat miłości i kobiety, zmierzającym do pogodzenia miłości pojętej jako namiętność 2 wymogami ideałów etycznych. W formie dialogów ujął również B. traktat Prose delia vol-gar lingua (1525, Rozprawy o języku pospolitym), poruszający zagadnienia języka włoskiego Dantego, -r Petrarki, -r Boccaccia, ujęty w reguły, powinien, wg B., zająć w literaturze należne mu miejsce, równorzędne z łaciną. Po łacinie na zamówienie Republiki Weneckiej spisał B. jej dzieje na przełomie XV i XVI w. Korespondencja miłosna B. z Marią Savorgnan (1500-1501) jest ciekawym dokumentem biograficznym i obyczajowym. M.B. BENELLI Sem, 1877-1949, dramaturg i poeta. Debiutował jako dziennikarz, próbując równocześnie takich zawodów, jak pracownik księgarni czy dyrektor fabryki mebli. Brał żywy udział zarówno w życiu intelektualnym, jak politycznym Włoch. Militarysta, marzący o wielkości politycznej swego kraju, ranny i odznaczony w I wojnie światowej, agitował za wcieleniem Fiume (dziś: Rijeka) i Dalmacji do Włoch. Walczył w Abi-synii, pozostał jednak w gruncie rzeczy przeciwnikiem faszyzmu i w 1944 uchodzić musiał do Szwajcarii. Był ścisłe związany z teatrem jako autor, reżyser i kierownik trupy. Z licznych utworów teatralnych B. ogromne powodzenie zyskała zaczerpnięta z noweli -> Graz-ziniego (również za granicą, m. in. w Polsce) Uczta szyderców (Cena delie łseffe, 1909), podobnie jak wcześniejsza Mas-chera di Bruto (1908, Maska Brutusa), o Lorenzacciu, będąca próbą wskrzeszenia bujnego życia renesansowej Florencji. Sporo finezji psychologicznej ujawniła komedia Tignola (1908, Mól) o zatopionym w szpargałach bibliofilu, który nagle staje w obliczu gwałtownego uczucia. W sztukach późniejszych (jak L'amore dei trę re, 1910 - Miłość trzech królów, L'orchi-dea, 1938 - Orchidea) B. zamieniał scenę w publicystyczną trybunę lub grzązł w zawiłościach psychologicznych środowiska mieszczańskiego, tracąc względy publiczności. Pozostawił także dwa utwory o charakterze autobiograficznym La mia leggenda (1939, Legenda o mnie) BERCHET 28 i Schiavitu (1945, Niewola), będące interesującymi dokumentami współczesnej mu rzeczywistości. M.B. BERCHET Giovanni, 1783-1851, poeta. Kształcił się w Mediolanie, pracując równocześnie jako urzędnik państwowy. Przyjaciel ->• Manzoniego i -> Pellica, B. dał się poznać jako gorliwy propagator i tłumacz najnowszej literatury światowej, jeden z pierwszych zwolenników romantyzmu, czego wyrazem był opublikowany łącznie z przekładem dwu ballad G. Biirgera artykuł programowy Lettera semiseria di Grisostomo al pro-prio figliolo (1816, List na wpół poważny Chryzostoma do własnego syna), uważany za pierwszy manifest romantyzmu w Italii. Jako działacz niepodległościowy i redaktor zawieszonego przez rząd austriacki liberalnego czasopisma "Conciliatore", B. musiał wyjechać w 1821 za granicę, przebywając kolejno we Francji, Anglii, Belgii. Nie zaprzestał jednak walczyć o sprawę narodową, pisząc pełne osobistego zaangażowania utwory o tematyce patriotyczno-li-rycznej, jak hymn Su, figli d'Italia, su in mmi! (1831, Do broni, synowie Italii!), niewielki poemat I profughi di Parga (1824, Uchodźcy z Parga) oraz szereg ballad i romanc (1822- -1826), z których jedna, Fanta-sie (1829, Fantazje), cieszyła się szczególną popularnością. B. przełożył również zbiór poetycki Yecchie romame spagnuole (1837, Stare romance hiszpańskie). Poezja B., tchnąca miłością ojczyzny, zagrzewająca do czynu, zyskała mu miano "włoskiego Tyrteusza". Była wyrazem uczuć patriotów włoskich, dążących do oswobodzenia ł zjednoczenia kraju. B. powrócił do Italii w 1847, został ministrem lombardzkiego rządu tymczasowego, a następnie posłem do parlamentu. W.P. BEBNAKDINO DA SIENA (św; Bernard ze Sieny; właśc. Ber-nardino degliAlbizzeschi),1380- ' -1444, pisarz, kaznodzieja. Pochodzenia arystokratycznego, posiadał B. wykształcenie z dziedziny teologii, retoryki i prawa. Od 1417 przemierzał Włochy, głównie Toskanię, Umbrię, Lombardię, przemawiając na placach publicznych i w kościołach (zwłaszcza w Sienie i Florencji). B. improwizował swe kazania, opierając się jedynie na krótkich notatkach w języku łacińskim. Teksty kazań przechowały się do naszych czasów dzięki zapiskom słuchaczy (np. 45 kazań wygłoszonych w Sienie). Schemat kazań B. nie odbiega od wzorów scholastyczne-go krasomówstwa religijnego, jednakże B. bliższy jest w nich św. Franciszkowi z Asyżu (->• Francesco d'Assisi) niż uczonym oratorom-teologom. Język B., wolny od kunsztownej erudycji, jest żywy i naturalny, zdolny do plastycznego oddania myśli czy obrazu. Obdarzony niezwykłą siłą sugestii, potrafił B. u-trzymać w napięciu uwagę słuchaczy. Aby ożywić powagę swych wywodów, mówca nie wahał się sięgać do anegdot, baśni i pieśni ludowych o charakterze całkiem świeckim, często realistycznym; niekiedy kazanie przekształcało się w dialog ze słuchaczami. Zasadniczym źródłem inspiracji była dla B. nie tylko wiara w Boga, ale i charakterystyczna dla całego Odrodzenia wiara w twórcze przymioty ludzkiego umysłu. Oprócz działalności kaznodziejskiej wsławił się dziełami miłosierdzia, wprowadzaniem zgody między zwalczającymi się stronnictwami itp. Dwukrotnie 29 BERTO oskarżony o herezję, został u-niewinniony, a w 1450 ogłoszony świętym. Pisał również traktaty teologiczne po łacinie: De chri-stiana religione (1427, O religii chrześcijańskiej). De ewangelio aeterno (1428, O Ewangelii wiecznej) i in. HM. BĘBNI Francesco, 1497 lub 1498-1535, poeta. Pochodząc ze zubożałej, szlacheckiej rodziny, pozostawał w służbie rzymskich dostojników Kościoła, następnie zaś Medyceuszów, a w 1533 został mianowany kanonikiem. Wplątany w intrygi, umarł, prawdopodobnie otruty. Kontynuując tradycję toskańskiej burleski (->• Burchiello), B. u-prawiał poezję satyryczno-hu-morystyczną, najchętniej w formie wydłużonego sonetu (zw. sonetem "z ogonem") i wiersza pisanego tercyną, zw. capitolo. Capitoli B., w liczbie ok. 30, zyskały mu miano twórcy burleski tercyną i wielką popularność dzięki zręcznym konceptom, żywości narracji, a przede wszystkim dzięki zaskakującemu doborowi tematów, jak pochwała zarazy, chwastów, nędznej izby itp. Z upodobaniem puszczał B. w obieg parodie, bawił się grą słów, szermował paradoksem, stając się jednym z wybitnych protoplastów literatury groteski i absurdu. Wyznawca swobody twórczej, przedrzeźniał - głównie w sonetach - zarówno frazeologię modnego petrarkizmu (->- Pe-trarca), jak pedantyzm filozofów przysięgających na Arystotelesa. Nie stronił od polemiki, stać go było na zjadliwy sarkazm w stosunku do współcześnie żyjących osobistości, jak -^•Aretino czy członkowie papieskiego dworu. Od niego też wziął nazwę rodzaj literacki: poesia bernesca. W Dialogo con-tro i poeti (1527, Dialog przeciwko poetom) poruszał zagadnienia stylu. Jego przeróbka Or-landa zakochanego -> Boiarda, usuwająca z tekstu nieflorenc-kie cechy języka i będąca w pewnej mierze parodią poematu, na wiele lat przesłoniła oryginał. M.B. BERTO Giuseppe, ur. 1914, po-wieściopisarz i nowelista. Syn drobnego kupca, był jedynym z pięciorga dzieci, które mogło ukończyć szkołę średnią. Wstąpił do wojska w okresie faszyzmu, aby z żołdu opłacić studia uniwersyteckie. Brał udział w wojnie abisyńskiej. Podczas II wojny walczył w Afryce; wzięty do niewoli przebywał lako jeniec w Teksasie. W obozie jenieckim B., który jak sam przyznaje, nie myślał o karierze pisarza, zaczął pisać, żeby wypełnić wolny czas. Wzorem stała się dla niego literatura amerykańska. Wracając do Włoch, przywiózł ze sobą B. manuskrypty dwóch pierwszych powieści. Tematyka jego utworów związana jest głównie z II wojną światową. W 1946 opublikował B. swoją pierwszą książkę II cielo e rosso (Niebo jest czerwone). Przedstawia w niej obraz wojny - nie jako jej uczestnik i obserwator, lecz jako historię widzianą oczyma dzieci. Charakterystyczne dla tego utworu jest stworzenie typu ulicznika, tzw. sciuscźct, upamiętnionego później w filmach. B. ukazał w Niebie w sposób przejmujący skutki, jakie wojna wywarła na psychikę dorastających chłopców. Druga powieść B., również o tematyce wojennej, to Le operę di Dio (1948, Dzieła Boga), która rozgrywa się w środowisku chłopskim. W 1951 wydał B. powieść II brigante (Bandyta) - historię o romantycznym bandycie, zbuntowanym wobec władzy i broniącym słabych oraz BETTI biednych. Do problemu wojny powrócił pisarz w powieści-dzienniku Guerra in camicia nera (1955, Wojna w czarnej koszuli), która stanowi swego rodzaju rozrachunek z przeszłością. Początkowa wiara w słuszność sprawy, o którą walczył, przeszła u B. w rozczarowanie: okazało się, że człowiek prze-' staje być wartością wobec tendencji ludobójczych, przekreślających wszelkie prawa ludzkie. Osobiste przekonania, które każą nam opowiedzieć się po czyjejś stronie, tracą, zdaniem B., na wartości w obliczu ryzyka wojny. W 1964, po wieloletnim milczeniu, ogłosił B. U male oscuro (Skryte zło), historię cierpień człowieka, opanowanego obsesją, która ma źródło w nienawiści do ojca. Styl B., zwłaszcza w jego pierwszych utworach, jest prosty, przejrzysty, szorstki; wykazuje wyraźne filiacje z literaturą amerykańską. Autor nie pozostaje też obojętny na psychoanalizę oraz nowe tendencje językowe, reprezentowane przez ->• Pasoli-niego i ->• Gaddę, co widoczne jest m. in. w powieści La cosa buffa (1967, Śmieszna rzecz). J.H. BETTI Ugo, 1892-1953, dramaturg, poeta, nowelista. Brał u-dział w I wojnie światowej. Przebywając w niewoli austriackiej napisał swoje pierwsze wiersze. Z zawodu prawnik, przez wiele lat pełnił B. funkcje sędziego. Wywarło to bardzo silny wpływ na jego twórczość, której centralnym problemem jest zagadnienie sprawiedliwości i odpowiedzialności. B., pozostający pod wpływem twórczości ->• Pirandella, jest autorem kilku tomów wierszy lirycznych i opowiadań prozą, lecz powodzenie zyskał - także poza Włochami- przede wszystkim twórczością sceniczną. Naj- 30 bardziej sugestywne z jego dramatów (jest ich ok. 30) wprowadzają w posępny świat namiętności, ukazują tragizm życia i bezużyteczność ludzkich wysiłków w dążeniu do urzeczywistnienia ideałów. Poszukiwanie winnych oraz przyczyn i sensu zła zatacza w tym świecie krąg coraz szerszy i staje się wreszcie procesem całej ludzkości, aby zakończyć się stwierdzeniem, że nie można w sposób zdecydowany ustalić czyjejś winy. Pozostaje więc jedynie litość dla ludzi uginających się pod tym samym jarzmem. Spośród dramatów B. wyróżniają się: Frana allo scala Nord (1936, Katastrofa przy budowie dworca północnego), Vento notturno (1945, Nocny wiatr), Corruzione al Palazzo di Giustizia (1949, Trąd w Pałacu Sprawiedliwości), Delitto all' isola delie capre (1950, Zbrodnia na Wyspie Kóz). B. próbował różnych form - od dramatu mieszczańskiego do surrealistycznego, chętnie posługiwał się symbolem i dialogiem aluzyjnym, ciekawszy jednak był w ukazywaniu psychologicznych konfliktów niż w filozoficznych konkluzjach. W o-statnich utworach B. pojawiły się akcenty religijnego optymizmu. M.B. BIBBIENA (właśc. Bernardo Dovizi), 1470-1520, komediopisarz, epistolograf. Jako młody człowiek wstąpił w służbę flo-renckich Medyceuszy, którzy powierzali mu ważne misje dyplomatyczne. Po wygnaniu Medyceuszy z Florencji w 1494 przebywał B. przez pewien czas w Rzymie w charakterze sekretarza kardynała Gioyanniego de' Medici; następnie udał się do Urbino i prowadził ożywioną działalność dyplomatyczną, aby przywrócić swym protektorom 31 BO władzę nad Florencją. Po osiągnięciu tego celu przyczynił się walnie do wyboru na papieża kardynała Gkwanniego de' Medici (Leon X), który mianował go kardynałem. B. inspirował odtąd politykę papiestwa. Był protektorem artystów, przyjacielem Rafaela. W 1515 zawarty został za jego sprawą sojusz między papieżem a cesarzem Maksymilianem. W 1518 wyjechał do Francji w celu zorganizowania krucjaty przeciwko Turkom. Umarł wkrótce po DO-wrocie do Rzymu. B. jest autorem jednego tylko utworu - udanej komedii Calandria (5 aktów prozą), wyst. po raz pierwszy przez teatr dworski w Urbino w 1513. Zgodnie z tradycją klasyczną,, tytuł sztuki pochodzi od imienia głównego bohatera, głupkowatego Calandra. Źródeł jej szukać należy w Braciach Plauta oraz u --Boccaccia (nowela o Calandrinie, Dekameron). Intryga sztuki oparta jest na łudzącym podobieństwie bliźniąt różnej płci, Santiiii i Lidia, które zamieniają się ubraniem. Przebrany za kobietę Lidio w drodze do ukochanej Fulvii spotyka jej podstarzałego męża Calandra, który zaczyna się doń zalecać. Lidio nie może więc dotrzeć do swej ukochanej, która wyrusza na jego poszukiwanie. Wynika stąd szereg komicznych sytuacji, okraszonych dowcipami, nadającymi akcji wart-kości i życia. Intrygę prowadzi sprytny sługa Fessenio, wspomagający kochanków przeciwko staremu mężowi, którego udaje się im w końcu wykpić. Sztukę cechuje niepohamowana wesołość i wielka swoboda języka. Postacie nakreślone są nadzwyczaj żywo, a kwestie ich często oddają rzeczywistość dnia codziennego. Obszerna korespondencja B. odznacza się niepoślednimi walorami literackimi i stanowi cenne źródło informacji o ludziach i wydarzeniach jego czasów. K.Z. BO Carlo, ur. 1911, krytyk i tłumacz, rektor i wykładowca literatury francuskiej na uniwersytecie w Urbino. W okresie międzywojennym' współpracował z katolickim czasopismem "II Frontespizio", w którym opublikował esej uważany w pewnym sensie za manifest herme-tyzmu Letteratura e vita (Literatura i życie). Po wojnie publikuje B. eseje i recenzje w wielu czołowych czasopismach literacko-społecznych, m. in. w "Letteratura", "II Politecni-co", "Paragone". Uważany jest za współtwórcę metody kry-tyczno-literackiej, zw. hermetyczną. Polega ona przede wszystkim na badaniu samego tekstu, na jego emocjonalnym "przeżyciu" bez uwzględnienia zagadnień historyczno-literac-kich i filologicznych. Stąd pisma B. przypominają poniekąd prozę o charakterze lirycznym. Z czasem B. pogłębił swoją metodę interpretacji o badania filologiczne tekstu, jego uwarunkowanie rozwojem osobowości twórcy. Opublikował on szereg prac krytycznych z literatury francuskiej, włoskiej i hiszpańskiej, m. in. Jacąues Riviere, 1935, La poesia di Juan Ramón (1941, Poezja Juana Ramón), Bontempelli, 1943, Bilancio del surrealismo (Bilans surrealizmu), Mallarme, 1945, Inchiesta sul neorealismo (1951, Ankieta na temat neorealizmu). Realia e pensiero di Corrado Alvaro (1958, Rzeczywistość i poglądy Corrada Alvaro), opracował kilka antologii poezji włoskiej, francuskiej, murzyńskiej, a także tłumaczył na język włoski utwory J. Maritaina, F. Garcił Lorki, R. Jimeneza i M. de Una-muno. J.H. BOCCACCIO 32 BOCCACCIO Giovanni, 1313 Certaldo (Toskania) - 21X11 1375 Certaldo, pisarz. Urodził się najprawdopodobniej w Certaldo, a nie w Paryżu, jak przyjmowała część biografów. Ojciec B., związany z finansjerą flo-rencką (bank Bardich), chciał go skierować do handlu. Początkowe nauki pobierał we Florencji, a następnie wysłano go w celu odbycia praktyki kupieckiej do Neapolu, gdzie kapitał florencki wielką grał rolę. B., od wczesnej młodości przejawiający zamiłowania humanistyczne, nie myślał jednak o karierze handlowej. Niewiele wyniósł również ze studiów prawniczych, do których nakłonił go ojciec; nawiązał stosunki z uczonymi, odkrył w sobie nie przytłumiony już odtąd zapał humanisty i pomnożył zastęp wielbicieli ->• Petrarki, zanim jeszcze mógł zetknąć się z nim bezpośrednio. Uzyskawszy wstęp na dwór króla Neapolu Roberta, po mieszczańskim dobrobycie Florencji chłonął wytworną kulturę feudalnego świata, która pozostała dla niego wysoką miarą towarzyskiej ogłady, studiował literaturę starożytną i współczesną, sięgając również do twórczości ludowej. Wśród przepychu i beztroskiej, frywolnej atmosfery królewskiego dworu kształtowały się gust i zamiłowania literackie przyszłego pisarza. Tutaj także legenda u-mieściła romans jego młodości, stylizowany na modłę literacką, którego bohaterką miała być Maria, nieślubna córka królewska, a żona hr. Aquino. I chociaż nie potwierdzają tego romansu źródła historyczne, jego rzekoma bohaterka pozostała w literaturze pod imieniem Fia-metty. Katastrofa finansowa, która wstrząsnęła Florencją powodując bankructwo Bardich, sprawiła, że zubożały ojciec wezwał syna w 1341 do powrotu. Znalazłszy się we Florencji B. zyskał znaczny rozgłos jako poeta, prozaik i znawca antyku. Podróże oraz pobyt na dworach książęcych w Rawennie i Forli pozwoliły mu poszerzyć znajomość świata i ludzi. Po śmierci ojca w 1349 osiadł na stałe we Florencji. Obdarzony zaszczytami i poważnymi misjami dyplomatycznymi - do władców, papieży - nie zaniedbywał B. nauki języka greckiego, dokładając starań, by jego popularność wzrastała wśród humanistów toskańskich. W 1350 gościł Petrarkę zdążającego do Rzymu i odtąd cieszył się przyjaźnią człowieka przez siebie uwielbianego i uznanego za mistrza mimo niewielkiej różnicy wieku. Były to pogodne lata, gdv powstawał Dekameron. Ukończywszy główne swoje dzieło, B. z trudnych do uchwycenia przyczyn popadł w depresję, która przerodziła się w ciężki kryzys psychiczny na tle wątpliwości etyczno-religijnych. Stan ten pogorszyły jeszcze odwiedziny pewnego mnicha, nakazującego B. gotować się na śmierć i wyrzec ponęt świeckiej literatury. B. chciał wówczas spalić swoje dzieła, przed czym powstrzymała go przyjacielska dłoń Petrarki. Ale odtąd pisał już tylko uczone traktaty łacińskie. Nie uwolniły go one od trosk materialnych. Szukając oparcia, wędrował po Włoszech, wreszcie, rozczarowany, osiadł w zacisznym Certaldo. Dręczony dolegliwościami, opuszczał dom głównie dla wypełnienia powierzanych mu zadań. W 1373 z polecenia władz Florencji rozpoczął publicznie czytać ł objaśniać Bosfcq Komedię (-> Dante). Silnie przeżył zgon Petrarki w 1374. Prócz drobniejszych poezji (ok. 200 sonetów, kancon, ballad i in., uznanych za autentyczne), 33 BOCCACCIO które na ogół powtarzają •• konwencjonalne motywy liryki miłosnej, B. jest autorem licznych utworów o znaczeniu dziś przeważnie historycznym. Młodzieńczy poemat tercyną Caccia di Diana (nap. ok. 1334-1335, Łowy Diany), w 18 pieśniach, rozsnuwa obrazy myśliwskich przygód, -splatając realizm z mitologią i głosząc pochwałę najpiękniejszych pań ńeapolitań-skiego dworu. Napisany ozdobnym stylem latynizującym, na prośbę Fiametty, Fźlocolo (co, wg niewłaściwie wyprowadzonej przez B. etymologii greckiej, znaczyć miało: Trudy miłości), romans w 7 ks. prozą, opowiada popularną w średniowieczu historię dwojga wiernych kochanków Floire i Blanchefleur. Wpleciona epizodycznie w akcję romansu dyskusja grona dam dworu na temat miłości zdaje się zapowiadać strukturę Deka-meronu. Fziostrato (Pokonany miłością), poemat w 9 pieśniach oktawą, opowiada dzieje miłości Trojlusa i Chryzejdy, znane również ze średniowiecznego Romansu o Troi. Spod antycznych kostiumów przeziera Jednak Neapol z czasów króla Roberta, a w perypetiach głównego bohatera zamknął B. wiele z osobistych przeżyć miłosnych. Opowieść zyskała znaczne powodzenie; czerpał z niej G. Chaucer i Shakespeare. Teseide (Tezejda), rozwlekły i przeciążony epizodami poemat w 12 ks., miał w zamierzeniach B. stać się pierwszą epopeją w języku włoskim na wzór Eneidy. I chociaż walka Tezeusza z amazonkami stanowi tło epickie Tezej-dy, na pierwszy plan wysuwa się współzawodnictwo dwu młodych jeńców tebańskich rozmiłowanych ~w pięknej Emilii, krewnej króla Aten. Zarówno w Filostrato, jak Tezejdzie oktawa po raz pierwszy występuje jako zwrotka epopei romansowej, co przejęli ->Boiar-do, -^Ariosto i -"Tasso. Oktawą napisał również B. poemat mitologiczny Ninfale fiesolano (nap. 1344-1346, Nimfy z Fiesole). Lekko i z wdziękiem przedsta- ' wia B. baśń o mitologicznych początkach wzgórza Fiesole i Florencji oraz dwu rzek toskańskich Africo i Mensola, których nazwy łączą się z historią miłości pasterza Africo i nimfy z Fiesole imieniem Mensola. Mimo dłużyzn i ulegania pokusom uczonej retoryki Fiametta (Elegia di Madonna Fiammetta, 1342) - monolog prozą zawiedzionej kochanki - otwiera nowe drogi powieści psychologicznej, której ośrodkiem staje się kobieta z krwi i kości, a nie uduchowiona kobieta-anioł. U-tworem schyłkowym B. jest Corbaccio (Bicz) - przy czym tytuł różnie interpretowano - pełna sarkazmu satyra na przewrotność kobiecą, mająca być zemstą podstarzałego zalotnika, rozdrażnionego niepowodzeniem. Żywot Dantego (Trattatello in laude di Dante) oraz fragmentaryczny komentarz do poematu Dantego ukazują nam B. jako jednego z pierwszych dantolo-gów. Utwory łacińskie B., poza alegorycznymi eklogami, mają charakter uczonych kompilacji encyklopedycznych. Spośród nich największą popularnością cieszyły się: zbiór wiadomości mitologicznych De genealogiis deorum gentiiium (O genealogiach bogów pogańskich), biografie sławnych mężów De casi-bus virorum illustrium (O przypadkach sławnych mężów) czy sławnych niewiast De ciaris mulieribus (O sławnych niewiastach). Głównemu swemu dziełu, z którym na zawsze związał swoje imię, dał B. tytuł wyszukany, będący, jak parę poprzednich, przykładem upodobań sło- BOIABDO 34 wotwórczych erudyty. Dekame-ron (Decamerone), pisany w l. 1343-1353, jest zbiorem 100 nowel podzielonych na 10 dni (po grecku: deka hemeron - [księga] dziesięciu dni), w ciągu których zabawia się ich opowiadaniem grono 10 osób - siedmiu pań i trzech młodzieńców. Uchodząc z Florencji przed srożącą się zarazą, znaleźli oni schronienie w okolicznych willach, by tam jak najmilej przepędzić czas i stracić z oczu widmo zagłady. Ich spotkanie, organizacja wspólnego pobytu, pieśni, tańce i gry towarzyskie składają się na opowieść ramową, w której obraz miasta dotkniętego zarazą narzuca się wyobraźni realizmem wstrząsającego przeżycia. Podział na 10 dni pozwolił B. łączyć nowele o pokrewnej tematyce, ale nie odebrał opowiadającym swobody, jednolitość treściową równoważąc rozmaitością nastroju. Zachowując formę towarzyskiej gawędy, czerpał B. zarówno z obiegowych wątków literackich, jak i z anegdot przekazywanych żywym słowem. Lecz nawet zapożyczone elementy osadzić umiał w bliskiej mu rzeczywistości. Z kilku setek postaci różnego stanu, wieku i narodowości, z sytuacji śmiesznych czy tragicznych powstało wielkie widowisko, obraz epoki i skomponowane umiejętnie dzieło artysty. Objął B. spojrzeniem wielką połać ówczesnego świata, dalekie szlaki morskie i lądowe, po których uwijali się przedsiębiorczy przedstawiciele włoskiego mieszczaństwa. Nowele Dekameronu zrodziły się z dwu źródeł Bokkacjuszowskiej inspiracji: jednym z nich jest miłość, drugim - podziw dla osiągnięć umysłu ludzkiego. Miłość u B., bardzo ludzka i realistyczna, nie sprowadza się jedynie do gry zmysłów; jest często uczuciem szlachetnym i u-szlachetniającym, kiedy indziej potężną namiętnością popychającą do heroizmu, szaleństwa, a nawet śmierci. Podziw dla inteligencji ludzkiej obejmuje u B. wszystkie jej stopnie: od pospolitej przebiegłości rzezimieszka wykorzystującego głupotę innych począwszy, a na subtelnej grze intelektualnej skończywszy. Czasem te dwa źródła inspiracji przeplatają się, a nawet stapiają w doskonałą artystycznie całość. Dekameron to dzieło pisarza dojrzałego, który przetworzył artystycznie prymitywną i surową prozę włoską, a noweli włoskiej nadał godność utworu literackiego. Znakomity stylista i psycholog, B. nie przybiera w swym dziele postawy moralizatora, stara się jedynie obserwować rzeczywistość, wykrywać przyczyny zdarzeń, u-chwycić powiązania między jednostką a atmosferą społeczno- -moralną, w której ona żyje, akceptuje życie w całej jego złożoności, bujności i pięknie. Na język polski Dekameron przełożyli - E. Boye i P. Chmie-Iowski, a także ze skrótami W. Ordon; Fiamettę - J. Feld-horn; Żywot Dantego - E. Boye. Poszczególne nowele znane były już literaturze staropolskiej. M.B.» BOIARDO Matteo Maria, 1441- -1494. Pochodził z arystokratycznej rodziny związanej z dworem Estów w Ferrarze, gdzie spędził lata młodzieńcze, studiując z zapałem klasyków starożytnych. Od 1460 przebywał w swoich dobrach w Scandiano, udając się czasem na dwór Estów w celu wypełnienia'powierzanych mu misji dyplomatycznych. Pełnił także odpowiedzialne funkcje jako namiestnik Estów w Modenie i Reggio. Wybitny przedstawiciel włoskiego 35 BOITO humanizmu, tłumaczył klasyków łacińskich i greckich, pisał łacińskie sielanki, wzorowane na Wergłliuszu, i wiersze na cześć możnych protektorów. B. jest również autorem liryk Amorum libri tres (ok. 1477, Miłosnych wierszy ksiąg troje), które mimo naśladownictwa -> Petrarki i reminiscencji klasycznych cechuje spontaniczność i szczerość natchnienia, a także korespondencji mającej wartość dokumentalną oraz komedii alegorycznej Timone (Ty-mon), opartej na dialogu Lukia-na. W języku włoskim napisał też Ecioghe (1483, Sielanki). Sławę zdobył jednak B. dzięki niedokończonemu poematowi rycerskiemu Orlando innamorato (1476-1494, Orland zakochany) w 69 pieśniach pisanych oktawą. B. umiejętnie połączył w poemacie dwa nurty: motywy śred- . niowiecznego eposu bohaterskiego i tradycje opowieści dwornej, w której problemem centralnym była miłość i fantastyczne przygody. Oryginalność utworu B. polega właśnie na tym, że zasadniczy zrąb stanowią w nim fantastyczne przygody rycerzy chrześcijańskich i saraceńskich, którzy z marsowych wojowników zamieniają się w błądzących po świecie rycerzy, zaś celem ich życia staje się miłość. Po raz pierwszy Orland, nieugięty obrońca ojczyzny i wiary, przechodzi metamorfozę w zakochanego rycerza, który z miłości czyni jedyną i najwyższą rację swych czynów. Wśród licznych wątków romansowych, dla których walka między chrześcijanami a światem saraceńskim stanowi drugoplanowe tło, pierwsze miejsce zajmuje historia miłości Orlanda do pięknej Angeliki. B. patrzy na swój poemat z lekką ironią, która splata się z żalem za ginącym światem feudalnego rycerstwa. W 1541 poemat B. przerobił -> Berni, usuwając zeń emiliańsko-lombardz-kie naloty dialektalne ' w tej przeróbce Orland był czytany przez całe stulecia. W 1937 ukazało się wydanie poematu B. w opracowaniu A. Zottoliego, przywracając mu oryginalną formę. Temat Orlanda zakochanego podjął i rozwinął po mistrzowsku ->- Ariosto w Orlan-dzie szalonym. W.P. BOITO Arrigo, 1842-1918, poeta, autor librett operowych, kompozytor. Urodził się w Padwie z ojca Włocha i matki Polki, z domu Radolińskiej. Studiował muzykę w Wenecji, a następnie w Mediolanie, gdzie zawarł przyjaźń z F. Faccio, znanym kompozytorem i dyrygentem. Wraz z przyjacielem odbył długą podróż za granicę: w Paryżu poznał Rossiniego, Verdiego i Berlioza, zwiedził Niemcy, dotarł też i do Polski, gdzie gościła go prawdopodobnie rodzina matki. W tym czasie zajął się także intensywnie studiami literackimi, które pociągały go na równi z muzyką. Po powrocie do kraju osiadł w Mediolanie, wiążąc się z przedstawicielami Scapigliatury - późnoro-mantycznej cyganerii literackiej, która głosiła hasło zerwania z tradycją, z wszelkimi konwencjonalnymi rygorami zarówno w sztuce, jak i w życiu, propagowała autonomię sztuki i prawo do najbardziej skrajnych eksperymentów; przedstawicielami jej byli: G. Rovani, -• Praga E., I. U. Tarchetti, C. Dossi i in. W 1866 odbył B. pod rozkazami Garibaldiego kampanię przeciwko Austriakom. Pod koniec życia został mianowany senatorem Królestwa Włoskiego. Jego opera Mefistofeles (Mefisto-fele), oparta na Fauście Goethego, spotkała się zrazu z bardzo BONTEMPELLI 36 nieprzychylnym przyjęciem ze strony publiczności (wyst. 1868). Jednakże już w 6 lat później oklaskiwała ją Bolonia i od teso czasu Mefistofeles wszedł na stałe do repertuaru światowego. B. pisał również libretta do szeregu oper innych kompozytorów, jak do Ottella (1887) i Fal-staffa (1893) Verdiego. W 1865 powstał najbardziej chyba znany jego poemat Re Orso (Król Niedźwiedź); z 1877 pochodzi II libro dei versi (Zbiór wierszy). Dominujący motyw twórczości B. występuje wyraźnie w wierszu noszącym znamienny tytuł U dualismo (Dwoistość): poeta czuje się zawieszony miedzy dobrem a złem, między światłem a cieniem, na woół "anielskim motylem", na wpół "nieczystym robakiem". Celuje w tematach ponurych; drogie mu są nastroje romantycznych ballad i posępna średniowieczna sceneria. Wiersze jego odznaczają się niepospolitą muzykalnością. Najlepszym librettem B. jest Nerone (1901, Neron), do którego muzykę skomponowano już po śmierci autora; premiera odbyła się w mediolańskiej La Scali w 1924, pod batutą A. Tos-canini.ego. B. jest ponadto autorem nowel, artykułów muzycznych, korespondencji, a także tłumaczem Pana Tadeusza. K.Z. BONTEMPELLI Massimo, 1878- -1959, pisarz. Nauczyciel szkoły średniej, potem dziennikarz i publicysta, stał się w okresie dwudziestolecia osobistością sławną w świecie intelektualnym. W 1930 został członkiem Akademii Włoskiej, a po II wojnie światowej senatorem. Ten płodny pisarz (ok. 30 t. dzieł) odznacza się oryginalną inwencją i szerokim zasięgiem zainteresowań twórczych. Debiutował jako poeta klasycyzujący zbiorami poezji: Ecioghe (1904, Eklogi) i Odi (1910, Ody) oraz tomem opowiadań U Socrate moderno (1908, Nowoczesny Sokrates). B.. znany był jako teoretyk nowego, zbliżonego do futuryzmu (->Marinetti), awangardowego kierunku literackiego, zw. Novecentyzmem (Nove-cento - wiek XX). Nazwa Dochodzi od założonego przez B. w 1926 w Rzymie czasopisma "900", które - redagowane początkowo w języku francuskim dla podkreślenia kosmopolitycznego charakteru - domagało się zerwania z tradycją, rewolucyjnych przemian zarówno w treści (modernizm, aktywność, dynamika), jak w formie (swoboda składni, metryki, interpunkcji). B. wypracował własny system o ambicjach filozoficznych, który nazwał "realizmem magicz-. nym", a wyrażający się w błyskotliwym paradoksie, igraszce intelektualnej, spekulatywnym sposobie myślenia i osobliwym kojarzeniu rzeczywistości z fantazją przy dużej przejrzystości stylu. Teorię tej koncepcji znajdujemy w tomie L'avventura novecentista (1928, Przygoda Novecentyzmu). B. jest autorem takich utworów, jak Sette sam (1912, Siedmiu mędrców), gdzie opisuje przygody siedmiu szaleńców, La scacchiera davanti allo specchio (1922, Szachownica przed lustrem), L'Eden delia tartaruga (1927, Eden żółwia), II figlio di due madri (1930, Syn dwóch matek). Powieść Genie in tempo (1937, Ludzie w czasie) w sposób bardziej realistyczny przedstawia historię dwóch sióstr, nieprzystosowanych do życia. Spośród utworów teatralnych B. uznanie zyskała Nostra Dea (1925, Nasza Bogini), bliska farsie o satyrycznych akcentach. B. znany był również jako kompozytor, wybitny prelegent, krytyk literacki i propagator kul- 37 BBACCIOLINI POGGIO tury włoskiej poza granicami swego kraju. Z.M. BORGESE Giuseppe Antonio, 1882-1952, krytyk, publicysta, pisarz. Sycylijczyk, studiował na uniwersytecie we Florencji, gdzie zabłysnął wcześnie .szkicami krytycznymi i uderzająco dojrzałą tezą doktorską Storia delia critica romantica (1904, Historia krytyki romantycznej we Włoszech). Był profesorem literatury niemieckiej na uniwersytetach w Turynie, Rzymie i Mediolanie. Nie mogąc pogodzić się z faszyzmem, przeniósł. się B. w 1931 do USA i przy-jąwszy obywatelstwo amerykańskie od 1936 wykładał na uniwersytecie w Chicago. Po wojnie wrócił na katedrę w Mediolanie. B. był jednym z najwybitniejszych krytyków swego pokolenia, autorem szeregu studiów (zebranych częściowo w 31. La vita e U libro, 1910-1913, Życie i książka), rozpraw o->D'An-nunzio, Goethem i in. Początkowo zwolennik estetyki -T-Cro-cego, z czasem ją odrzucił. Teoretyczne założenia swej krytyki wyłożył w idealistycznej Poe-tica dell'unita (1934, Poetyka jedności). Znamienne dla B. jest ujęcie sztuki jako łącznego wysiłku ludzkości dla stworzenia wspólnego "mitu" o absolutnej wartości sztuki.. Dwie powieści B.; Rube, 1921, oraz J mvi e i morti (1923, Żywi i umarli), są wyrazem głębokiej rozterki intelektualisty lat 20-tych, którego dramat osobisty stał się dramatem zbiorowości i który chciałby zrzucić jarzmo cere-bralizmu. B. jest również autorem nowel, jak np. La cittd sco-•nosciuta (1925, Nieznane miasto), dwu sztuk teatralnych: L'arciduca (1924, Arcyksiążę; o tragedii w Mayerlingu) i Laz-zaro (1925, Łazarz), a także polemicznej książki o faszyzmie Goliath, the March of Fascism (1937, Goliat, rozwój faszyzmu; wersję włoską opubl. w 1946). W ostatnich latach życia usiłował B. określić społeczno-poli-tyczne i prawne podstawy przyszłej republiki związkowej, która by objęła cały świat. M.B. BRACCIOLINI POGGIO Gian Francesco, 1380-1459, pisarz tworzący po łacinie. Był uczniem wybitnego znawcy języka i literatury greckiej Chrysolo-rasa, który wykładał we Florencji. Jako sekretarz kilku papieży wiele podróżował, poznał tajniki dyplomacji. Na soborze w Konstancji był świadkiem spalenia Hieronima z Pragi (1414) i opisał to zdarzenie w liście do przyjaciela, L. Bru-ni. Naraziwszy się kurii rzymskiej wyjechał na kilka lat do Anglii. W 1423 powrócił na dawne stanowisko, a pod koniec życia piastował godność kanclerza Republiki Florenckiej. Rozmiłowany w kulturze antycznej, B. z zapałem oddawał się poszukiwaniom dzieł starożytnych autorów. Odnalazł niemało cennych tekstów, jak np. szereg utworów Cycerona, O wykształceniu mówcy Kwintyliana, O istocie wszechrzeczy Lukrecju-sza. Zbierał również inskrypcje łacińskie. Wnikliwy obserwator, obdarzony humorem i dowcipem, często bardzo zjadliwym, w pismach swych dał wyrazisty obraz życia epoki. Pozostawił liczne utwory polemiczne, tak charakterystyczne dla epoki humanizmu, nacechowane ciętą ironią; traktaty w formie dialogów o różnorodnej problematyce, jak np. De nobilitate (1440, O szlachectwie), De va.rieta.te fortunae (1448, O zmienności fortuny) i in. Jego Historia Flo-rentina (Historia florencka), w 8 ks., pisana w ostatnich latach życia (opubl. 1715), przypomina BRACCO 38 stylem Liwiusza. Pozostawił także obfitą korespondencję, która - zwyczajem pisarzy-hu-manistów - porusza różnorodne tematy, a przede wszystkim zagadnienia literackie, stanowiąc w pewnym sensie odpowiednik eseistyki. Listy oraz rozprawa Modus epistolandi (Sposób pisania listów) zapewniły B. pierwsze miejsce wśród epistolografów XV w. Był zwolennikiem teorii o wspólnym pochodzeniu z łaciny języków: włoskiego, hiszpańskiego i rumuńskiego, o czym pisał w Hi-storiae convivales (Historie biesiadne, opubl. pośm. w 1510). Najpopularniejszym dziełem B., i to zarówno we Włoszech, jak i za granicą, stał się zbiór fa-cecji Lźber facetiarum (Księga facecji), pisanych i przygotowywanych do wydania w l. 1438- -1450, opubl. w 1471. Są to frywolne anegdoty, cyniczne dykteryjki, dowcipne i kąśliwe żarty, których bohaterami są postacie współczesne i historyczne. Pisząc żywo i błyskotliwie, potrafił B. dostojną łacinę humanistów nagiąć do opisywania spraw błahych i powszednich. W.P. BRACCO Roberto, 1862-1943, dramaturg. Neapolitańczyk, mając 16 lat porzucił szkołę i został praktykantem w urzędzie celnym. Wcześnie dowiódł zdolności publicystycznych jako autor poczytnych felietonów, a następnie okazał się bystrym krytykiem teatralnym. Liczne jego nowele (ok. 200) znajdowały chętnych czytelników i tłumaczy. Przede wszystkim jednak, przejąwszy umiejętnie technikę francuskich autorów bulwarowych i będąc miłośnikiem twórczości H. Ibsena, zyskał B. w kraju i za granicą duże powodzenie bądź to komediami o lekkim zabarwieniu satyrycznym, bądź też dramatami o ambicjach realistycznych. Debiutował w 1887 trzema jednoaktówkami, a z 1892 pochodzi pierwszy dramat realistyczny B. pt. t/na donna (Kobieta). Piętro Caruso (Don Piętro Caruso, 1895), uważany za najlepszą sztukę B., przedstawia dramat człowieka, który będąc sam wykolejeńcem nie potrafi przeżyć hańby córki. Wśród sztuk B. określanych jako "studia psychologii kobiecej" wyróżniają się: dramat z życia matki-prostytutki pt. Not-te di neve (1905, Śnieżysta noc); tragedia zdradzanej, pełnej poświęcenia żony z La piccola fonte (1905, Źródełko). Szczególną uwagę krytyki zwrócił jeden z ostatnich utworów B., dramat z życia księdza, II piccolo sawto (1912, Mały święty). Wymowy nabrały tu przemilczenia, "podtekst", który kryje zawiłe i wstydliwe kręgi podświadomości, wyłaniające się niespodziewanie z mroku. Sztuka ta zapowiadała nowoczesny dramat psychologiczny, ukształtowany pod wpływem Freuda. Do najpopularniejszych sztuk B. należą m. in.: La fine dęli' amore (1896, Koniec miłości), Sperdu-ti nel buio (1901, Zagubieni w mrokach), Maternita (1903, Macierzyństwo), II perfetto amore (1910, Miłość doskonała). M.B. BRAGAGLIA Anton Giulio (właśc. Giovanni Miracolo), 1890-1960, pisarz, reżyser i teatrolog. Założony przez niego w Rzymie w 1921 Teatro degli Indipendenti przetrwał ok. 10 lat, pozostał jednak imprezą ograniczoną do pewnego kręgu elity intelektualnej. B. starał się na jego scenie wprowadzić w życie teorie opubl. w pracy Del teatro teatrale ossia del teatro (1929, O teatrze teatralnym, czyli o teatrze). Sięgając do trady- 39 BRANCATI cji komedii dell'arte i panto-miny, próbował B. "teatr-sło-wo" zastąpić "teatrem-akcją", wzbogacając go awangardowymi osiągnięciami sztuki europejskiej, jak futuryzm (->- Mari-netti) czy kubizm. Repertuar tej sceny obejmował głównie utwory europejskiej awangardy, w znacznej jednak części dialogi literackie o małej ekspresji dramatycznej. B. wpłynął głównie na unowocześnienie inscenizacji. W 1937 objął kierownictwo rządowego Teatro delie Arti. Pisma teoretyczne i polemiczne B., który interesował się historią teatru ludowego i rzucił wiele ciekawych spostrzeżeń na temat tradycji teatru włoskiego, dotyczą również zagadnień sceny i filmu. Wyróżniają się wśród nich zwłaszcza 2 publikacje: Le maschere romane (1947, Maski rzymskie) i Pulcinella (1953, Poliszynel). M.B. BRANCATI Vitaliano, 1907- 1954, powieściopisarz, dramaturg i dziennikarz. Pochodził z Sycylii, gdzie w Catanii pracował w charakterze nauczyciela szkoły średniej. Początkowo B. opowiadał się po stronie faszyzmu i pierwsze jego utwory dawały wyraz tej ideologii. W twórczości B. z tego okresu obok elementów witalistycznych i irracjonalnych widać także ślady filozofii Nietzschego. W 1932 dramat Piave przyniósł mu zwycięstwo w konkursie państwowym. Po przeniesieniu się do Rzymu B. rozpoczął działalność dziennikarską, zmienił orientację polityczną wiążąc się z kołami liberalnymi i antyfaszystowskimi. Swego rodzaju rozrachunkiem z przeszłością była powieść Gli anni perduti (1941, Stracone lata). Od tego czasu zajął się przedstawianiem w swoich utworach, w sposób ironiczny i groteskowy, obyczajów rodzinnej Sycylii. Nie stronił B. od zagadnień politycznych, czego dowodem jest powieść będąca przejrzystą satyrą na obyczajowość okresu faszyzmu II vecchio con gli stivali (1945, Starzec w butach z cholewami). Problematyka polityczna stanowi jednak słabszą stronę utworów B., gdyż po zerwaniu z faszyzmem autor przedstawiał na ogół wszelkie poglądy polityczne w krzywym zwierciadle. Centralnym problemem jego twórczości stała się satyra obyczajowa, a szczególnie motyw tzw. gallismo (od gallo - kogut), czyli męskiej pyszałko-watości i donżuanerii. Przykładem owego gallismo jest Sycylijski donżuan (Don Giovanni in Sicilia, 1942), którego akcja rozgrywa się na głębokiej prowincji. Historie "podbojów", urządzanych żartów, bufonad itp. ukazał B. na tle szarej egzystencji ludzi z małych ośrodków miejskich Sycylii. Autor wyraża tu pogląd, że atawistyczne instynkty oraz tradycje obyczajowe ciążą nad tymi ludźmi i że nie są oni zdolni z nich się wyzwolić. Problematykę tę kontynuuje B. w powieści Jl beli' Antonio (1949, Piękny Antonio), uważanej za jego najlepsze dzieło. Przedstawiając historię pięknego i pełnego wdzięku Anto-nia, którego rzekome podboje miłosne urastają do rzędu lokalnej legendy, autor położył równocześnie silny akcent na groteskową prezentację mieszczańskiego środowiska Sycylii. Ostatnia powieść B. Paolo U caldo (1955, Gorący Paolo), wyd. pośm., nie została ukończona. Różni się ona w dużym stopniu od poprzednich utworów. Autor przeniósł akcję książki do Rzymu, zmienił tonację tematyki erotycznej - z groteskowej na poważną, co w konsekwencji prowadziło go do nowych po- BBUNO 40 szukiwań w dziedzinie stylu. W przedmowie do tej powieści -> Moravia nazwał Paola książką przełomową, która miała doprowadzić do głębokiej odnowy twórczości jej autora. B. napisał także eseje o tematyce po-lityczno-społeczno-obyczajowej, kilka dramatów, szereg artykułów publikowanych w czasopismach. W ostatnich latach życia żywo interesował się filmem jako scenarzysta. J.H. BRUNO Giordano (właśc. Filip-po Bruno), 1548 Nola (prow. Neapol) - 17 II 1600 Rzym, filozof i pisarz. Jako kilkunastoletni chłopiec wstąpił do zakonu dominikanów. Studiował teologię, filozofię starożytną i średniowieczną, przyrodoznawstwo. Zapoznawszy się z teoriami Kopernika, stał się ich zwolennikiem. Oskarżony o herezję (1576), zrzucił habit i rozpoczął długoletnie życie tułacze. Z północnych Włoch (gdzie w Wenecji ukazała się pierwsza jego praca, dziś zaginiona) przeniósł się do Genewy, lecz niebawem musiał opuście, tę twierdzę kal-winizmu, zawiedziony w oczekiwaniach swobody myśli. We Francji wykładał na uniwersytecie w Tuluzie i w Paryżu L 1583-1585 spędził B.'w Anglii. Tutaj, w Oksfordzie i Londynie, powstały główne jego dzieła. Po powrocie do Paryża ogłosił drukiem 120 tez, w których wyraził swoje poglądy filozoficzne. Następnie rozpoczął wędrówkę przez miasta Niemiec i Czech W 1592 wrócił do Włoch i zatrzymał się w Wenecji, gdzie został uwięziony z polecenia świętego oficjum pod zarzutem herezji. Wydany następnie przez Republikę Wenecką trybunałowi papieskiemu (1593), przez 7 lat pozostawał B. w więzieniu inkwizycji. Po chwilowym załamaniu się na śledztwie w Wenecji, przed sędziami rzymskimi zachował postawę niezłomną stwierdzając, że nie ma nic do odwołania. Skazany na śmierć, spalony został na Campo dei Fiori. B., najwybitniejszy przedstawiciel renesansowej filozofii przyrody, poglądy swe- chętnie wyrażał w rozpowszechnionej wówczas formie dialogu, jak.np. La cena delie ceneri (Wieczerza popielcowa). W Spaccio delia Bestia Trionfante (1585, Wygnanie bestii tryumfującej) przepowiadał B. nieuchronne zwycięstwo nauki i prawdy. W 10 dialogach De gl' heroici furori (1585, O bohaterskich zapałach) dał B. alegoryczno-filozoficzną interpretację miłosnym wierszom własnym i przyjaciela, poety -> Tansillo. Na system filozoficzny B. złożyły się zarówno poglądy filozofów starożytności, jak koncepcje myślicieli średniowiecza i Renesansu. B. odrzucał system geocentrycz-ny, akceptując naukę Kopernika. Przyjmował jedność nieskończonego świata trwającego w wiecznej ewolucji, w którym cząstki jednorodnej materii zespolone zostały w całość harmonijną, piękną i doskonałą (mimo niedoskonałości jednostek). Wszechświat, naturę utożsamiał z Bogiem. Myśli swe wyrażał B. stylem obrazowym, zaskakującym niezwykłymi skojarzeniami, świetnie szermował zjadliwą ironią, ale nie zawsze wypowiadał się w sposób dostatecznie jasny i jednoznaczny, jeśli idzie o kryteria naukowe. Właściwy mu polot poetycki znalazł wyraz w wierszach i w komedii Candelaio (1572, Świecznik), w której trzy pasma akcji scenicznej ukazują życie i obyczaje ówczesnego Neapolu, przemawiając pełną ekspresji gwarą złodziejaszków, łotrzyków itp. Pozostał B. przykładem bohaterskiej walki o wolność ba- 41 BUZZATI-TRAYERSO dawczej myśli i jednym z najoryginalniejszych pisarzy schyłku Renesansu. M.B. BUONARROTI Michelangelo, zw. Michałem Aniołem, 1475- 1564, rzeźbiarz, malarz, architekt, poeta. Genialny autor Mojżesza i Sądu Ostatecznego, •w swym wszechstronnym wysiłku nie pominął poezji. Nie zdołał wprawdzie wykończyć zamierzonego zbioru lirycznego; znaczna część jego utworów poetyckich, zachowanych w rękopisie, dotarła do nas w postaci fragmentów. Pierwszy z sonetów (formę tę, obok madrygału, obierał najczęściej) sięga roku 1504, większość jednak prób i zapisków pochodzi z okresu starości. Główną ich część stanowią utwory zwrócone do Vit-torii -> Colonna i młodego przyjaciela T. Cavalieri. Jakkolwiek brzmią w nich echa renesansowego petrarkizmu (->• Petrarca) i odleglejszego dolce stii nuovo (-> Guinicelli), potężna indywidualność autora, zmagającego się z opornym mu materiałem słownym, wypowiada się w tych okruchach z siłą, na jaką nie stać było nikogo ze współczesnych. Zdawał sobie z tego sprawę -> Berni, gdy stwierdzał: "On mówi rzeczy, a wy mówicie słowa." Na język polski poezje Michała Anioła tłumaczył L. Staff. M.B. BUONARROTI Michelangelo Młodszy, 1568-1646, bratanek poprzedniego. Mając zaledwie 17 lat został członkiem Akademii Florenckiej. Wkrótce dzięki doskonałej znajomości dialektu toskańskiego i gwary ludowej stał się cennym i gorliwym współpracownikiem Akademii delia Crusca (-^-Grazzini), zarówno przy wydawanym przez nią monumentalnym słowniku języka włoskiego, jak i przy redakcji innych dzieł, m. in. Boskiej Komedii (-••Dante). B. jest również autorem sztuk z życia ludu, pisanych częściowo gwarą, jak komedie Tancia, 1612, czy Fiera (1618, Jarmark), 9 satyr (Satire), kilku sielanek. Jego zasługą jest zebranie wierszy (Rime) Michała Anioła, jakkolwiek starał się Je "wygładzić" wedle własnego smaku, a także pamiątek po wielkim artyście. M.B. BURCHIELLO (właśc. Domeni-co di Gkwanni), 1404-1449, poeta. Syn rzemieślnika, uprawiał B. we Florencji zawód golibro-dy. Rozwiązłe życie w połączeniu z nędzą, kłopotami rodzinnymi, chorobą i tułaczką (musiał uciekać przed Medyceuszami, którym naraził się swoimi wierszami) wpłynęły na ukształtowanie jego twórczej osobowości. Balwiernię B. odwiedzali .ludzie pióra i artyści. Stała się ona kuźnią ciętej krytyki i żartów. Twórca niewątpliwie utalentowany, B. uprawiał poezję humorystyczną, groteskę o zacięciu satyrycznym - jakkolwiek nie brak w niej również akcentów melancholii - przeważnie w formie wydłużonego sonetu ("z ogonem"). Obfituje ona w pomysły dziwaczne, posługuje się żargonem i zawiera wiele szczegółów lub aluzji, uchwytnych zapewne dla współczesnych, ale dziś niezrozumiałych. W utworach tych (liczba autentycznych sięga 150) była zresztą także niejasność zamierzona - pozbawione logicznego związku splatanie słów dla zabawy. Jako "wynalazca" poezji nazwanej od niego burchiellesca jest B. poprzednikiem ->- Ber-niego, odległym prekursorem surrealistów i literatury absurdu. M.B. BUZZATI-TRAYERSO Dino, ur. 1906, powieściopisarz, drama- BUZZATI-TBAYEBSO 42 turg i dziennikarz. Redaktor "Corriere delia Sera", debiutował utworem Barnaoó delie montagne (1933, Barnabó z gór). Najbardziej znaną jego powieścią jest II deserto dei Tartari (1940, Pustynia Tatarów). Centralny problem książki - człowiek wobec, przyrody, życia i śmierci - nie jest nowy, lecz przedstawiony w sposób oryginalny. Bohater utworu, oficer oddziału oblegającego fortecę na pustyni Tatarów, przeżywa głęboką ewolucję wewnętrzną: początkowy entuzjazm przechodzi u niego w pustkę oczekiwania na coś, co nigdy się prawdopodobnie nie stanie. Wszelkie próby przezwyciężenia tego stanu ducha na drodze konkretnych posunięć czy ucieczki w świat marzeń kończą się niepowodzeniem. Bohater stara się o przeniesienie na inną placówkę, ale zasada starszeństwa, obowiązująca w wojsku, daje prawo do przeniesienia innemu, natomiast ucieczka w kraj fantazji przynosi mu wyłącznie rozczarowania. Dochodzi więc powoli do wniosku, że życie sprowadza się do samotności, a ludzie to kamienie mówiące niezrozumiałym językiem. Człowiek starzeje się i umiera, a jego "oczekiwanie" nabiera cech wstydliwego upokorzenia. Następne utwory B.-T. (wśród których znajdują się także zbiory opowiadań), jak np. I sette mes-saggeri (1943, Siedmiu posłów), La famosa inyasione degli orsi in Sicilia (1945, Słynna inwazja niedźwiedzi na Sycylię), Paura alla Scala (1949, Panika w La Scali), Sessanta racconti (1958, Sześćdziesiąt opowiadań), Espe-rimento di magia (1959, Eksperyment magiczny), II grandę ritratto ,(1960, Wielki portret) wykazują cechy podobne do utworu poprzedniego. Trudno więc mówić o jakiejś ewolucji w twórczości B.-T.: stałym tematem pozostaje strach przed śmiercią; działaniem bohaterów kierują zawsze siły wyższe, jakieś moce tajemne, koszmarne wizje. Autor wypowiada w ten sposób swój pesymistyczny pogląd na życie, na nieuchronność losu odmierzanego nieubłaganym upływem czasu, przy czym' widać w jego utworach predy-lekcję do posługiwania się nie tylko alegorią, symbolem, ale również groteską i satyrą. W o-powiadaniu Panika w La Scali przedstawia B.-T. kontrast między olśniewającym teatrem a widzami ogarniętymi strachem przed rzekomym niebezpieczeństwem zniszczeni? miasta przez jakąś tajemną sektę, przy czym panika nie ma żadnego realnego uzasadnienia. Wydarzenie to nabiera cech symbolu: ludzkość staje się świadkiem jakiejś ostatecznej walki między Bogiem a Szatanem, przy czym B.-T. widzi w wierze jedyną nadzieję ocalę-nią. Charakterystyczne dla autora konflikty, przeniesione w świat współczesnej techniki, przeżywają ' postacie powieści Wielki portret. Dzięki skomplikowanym urządzeniom elektronicznym bohaterowi utworu udaje się ożywić swoją zmarłą pierwszą żonę, lecz w końcu zmuszony jest sam ją zabić, by zapobiec innej zbrodni. Tak więc i w erze atomowej niezmienny pozostaje wieczny dramat człowieka w walce z przeznaczeniem, przy czym walka ta, wg B.-T., zawsze kończy się klęską. Oprócz powieści i opowiadań B.-T. napisał kilka sztuk teatralnych, m. in. Piccola passeggiata (1942, Mały spacer), La rwolta contro i poveri (1946, Rewolta przeciw biednym), Un caso clinico (1953, Przypadek kliniczny). Krytycy dostrzegają w twórczości B.-T. wpływy wie- 43 CALVINO lu pisarzy, m. in. M. Maeter-lincka, a zwłaszcza E. A. Poego (nastrój napięcia, halucynacji i grozy), jak również Kątki. Nie umniejsza to jednak oryginalności B.-T. J.H. C CALVINO Italo, ur. 15X1923 na Kubie, nowieściopisarz i nowelista. W czasie II wojny walczył w szeregach partyzantów włoskich. Po wojnie ukończył studia filologiczne w Turynie, pisząc pracę dyplomową o Con-radzie. Do 1956 był członkiem partii komunistycznej. Pisać zaczął C. bezpośrednio po wojnie, publikując w czasopismach opowiadania o zabarwieniu antyfaszystowskim i demokratycznym, pełne humoru ł satyry, zebrane później w zbiorze Ultimo viene ii corvo (1949, Jako ostatni przybywa kruk). Ten zbiór, jak i wyd. w 1947 powieść Ścieżka pajęczych gniazd (I sen-tieri dei nidi di ragno) związane są z ruchem oporu. W Ścieżce C. przedstawia działalność partyzantów widzianą oczyma dziecka, które nie rozumie celu walki, dla którego walka stanowi przygodę, stwarza emocję ryzyka. W traktowaniu tematu, pomimo neorealistycznych założeń, przejawia się już wrodzona C. skłonność do ujmowania rzeczywistości w formę ironiczno--alegorycznej baśni. Tendencje te rozwijają dalsze utwory C., zarówno zbiory nowel, jak i opowieści fantastyczne, należące do najbardziej znanych książek tego autora, a mianowicie cykl J nostri antenat! (Nasi przodkowie), w skład którego wchodzą Wicehrabia przepołowiony (II visconte dimezzato, 1952), Baron Drzewołaz (II harone rampante, 1957), Rycerz nieistniejący (II cavaliere inesistente, 1959). Utwory te nie są związane wspólną, fabułą; łączy je klimat absurdu, groteski, udziwnienia. I tak w Wicehrabim akcja toczy się w okresie walk z hugonotami. Baron porusza problemy aktualne dla francuskiego Oświecenia, natomiast w Rycerzu C. cofa się do epoki jeszcze bardziej odległej. Mimo bogactwa aluzji krytycznych do okresów, w których toczy się akcja utworów C. (zwłaszcza w Baronie), i do czasów obecnych (przede wszystkim w jadowitej parodii współczesnego społeczeństwa w Rycerzu), konwencja baśniowa sprawia, że często ważne problemy znikają pod maską najbardziej wyszukanych pomysłów. Igraszką u-kazującą wizję wszechświata wyłaniającego się z chaosu są też Opowieści kosmikomiczne (Le cosmocomiche, 1966). C. często jednak powraca do tematyki związanej ze współczesnością, przedstawiając nurtujące go problemy w konwencji zbliżonej do realistycznej. Nurt ten reprezentują m. in. takie powieści, jak La speculazione ediiizia (1957, Afera budowlana), La nuvola di smog (1958, Smog), La giornata di un scru-tatore (1963, Jeden dzień członka komisji wyborczej). Porusza w nich C. palące problemy współczesnych Włoch. Marco-valdo owero Le stagioni in cittd (1963, Marcovaldo albo Pory roku w mieście) to cykl opowiadań, które łączy wspólny bohater Marcovaldo, a w których pojawiają się elementy ostrej krytyki społecznej. C. o- CAMPANA 44 pracował także cenny zbiór baśni włoskich - Fiabe italiane, 1956. Na język polski utwory C. tłumaczyli W. Minkiewicz, J. Popiel i B. Sieroszewska. J.H. CAMPANA Dino, 1885-1932, poeta. Syn nauczyciela, od dziecka przejawiający dziwne usposobienie, z trudem ukończył C. szkołę średnią. Studiował w Bolonii i Florencji, jednakże studiów nie ukończył i w 1906 został umieszczony w szpitalu dla psychicznie chorych. Wypuszczony w 1907, latami podróżował po krajach Europy i obu Ameryk, chwytając się najrozmaitszych zawodów (np. palacza na statkach handlowych) i doznając niejednej przygody. Z biegiem czasu wystąpiły u niego coraz silniejsze objawy zaburzeń umysłowych; skończył swe niespokojne życie w szpitalu psychiatrycznym. W biografii C. łatwo doszukać się cech pozwalających na opatrzenie go mianem "poety przeklętego". Ciążył on też bez wątpienia ku dekadentyzmowi francuskiemu, rozczytując się w u-tworach Ch. Baudelaire'a, P. Verlaine'a, a zwłaszcza A. Rim-bauda, do którego wyraźnie nawiązywał. Duży wpływ wywarła na C. filozofia Nietzschego, jak również spotkanie w 1913 z -> Papinim, -> Sofficim i futuryzm (-> Marinetti). Wiersze C. zebrane są w tomie Canti orfici (1914, Pieśni orfickie). Wartość ich jest nierówna: bogactwu treści i głębi uczuć nie zawsze odpowiada doskonałość wyrazu. Twórczość C. stanowi jednak pierwszy w dziejach współczesnej poezji włoskiej przejaw liryki czystej, obcej wszelkiej konwencji literackiej, nastawionej wyłącznie na oddanie osobistych przeżyć i stanów duchowych autora. Za symbol jej posłużyć może nakreślona w wierszu La Chimera postać Chimery, tajemniczej zjawy ukazującej się poecie wśród ciemności nocy. W pogoni za nią przemierza coraz to inne kraje, przybija do coraz to innych brzegów. Podróże są dlań koniecznością, jedyną racją bytu. W swych nieustannych wędrówkach upaja się przestrzenią, doświadcza nowych wrażeń, odkrywa nowe scenerie. Nastroje jego w takich chwilach odzwierciedla nadzwyczaj trafnie utwór Yiaggio a Montevideo (Podróż do Montevideo). Ze szczególnym uporem powraca w wierszach C. motyw portu - miejsca, w którym nie istnieje nocny odpoczynek, w którym bez przerwy coś się dzieje. Widać to najlepiej w szeregu utworów poświęconych wrażeniom z Genui. Ludny, zgiełkliwy plac Św. Jerzego staje przed oczyma poety na tle błyszczącego w słońcu morza i kołyszących się na nim statków (Piazza San Giorgio); u szczytu wiodącej pod górę uliczki, ledwie oświetlonej czerwonawym blaskiem latarni, dostrzega zwiewny, biały cień, który niebawem rozpływa się w mroku (Per ź vichi marini - Przez nadmorskie zaułki). Niesłychanie wrażliwa wyobraźnia C. każe mu często wykraczać poza granice postrzegalności zmysłowej, oddawać się bez reszty dręczącym go wizjom. Charakterystyczne dlań motywy przewodnie przechodzą wtedy w prawdziwą obsesję, określone słowa i zwroty powtarzają się w coraz szybszym rytmie, z coraz większą natarczywością (np. w L'inve-triata - Szyba). Twórczość C. wywarła istotny wpływ na wielu współczesnych poetów włoskich. K..Z. CAMPANELLA Giovanni Do-menico (imię zakonne: Tomma- 45 CAMPANELLA so), 15 IX 1568 Stiio (Calabria) - 21 V 1639 Paryż, filozof i pisarz włoski. Pochodził z ludu. Wcześnie (1583) wstąpił do zakonu dominikanów. W młodości pod •wpływem B. Telesia głosił, że filozofia powinna być empirycznym poznawaniem świata (Phi-losophia sensibus demonstrata, 1591 - Filozofia oparta na świadectwie zmysłów). Już to pierwsze studium było powodem oskarżeń o herezję i przyczyną uwięzienia C. Zwolniony, wziął udział w powstaniu prze-cim Hiszpanom w Kalabrii, hasło walki o wolność narodową łącząc z ideami sprawiedliwości społecznej i racjonalnych stosunków międzyludzkich; w pisanych wówczas przepowiedniach, łączących elementy naukowej historiozofii z wróżbami astrologicznymi, C. przewidywał rychły zmierzch świata zepsutego i narodziny zreformowanego układu społecznego, odpowiadającego zasadom religii naturalnej. Ujęty, torturowany i osądzony, C. przebywał w więzieniach w l. 1599-1626; zwolniony na krótko, został ponownie uwięziony i odzyskał wolność dopiero w 1629. W Rzymie nie czuł się jednak pewnie, toteż zbiegł do Francji (1634) i tam we względnym spokoju spędził ostatnie lata życia, ko-rzyfetając z opieki kardynała Biohelieu. C. główne swoje prace stworzył w więzieniu. Pozbawiony możliwości uprawiania nauk empirycznych, podejmował refleksję filozoficzno-reli-gijną W" takich dziełach, jak Theologia (1613--1614, Teologia), Metaphysica (wyd. 1638, ale pisana wcześniej, Metafizyka), De sensu rerum et magia (1620, O istocie rzeczy i magii), oraz pisał poezje filozoficzne (od 1602) i tworzył utopijną wizję idealnego społeczeństwa w Mieście Słońca (Citta del Sole, nap. 1602, wyd. 1623). W myśli C. wątki racjonalistyczne, a nawet materialistyczne splatają się z magicznymi, tworząc całość złożoną, niejednoznaczną. Pomimo to zarówno cechy postawy naukowej, jak i osiągnięcia teoretyczne stawiają C. w szeregu najwybitniejszych postaci Renesansu. Nieufny wobec autorytetów i przekonany, że służą dobrze ludzkości tylko ci, co tworzą rzeczy nowe, C. podejmował odważną obronę no-watorów, jak w słynnej, pisanej w więzieniu Apologia pro Galileo (1616, Obrona Galileusza). Ów szacunek dla twórczych osiągnięć człowieka miał zresztą szersze zaplecze teoretyczne: wiązał się z przekonaniem o historycznym rozwoju ludzkiego poznania. Nauka, zdaniem C., w czasach Renesansu sięgająca wyżyn niedostępnych antykowi, rozwijać się będzie nieskończenie. C. uchodzi przy tym za prekursora Kartezjusza, a nawet Kanta, gdyż podkreślał aktywny charakter ludzkiego poznania: w jego gnoseologii poznanie rozumiane jako obserwacja (scien-tia abdita) znajdowało uzupełnienie w poznaniu pojmowanym jako samowiedza (scientia illata). Warto dodać, że w mniemaniu niektórych interpretato-rów owo podejmowanie refleksji nad "czynną stroną" procesu poznania stawia C. w rzędzie poprzedników Marksa. W metafizyce, mającej postać zbliżoną do panteizmu, C. głosił, że zasadniczymi elementami wszelkiego bytu są Potęga, Mądrość i Miłość, gdyż wszelkie istnienie możliwe jest tylko przez miłość własną, która je utrzymuje w trwaniu, przez poznawanie siebie i otoczenia, przez panowanie nad rzeczywistością. Bogu elementy te przysługują w pełni - człowiekowi tylko CAPUANA 46 w części, gdyż w nim Potęga graniczy ze słabością. Mądrość z niewiedzą. Miłość z nienawiścią. Człowiek zatem, aby realizować swe posłannictwo, musi osiągnąć pewien rodzaj wyższości nad Bogiem: musi w walce i cierpieniu przezwyciężać ograniczenia swego bytu. W filozoficznym wierszu Delto pos-sanza deWuomo (O możliwościach człowieka) owa zdolność przezwyciężania "niebytu" (braku Potęgi, Mądrości etc.) pozwala C. nazwać człowieka "drugim Bogiem". Wizję społeczeństwa, w którym człowiek realizuje w pełni swoje ludzkie możliwości, układając swe życie wedle praw "religii naturalnej", C. przedstawił w słynnym Mieście Słońca. Utopia jego będąca wyrazem ludowego poczucia sprawiedliwości, przewiduje m. in. zniesienie własności prywatnej, wspólnotę majątkową, przezwyciężenie monogamii, równość społeczną, powszechność pracy, rządy mędrców-kapłanów. Utopia społeczna C. zyskała niemały rozgłos; stała się źródłem inspiracji dla utopijnych socjalistów (Saint-Simon, Fourier), a także dla twórców naukowego komunizmu. S.K.-0. CAPUANA Luigi, 1839-1915, pisarz, krytyk i dramaturg. Pochodził z Sycylii. Początkowo zajmował się dziennikarstwem, następnie przeszedł do szkolnictwa wyższego, najpierw w Rzymie, a później na uniwersytecie w Catanii, jako profesor estetyki i stylistyki. Autor studiów krytycznoliterackich, np. Studź suito letteratura contemporanea (1879-1882, Studia nad literaturą współczesną), Gli "ismi" contemporanei (1898, Współczesne "łzmy"), C. szedł śladami -f- De Sanctisa, ale właściwym trzonem jego twórczości były liczne powieści i nowele. C. uważany jest nie tylko za pioniera, ale przede wszystkim za teoretyka powieści naturali-stycznej we Włoszech, 'teorie głoszone przez C. wpłynęły na -- Vergę. Razem z tym pisarzem i krytykiem F. Cameronim stworzyli kierunek literacki zwany weryzmem (-> Verga). Swą doktrynę o literaturze "przesiąkniętej wiedzą" wyprowadzał C. z Hegla; wzorem realistów francuskich (Balzac, Gon-courtowie, Zola) dążył do stworzenia powieści-dokumentu, której zadaniem było obiektywne wyjaśnienie pewnych problemów naukowych (dziedziczność, degeneracja). Do takich należą: Giacinta, 1879, Profumo (1890, Zapach), La Sfinge (1897, Sfinks), zbiory nowel Profili di donnę (1877, Profile kobiece), Fausta Bragia ed altre noyelle (1879, Fausto Bragia i in. nowele). Bohaterowie tych utworów C. to ludzie o cechach patologicznych, podlegli obsesjom, lękom itp. W Le paesane (1894, Wieśniaczki; dwa dalsze cykle opubl. w 1898 i 1922) przedstawia C. środowisko wsi sycylijskiej z jej specyfiką obyczajowo-moralną. Najbardziej dojrzała artystycznie i wyrazista, dzięki, pięknym opisom krajobrazów i prowincjonalnego środowiska sycylijskiego, jest powieść Margrabia di Roccaverdina (II marchese di Roccaverdina, 1901). To psychologiczne studium zbrodni i wyrzutów sumienia, ujęte w kategoriach naturalizmu, osnuł C. baśniową atmosferą, stanowiącą doskonałe tło dla subtelnie naszkicowanej, pełnej uroku postaci wiejskiej dziewczyny A-grippiny i głównego bohatera - margrabiego Roccaverdina. C. pisał także opowiadania dla dzieci: C'era una volta... (1882, Był sobie raz...), Scurpiddu, 1898, i in.Próbował również sił 47 CARDUCCI w teatrze, pisząc głównie sztuki w dialekcie. M.B. CARDARELLI Vincenzo (właśc. Nazareno Caldarelli), 1887-1959, pisarz, poeta, krytyk. Próbował rozmaitych zawodów, a mając 19 lat przeniósł się do Rzymu ł został dziennikarzem. W 1919 wraz z grupą młodych pisarzy, jak -• Bacchelli, -> Baldini, ->-Cecchi i in., założył w Rzymie kwartalnik literacki "La Ronda", który w l. 1919-1923 walczył o podniesienie rangi artystycznej literatury włoskiej. Przeciwstawiając się pogłosom późnego romantyzmu -r D'An-nunzia i biorąc za wzór twórczość -> Leopardiego, zgrupowani w "La Ronda" pisarze szukali oparcia w klasycyzmie. Czasopismo to odegrało poważną rolę w ówczesnym życiu literackim Włoch. W l. 1949-1955 był C. dyrektorem czasopisma literacko-artystycznego "La Fie-ra Letteraria". Krytyk literacki, gorący propagator Leopardiego, ogłosił C. kilka zbiorów poetyckich, jak np. Giorni in piena (1934, Wezbrane dni), oraz szereg utwerów prozą o charakterze autobiograficznych impresji, przepojonych swoistym liryzmem. Jego Yiaggi nel tempo (1^20, Podróże w czasie), Jl sole a picco (1929, Słońce w zenicie), Parliamo d'Italia (1931, Pomówmy o Włoszech), II cielo sulle citta (1939, Niebo nad miastami) to obrazy i wrażenia związane z krajobrazem Włoch, z poszczególnymi miejscami czy porami roku, które stają się niejako symbolami przeżyć artysty. Proza artystyczna C., której źródła tkwią raczej w Małych poematach prozą Ch. Baudelaire'a niż w Operetce morali (Dziełka moralne) Leopardiego, wywarła duży wpływ na włoską literaturę okresu międzywojennego. M.B. CARDUCCI Giosue (pseud. Eno-trio Romano), 27 VII 1835 Val di Castello (prow. Lukka) - 16 II 1907 Bolonia, poeta i krytyk. Od wczesnej młodości uczył się łaciny pod kierunkiem ojca--lekarza, rozczytywał się w Iliadzie, Eneidzie oraz klasykach włoskich. Po ukończeniu wyższych studiów humanistycznych w Pizie uczył przez rok w gimnazjum w San Miniato al Te-desco, później drogą konkursu uzyskał profesurę w gimnazjum w Arezzo, lecz rząd toskański nie zgodził się na powierzenie mu tego stanowiska ze względu na jego liberalne przekonania. Po śmierci ojca i brata musiał utrzymywać rodzinę, zarabiając jako nauczyciel i opracowując wydania klasyków włoskich. W 1860 został powołany na katedrę literatury i wymowy włoskiej uniwersytetu w Bolonii. Wówczas zaczął się dla C. okres najbardziej aktywny: działalność naukowo-dydaktyczna oraz praca twórcza poety i historyka literatury. Republikanin, któremu nie była obojętna ciężka sytuacja ludu, wróg klerykalizmu, był C. gorącym patriotą, wielbicielem Garibaldiego, jednak głębokie przeświadczenie, że w aktualnych warunkach historycznych jedynie monarchia może być gwarantem zjednoczenia kraju, skłoniło go do przejścia na pozycje umiarkowane i do pisania wierszy na cześć dynastii sabaudzkiej, jak Alla Croce di Savoia (1859, Do Krzyża Sabaudzkiego), Alla Regina d'Italia (1878, Do Królowej Italii). W 1876 C. został posłem do parlamentu, a w 1890 senatorem. Był współpracownikiem licznych czasopism włoskich. Dowodem uznania społeczeństwa dla C. było ofiarowanie poecie w 35-lecie pracy profesorskiej gałązki wawrzynu z drzewa rosnącego przy grobie CAKDUCCI 48 -> Dantego w Rawennie. Z powodu pogarszającego się stanu zdrowia w 1904 opuścił C. na własną prośbę katedrę uniwersytecką; Uchwałą parlamentu przyznano rfau specjalną pensję. 2 końcem 1906 otrzymał nagrodę Nobla; umarł w dwa miesiące później. Twórczość pisarska C. obejmuje poezję oraz pisma prozą. Jako poeta czerpał natchnienie z literatury klasycznej łacińskiej i włoskiej, co zaznaczyło się już w zbiorze młodzieńczym Jwenilia. Są to utwory pisane w l. 1856-1860, do których poeta włączył częściowo poezje opubl. w tomie Rime (1857, Wiersze). Występował w nich C. przeciwko sentymentalizmowi epigonów włoskiego romantyzmu, uważając, że kierunek ten jest w zasadzie obcy tradycjom literatury Italii. Propagował powrót do mistrzów literatury klasycznej i rodzimej, do uświęconych form i tematyki. Juvenilia to próby literackie C., kształtowanie własnego języka poetyckiego, wzorowanego na klasycznych wzorach składni łacińskiej i włoskiej. Tematyka tych wierszy została zaczerpnięta przede wszystkim ze starożytności. W l. 1861-1871 powstał zbiór Levia Gravia, •w którym doszedł do głosu pesymizm C. zrodzony z porównania idei, o które walczyli bohaterowie Risorgimenta (-> Abba), z teraźniejszością, pełną wewnętrznych konfliktów narastających nieustannie w procesie jednoczenia się Italii. C. odzwierciedlił w tych wierszach swoje poszukiwania nowych ideałów politycznych, a także artystycznych. Jeden z wierszy, Aspromonte, opisujący koniec epopei Garibaldiego, posiada wyraźnie jakobińskie akcenty. Hymn do szatana (A Satana, 1863) jest wyrazem gwałtownego protestu przeciwko ugodo- wości i małoduszności, a zarazem wyrazem triumfu wolnej, rewolucyjnej myśli. Giambi ed epodi (nap. w 1.1867-1879, Jam-by i epody). stanowią decydujący etap zarówno w historii twórczości, jak- -f Wr r.ozwoju ideologicznym C. Był to bowiem okres, kiedy C. kształtował swój język poetycki, wolny od naśladownictwa i utartych zwrotów, różny od języka klasyków, których heroldem był poeta w Ju-veniliach. Jamby opiewają bohaterski okres Risorgimenta, głoszone przez jego działaczy ideały demokratyczno-rewolu-cyjne, o których współczesne C. pokolenie zdawało się zapominać. Poruszają także wiele innych tematów, w których widoczne są wpływy francuskich ideologów i poetów, jak E. Qui-net, J. Michelet, P. J. Proud-hon, V. Hugo. Głoszą m. in. idee walki z tyranią, laicką metafizykę Rozumu, podziw dla rewolucyjnych zrywów mas ludowych. Rime nuove (Rymy nowe) to zbiór wierszy C. z l. 1861-1887 o charakterze lirycznym, osobistym, odznaczających się różnorodnością tematyki i nastrojów. Są wśród nich wspomnienia z dzieciństwa i młodości poety, przesycone melancholią ł romantyczną intymnością. Właśnie w Rymach nastąpiło wyraźne pojednanie C. z romantyzmem. Świadczą o tym takie wiersze jak np. Anacreontica romanti-ca (Romantyczny anakreontyk), Leggenda di Teodorico (Legenda o Teodoryku) czy tłumaczenia ballad europejskich romantyków oraz starych ballad hiszpańskich i francuskich. Romantyczna tematyka i nastrój łączą się w tym zbiorze z dojrzałością artystyczną. W Odż barhare (pisanych w l. 1877- -1889, Ody barbarzyńskie) wskrzesza C. antyczne formy wiersza w nowożytnym języku 49 CASA włoskim, starając się nagiąć poezję włoską do rytmiki i metryki greckiej oraz łacińskiej. Nazwał je C. "barbarzyńskimi", gdyż tak brzmiałyby, jego zdaniem, dla poetów starożytnych i tak zapewne będą brzmiały dla niektórych Włochów. Rime e ritmi (1899, Rymy i rytmy) obejmują wiersze z okresu starości C. Poeta czerpie w nich natchnienie z historii Risorgimenta, z kultury Renesansu, z rodzimych krajobrazów. Kunsztowna forma, afektowany, uroczysty styl, nadmiar erudycji nie potrafiły jednak przydać ciepła i życia temu ostatniemu słowu poetyckiemu C. Jako prozaik pozostawił C. liczne pisma okolicznościowe w stylu poetyckim (np. Per la morte di Giuseppe Garibaldi, 1882 - Na śmierć Garibaldiego), studia krytyczne, jak Del rinno-yamento letterario in Italia (1874, Odnowa literacka w Italii), Jl Risorgimento italiano (1895, Risorgimento włoskie), obszerne studium syntetyczne O rozwoju literatury narodowej (Delio svolgimento delia letteratura nazionale, 1869- -1871), studia o Dantem: Delie rime di Dante (1865, O wierszach Dantego), Dante e l'eta cłie fu Sua (1867, Dante i jego wiek) i in. Programem, którym C. kierował się w życiu społecznym i w twórczości, były hasła: w polityce - Italia nade wszystko, w estetyce- poezja klasyczna nade wszystTSo, w życiu - szczerość i siła nade wszystko. Poezja C., niejednokrotnie wzbierająca szlachetną retoryką, rzadko przybierała tony bardziej osobiste, intymne; zwracała się przede wszystkim do narodu w doniosłym okresie jego zjednoczenia, stawiając mu przed oczy wielkość starożytnego Rzymu i bohaterskie epizody rizipińw nńznieiszych. a zwłaszcza Risorgimenta. Utwory C. tłumaczyli na język polski m. in.: J. Dicksteinówna, Mi-riam, Z. Wojnarowska. W.P. CARRER Luigi, 1801-1850, pisarz, poeta, krytyk. Ur. w Wenecji, ukończył prawo na uniwersytecie w Padwie, interesując się jednocześnie żywo literaturą. Utwory C., patetyczne i sentymentalne, lecz nie pozbawione pewnej elegancji stylu i dostosowane do gustów epoki, zapewniły mu szybko rozgłos. Oprócz powieści pseudohisto-rycznej, L'anello di sette gemmę o Yenezia e la sua storia (1838, Pierścień o siedmiu kamieniach, czyli Wenecja i jej historia^ w której na przykładzie życia siedmiu sławnych kobiet odtworzył historię i obyczaje Wenecji, opublikował C. zbiór Prose (Utwory prozą), na które złożyły się opowiadania i nowele, oraz Poesie: sonety, ballady, romance, idylle. Powierzchowny i zmienny w upodobaniach, oscylował między klasykami i romantykami, stąd niechętnie widziany był przez jednych i przez drugich. Pisał również rozprawy z dziedziny historii literatury (o -»• Gol-donim, -> Foscolo), tłumaczył Lukrecjusza, był wydawcą. klasycznych pisarzy włoskich. H.M. CASA Giovanni delia, 1503- -1556, pisarz, przedstawiciel włoskiego humanizmu, wysoki dostojnik Kościoła. Studiował w Bolonii, Florencji i Padwie. Jest autorem wykwintnych w stylu i świadczących o rozległej wiedzy pism w języku włoskim oraz łacińskim: przemówień, listów politycznych, życiorysów, np.-»- Bemba, a także poezji (Rime), których tematem jest głównie miłość wyrażona dobitniei niż u większości CASANOVĄ 50 współczesnych naśladowców ->-Petrarki. Sławę zdobył jednak C. utworem Galateo (pisany w l. 1551-1554, opubl. pośm. 1558). Jest to traktat obyczajowy, w którym C., językiem prostym, a zarazem nie pozbawionym elegancji, podał zasady dobrego wychowania i kultury życia codziennego, wplatając w nie zręcznie pouczenia moralne. Z.M. CASANOVĄ Giovanni Giacomo, 1725-1798, słynny awanturnik i pamiętnikarz. Ur. w Wenecji, syn znanej aktorki i aktora, był C. jednym z n. jbardziej reprezentatywnych i tak charakterystycznych dla XVIII w. awanturników o sławie europejskiej. Przez 50 lat prowadził życie pełnego śmiałych pomysłów obieżyświata, szulera, hulaki, szarlatana, szpiega, a przede wszystkim uwodziciela na wielką skalę. Podróżował po całej Europie, od Paryża poprzez Wiedeń, Londyn, Petersburg. Nie ominął także Polski Stanisławowskiej, co - poza głośną aferą z Branickim - znalazło odbicie w 3 t. Storia delie tur-boleme delia Polonia (1775, Historia niepokojów w Polsce). Kilkakrotnie więziony, opisał w Storia delia mia fuga dai Piombi (Historia mojej ucieczki z Piombi) swoją ucieczkę z tego słynnego weneckiego więzienia. Ostatnie 40 lat życia spędził w zaciszu zamku Dux (dziś Duchkow w Czechosłowacji) jako bibliotekarz hr. Waldstein--Wartenberg. Miejsce w historii literatury zawdzięcza C. - nie fantastycznej powieści w języku francuskim Icosameron (1788, Icosameron), w której pod wpływem prądów Oświecenia nakreślił wizję doskonałego świata, oraz pomniejszym utworom, ale słynnym Pamiętnikom (Histoire de ma vie). Sprawa ich autentycznego tekstu francuskiego jest zawiła. Ogłoszono je najpierw w przekładzie niemieckim (1822-1828), a następnie w opartym na tej wersji tłumaczeniu francuskim, szeroko rozpowszechnionym. Dopiero w 1960 wydawca lipski Brock-haus zdecydował się ogłosić będący w posiadaniu tej firmy autograf (nie obejmujący jednak ostatnich lat życia C.), już bez przeróbek i zmian. Pamiętniki stanowią wierny na ogół i bogaty, jakkolwiek niezbyt pogłębiony obraz obyczajowości XVIII w., ukazują całą galerię najwybitniejszych osobistości, z którymi C. zetknął się lub z którymi obcował, dają barwny, choć nie zawsze bezstronny wizerunek życia autora. Z.M. CASSOLA Carlo, ur. 1917 Rzym, powieściopisarz i eseista. Do 1962 był nauczycielem szkoły średniej. Przez wiele lat przebywał w Volterra - miejscu akcji dużej części swoich utworów. W domu rodzinnym zapoznał się z ideologią socjalistyczną, co doprowadziło C. do czynnego udziału we włoskim ruchu oporu oraz znalazło szerokie odbicie w twórczości literackiej. Debiutował w 1937 pisząc nowele, które ukazały się pt. Alla periferia (1941, Na peryferiach) i La visita (1942, Wizyta). Po wojnie C. stał się jedną z wybitnych osobistości literatury włoskiej. W książkach C. można rozróżnić dwa nurty: polityczno-społeczny (w tym nurt ruchu oporu) oraz lirycz-no-psychologiczny. Do pierwszego należy zaliczyć takie utwory, jak powieść o robotni-kach-komunistach Starzy towarzysze (I vecchi compagni, 1953), La casa di via Yaladier (1956, Dom przy ulicy Valadier). Utwory te nie posiadają jednego ełówneeo bohatera, ale cały sze- 51 CASSOLA reg postaci reprezentujących określone stanowisko wobec sytuacji społeczno-politycznej w okresie faszyzmu. Występują więc w nich przedstawiciele zamierającego socjalizmu "humanistycznego", należącego bardziej do mitologii niż do rzeczywistości, młodzi, którzy utracili wiarę w socjalizm, oraz konformiści, którzy porzucili dawne idee i zaprzęgali się w rydwan faszyzmu. Ta nowa generacja nie rozumie już celu walki o socjalizm, uważa, że narażanie się na więzienie nie jest walką polityczną, lecz masochizmem. Socjalizm reprezentowany przez C. nie jest więc ideologią walczącego proletariatu, sprowadza się zasadniczo do etycznej oceny postawy bohatera wobec aktualnych problemów. Te poglądy C. znalazły potwierdzenie w utworach, dla których tłem akcji jest ruch oporu wobec faszymu, a mianowicie w Fausta e Anna (1952, Fausto i Anna), a szczególnie zaś w znanej w Polsce książce Jego dziewczyna (La ragazza di Butie, 1960). W pierwszej powieści wątek miłosny ukazany jest na tle walki partyzantów. Widoczne są tu wahania autora w ocenie ruchu oporu. Tytułowa postać, Fausto, obraca się w -kręgu sprzeczności wywołanych koniecznością bezlitosnej walki i wewnętrzną świadomością nakazującą szukania nawet w wojnie jakichś racji ideowych. Ta rozterka duchowa wywołaną^ jest okrucieństwami popełnia^ nymi przez partyzantów, świadomie uwypuklonymi przez autora. W Jego dziewczynie przebija rozczarowanie wywołane faktem, że walka z faszyzmem nie dała pozytywnych rezultatów. Autor zarzuca siłom no-stępowym, że nie potrafiły właściwie ocenić sytuacji i nie umiały wychować walczącej pod ich kierownictwem młodzieży oraz przygotować jej do okresu pokojowej egzystencji. Jego dziewczyna jest również subtelną analizą miłości dwojga młodych ludzi, Mary i Bubego, którzy w 1945 są jeszcze prawie dziećmi, a którzy uwikłani w tragiczne skutki powojennego chaosu stają się wkrótce ludźmi dojrzałymi, świadomymi obowiązków, jakie nakłada uczucie. Nawet w utworach o wyraźnej problematyce społecznej C. posługuje się subtelną analizą psychologiczną opartą nie na introspekcjach, lecz na wnikliwej i dokładnej relacji myśli, gestów i słów postaci. Tego rodzaju środki zostały szczególnie wykorzystane w szeregu utworów analizujących wewnętrzny świat bohaterów w związku z ich głębokimi przeżyciami. Należy tu wymienić: II taglio del bosco (1953, Wyrąb lasu) - liryczną opowieść o drwalu szukającym w pracy zapomnienia po śmierci żony; Rosa Ga-gliardi, 1960; Le amiche (1963, Przyjaciółki). Ostatnio C. rozwija już tylko ten drugi nurt w swojej twórczości. Z tego okresu pochodzi II cuore arido (1961, Wyschłe serce) i opubl. w 1964 powieść II caccźatore (My śliwy). W te j ostatniej książce akcja toczy się wprawdzie w czasie I wojny światowej, ale odgłosy wojny są tylko dalekim tłem dla przedstawienia osobistych przeżyć bohaterów. 'Nawet' w tego typu utworach C. posługuje się dużą ilością postaci, stanowiących jak gdyby chóralne tło dla niewielkiej grupy solistów. W tej samej konwencji (niektórzy krytycy mówią nawet o niezmiennym schemacie) napisał autor kolejne utwory: Tempi memorahili (1966, Pamiętne czasy) i Storia di Ada (1967, Historia Ady). Na język polski utwory C. tłuma- CASTIGLIONE 52 czyli: Z. Ernstowa i W. Halicki. J-H. CASTIGLIONE Baldassarre, 6 XII 1478 Casatico (prow. Man-tua) - 7 II 1529 Toledo (Hiszpania), pisarz i dyplomata. Otrzymał staranne wykształcenie, szczególnie w zakresie kultury antycznej. Następnie szkolił się w sztuce rycerskiej na dworze Ludoyica Sforzy, zw. II Moro. W 1503 wstąpił na służby do margrabiego Francesca Gon-zagi, wkrótce jednak opuścił Mantuę i przeniósł się do Urbi-na na słynący jako ośrodek kultury renesansowej dwór księcia Guidobalda Montefeltro. Na dworze tym zetknął się C. z wybitnymi osobistościami tych czasów, jak Giuliano de' Medici -r Bembo, -> Bibbiena, którzy stali się później protagonistami Dworzanina (II cortegiano, 1528). Przebywał tam 10 lat. Brał udział w wojnie przeciwko papieżowi Juliuszowi II, spełniał różne misje dyplomatyczne i związał się przyjaźnią ze sławnymi ludźmi epoki (Rafael). W 1516 został duchownym. W 1523 powrócił na dwór Gon-zagów, uczestniczył w wojnie z Francją, a nieco później wyjechał do Rzymu jako ambasador. W roku następnym papież Klemens VII powierzył mu misję poselską do cesarza Karola V, która się nie udała. Ceniąc zalety i zasługi C., Karol V ofiarował mu biskupstwo w mieście Avila w Hiszpanii, jednakże pisarz zmarł przed objęciem urzędu. Pisał C. po łacinie pieśni, drobne wiersze, elegie, epigra-maty, a także listy będące ciekawym obrazem pierwszych sporów religijnych w XVI w. Jego wiersze w języku włoskim są nieliczne. Głównym dziełem C. jest Dworzanin w 4 ks., w formie rozmów toczonych pomiędzy szeregiem osób na dworze w Urbino, a dotyczących zalet doskonałego dworzanina. Ma on skupiać w sobie cechy idealne człowieka Renesansu, który potrafi zachować w życiu harmonijną równowagę między zaletami duchowymi i fizycznymi, między prawami jednostki a społeczeństwa. Powinien być szlachcicem, świetnie władać bronią, wyróżniać się prawością charakteru, być śmiałym i dzielnym, lecz skromnym. Winien także odznaczać się wytwornymi obyczajami, wykształceniem w dziedzinie literatury i sztuki, mieć smak niezawodny, być dobrym dyplomatą. Posiadanie tych zalet umożliwi idealnemu dworzaninowi pozyskanie zaufania i przychylności księcia, któremu służy, aby go zachęcać do czynów dobrych i odradzać złe. W rozmowy te wplecione są także opinie dotyczące ideału damy dworskiej oraz rozważania na temat platońskiej teorii miłości. Dworzanin, jeden z najwybitniejszych i najbardziej reprezentatywnych utworów Renesansu, zyskał sławę europejską, został wkrótce przełożony na kilka języków (również na łacinę) i doczekał się wielu na-śladownictw i przeróbek. Adaptacji Dworzanina na język polski dokonał Łukasz Górnicki (1566). Dostosowując dzieło C. do środowiska polskiego, przeniósł akcję do Polski, zmieniając również nazwiska i nazwy. M.B. CATERINA DA SIENA (św. Katarzyna ze Sieny: właśc. Cateri-na Benincasa), 1347-1380, autorka listów i traktatów religijnych w języku włoskim, dominikan-ka, kanonizowana w 1461. Ojciec jej był zamożnym farbiarzem. Mistyczka i ascetka, C. niosła pomoc biednym i chorym. Gorąca patriotka i reformatorka 53 CAVALCANTI życia religijnego, niestrudzona w walce o odrodzenie moralne i polityczne Włoch rozbitych na księstwa i najeżdżanych przez wrogów, głosiła konieczność reformy Kościoła jako instytucji mogącej połączyć wszystkie państwa w dziele powszechnego pokoju, nakłaniała papieża do powrotu z tzw. niewoli awinioń-skiej, godziła zwaśnione rody. Dzięki wrodzonej inteligencji potrafiła udzielać rad zwracającym się do niej papieżom i panującym. W tym celu dyktowała listy do różnych wybitnych osobistości. Pisane językiem prostym, żywym, posługującym się określeniami mowy potocznej, niewolnej od nalotów dialektal-nych, odznaczają się dużą siłą wyrazu. Pozostawiła też C. Dia-logo delia divina dottrina e delia dżuma Prowidenza (1378, Dialog o boskiej nauce i boskiej Opatrzności), przełożony później na łacinę; wyróżnia się on żarem uczucia i plastyką opisów. W.P. CAVALCANTI Guido, ok. 1260- -1300, poeta. Pochodził ze szlachty florenckiej, należącej do- partii gwelfów. Miłośnik poezji i studiów, zwłaszcza filozoficznych, posiadał opinię "najlepszego spośród logików świata" oraz człowieka o wytwornych i wyniosłych manierach. Przypisywano mu chęć dowiedzenia, że Bóg nie istnieje. Był przyjacielem -> Dantego. W 1300, kiedy we Florencji rozgorzała walka opozycyjnych partii, władze miasta skazały na banicję przywódców obu stronnictw, zarówno spośród gwelfów jak i gi-belinów. Pośród wygnańców znalazł się również C. Przez krótki czas przebywał w Sarza-nie, gdzie wskutek niezdrowego klimatu nabawił się malarii. Orhvnłanv z wygnania- C. wrócił do Florencji, lecz tam niebawem zmarł. C. jest najwybitniejszym po Dantem przedstawicielem włoskiej szkoły poetyckiej, zw. Szkołą dolce stii nuovo (-> Guinicelli). Pozostawił zbiór ok. 50 wierszy. Rwie. Są to kancony, ballady, sonety. Oprócz wierszy o charakterze doktrynalnym, jak Donna mi •pręga (Prosi mnie pani), który uchodzi za jeden z manifestów nowej szkoły, zbiór C. zawiera utwory o dużych walorach artystycznych, a zarazem wielkiej szczerości i głębi natchnienia. Koncepcja miłości, którą zaczerpnął C. od Guinicellego, wzbogaca się u niego o nowe akcenty: zachwyt nad pięknem umiłowanej kobiety łączy się u C. z wizją śmierci. Miłość staje się siłą unicestwiającą. W twórczości C. jak refren powracają dwa motywy: nieziemskie piękno ukochanej, które wprawia poetę w zachwyt, i miłość tragiczna, rozdarta, która niszczy siły żywotne człowieka. Jeszcze przed ->• Petrar-ką C. potrafił oddać w poezji historię duszy ludzkiej w jej zmiennych nastrojach, z jej walkami i udręką. Do najpiękniejszych wierszy C. należą m. in. Fresca rosa novella (Świeża róża), będący hymnem na cześć wiosny, a także, nap. prawdopodobnie we Francji, gdzie poeta zachorował, ballada Perch'żo non spero di tornar giammai (Skoro nie mam nadziei, bym kiedy powrócił), w której wyraża tęsknotę za ojczystym miastem i ukochaną kobietą. Zbiór C. obejmuje także wiersze skierowane do przeciwników - politycznych i do przyjaciół, jak np. Dante, który poświęcił C. jeden ze swoich znanych wierszy Gmdo, se tu. Łapo e io (O Gwido, gdybyż mnie. Łapa i ciebie cza-rndziei.-.l nraz wysoko cenił CECCHI 54 w Boskiej Komedii ("Czyściec", pieśń XI). M.B. CECCHI Emilio, ur. 1884, pisarz i krytyk. Współpracował z różnymi czasopismami literackimi, począwszy od florenckiej "Voce" (-> Prezzolini) i rzymskiej "Ronda" (-> Cardarelli). Podróżował wiele jako wysłannik poważnych pism, przekazując swe wrażenia w korespondencjach z Anglii, Holandii, Grecji, Ameryki, Afryki, zebranych później w tomach Messźco (1932, Meksyk), Et in Arca-dia ego, 1936, America umara (1939, Gorzka Ameryka) i Ap-punti per un periplo dęli' Africa (1954, Zapiski z podróży morskiej dokoła Afryki). Sylwetki napotkanych przez C. postaci i uchwycone obrazy stają się symbolami zwiedzanych krajów i ich cywilizacji. Znawca literatury angielskiej i amerykańskiej, jeszcze przed I wojną przyczynił się C. do upowszechnienia ich we Włoszech dzięki doskonałym studiom i przekładom. Ogłosił szereg prac z dziedziny sztuk plastycznych: o malarstwie włoskim XIX w., o twórczości Giot-ta, Lorenzettiego i in. Wykładał również historię sztuki włoskiej na uniwersytecie w Ber-keley (USA). C., pisarz o rozległej kulturze, bystrej inteligencji i dużej wrażliwości, jest jednym z najwybitniejszych prozaików współczesnej literatury włoskiej. Zalety jego prozy najpełniej ujawniły się w zbiorach esejów, które nazwał "szkicami, kaprysami, fantazjami". Niełatwo określić tematykę utworów C.: przesuwają się w nich sylwetki ludzi i obrazy miejsc, splecione z refleksjami krytyka czy spostrzeżeniami i osądami etyczno-obyczajowy-mi. Wytrawny stylista, C. umie opisywane sprawy i rzeczy otoczyć atmosferą magii słów i swoistej symboliki. Polot poetyckiej fantazji kojarzy się w twórczości C. z przenikliwą obserwacją i uogólniającą refleksją, a błyski paradoksu i ironii nie zepchnęły w cień ludzkiego współodczuwania. Do najbardziej znanych zbiorów C. należą Pesci rossi (1920, Czerwone ryby), L'osteria del cattwo tempo (1927, Gospoda na czas słoty), Qualche cosa (1931, Coś), Corse dl troiło (1936 i 1941, Wyścigi truchtem). M.B. CECCHI Eugenio -> ABBA CELLINI Benyenuto, 1500-1571, rzeźbiarz, złotnik i pisarz. Wcześnie - zgodnie z zamiło-waniami - zaczął uczyć się sztuki złotniczej i rzeźbiarstwa. Porywczy i dumny, musiał uciekać z Florencji w wyniku bójki. W Rzymie znalazł protektora w papieżu Klemensie VII. Brał udział w wojnie przeciwko Francuzom oblegającym Rzym w 1527, prowadził życie niespokojne i pełne przygód. Był więziony w zamku Sw. Anioła, dwukrotnie szukał schronienia we Francji. Uważany za symbol "człowieka Renesansu", zadziwiał zespoleniem pierwotnych impulsów i wyrafinowań przekwitającej kultury. W literaturze stał się znany przede wszystkim dzięki autobiografii Benvenuta Celliniego żywot własny spisany przez niego samego {La vita; opubl. dopiero 1728). C. nie uważał się za pisarza, wspomnienia swoje dyktował w więzieniu kilkunastoletniemu chłopcu językiem niedbałym, powszednim - ale dzięki temu zdobył się na styl własny, bezpośredni, barwn" i soczysty, nie skrępowany gramatyką w epoce obciążonej humanistycznymi konwencjami. Nie siląc się na uchwycenie 55 COCCHIABA ogólniejszego sensu przeżywanych wypadków, nakreślił C. autoportret, w szczegółach nie zawsze zgodny z historyczną prawdą, w którym jednak postać głównego aktora występuje z niezwykłą plastyką na tle trzech wielkich ośrodków XVI w.: Rzymu, Florencji i Paryża. Jest też C. autorem dość licznych, na ogół miernych wierszy (głównie sonetów) o charakterze autobiograficznym i traktatów o sztuce Due trattati dęli' orificeria e delia scultura (nap. • 1565-1567, Dwa traktaty o złot-nictwie i rzeźbie). Żywot C. tłumaczyli na język polski: H. Feldmanowski, S. Machniewicz, L. Staff. M.B. CHIABRERA Gabriello, 1552- -1638, poeta. Wychowany w Rzymie u jezuitów, młodość miał burzliwą. Wskutek gwałtownego charakteru popadał często w kolizje z prawem, w następstwie czego tułał się wiele po kraju i zagranicy. Po latach niespokojnych nastąpił okres skupienia i poważniejszych studiów. Medyceusze, Gonzagowie i Stolica Apostolska nie szczędzili poecie łask i pieniędzy. W sławie i zaszczytach dożył C. późnej starości. Nie bez wpływu na twórczość C. pozostawał jego ulitarny stosunek do sztuki. Pisywał miernej wartości poematy epickie, sławiące czyny jego możnych protektorów, mało udane tragedie, eklogi żałobne, wzorowane na Teokrycie. Pewną oryginalnością odznacza się dramat muzyczny Rapimen-to di Cefaló (1600, Porwanie Cefala), choć znaleźć w/'nim można echa poezji P. Rorisarda. Charakter gnomiczno-satyrycz-ny mają pisane w ostatnich latach życia C. Sermoni (Listy poetyckie), atakujące m. in. współczesne mu obyczaje, sądownictwo itd. Do najlepszych utworów C. należą ody i piosenki wzorowane na Anakreoncie, a raczej na przypisywanych temu poecie "anakreontykach", które C. znał z naśladownictw francuskich. M.B. CHIAKELLI Luigł, 1884-1947, pisarz, dramaturg, dziennikarz. " Konieczność zarabiania na życie zmusiła go do przerwania studiów. Pracował jako urzędnik, dziennikarz, krytyk teatralny, ale rozgłos zdobył jako drama-' turg. Uważany za twórcę scenicznej "groteski", C. przeciwstawiał się, przy użyciu parodii, zarówno retoryce dramatu mieszczańskiego, jak i problematyce werystycznego (->• Verga) teatru. Powodzenie we Włoszech i za granicą - również w Polsce - osiągnęła nazwana właśnie groteską komedia Twarz i maska (La maschera e ii volto, 1916) o tematyce psychologicz-no-obyczajowej. Bohaterowie C. to ludzie, którzy utracili szczerość uczuć, a nie mając sił zerwać z zakłamaniem, obnażają - w sytuacjach farsowych - swoją nicość wewnętrzną. C. ośmiesza tetysze rządzące społeczeństwem, a dramaty jego stanowią połączenie elementów humorystycznych i tragicznych. La scala di seta (1917, Jedwabne schody), Chimerę (1920, Chimery), La morte degli amanti (1921, Śmierć kochanków) i in. sztuki C. nie zyskały •już rozgłosu. M.B. CIACCO D'ANGUILLAIA -> FRYDERYK H CINO DA PISTOIA ->• GUINI-CELliI CINZIO -»GIRALDI COCCHIARA Giuseppe, 1904- 1965, etnograf. Jako młody student wydziału prawa opuoliko- COCCIOLI 56 wał w Palermo monografię Popolo e canti nella Sicilia d'og-gi (1923, Lud i pieśni dzisiejszej Sycylii). Studiował we Florencji i w Oksfordzie. Po 1933 został powołany do zorganizowania w Palermo sycylijskiego Museo Etnografico G. Pitre. Od 1935 wykładał na uniwersytecie w Palermo historię literatury i tradycji ludowych, rozwijając szeroką działalność naukową i publikując z tej dziedziny szereg rozpraw, z których szczególnym uznaniem cieszą się: Sto-ria del folklore m. Europa (1952, Historia folkloru w Europie), II paese di Cuccagna e altri studi di folklore (1956, Kraina Koka-nii i inne studia nad folklorem), Popolo e letterdtura in Italia (1953, Lud i literatura we Włoszech), Le origini delia poesia popolare (1966, Początki poezji ludowej). H.M. COCCIOLI Carlo, ur. 1920, po-wieściopisarz. Ur. w Livorno, lata dziecięce spędził w Afryce. Rozpoczętych studiów orientali-stycznych nie ukończył. Był czynnym uczestnikiem włoskiego ruchu oporu. Mieszka we Włoszech, ale wiele czasu spędza we Francji, gdzie opublikował szereg utworów jak np. nap. po francusku Le hal des egares (1951, Bal zabłąkanych). Pierwszy utwór C. II migliore e l'ul-timo (1946, Najlepszy i ostatni) związany jest ze wspomnieniami z życia partyzantów, a jego bohater posiada wiele cech samego autora. Następna powieść C. La difficile speranza (1947, Trudna nadzieja) jest obrazem rozprzężenia moralnego, tak charakterystycznego dla lat powojennych. C. napisał m.in.: La piccola valle di Dio (1948, Dolinka Pana Boga), Niebo i ziemia (II cielo e la terra, 1950), Manuel le Mexicain (1956, Manuel Meksykanin), Journal (1957, Dziennik). W utworach C. daje się zauważyć wpływ modnych prądów literackich, zarówno w technice pisarskiej (introspek-cja), jak i w stworzeniu klimatu utworu (reminiscencje egzy-stencjalistyczne). Widoczna jest też w jego twórczości inspiracja katolicka, dopuszczająca jednak dowolność interpretacji. Mimo to przyrównuje się C., zwłaszcza jako autora książki Niebo i ziemia, której bohaterem jest ksiądz, do pisarzy katolickich tej rangi co G. Ber-nanos i G. Greene. Wypływa to z faktu, że w twórczości C. rzeczywistość ziemska krzyżuje się bezustannie ze sprawami pozaziemskimi, przy czym często granice te ulegają zatarciu. J.H. COLLODI Carlo (właśc. Carlo Lorenzini), 1826-1890, literat i dziennikarz. O sprawę niepodległości i zjednoczenia Włoch walczył nie tylko satyrą polityczną, uprawianą w kierowa-wanych przez siebie czasopismach humorystycznych "II Lam-pione" i "La Scaramuccia", ale także biorąc czynny udział jako żołnierz w wydarzeniach 1848 i 1860. Rozgłos przyniosły C. książki o wychowaniu i powieści dla dzieci, w których udało mu się uniknąć mdłej idealiza-cji bohaterów (np. cykl powieści o małym chłopcu Giannetti-no). Największą popularność i światową sławę zdobył C. utworem Pinokio. Przygody drewnianego pajaca (Le awenture di Pinocchio. Storia di un bu-rattino), który, druk. w 1.1881- 1883 w odcinkach w "Giornale dei Bambini", doczekał się później licznych wydań książkowych oraz tłumaczeń na szereg języków. M.B. COLONNA Vittoria, 1492-1547, poetka. Przedstawicielka jedne- 57 COMISSO go z najznakomitszych rodów włoskich, C. poślubiła w 1509 Ferranta d'Avalos, margrabiego Pescary. Owdowiawszy młodo (1525), usunęła się od świata, najchętniej przebywając w klasztorach w Rzymie. Ferrarze, Lukce, Florencji. Kobieta piękna, o surowych zasadach moralnych oraz niepospolitych przymiotach umysłu i serca, wzorując się na -r Petrarce, pisała sonety i kancony, głównie na tematy religijne lub poświęcone pamięci męża. Drukowane przygodnie w XVI w., wydane zostały dopiero w 1760 w Ber-gamo. Węzły przyjaźni łączyły C. z wybitnymi umysłami epoki, jak cesarz Karol V, -> Bem-bo, a zwłaszcza Michał Anioł (-r Buonarroti), który poświęcił jej strofy pełne liryzmu. Listy C., wyd. pod koniec XIX w., stanowią cenny dokument życia umysłowego w XVI w. Z.M. COMISSO Giovanni, ur. 1895, powieściopisarz i dziennikarz. Uczestniczył w I wojnie światowej, później w wyprawie -> D'Annunzia na Fiume (dzisiejsza Rijeka). Z wykształcenia prawnik, zajmował się handlem na Adriatyku, był księgarzem, sprzedawcą dzieł sztuki, dziennikarzem podróżującym po Europie, Afryce i na Daleki Wschód. Pierwsze utwory C., pisane pod wyraźnym wpływem D'Annunzia, mogą uchodzić za typowe przykłady tzw. prozy artystycznej. Należą do nich m. in. Al wento dell'Adri-atico (1928, Wiatr znad Adriatyku), tom opisujący jego przygody W związku z Fiume, i Genie di marę (1928, Ludzie morza), w której C. przedstawia w sposób realistyczny życie marynarzy i rybaków, zachowujących mimo swej ciężkiej pracy wielką świeżość uczuć t doznań. Storia di un partimonio (1933, Dzieje jednego majątku) posiada już charakter powieściowy i odzwierciedla pesymistyczny, a nawet fatalistyczny pogląd autora na świat. Bohater powieści, właściciel ziemski, doprowadza swój majątek do ruiny poprzez swoją inercję moralną i fałszywie pojmowaną godność osobistą. Pozostałe powieści C., jak I due compagni (1936, Dwaj towarzysze), Capric-cio e illusione (1947, Kaprys i iluzja), rozwijają wątki miłosne wplatając je w krąg problematyki - sztuka a życie. Najciekawsza powieść C., Gżo-ventu che muore (1949, Umierająca młodość), to historia miłości kobiety w średnim wieku do młodego człowieka, ukazana na tle ważkich wydarzeń okresu międzywojennego ł II wojny światowej. Bohater utworu był komunistą, później faszystą i człowiekiem oskarżonym przez faszystów o zdradę, a w końcu zabity został przez partyzantów. Jego dzieje są jednak tylko pretekstem do ukazania stanów świadczących o witalizmie, niekiedy wprost zwierzęcym, czołowych postaci. C. ma w swoim dorobku bogatą twórczość eseistyczną i reporterską. Do ważniejszych utworów z tej dziedziny należą: Giorni di guerra (1930, Dni wojny), dna - Giappone (1932, Chiny - Japonia), Capricci ita-liani (1952, Kaprysy włoskie), La virtit leggendaria (1957, Cnota legendarna). Jako przykład techniki pisarskiej C. może służyć książka L'Italiano errante per 1'Italia (1937, Włoch błąkający się po swoim kraju). W reportażach swych C. zdaje się nie liczyć z realiami, które, ukazane poprzez pryzmat wyjątkowo subiektywnej wizji autora, posiadają często charakter fragmentaryczny. J n COMPAGNI 58 COMPAGNI Dino, ok. 1255- -1324, kronikarz. Brał czynny udział w życiu politycznym rodzinnej Florencji "o stronie umiarkowanego odłamu gwel-fów, zw. Białymi. Dwukrotnie, w 1289 i 1301, piastował wysoką godność priora, był zwolennikiem reform demokratycznych. Po wkroczeniu do miasta księcia francuskiego Karola Wale-zjusza (1301) i tryumfie propa-pieskiego stronnictwa Czarnych został odsunięty od spraw publicznych. W l. 1310-1312 pisał Cronaca delie cose occorrenti ne'tempi suoi (Kronika wydarzeń czasów swoich), uważaną za wybitne osiągnięcie historiografii średniowiecznej we Włoszech. C. nie sięga do początków świata, rezygnuje z podań biblijnych ł mitologicznych, tak bardzo drogich ogółowi kronikarzy (np. -- Villani). Zgodnie z tytułem, dzieło jego odnosi się wyłącznie do czasów, w których żył, i do wydarzeń, w których przeważnie sam uczestniczył. Po krótkim wstępie, dotyczącym położenia geograficznego i ludności Florencji, przystępuje C. od razu do problematyki politycznej, omawiając powstanie w mieście stronnictw gwelfów i gibelinów, podział na Białych i Czarnych oraz misję papieskiego rozjemcy kardynała d'Acquasparata (ks. I). W księdze II opisuje wydarzenia z l. 1300-1303, które doprowadziły do tryumfu stronnictwa Czarnych. wspieranego przez Karola Walezjusza i papieża Bonifacego VIII. Ks. III i ostatnia poświęcona jest l. 1304-1312; mowa w niej m.in. o nieudanej próbie opanowania Florencji przez wygnańców politycznych, o waśniach wśród Czarnych, o śmierci ich przywódcy Corsa Donati, o koronacji w Rzymie cesarza Henryka VII, w którym C., podobnie jak -'• Dante, pokładał wielkie nadzieje. Kronika nie jest dziełem postronnego obserwatora, lecz poli-tyka-moralisty, głęboko .zaangażowanego w opisywane wypadki, które przyniosły klęskę jego obozowi i prowadzić miały, jak sądził, do ostatecznego upadku Florencji. Stąd jej ton nadzwyczaj gwatłowny, stąd bezlitosne słowa potępienia, których C. nie szczędzi swym współobywatelom. To właśnie zaangażowanie, ta szczera troska o losy ojczyzny stanowią w pierwszym rzędzie o wartości utworu nap. językiem żywym i wyrazistym, doskonale dostosowanym do intencji autora. Kronika jest ponadto świetnym komentarzem politycznym do Boskiej Komedii Dantego. K.Z. COSTA Giovanni ->ABBA CROCE Benedetto, 25 II 1866 Pescasseroli (prow. Aquila) - 20 XI 1952 Neapol, filozof, historyk kultury i sztuki, krytyk. C. pochodził z zamożnej rodziny ziemiańskiej. We wczesnej młodości kształcił się w ekskluzywnej szkole barnabitów w Neapolu. W czasie trzęsienia ziemi w 1883 stracił rodziców; stryj przeniósł C. wówczas do Rzymu i skierował na studia prawnicze. C. zrezygnował jednak z perspektywy kariery dyplomatycznej i poświęcił się filozofii i historii. Pod wpływem -^-La-brioli zbliżył się do marksizmu, wkrótce jednak oddalił się od ruchu komunistycznego, by trwale związać się z nurtem umiarkowanego liberalizmu. Polemikę z marksizmem C. zawarł w szkicach pt. Materialis-mo storźco ed economia marxi-stica (1900, Materializm historyczny i ekonomia marksistowska). Od 1886 C. przebywał w Neapolu, zdobywając szeroką wiedzę historyczną i filologicz- CROCE na. Razem z bliskim mu wówczas ->- Gentiiim współpracował z wieloma instytucjami naukowymi, zwłaszcza z miejscową Akademią Pontańską (-> Pon-tano). Rozpoczął też C. wydawanie monumentalnej serii "Scrit-tori d'Italia" oraz założył miesięcznik "La Critica", który pod jego kierownictwem odegrał w ciągu 42 lat (1903-1944) poważną rolę w życiu umysłowym Włoch. Równocześnie C., czołowy przedstawiciel idealizmu włoskiego XX w., opracowywał założenia swojej myśli filozoficznej. Wyłożył je w cztero-częściowej Filosofia delio spi-rito (Filozofia ducha): l. Este-tica come sciema dęli' espres-sione e linguistica generale (1902, Estetyka jako nauka o ekspresji i językoznawstwo ogólne); 2. Logica come sciema del con-cetto puro (1909, Logika jako nauka o czystym pojęciu); 3. Filosofia delia pratica. Economia ed etica (1909, Filozofia praktyki. Ekonomia i etyka); 4. Teoria e storia delia storio-grafia (1917, Teoria i historia historiografii). Tworząc zarys Filozofii ducha, C. czerpał inspirację z tradycji myśli włoskiej (-> Vico, -> De Sanctis) oraz obcej (Hegel, Kant). Koncepcje C. są wyrazem przełomu anty-pozytywistycznego w świadomości filozoficznej końca XIX w. i współbrzmią z takimi post-pozytywistycznymi nurtami, jak neoidealizm (F. H. Bradley), in-tuicjonizm (H. Bergson), pragmatyzm (W. James). Filozofia ducha obejmuje analizę dwu fundamentalnych form aktywności Ducha: teoretycznej i praktycznej. Każda z tych form z kolei rozpada się na dwie kategorie: aktywność teoretyczna dzieli się na poznanie intuicyjne konkretów (sztuka) oraz poznanie logiczne uniwersaliów (logika); aktywność praktyczna zaś może polegać na dążeniu do celów indywidualnych (ekonomia) bądź uniwersalnych (etyka). Wszystkie formy aktywności ducha stanowią jedność - C. odrzuca dialektykę He-gla - nie przeczą sobie one, lecz współdziałają ze sobą i warunkują się wzajemnie: myśl logiczna nie istnieje bez poznania sfery konkretów, działanie praktyczne zakłada istnienie teorii, uniwersalna wola moralna może się realizować tylko na tle indywidualnych potrzeb ekonomicznych. Wieczny rozwój Ducha konstytuuje historię; poza nią, czyli poza rozwijającym się w swych formach duchem samym, nie istnieje żadna rzeczywistość. Stąd sam C. swoją myśl filozoficzną określał mianem "absolutnego historyzmu" (storicismo assoluto). Ogólne założenia filozoficzne, zawarte w Logice i Filozofii praktyki, C. rozwijał i precyzował w licznych pracach późniejszych, jak np. Zl carattere delia filosofia moderna (1941, Znamiona filozofii współczesnej), Dżscorsi dź varia filosofia (1945, 2 t., Rozważania o różnych odmianach filozofii). W strukturze Filozofii ducha uprzywilejowane miejsce zajmuje estetyka. C. dużą wagę przypisywał poznaniu intuicyjnemu. W jego koncepcji intuicja nie jest wszakże bierną ^er-cepcją, lecz twórczym aktem świadomości: jest więc ekspresją. Dziedziną intuicji-ekspre-sji jest sztuka. Sztuka wg C., to jedna z podstawowych - niezależnych od etyki i ekonomii - aktywności ducha, a więc dzieło sztuki jest rezultatem twórczego aktu ducha, nie podlegającego żadnym prawom i regułom. Rozciągając pogląd o autonomii sztuki na dziedzinę krytyki literackiej, C. oceniał utwory wyłącznie z punktu widzenia i(^b wflrtnRp? ^l<-cr>rAcin- CROCE 60 nej, podstawowe kryterium oceny dzieła upatrując w indywidualnym, niepowtarzalnym wyrazie twórczej intuicji artysty. W ujęciu C. historia literatury to analiza poszczególnych dzieł, rozpatrywanych jako samoistne całości. Poglądowi temu dał wyraz w szeregu studiów, jak np. o ->• Dantem, Shakespearze, Corneille'u i in. Był zagorzałym przeciwnikiem podziału literatury na gatunki i rodzaje literackie. Estetyka C. wywarła ogromny wpływ na krytykę literacką nie tylko we Włoszech, stawiając autora w rzędzie czołowych estetyków XX w. Kształt estetyki C. ulegał w późniejszych pracach modyfikacjom, np. w Probierni di estetica (1910, Problemy estetyki). Zarys estetyki (1913, Bre.vw.rio di estetica), Nuovi saggi di estetica (1920, Nowe studia z estetyki), La poesia (1936, Poezja) itp. Rozgłos i wpływ miały wszakże przede wszystkim koncepcje zawarte w Estetyce jako nauce o ekspresji - i o-ne też patronowały większości studiów C. z historii literatury, jak np. w Poesia antica e moderna (1941, Poezja starożytna i nowożytna), La poesia di Dante (1921, Poezja Dantego), Ariosto, Sha-kespeare e Corneille (1920, -^-Ariosto, Shakespeare i Corneille), Poeti e scrittori del pie-no e del tardo Rinascimento (1945, Poeci i pisarze dojrzałego i późnego Renesansu, 2 t.), Saggi sulla letteratura italiana del seicento (Studia nad literaturą włoską XVII w.), La letteratura italiana del settecento (1949, Literatura włoska XVIII w.), Poesia e non poesia. Notę sulla letteratura europea del secolo de-cimonono (1923, Poezja i niepoe-zja. Refleksje o literaturze europejskiej XIX w.). La letteratura delia nuova Italia (t. I-IV 1914-1915; t. V - 1939; t. VI - 1940, Literatura nowych Włoch) itd. Studia C. stawały się przedmiotem żywej dyskusji o pisarzach współczesnych, on też był jednym z pierwszych historyków kultury, którzy docenili znaczenie baroku. W 1910 C. został mianowany senatorem. W l. 1920-1921 był ministrem oświaty. Narodziny faszyzmu przyjął nieufnie, lecz przez pewien czas widział w nim oznaki odnowy życia politycznego; widoczne to jest w jego Pagine sparse, seria IV (1927, Kartki ulotne). Od momentu zabójstwa socjalistycznego działacza G. Matteottiego aż do 1944 C. opowiadał się konsekwentnie przeciw faszyzmowi i był moralnym i intelektualnym przywódcą liberalnej opozycji antyfaszystowskiej. Świadczą o tym Pagine politiche (1944, Kartki polityczne) oraz Pensie-ro politico e politica attuale (1945, Myśl polityczna i polityka współczesna). W 1924 odmienny stosunek do faszyzmu przekreślił przyjaźń C. z Gentiiim. Sława naukowa i autorytet moralny chronił C. przed poważniejszymi represjami; "La Critica" była jedynym pismem opozycyjnym, tolerowanym przez faszystowską cenzurę. Odsunięty od życia politycznego, C. poświęcił się intensywnej pracy naukowej. Nie zaniedbując studiów filozoficznych, interesował się szczególnie historią. Badając dzieje Włoch i Europy wiele uwagi poświęcał tradycjom liberalnym i wolnościowym. Dowodzą tego takie prace jak Storia d' Italia dal 1871 - al 1915 (1928, Historia Włoch w l. 1871-1915), Storia d'Europa nel secolo decimonono (1932, Historia Europy w w. XIX), Storia come pensiero e come azione (1937, Historia jako myśl i jako czyn) itp. Po upadku faszyzmu C. wrócił na krótko do życia politycznego. W l. 1944-1945 bvł 61 D'ANNUNZIO przywódcą Partii Liberalnej, a w 1946 pełnił funkcje ministra bez teki. Po 1948 C. ograniczył jednak swoją' działalność polityczną. Redagował pismo będące kontynuacją "Critica", a noszące (od 1945) tytuł "Qua-derni delia Critica", kierował założonym przez siebie w 1947 w Neapolu Istituto Italiano per gli Studi Storici, kontynuował prace naukowe, publicystyczne i wydawnicze. C. odegrał olbrzymią rolę w intelektualnym życiu Włoch. Ślady jego działalności teoretycznej i politycznej widoczne są dziś w każdej dziedzinie humanistyki. Miał licznych przeciwników (jednym z najbardziej przenikliwych krytyków jego koncepcji był -> Gramsci) i jeszcze liczniejszych zwolenników. Rodzinny Neapol jest do dziś ośrodkiem croceanizmu. Wpływ C. dotarł też do Polski; metody jego przejęli niektórzy badacze literatury, np. S. Kołaczkowski, A. Górski. Na język polski C. tłumaczył W. Meisels; Zarys estetyki C. ukazał się w przekładzie zbiorowym pod kierownictwem S. Gniadka. S.K.-0. D DAMIANI Enrico, 1892-1953, slawista. Po ukończeniu studiów na wydziale prawa w Rzymie został dyrektorem Biblioteki Izby Posłów. Położył wielkie zasługi na polu szerzenia znajomości języków i literatur słowiańskich we Włoszech. Przedmiotem jego szczególnego zainteresowania był język i literatura bułgarska, które wykładał na uniwersytecie w Rzymie i w Neapolu, przez czas dłuższy łącząc tę działalność z wykładami na uniwersytecie w Sofii. Dążąc wytrwale do pogłębienia stosunków kulturalnych między Włochami a krajami słowiańskimi, zainteresował się - z podniety prof. R. Pollaka - literaturą polską, z której przełożył m. in. Treny Kochanowskiego, Sonety krymskie i Fa-rysa Mickiewicza, Godzinę myśli Słowackiego, nowele Prusa i Sienkiewicza, Gody życia A.'Dy-gasińskiego (z R. Pollakiem), Miasto mojej matki J. Kaden--Bandrowskiego. Był redaktorem pisma "Italo-Balgarsko Spizanie Za Literatura, Istori.ia. Izkustvo". Napisał wiele rozpraw z dziedziny języków i literatur słowiańskich, jak np.: I narratori delia Polonia d'oggi (1928, Powieściopisarze Polski dzisiejszej), La letteratura bul-gara dalie origini al sec. XX (1932, Literatura bułgarska od jej początków do w. XX), Av-viamento bibliografico agli studź slamstici in Italia (1942, Wprowadzenie bibliograficzne do studiów slawistycznych we Włoszech), Storia letteraria dei po-poli slavi dai tempi piu remoti ai nostri giorni (1952, Historia literatury narodów słowiańskich od najdawniejszych czasów aż do dnia obecnego). H.M. D'ANNUNZIO Gabriele, 12 III 1863 Pescara - l III 1938 Gar-done Riviera (prow. Brescia), poeta, dramaturg i powieścio-pisarz. Już w 1880 jako uczeń liceum w Prato ogłosił D'A. pierwsze zbiorki liryczne, pozostające pod wpływem ->• Car-ducciego. Przeniósłszy się do Rzymu, wkrótce porzucił studia umwprsvłppb-i'o oł-^"" "i"---"Ł D'ANNUNZIO 62 pracownikiem poczytnych czasopism. Wydał dalsze tomy poezji o mocnym kolorycie erotycznym i cykl nowel naturali-stycznych, wiernych poetyce weryzmu (^-Verga): Terra ver-gine (1882, Ziemia dziewicza) i in. (umieszczone później w tomie Le novelle delia Pescara, 1902 - Nowele z Pescary). Realizm niektórych wierszy wywoływał gwałtowną polemikę. D'A. święcił sukcesy w arystokratycznych salonach stolicy, poślubił młodą arystokratkę, która, obdarzywszy go trzema synami, stała się pierwszą głośną ofiarą w bogatych dziejach miłosnych poety. W 1889 opublikował pierwszą powieść, II pia-cere (1889, Rozkosz). Jej bohaterowi, A. Sperellemu, przekazał D'A. swe doświadczenia erotyczne ł wyrafinowanie estety. Po odbyciu służby wojskowej (1889-1890) ukazały się dalsze utwory wierszem i prozą. Francuski przekład L'innocente (1891, Bez winy), z cyklu trzech opowieści o tematyce miłosnej, przyniósł D'A. rozgłos europejski. Żądza wszechstronnego afir-mowania własnej osobowości popchnęła go do działalności politycznej. Zostawszy posłem, przynależał do skrajnej prawicy. Rok 1897 był początkiem kilkuletniego związku D'A. ze znakomitą aktorką Eleonorą Duse, a równocześnie początkiem twórczości dramatycznej poety. Ostatnie lata XIX i pierwsze XX w. były dla pisarza bardzo urodzajne. Powieść II fuoco (1900, Ogień), o wyraźnych, nie liczących się z dyskrecją akcentach autobiograficznych, której tło stanowi olśniewająca skalą barw Wenecja, przedstawia historię miłości słynnej aktorki do młodszego od siebie mężczyzny. Le laudi del cielo, del marę delia terra e degli eroi (pisane 1903-1912, Pieśni pochwalne na cześć nieba, morza, ziemi i bohaterów), a zwłaszcza trzecia ich ks., Aldonę (Aicjone) - to na j świetnie jsze liryki D'A. Dramaty, różnie przyjmowane, zwróciły uwagę głównie poziomem aktorskiej interpretacji. Wielkopańska lekkomyślność artysty, chcącego wskrzesić splendor renesansowych dworów, przyprawiła D'A. o bankructwo. Niewypłacalny dłużnik, zagrożony więzieniem, opuścił Włochy i osiadł na południu Francji. Wojna włosko-tu-recka dała podnietę do cyklu pieśni nastrojonych na ton bojowy. Zaznaczyła się już w nich ewolucja, znamienna w tych latach nie tylko dla D'A.: przejście od skrajnego egotyzmu do nacjonalizmu o wyraźnie impe-rialistycznym obliczu. Z wybuchem I wojny światowej D'A. wszczął gwałtowną agitację za wystąpieniem Włoch .po stronie ententy, a w momencie rozpoczęcia akcji zbrojnej potwierdził czynem głoszone hasła wyruszając na front. Miał możność zaznania emocji lotnika, którym poprzednio dał wyraz w powieści Forsę che si, forsę che no (1910, Może tak, może nie). Ranny, zagrożony utratą wzroku, leżąc w szpitalu napisał na pasmach papieru swój Notturno (1921, Nokturn). Walczył o przyłączenie do Włoch Dalmacji, wbrew konferencji pokojowej w Wersalu. 12 IX 1919 na czele oddanych mu legionistów obsadził Fiume (dzisiejsza Rijeka) i objął rządy w mieście, proklamując wcielenie go do Włoch. Ale sytuacja międzynarodowa zmusiła rząd włoski do przeciwstawienia się zamysłom poety, który opuścił miasto (1921). D'A. osiadł wówczas nad jeziorem Garda, w willi, która otrzymała szumne miano "Vit-toriale degli Italiani" i zamieniona została na osobliwe mu- 63 DANTE zeum i sanktuarium pamiątek. Wyróżniony najwyższymi odznaczeniami, obdarzony tytułem księcia di Montenevoso, D'A. pisał pod koniec życia utwory o charakterze autobiograficznym, jak np. Faville del maglio (1924, Iskry spod młota) i in. W formie drażniącej nie tylko obyczajowość mieszczańską skupił D'A. wiele cech swojej epoki - "schyłku stulecia". Sprawiła to zarówno jego własna indywidualność, jak i uleganie ówczesnym prądom czy tylko modom, z których przejmować zwykł - nie głęboką problematykę intelektualną, ale rzucającą się w oczy postawę i sekrety literackiego warsztatu. W dziele jego dojrzano bez trudu ślady ->-Car-ducciego i Ch. Bau'delaire'a, O. Wilde'a i W. Whitmana, F. Nietz-schego i A. Sorela, H. Ibsena i wielkich powieściopisarzy rosyjskich. Rozgłos za granicą przyniosła mu twórczość powieściowa i teatralna, której żywotność okazała się zresztą najbardziej przemijająca. Z upodobaniem wracał w niej do myśli, że dla stworzenia dzieła sztuki artysta ma prawo wyzyskać wszystko, cokolwiek dobyć może z życia, że chłonąć winien wszelkie jego podniety. Doznania kandydatów do godności "nadczłowieka", stających poza dobrem i złem, odstręczają swym snobistycznym grymasem, teatralną pozą, fałszem pokrywanym retoryką, perspektywą groźnych uroszczeń w imię wyjątkowej jednostki czy uprzywilejowanego narodu. Dramaty D'A., jak np. La citta morta (1898, Umarłe miasto), La Gio-conda (1899, Gioconda), Fran-cesca da Rimini (1901, Fran-czeska da Rimini), stanowiły wprawdzie próbę wskrzeszenia tragedii poetyckiej, lecz zaciążyła nad nimi papierowa lite- rapl^Ttc/' Tlr*łvł^7v +r* •v*Aivrv^f/-.^ Córki Joria (La figlia di Zorzo, 1904), która miała pierwotny świat pasterzy z Abruzzów wynieść na wyżyny mitu. Z utworów powieściowych i autobiograficznych oparły się czasowi fragmenty liryczno-opisowe, nie dotknięte częstą u D'A. hipertrofią słowa, w niektórych ustępach Bez winy, Trionfo delia morte (1894, Triumf śmierci) czy Nokturnu. Lecz najwyższą miarę artysty dają takie liryki, jak La pioggia nel pineto (Deszcz w lasku piniowym) lub La sera fiesolana (Wieczór w Fiesole). Zmysłowe pojenie się światem, jego urzekającą, śmiertelną u-rodą sięgnęło tu szczytów poetyckiego impresjonizmu. Dowody niepośledniego kunsztu słowa złożył D'A. również w języku francuskim, pisząc Le martyre de Saint-Sebastien (1911, Męczeństwo św. Sebastiana) i Pi-sanella (Pisanella). Na język polski utwory D'A. tłumaczyli m. in. J. Ejsmond, J. Kasprowicz, M. Konopnicka. M.B. DANTE Alighieri, V 1265 Florencja - 13 lub 141X1321 Rawenna, poeta. Rodzina D. należała do drobnej szlachty, ale chlubiła się pochodzeniem od Rzymian. W przeciwieństwie do arystokracji feudalnej, zwartej w szeregach gibelinów, zaliczała się do obozu gwelfów. D. studiował we Florencji w sprzyjającej atmosferze intelektualnej i artystycznej. W gronie jego przyjaciół wyróżniał się poeta i filozof -> Cavalcanti, wzorem mądrości życiowej i kunsztu słowa był pisarz i dyplomata --Latini. Życie uczuciowe D. znalazło najwyższy wyraz w u-wielbieniu Beatrycze (była to najprawdopodobniej córka Fol-ca Portinari, a żona Simona dei Bardi). Jej śmierć (1290) wzbudziła w poecie chęć wsławienia DANTE przeżyć, D. zwrócił się do głębszych studiów filozoficznych i wkroczył na drogę poetyckich eksperymentów, w ślad za her-metyzmem niektórych trubadurów. Lecz wysiłek myśli ani trud artystyczny nie były zdolne wyczerpać jego potężnej energii: z właściwą mu pasją brał udział w życiu politycznym Florencji. Wpisał się do cechu lekarzy i aptekarzy, gdyż przynależność do któregoś z cechów była warunkiem dopuszczenia do udziału w rządach. Należąc do Białych, stronnictwa bardziej tolerancyjnego niż oddani papieżowi Czarni (gwelfowie), przeciwstawiał się zamachom na wolność rodzinnego miasta i próbom podporządkowania go świeckim interesom kurii rzymskiej. Przez lat kilka (1295- -1297) zasiadał w radach ludowych Florencji, sprawował nawet urząd priora (1300). Gdy w 1301 wojska księcia francuskiego Karola Walezjusza, wezwanego przez papieża Bonifacego VIII w celu podporządkowania Toskanii, zbliżały się do Florencji, poeta wraz z dwoma towarzyszami wysłany został w poselstwie do papieża, który zatrzymał go w Rzymie, odsyłając pozostałych posłów. Dzięki temu nie był D. świadkiem klęski swojego stronnictwa i odwetu Czarnych w opanowanej przez nich Florencji. W Sienie dosięgną! poetę pierwszy wyrok nowych władz, skazujący go na wysoką grzywnę, dwuletnie wygnanie i odsunięcie na zawsze od urzędów publicznych (2711302). Gdy zaś nie stawił się w oznaczonym terminie, drugim wyrokiem (10 III) postanowiono spalić go żywcem, jeśliby wpadł w ręce władz komunalnych. Rozpoczęły się odtąd dla D. długie lata wygnania. Z początku - wraz z grupą towarzyszy niedoli - próbował D. wywołać przewrót we Florencji i obalić Czarnych. Ale rychło odsunął się od skłóconej kompanii emigrantów. Pozostawiony sam sobie, zmuszony był szukać oparcia na różnych dworach, pełniąc funkcje sekretarza. Gdy w 1310 Henryk VIII (cesarz rzymski narodu niemieckiego) postanowił przybyć do Włoch, D. związał z jego przybyciem wszystkie nadzieje powrotu do ojczystego miasta, zażegnania sporów między miastami i stronnictwami, przywrócenia dobrych stosunków między Cesarstwem a Kościołem. Z wymownym apelem zwracał się poeta do władców i ludów półwyspu, a gdy Florencja przeciwstawiła się cesarzowi, widząc w nim barbarzyńskiego władcę, zagrażającego zdobytej przez miasto autonomii, poeta skierował przeciwko niej namiętną inwektywę. Nieoczekiwana śmierć cesarza (1313) położyła kres nadziejom D. Nie chciał później przyjąć upokarzających warunków uzyskania amnestii, zastygając w postawie dumnej wzgardy. U schyłku życia zaciszne schronienie znalazł D. w Rawennie na dworze Gwidona da Polenta. Gdy powracał z poselstwa do Wenecji, w drodze nabawił się choroby. W Rawennie, gdzie zmarł, w osobnym mauzoleum spoczywają do dziś jego kości. W twórczości D. chronologicznie pierwsze miejsce zajmuje Życie nowe (Vita nuoya), w którym poeta zebrał, prawdopodobnie w l. 1292-1293, utwory liryczne związane z dziejami idealnej miłości do Bea-trycze. Wiersze łączy komentarz prozą wyjaśniający genezę ich powstania. Historię tego uczucia ujętą wg kanonów Szkoły dolce stii nuovo (->• Guinicelli) - przypadkowe spotkania, wymiana spojrzeń, nieśmiałe pozdrowienia, śmierć ukochane! ko- GIOVANNI BOCCACCIO MASSIMO BONTEMPELLI GIUSEPPE ANTONIO BOHGESE biety - osnuł D. atmosferą abstrakcji i alegorii, tak że niektórzy krytycy dopatrywali się w Beatrycze jedynie symbolu. Dziełko to obejmuje zarówno pierwsze próby rymotwórcze D., jak i wiersze świadczące o dojrzałości artystycznej poety, np. sonet Ma pani luba w oczach miłość niesie (Ne li occhi porta la mia donna Amore) lub kan-conę Pani litosna (Donna pieto-sa) ł zapowiada "wsławienie" lirycznej bohaterki w godnie j-szy sposób. Poza utworami zamieszczonymi w tym młodzieńczym zbiorku zostawił D. ok. 80 utworów lirycznych i wierszy okolicznościowych, Rime, uznanych za autentyczne. Rozproszone no różnych rękopisach (zw. extravaganti), upowszechnione przez wydawców jako Canzoniere (Zbiór pieśni) poety, nie zostały jednak zebrane przez samego autora. Odrębną grupę Stanowi wśród nich cykl zw. rime petrose, zwróconych do kobiety opornej jak skała (pietra - kamień), w stylu hermetycznym, zainicjowanym już przez prowansalskich poprzedników. II convivio (Biesiada) miała zawierać wstęp i 14 kan-con wraz z obszernym komentarzem, by dać przegląd najistotniejszych, w przekonaniu D., problemów filozoficznych. Poeta ustalił szczegółowo plan całości, ale zdołał objaśnić tylko 4 kancony. Przedmowa jest gorącą i wymowną pochwałą ie-zyka włoskiego, który po raz pierwszy użyty tu został do wyrażania trudnych treści intelektualnych, przynależnych dotąd łacinie. Fragmentaryczny charakter posiada również traktat, pisany po łacinie, bo przeznaczony dla węższego grona ludzi pióra, De vulgari eloquentia (O mowie pospolitej). Był on wyrazem dążności do stworze-.nia ogólnonarodowego języka DANTE literackiego, a także pierwszą próbą teorii wiersza włoskiego. -Drugi traktat łaciński D. De monarchia (O monarchii) zawiera wykład poglądów politycznych poety, oparty nie na analizie określonych faktów, lecz wychodzący z założeń abstrakcyjnych. D. uważa, że dla szczęścia ludzkości potrzebna jest powszechna monarchia, że naród rzymski słuszną drogą zdobył sobie prawo rządzenia światem i że konieczny jest rozdział władzy świeckiej i duchownej, których najwyższymi przedstawicielami są cesarz i papież. Dwie eklogi łacińskie poety to listy poetyckie do mistrza z Bolonii Głovanniego del Yirgilio, powstałe u schyłku życia D. Roz-prawka (juestio de aqua et terra (Zagadnienie wody i ziemi), po długich dyskusjach przyznana ostatecznie D., przynosi odpowiedź (negatywną) na pytanie, roztrząsane przez ówczesnych badaczy, czy w jakimkolwiek punkcie globu woda wznosi się wyżej od wyłaniającej się z niej ziemi. Z 13 listów po łacinie (Epźstolae) poety najważniejsze są 3, związane z pobytem we Włoszech cesarza Henryka, oraz list do przyjaciela, w którym D. odrzuca możliwość powrotu do Florencji za cenę upokarzających warunków. Czas powstania Boskiej Komedii (La Divina Commedia), głównego dzieła D., określano różnie. Wydaje się najbardziej prawdopodobne, że rozpoczął on swój poemat ok. 1307, a dwie pierwsze jego części (Piekło, Czyściec) zostały doprowadzone do końca i rozpowszechnione przed śmiercią cesarza Henryka (1313) lub niewiele później; Raj jest dziełem ostatnich lat życia poety. Utworowi swemu nadał D. tytuł Komedia, zgodnie z kategoriami stylistyki średniowiecznej, zamierzył bowiem wypowiedzieć DE AMICIS się nie stylem podniosłym, "tragicznym", lecz językiem powszednim, "komicznym". Zakończenie "pogodne" uzasadniało również tę nazwę w myśl przyjętej wówczas poetyki. Przydomek "boska" pochodzi od późniejszych, pełnych podziwu czytelników. Chcąc ukazać wędrówkę przez trzy pozaświa-towe królestwa: Piekło, Czyściec i Raj, D. posłużył się częstą w literaturze średniowiecznej formą wizji. Wizję tę przepoił jednak tchnieniem ziemskiej rzeczywistości, własnym zachwytem i gniewem, współczuciem i goryczą. Toteż on sam - postawiony w obliczu wszechświata - jest główną postacią wielkiego poematu, któremu dał sens alegoryczny; wznoszenie się człowieka z upadku i grzechu, poprzez poznanie swych win i pokutę, ku świętości w Bogu. Boska Komedia stała się osądem zarówno nad sobą samym, jak nad całą ludzkością, dawną i - nade wszystko - współczesną. Nieprzytłumiony płomień uczuć i namiętności wybucha w rozmowach poety z mieszkańcami zaświatów. W- niewielu wierszach, ze zdumiewającą plastyką, potrafi D. ukazać sylwetki i losy spotykanych postaci, a bogactwu jego inspiracji zawdzięczamy szereg niezapomnianych epizodów o wielkiej sile dramatycznego wyrazu (zwłaszcza w I cz. poematu: Franczeska da Rimini, Farinata, Ulisses, Ugolino). Jednak D., człowiek walki, namiętny i gwałtowny, był równocześnie artystą precyzyjnym, konsekwentnym w najdrobniejszych szczegółach. Od początku do końca pozostał wierny zasadzie troistości (symbol Trójcy św.). Odpowiada jej trójwierszowa zwrotka - tercyna, jak też symetryczny podział poematu na 3 części, z których każda (poza wstępną pieśnią I) zawiera 33 pieśni, równych mniej więcej rozmiarami. W ten sposób całość zamyka się w 100 pieśniach, a 100 jest podniesieniem do kwadratu 10., liczby uznawanej wówczas za symbol doskonałości. Równie precyzyjnie obmyślona została struktura każdego z trzech pozagrobowych światów (Piekło ma 9 kręgów i przedsionek; Czyściec 9 tarasów i raj ziemski; Raj - 9 nieb i Empireum). Oparta na. całym dorobku myśli i sztuki średniowiecznej, jest Boska Komedia poematem uczonym, który sięga w sferę najbardziej zawiłych zagadnień ówczesnej filozofii i przyrodoznawstwa, wkracza W dziedzinę najbardziej oderwanych abstrakcji. Jednakże dzięki bliskiemu wyobraźni ludowej tematowi, a przede wszystkim dzięki sugestii poetyckiego słowa, głębi przeżycia i wielkości moralnej postawy autora przeniknęła w najszersze warstwy narodu, przyczyniła się wybitnie do wzrostu jego świadomości, zwłaszcza w okresie walk o zjednoczenie i wyzwolenie Włoch w XIX w. Nie doceniana przez klasycyzm i 0-świecenie, od czasów romantyzmu uznana została powszechnie za jedno z najwyższych osiągnięć myśli i artyzmu w rozwoju ludzkiej kultury. Na język polski tłumaczyli Boską _ Komedię: E. Porębowicz, A. Świderska. Ponadto inne dzieła, fragmenty dzieł lub wiersze tłumaczyli: A. Asnyk, F. Faleński, J. Feld-horn, A. Górski, W. Husarski, T. Kubiak, A. Mickiewicz, C. K. .Norwid, J. Słowacki. M.B. DE AMICIS Edmondo, 1846- -1908, pisarz. Jako oficer piechoty brał udział w bitwie pod Custozzą w 1866. Przez pewien czas był dziennikarzem, wiele podróżował i wreszcie osiadł 67 DEBENEDETTI w Turynie, poświęcając się odtąd pracy pisarskiej. Obfity, aczkolwiek nierównej wartości drobek literacki De A. otwierają cieszące się olbrzymią po-czytnością tomy prostych opowiadań o tematyce patriotycznej: La vita militare (1868, Życie żołnierskie), Novelle (1872, Nowele), Ricordi del 1870-1871 (1872, Wspomnienia z l. 1870- -1871). Liczne zbiory obraz-ków-reportaży z podróży (Hiszpania, Holandia, Maroko i in.) oraz Poesie (1880, Poezje) i Rt-tratti letterari (1881, 1908, Portrety literackie), mimo właściwego autorowi daru obserwacji i ciekawej analizy psychologicznej, nie wnoszą do jego twórczości oryginalnych akcentów. Charakter talentu De A. najlepiej obrazują publikacje o tendencji moralizatorskiej. Gorący wielbiciel -^ Manzoniego, podzielał jego wiarę w wychowawczą misję literatury; zawdzięczał mu ponadto tajemnicę sztuki narracyjnej, prostej i harmonijnej, kult nieskazitelnej poprawności języka wzorowanego na dialekcie toskańskim (L'idioma gentiie, 1905 - Szlachetny język). Książki De A., którym krytyka zarzuca łatwy optymizm, powierzchowność i szkodliwe dla sztuki moralizatorstwo, spełniły jednak swoje zadanie. Zwłaszcza pamiętnik chłopca Serce (Cuore, 1886), tłumaczony na prawie wszystkie języki świata, kształtował umysły młodzieży kilku pokoleń, rozniecał poczucie obowiązku, szlachetnie pojętego poświęcenia, uczył miłości ojczyzny i współczucia dla biednych, ujmował prostotą i przejrzystością stylu. Serce nie jest jednak wyrazem dążenia do przebudowy społecznej, propaguje jedynie filantropię jako realizację hasła miłości bliźniego. Humanitaryzm pisarza przejawia się w utworach mówiących o nędzy emigrantów: Sull' Oceano (1889, Na Oceanie), i okrucieństwie społecznego egoizmu: II roman-zo di un maestro (1890, Historia nauczyciela). W 1891 De A. został członkiem partii socjalistycznej; pisał artykuły polityczne, wygłaszał referaty na temat zagadnień społecznych. Na język polski Serce przełożyli: M. Konopnicka, J. Neste-rowicz, M. z Siemiradzkich Ob-rąpalska, W. Zechenter. Z.M. DEBENEDETTI Giacomo, 1901- -1966, krytyk literacki. Studiował literaturę, matematykę ł prawo. Był wykładowcą literatury włoskiej na uniwersytecie w Messynie, później w Rzymie. W początkowym okresie twórczości znajdował się pod wyraźnym wpływem ->• Croce-go, co znalazło wyraz w poszukiwaniu szczególnie subtelnego języka studiów krytycznych. W odróżnieniu od Crocego nie ograniczał się jednak do analizy samego utworu, ale starał się ukazać osobowość i poglądy danego autora. D. był więc jednym z pierwszych współczesnych włoskich krytyków obejmujących zasięgiem swego zainteresowania całokształt zagadnień związanych z powstawaniem dzieła literackiego. Utwory D. wydane zostały w 3 seriach Saggi critici (Szkice krytyczne; I - 1929, II - 1945, III - 1959) i zawierają obszerne prace poświęcone szeregowi pisarzy włoskich i obcych, jak ->• Saba, -- Pirandello, -> Svevo, R. Radiguet, Proust oraz historykom i krytykom literackim, jak ->• De Sanctis. Nawet w recenzjach z poszczególnych utworów D. nawiązuje do szerszej działalności autora badanego dzieła. D. napisał także mało znany zbiór opowiadań Amedeo ed altri racconti (Amedeo i inne DE CESPEDES opowiadania), opubl. w 1926. Nowsze badania wskazują na awangardowy charakter zbioru, a przede wszystkim tytułowego opowiadania nap. w 1923. Ame-deo jest jednym z typów anty-bohatera powieści XX w., "człowiekiem bez właściwości", którego bunt wewnętrzny wobec otaczającej go rzeczywistości nie przejawi się w żadnym konkretnym działaniu. W łatach powojennych D. współpracował czynnie z włoską lewicą komunistyczną. J.H, DE CESPEDES Alba, ur. 1911, powieściopisarka. Pochodzi z rodziny kubańsko-włoskiej. Współpracowała z rozgłośnią partyzancką w Bari, a po wojnie - z wieloma czasopismami, m. in. "La Stampa", "Epoca". Twórczość literacką rozpoczęła od opowiadań opubl. na łamach "II Mesaggero", później wy d. w t. L'anima degli altri (1935, Dusza innych). Uznanie zdobyła po u-kazaniu się powieści Nessuno torna indietro (1938, Nikt nie wraca wstecz). Do ważniejszych utworów De C. należy obszerna powieść Dalia parte di lei (1949, Jej zdaniem), Brulion Walerii Cossati (Quaderno proibito, 1952) oraz Prima e dopo (1955, Przedtem i potem). Cała twórczość De C. obraca się wokół stosunku: kobieta i społeczeństwo, niezależnie od tego, czy tłem akcji będą lata wojenne, koszmar okupacji niemieckiej i walka podziemna w Jej zdaniem,' czy np. "normalne" konflikty urzędniczej rodziny w Brulionie Waleni Cossatź. Stałym motywem twórczości De C. jest niemożliwość osiągnięcia wspólnoty duchowej między kobietą i mężczyzną, przy czym problem ten znajduje różne rozwiązania. Bohaterka Jej zdaniem usprawiedliwia zabójstwo męża faktem, że małżeństwo oznaczało dla niej przekreślenie najszlachetniejszych ambicji i wyrzeczenie się własnej osobowości. Narra-torka Brulionu Waleni Cossati zdusi w sobie rodzącą się namiętność w imię jedności rodziny, dla szczęścia swoich dzieci, mimo iż małżeństwo jej pozostaje zwykłą formalnością. Pro-tagonistka Przedtem i potem wybiera melancholijną samotność. De C. posiada dar takiego przedstawiania przebiegu wydarzeń, że nawet wyjątkowym dramatom nadaje cechy prawdopodobieństwa i wiarygodności. J.H. DE FILIPPO Eduardo, ur. 1900, aktor, kierownik trupy teatralnej, reżyser filmowy i komediopisarz. Wcześnie rozpocząwszy karierę sceniczną, zdobył rozgłos w latach 30-tych, gdy wraz z siostrą Titiną i bratem Peppi-no stworzył jedną z trup regionalnych (słynną Compagnia del Teatro Umoristico I De Filippo), które - zgodnie z tradycją - przodują zazwyczaj w życiu teatralnym Włoch. Zespół, związany z Neapolem, wystawiał sztuki w dialekcie tego miasta. Poniechawszy z biegiem lat współpracy z bratem, który kieruje własną trupą teatralną, De F. utworzył w 1944 niezależny zespół tzw. Teatro di E. De F. Sławę zdobył przede wszystkim jako aktor i dramaturg. Jego twórczość sceniczna obejmuje ponad 50 sztuk, w tym sporo jednoaktówek i kilka widowisk rewiowych. Do najlepszych i najbardziej znanych sztuk De F. należą m. in. komedia obyczajowa Filumena Marturano, 1947, Le bugie con le gambe lunghe (1948, Kłamstwo ma długie nogi), Le voci di dentro (1949, Głosy wewnętrzne), Napali milionaria (1950, Neapol, miasto milionerów). Ta ostatnia sztuka przedstawia 69 DELEDDA : ogólny chaos i gorączkową chęć przeżycia pod koniec II wojny. De F. dał się poznać również jako reżyser filmowy, przenosząc na ekran kilka swoich komedii, jak np. Filumena Marturano, Neapol, miasto milionerów, lub pisząc scenariusze do filmów (Mąż i żona. Dziewczęta do wzięcia, Neapolitanczycy w Mediolanie). Wychodząc poza krąg komediowego realizmu, De F. przejawiał również aspiracje do bardziej wyrafinowanej gry intelektualnej. Pobudzony przykładem -> Pirandella i surrea-listów, z mniejszym jednak powodzeniem, starał się zacierać granice między rzeczywistością a fikcją. M.B. DEL BUONO Oreste, ur. 1923, powieściopisarz, krytyk, tłumacz i dziennikarz. Jest redaktorem naczelnym tygodnika "Epoca". Po obaleniu Mussoli-niego w 1943 zaciągnął się do marynarki wojennej i został uwięziony przez Niemców. Pierwsza jego książka Racconto d'inverno (1945, Opowieść zimowa) jest właśnie zbeletryzowanym opisem przeżyć Del B. w obozie jenieckim. Druga książka tego autora - o zagubieniu jeńca po powrocie do Włoch- La parte difficile (1947, Trudna rola) otrzymała nagrodę "Mon-dadori". Następne utwory Del B. to: Acqua alla gola (1953, Nóż na gardle), L'amore senza storia (1958, Miłość pozbawiona historii), Un intero minuto (1959, Cała minuta). Per pura ingratitu-dine (1961, Przez zwykłą niewdzięczność), Facile da usare (1962, Łatwe w użyciu), Ne vi-vere ne morire (1963, Ani żyć, ani umrzeć). Del B. przeszedł poważną ewolucję przede wszystkim pod wpływem dzieł M. Butora, S. Becketa, N. Sarraute, A. Robbe-Grilleta, które przekładał na język włoski. Technika literacka stosowana przez' Del B. począwszy od Miłości pozbawionej historii posiada szereg cech awangardowej powieści francuskiej, ale nie brak jej znamion oryginalności, przy czym autor stale udoskonala swoje środki techniczne. Jeśli jeszcze w Miłości przedstawiał wydarzenia z przeszłości, to już w Całej minucie narrator porzuca chronologię, dokonuje stałych retrospekcji, zaś w Ani ży6, ani umrzeć bohater w monologu wewnętrznym obsesyjnie wraca do odtwarzania faktów i myśli, wciąż korygując swoją przeszłość. Częstym bohaterem utworów Del B. jest człowiek mierny, marzący o stworzeniu dzieła o wielkiej wartości artystycznej, a w rzeczywistości zmuszony do pisania wyłącznie w celach komercyjnych. Bohater ten, jak i jego otoczenie to skończeni egoiści, nie tylko niezdolni do poświęceń, ale także nie dopuszczający innego punktu widzenia niż ich własny. Szczególnie charakterystyczne dla Del B. jest połączenie awangardowej techniki literackiej z elementem eseistycznym: poglądy filozoficzne autora, jego koncepcje estetyczne, etyczne wypływają z monologu narratora. Tę samą manierę stosuje Del B. w sztuce Niente per amore (Nic dla miłości), wyst. w 1962 w Mediolanie. Del B. uprawia też działalność eseistyczną (wydał monografię o -> Moravii), propagując w szczególności wszelkie awangardowe zjawiska w literaturze włoskiej. J.H. DELEDDA Grazia, 27 IX 1871 Nuoro (Sardynia) - 16 VIII 1936 Rzym, pisarka, laureatka nagrody Nobla (1927;. Pochodziła z na wpół chłopskiej rodziny, a wykształcenie otrzymała raczej skromne. Fantazję przyszłej pisarki kształtowały zna- DELEDDA 70 lezione w domu stare książki o wendetcie, tragicznych miłościach itp. I taka właśnie tematyka dominuje w pierwszych opowiadaniach D., które, mając 17 lat, zaczęła publikować w piśmie poświęconym modzie, wyd. w Rzymie dla odbiorców z głębokiej prowincji. Szybko jednak zyskała D. przychylność dyrektorki pisma, a potem osób ze środowiska literackiego, jak np. ->- Capuana. Dzięki ich radom zajęła się poważniejszą lekturą, a charakterystyczny dla pierwszych nowel, pełen grozy romantyzm ustąpił miejsca bardziej stonowanej, psychologicz-no-uczuciowej analizie. O początkach swej kariery literackiej opowiada D. w autobiograficznej powieści Cosima (opubl. pośm. 1937). Relacja ta oraz listy ł wspomnienia przyjaciół ukazują nam postać kobiety skromnej i nieśmiałej, szczerze przywiązanej do rodzinnej wyspy. D. pozostała taką samą nawet wówczas, gdy po zamążpój-ściu (1900) osiadła na stałe w Rzymie i gdy sława jej z każdym rokiem wzrastała. Dorobek literacki D. (ok. 30 powieści i kilkanaście zbiorów nowel) cechuje wielka prostota artystycznego wyrazu, surowego w swym głęboko ludzkim realizmie, ale nie pozbawionego poetyckich akcentów. Twórczość D. sprzed 1925 tematycznie wiąże się z Sardynią. Nieliczne powieści i nowele, później powstałe, których akcję przenosi autorka z "wyspy na kontynent, nazywają krytycy niesardyńskim okresem twórczości D., w odróżnieniu od wcześniejszego, sar-dynskiego. D. zalicza się do przedstawicieli weryzmu (->-Verga), jednakże konflikty i namiętności, które przedstawia w swoich utworach, mają źródło nie tylko i nie tyle w uwa-rmakow.ania ekonomiczno-spo- łecznym, ale przede wszystkim w życiu wewnętrznym jej bohaterów. Są to przeważnie ludzie prości - chłopi, pasterze, bandyci - szarpani namiętnościami równie dzikimi i pierwotnymi jak krajobraz ich nieurodzajnej i skalistej Sardynii. Ciemni, zabobonni, kierują się - mimo wyznawanych zasad religijnych - wiarą w przeznaczenie, od którego nie ma ucieczki. Autorkę pociąga i fascynuje w psychice ludzkiej to, co jest skomplikowane, tajemnicze, trudne do uchwycenia, co dręczy i drąży aż po granice obsesji. Opisy krajobrazów Sardynii zestraja D. ze stanami duszy swych bohaterów, przydając im baśniowego uroku, co nie oznacza jednak, że odbiera im autentyzm. Przedstawiając losy swych bohaterów D. nie walczy o reformy społeczne, nie jest rewolucjonistką, ale nędza, ciemnota i zacofanie Sardyńczyków przemawiają do czytelnika tak silnie, iż wszelki komentarz wydaje się zbyteczny. Do najlepszych powieści pierwszego okresu twórczości D. należą m.in.: Po grzesznej drodze (La via del male, 1896), Popiół (Cenere, 1904; opubl. w 1903 w czasopiśmie "Nuova Antologia"), L'ede-ra (1909, Bluszcz), Trzcina na wietrze (Canne al wento, 1913), La mądre (1910, Matka; opubl. w "II tempo" w 1909), II segreto dęli' uomo solitario (1921, Tajemnica samotnego człowieka), a przede wszystkim Elias Portalu, 1903 (opubl. w "Nuova Antologia" w 1900). Wstrząsająca wizja przeżyć głównego bohatera, człowieka skazanego niewinnie na więzienie, który odzyskawszy wolność zostaje księdzem i przeżywa szereg dramatycznych przygód, osadzona w scenerii i obyczajowości Sardynii, została ukazana w tej powieści z dużą siłą artystycznego 71 DE MABCHI wyrazu, przynosząc D. europejską sławę. W powieściach późniejszego okresu D. przeciwstawia się pesymizmowi i fatali-stycznej filozofii życia, właściwej powieściom regionalnym, wskazując na szczęście i zadowolenie, których źródłem jest poczucie spełnionego obowiązku. Do najlepszych utworów nie-sardyńskich D. należą: Anna-lena Bilsini, 1927, i II dono di Natale (1930, Podarunek na Gwiazdkę), zbiór bajek dla dzieci. Utwory D. tłumaczyli na język polski m. in.: P. Dick-steinowa, S. Olgierd, I. Ratino-wowa, L. Staff, W. Zyndram--Kościałkowska. Z.M. DELLA PORTA Giambattista, 1553-1615, uczony, pisarz. 0-trzymał staranne wykształcenie i mając lat 15 napisał pierwsze księgi swojej słynnej pracy o magii. Dużo podróżował, zarówno po Italii, jak Francji, Hiszpanii. Wszechstronnie i wybitnie uzdolniony, był propagatorem kultury włoskiej zagranicą; jego prace przyczyniły się wydatnie do rozwoju europejskiej myśli naukowej. Przeprowadzał doświadczenia i pisał rozprawy z dziedziny fizyki, chemii, matematyki, optyki, meteorologii, astronomii, astrologii, krypto-grafii itd. popadając w ciągłe konflikty z Kontrreformacją. Już pierwsza rozprawa Delia P. Magiae naturalis swe de mira-culis rerum naturalium (1558, O magii przyrodniczej, czyli o cudach natury) postawiła go przed trybunałem inkwizycji. Na rozkaz papieża została rozwiązana założona przez Delia P. w Neapolu Accademia dei Se-greti, która postawiła sobie za cel badanie tajemnic natury. Od 1610 był członkiem założonej w 1603 Akademii dei Lincei, patronującej naukom ścisłym i f!1i^Tr\fSf TłllTTn"ar>'7vł TyrtmorilO Plauta, napisał traktat De arte componendi comoedias (O sztuce pisania komedii). Wg ustalonych przez siebie reguł napisał 29 komedii, z których 14 dochowało się do naszych czasów: Cin-tia (Cyntia), I/astrplosfo (Astrolog), La fantesca (Służąca), II Moro (Maur) i in. Jest również autorem 2 tragedii i l tragikomedii. Podobnie jak inni komediopisarze XVI w. Delia P. nawiązywał do źródeł klasycznych, Ariostowskich (-> Ariosto) i no-welistycznych. Niektóre z jego komedii mają podłoże wybitnie realistyczne; wszystkie cechuje przejrzystość intrygi, dynamizm akcji i śmiałość języka. Dziwaczna fantazja autora posuwa się niekiedy do absurdu, komizm przechodzi w bufonadę i groteskę, styl nabiera cech hałaśliwej gadatliwości Południa. Komedie Delia P. mają wiele cech wspólnych z komedią dęli' arte; niektóre z nich posłużyły jako podkład do jej scenariuszy. HM. DE MARCHI Emilio, 31 VII 1851 Mediolan - 6 H 1901 Mediolan, pisarz. Prawie całe życie spędził w mieście rodzinnym. Po ukończeniu studiów w Accademia Scientifico-Letteraria pracował na tej uczelni w l. 1879- -1900, najpierw jako sekretarz, a potem jako wykładowca stylistyki. Debiutował opowiadaniami na lamach czasopism. W 1878 opublikował De M. krótką powieść Due anime in un corpo (Dwie dusze w jednym ciele), zawierającą cechy charakterystyczne dla całej jego twórczości: realizm o odcieniu satyrycznym, złagodzony zadumą, pesymistyczny chrystianizm oparty o przeświadczenie, że wiara nie jest w stanie rozwiązać bolesnych problemów związanych z szarym, codziennym życiem. Po- T1710ŹA Dll-na rllio-yo Min f\/1 rtłrtoło DE MARCHI 72 sukcesu; zniechęcony pisarz powrócił do opowiadań drukowanych najpierw w pismach, a potem w formie książkowej. W 1887 ukazała się w piśmie "L'Italia del Popolo" następna powieść De M. II cappello del prete (opubl. 1888, Kapelusz księdza), a w 1889, również w odcinkach, powieść którą w rok później opublikował pt. Demetrio Pianelli. De M. można uważać w pewnym sensie za twórcę •powieści odcinkowej we Włoszech. W swych utworach podniósł De M. ten rodzaj powieści do godności dzieła literackiego. Demetrio Pianelli to najwybitniejszy utwór De M. Jest to historia podstarzałego, mrukliwego urzędnika mediolańskiego, którego bezbarwną egzystenc.ią wstrząsają dwa dramaty: samobójstwo brata, zarzucające mu na barki osieroconą rodzinę wraz z długami, oraz nieszczęśliwa miłość do bratowej. Młoda kobieta, nieświadoma roli, jaką odegrała w życiu Demetria, poślubiła innego, a on opuszcza Mediolan (zdegradowany z jej powodu w biurze) z uczuciem całkowitej klęski, którą przyjmuje z desperacką rezygnacją. Demetrio łączy w sobie typowe cechy bohatera De M.: człowiek z pozoru twardy, mizantrop i skąpiec, kryje w głębi duszy wrażliwość i delikatność uczuć, maskując chłodem burzliwy dramat swych namiętności. Zdolny do poświęceń i bohaterski w walce o innych, nie potrafi walczyć o własne szczęście. Demetrio jest jednym z pokonanych - vinti - tych, co przegrali życie nie tylko z przyczyn obiektywnych, lecz na skutek własnych dyspozycji psychicznych. Bohaterowie De M. wywodzą się z pokrzywdzonych warstw społecznych. Analiza psychologiczna, którą De M. za- .•łłło/nroł iir TtQc!+oTtm7płi nrmne« ściach, jak Arabella, 1892, Gia-como 1'idealista (1897, Giacomo idealista) i w Col .fuoco non si scherza (1901, Nie igra się z ogniem), uwidacznia wpływ zarówno pisarzy rosyjskich XIX w., jak ->• Fogazzara. Dominuje w nich teza, ujęta raczej schematycznie, o fatalnej i niszczycielskiej sile miłości. Na ogół utwory De M., powstające w specyficznym klimacie fermentu romantycznego i rodzącego się we-ryzmu (-» Verga), nie są wolne od związków z dekadentyzmem europejskim i mediolańską Sca-pigliaturą (-> Boito). Jednakże pisarz stawiał swej twórczości, podobnie jak -> Parini czy -> Manzoni, wysokie zadania wychowawcze i moralne. Podobnie jak Manzoni ujmował De M. nurtujące go problemy w ramy codziennej rzeczywistości, na przykładzie historii zwykłych, szarych ludzi. Styl jego jest jasny i niewyszukany, język wzięty z mowy potocznej, lecz starannie wypracowany. Ale wizja świata u De M. jest bardziej pesymistyczna, nastrój jego utworów bardziej przytłaczający beznadziejnością i szarzyzną niż u Manzoni ego: nie ma w nim optymistycznej wiary w głęboki sens ludzkiego cierpienia, zsyłanego przez Opatrzność po to, "by uczynić nasze życie lepszym". Postawę De M. cechuje element niepokoju, buntu i protestu. Nie brak jednak w utworach De M. humoru i satyry, zwłaszcza w realistycznych obrazach przedstawiających ma-łomieszczańską socjetę mediolańską z końca XIX w.: Demetrio Pianelli nosi podtytuł "Portrety i zwyczaje z mediolańskiego życia". De M. opublikował również kilka zbiorów liryk, 4 sztuki teatralne, książkę dla młodzieży L'eta preziosa (1888, Cenny wiek), szkice i rozprawy n nłTa-raT^-ł-^ł"^ ł-trtTMilał'v7łnn/'vm 73 DE SANCTIS z dziedziny literatury, pedagogiki, moralności. Pisma jego przenika głębokie poczucie solidarności ludzkiej, a humanitarny socjalizm, ku któremu się skłania, przypomina posrtawę -»• De Amicisa. ' H.M. DE ROBERTO Federico, 1861- 1927, pisarz. Ur. w Neapolu, ukończył studia techniczne w Katanii na Sycylii i tam spędził większą część życia. Przez pewien okres przebywał w Mediolanie, gdzie zetknął się z pisarzami Scapigliatury (-»Bołto) oraz zawarł przyjaźń z -> Ver-gą. Pierwsze jego utwory, o charakterze naukowym, ukazały się w 1879; zainteresowania naukowe, zamiłowanie do ścisłych badań, zwłaszcza historycznych, chłód rozumowania cechowały również De R. - pisarza, zawężając niekiedy granice jego możliwości twórczych. Przed rozpoczęciem działalności literackiej studiował gorliwie języki klasyczne; stąd regularność struktury, jasność ekspozycji, czystość języka, cechujące jego dzieła. Pierwsze opowiadania De R., których bohaterowie rekrutują się spośród biedoty i ludzi prostych, wykazują silny wpływ Vergi. Lecz mistrz we-ryzmu (-»• Verga) był nie tylko wybitnym pisarzem realistycznym, ale i poetą; De R. pozostał zawsze jedynie wnikliwym badaczem poddającym beznamiętnej analizie materiał psychologiczny i historyczny, obserwatorem i krytykiem. Jego stosunek do postaci,- które tworzył, wikłając je w dramatyczne sytuacje i przeżycia, cechuje chłód i obojętność, przechodzące niekiedy w okrucieństwo. Prócz nowel o cechach typowych dla włoskiego weryzmu pisał De R. opowiadania psychologiczne, wzorując się na pisarzach francuskich, jak G. Flaubert, G. de Maupassant, P. Bourget, ujawniając i tutaj swoje umiejętności badacza-sceptyka i pozyty-włsty. I tak np. w powieści Złudzenie (L'illusione, 1891), której bohaterka przypomina panią Bovary, pisarz rzuca na przeżycia swoich bohaterów ostre światło krytyka i obserwatora. Najwybitniejszym osiągnięciem De R. jest powieść I mcere (1894, Wicekrólowie). Pisarz przedstawia w niej proces powolnego upadku książęcej rodziny Uzeda (wywodzącej się od wicekrólów hiszpańskich), po 1860, czyli po przyłączeniu Sycylii do zjednoczonego Królestwa Włoch. De R. jest tutaj historykiem, psychologiem, krytykiem obyczajów. Utwór nabiera cech monografii historycznej; analiza psychologiczna, oparta głównie na teorii dziedziczności, ukazuje członków rodu Uzeda jako maniaków i szaleńców; satyra nabiera cech gwałtownych. Powieść zimna, pozbawiona patosu poetyckiego i napięcia dramatycznego, ma głównie wartość historyczną. Dalszym ciągiem Wicekrólów jest niedokończona i wyd. pośm. powieść Uimperio (1928, Imperium). De R. napisał również kilka utworów teatralnych, wśród nich La lupa (1932, Wilczyca) przy współpracy Vergi. Był autorem wielu esejów krytycznych z zakresu literatury, historii, psychologii (m.in. traktatów o miłości). H.M. DE SANCTIS Francesco, 28 III 1817 Morra Irpina (dzisiaj Mor-ra de Sanctis, prow. Avellino) - 29 XII 1883 Neapol, historyk literatury i krytyk. Ur. w rodzinie drobnych właścicieli ziemskich, naukę rozpoczął w Neapolu. Pierwszymi jego nauczycielami byli księża. Studiował filozofię, matematykę, fizykę, następnie zajął się naukami prawniczymi. W wieku 16 lat DE SANCTIS 74 wstąpił do słynnej szkoły markiza B. Puoti, uważanego podówczas za znakomitego literata i zwolennika "puryzmu" w literaturze. Puoti zwrócił uwagę na swego ucznia i .mianował go swoim współpracownikiem. Później powierzono De S. katedrę w szkole wojskowej. W 1848 De S. wziął udział wraz ze swoimi uczniami w walkach o wyzwolenie Włoch, co pociągnęło za sobą prześladowania, ucieczkę do Kalabrii i 3-letni pobyt w więzieniu. Skazany na wygnanie do Ameryki, uciekł do Turynu, następnie do Zurychu w Szwajcarii, gdzie otrzymał katedrę literatury włoskiej w Szkole Politechnicznej. W 1860 wrócił De S. do Włoch i Garibaldi mianował go gubernatorem Avelli-no. Odtąd piastował kilkakrotnie wysokie stanowiska ministra oświecenia publicznego i wiceprzewodniczącego parlamentu. Od 1871 był profesorem literatury porównawczej na uniwersytecie w Neapolu. Zainteresowanie historią literatury i krytyką literacką przejawiał De S. jeszcze w czasie pobytu w szkole Puotiego. Pierwsze jego prace pochodzą z okresu wygnania do Kalabrii i dotyczą twórczości --Leopar-diego, którego De S. poznał osobiście. Ważnym okresem w jego życiu był pobyt w więzieniu, gdzie nie tylko napisał dramat Torguato Tasso i poemat liryczny La prigione (Więzienie), ale studiował dzieła filozoficzne, w szczególności Hegla, którego estetyka wywarła duży wpływ na jego koncepcje literackie. Pierwszy tom jego Saggi critici (Eseje krytyczne) ukazał się w 1866. a w l. 1870-1871 wydał Storia delia letteratura italiana (Historia literatury włoskiei). De S. był umysłem jednocześnie spekulatywnym i lirycznym. W swojej koncepcji krytyki literackiej trzymał się zasady, że dzieło sztuki jest wynikiem przeżycia artystycznego, nie ma więc potrzeby studiowania okoliczności jego powstawania. Stosował* metodę estetycznej analizy utworu. Uważał, że krytyk powinien się poddać wrażeniu, jakie dzieło na niego wywiera. Pisma De S. posiadają zatem charakter osobistych impresji, nie uwzględniających szerzej dotychczasowych badań, nie podbudowanych dokumentacją bibliograficzną. To subiektywne podejście do dzieła literackiego sprawiło, że De S. zajmował się głównie umysłami oryginalnymi, pozostawiając na uboczu autorów, jego zdaniem, miernych. Jego zainteresowaniem cieszyły się ważniejsze dzieła literackie - od -> Dantego do -> Manzoniego. De S. był zwolennikiem autonomii sztuki, chociaż autonomię tę pojmował w sposób szczególny. Uważał, że jakkolwiek sztuka nie zależy od nauki, moralności i rządzi się własnymi prawami, nie można jej całkowicie oderwać od innych zjawisk społecznych. Przykładem tego stanowiska De S. jest jego Historia literatury włoskiej, rozpatrująca twórczość literacką na tle historii cywilizacji włoskiej. Zaznacza się tu wpływ poglądów epoki romantyzmu, która widziała w pisarzach rzeczników społeczeństwa. W ten sposób powstała jego interpretacja dzieł literackich jako symboli świadomości kulturalnej narodu. De S. nie stworzył konkretnych reguł swojej estetyki, można je wyczytać z jego utworów, toteż bywały one różnorodnie interpretowane. W późnym okresie twórczości pod wpływem studiów nad historią kultury i cywilizacji, a także, pod wpływem pozytywizmu De S. odszedł od filozofii Hegla, nawoływał do 75 DEVOTO pracy pozytywnej, poważnej i konkretnej, do odpowiedzialności moralnej pisarza, zbliżając się do materialistycznego pojmowania dziejów. Widoczne to jest zwłaszcza w PrincipM di realtsmo (Zasady realizmu) i Studź su Zola (Studia nad Zola). Styl De S. ma charakter oratoryjny, dramatyczny. Formułując swoje poglądy, nie dbał zbytnio o stylistyczną formę wypowiedzi. Prozę De S. nazywano często "antyliteracką". Ceniony przez współczesnych, budził jednak wiele kontrowersji i nie był w pełni rozumiany. Wielkość De S. została powszechnie uznana dopiero pod wpływem -> Crocego. J.H. DESSI Giuseppe, ur. 1909, pisarz i dramaturg. Pochodzi z zamożnej rodziny sardyńskiej. Studiował literaturę na uniwersytecie w Pizie; cała jego twórczość nosi znamię wysokiej kultury literackiej. Debiutował tomem nowel La sposa in citta (1939, Małżonka w mieście), drukowanych przedtem w awangardowych pismach florenckich "Solaria" i "Letteratura". Propagując europejskie tendencje powieści introspekcyjnej, pisma te domagały się od pisarzy nie tylko doskonałości formalnej, lecz i pogłębienia analizy psychologicznej. Założenia te realizuje D. w swojej twórczości, zbliżając się do takich pisarzy, jak Proust, -»-Svevo, Faulkner. Sardynia - jej historia i obyczajowość, krajobraz, nastrój - jest obecna we wszystkich utworach D. Najczęściej pisarz daje wystylizowany, upoetyczniony o-braz ziemi rodzinnej, kontemplowanej poprzez subtelną grę wspomnień. Napisał takie powieści jak: San Silvano, 1939, Michele Boschino, 1942, I pas-seri (1955, Wróble); nowele: Jsola dęli' Angelo (1957, Wyspa Anioła); dramaty: La giustizia (1959, Sprawiedliwość), Eleonora D'Arborea, 1964, i in. Autor oscyluje w nich między dwoma rzeczywistościami: zewnętrzną, złożoną z konkretnych, często historycznych faktów, i wewnętrzną, obejmującą tajemny świat ludzkich doznań. Równowagę między tymi dwoma płaszczyznami udało mu się osiągnąć zwłaszcza we Wróblach. Kreśląc, w ramach historycznych, obraz sardyńskiej rodziny D. nie daje obiektywnego opisu zdarzeń, lecz rzuca Je na ekran świadomości protagoni-stów, poddając ich reakcje wnikliwej, często zbyt drobiazgowej analizie. Utwory D. cechuje liryzm, poetyzacja krajobrazu, pastelowość konturów, tendencja do przerzucania dramatów, jakie przeżywają bohaterowie, na płaszczyznę ogólnoludzkich doznań. H.M. DEVOTO Głacomo, ur. 1897, językoznawca. Wykładał na uniwersytecie we Florencji, Jest dyrektorem Instytutu Studiów Etruskich. Redagował od 1932 pismo lingwistyczne "Studi Bal-tici", a od 1939 jest współredaktorem pism "Lłngua Nostra" i "Archiyio Glottologico Italia-no". Początkowo interesował się problemami językoznawstwa indoeuropejskiego, potem głównie kulturą i językiem staro-włoskim, a ostatnio skoncentrował uwagę na studiach z dziedziny gramatyki i stylistyki, wypracowując własną teorię "stylistyki lingwistycznej". Napisał m. in.: Storia delia lingua di Roma (1940, Historia języka rzymskiego), Introduzione alias grammatica (1941, Wprowadzenie do gramatyki), Dizionari di ieri e di domani (1946, Słowniki wczorajsze i jutrzejsze), Studi di stiiistica (1950, Studia stylistyczne), J fondamenti delia DI DIACOMO 76 storia di Ungui&tica (1951, Podstawy historii lingwistyki). Wrażenia swe z podróży do Polski w pierwszych latach powojennych zebrał w tomiku Polonia (1947, Polska). H.M. DI GIACOMO Salvatore, 1860- -1934, poeta, prozaik, dramaturg. Studiował medycynę, której nie ukończył. Krótki pobyt w Niemczech natchnął Di G. do napisania swych pierwszych utworów w stylu E. A. Poego; zwane "nowelkami niemieckimi", przedstawiają niesamowite przygody uczonych. Zdobyły mu one uznanie wśród publicystów neapolitańskich. Di G. zyskał wstęp do środowiska literackiego, pracował kolejno w kilku pismach, a wreszcie został bibliotekarzem w jednym z oddziałów Biblioteki Narodowej. Neapol, weryzm (->• Verga) oraz zainteresowanie liryką XVIII w. oto źródła inspiracji Di G. Utwory jego przedstawiają środowisko plebejskie Neapolu: prostych, ubogich ludzi z suteren, włóczęgów, przestępców, prostytutki. Opisuje wydarzenia i sceny tragiczne, budzące litość, wstrząsające swym realizmem. Ale jego liryzm i zaangażowanie uczuciowe w pełni usprawiedliwiają miano "sentymentalnego werysty", jak' sam siebie nazywał. Podobną tonację mają też sztuki, spośród których warto wspomnieć dwie: O' Voto (1881, Ślubowanie) i As-sunta Spina, 1910, dramaty z życia biedoty, gdzie rywalizacja miłosna nabiera szczególnej o-strości. Również Novelle napo-letane (1913, Nowele neapolitań-skłe) przeniknięte są współczuciem dla nędzy i cierpienia. Popularność przyniosły Di G. przede wszystkim pieśni i piosenki pisane gwarą rodzinnego Neapolu, które - również dzięki sugestywnej melodii - rozbrzmiewają od lat nie tylko we Włoszech. .Umiejętność nawiązania do motywów- i form liryki ludowej, uchwycenie typowego dla Neapolu stosunku do świata, splecenie tęsknot i skarg miłosnych z melancholijnym urokiem morza skrzącego się w blaskach słońca lub księżyca - uczyniły piosenki Di G., do których melodie komponowali znani muzycy, własnością powszechną, zarówno wymagającego estety, jak prostego rybaka. Do najpopularniejszych piosenek Di G. należą takie, jak A Marechiare, Luna nova (Nów księżycowy), Palomma e'notte (Ćma nocna). Poezje Di G. (Poe-sie, 1927) również przedstawiają realistyczne obrazki z życia prostych ludzi, zwłaszcza zaś odwieczną komedię i tragedię miłości. Spontaniczny liryzm i muzykalność wiersza Di G. przetwarzają znane schematy tematyczne i formalne w pełne uroku wiersze, jakkolwiek nie wszystkie dorównują jego nio-senkom (np. zbiór sonetów San Francisco). Cenną znajomość dziejów swego miasta wyzyskał Di G. w serii prac historyczno- -literackich i anegdotycznych: Storia del teatro San Carlino (1891, Kronika teatru "San Carlino"), Celebritd napoletane (1896, Znakomitości neapolitań-skie). Lud e ombra napoletane (1914, Światła i cienie Neapolu). M.B. DONI Anton Francesco, 1513- -1574, pisarz. Syn drobnego florenckiego kupca, wstąpił D. do klasztoru, lecz opuścił go po pewnym czasie, rozpoczynając życie wędrowne i awanturnicze. Trudnił się głównie drukarstwem. Niespokojny, gwałtowny, wszechstronnie uzdolniony, lecz płytki, bez przygotowania i głębszych studiów, pisał na najróżnorodnieisze tematy z za- 77 D'OVIDIO cięciem i iście dziennikarską -swadą. Układ jego utworów jest chaotyczny; główną ich zaletą jest wprowadzenie do poruszanych tematów oryginalnych sądów. W 1543 ukazały się jego Lettere (Listy) wzorowane;- na modnej wówczas epistolografii wprowadzonej przez -> Aretłna, z którym D. najpierw się przyjaźnił, potem stał się jego śmiertelnym wrogiem. D. napisał m. in.: I pistolotti amorosi (1552, Liściki miłosne) prozą i wierszem, II terremoto (1556, Trzęsienie ziemi), paszkwil przeciwko Aretinowi, Ubrane (1550-1551, Biblioteki), rodzaj bibliografii druków i manuskryptów włoskich. La znęca (1551, Dynia) to zbiór listów, anegdot, opowiastek, nowinek itp. I mondi (1552-1553, Światy) przedstawiają idealny obraz społeczeństwa zorganizowanego wg kryteriów "socjalistycznych" (w ujęciu XVI-wiecznym), skreślony pod wpływem Republiki Platona i Utopii T. More'a. W dialogowanym traktacie I mar-mi (1553, Marmury) D. przez usta florentczyków gawędzących na marmurowych stopniach katedry wypowiada swe sądy na tematy z dziedziny sztuki, nauki, moralności, polityki itd. Niektóre z nich świadczą o dość szerokich zainteresowaniach pisarza, wybiegających poza horyzonty myślowe XVI w. - niektórzy krytycy widzą w nim "socjalistę XVI wieku", prekursora Galileusza (-> Galilei), inni przypisują mu jedynie spryt "dziennikarski" w wychwytywaniu tego, co nowe. D. był jednym z pierwszych obrońców tez Kopernikańskich. Pisał stylem żywym, plastycznym, barwnym; język jego często zbliża się do żargonu. Jest D. również autorem komedii Lo Stufaiolo o l'avaro (1559, Łazieb-nik albo skąpiec), która wywarła może wpływ ha Skąpca Mo-liera. H.M. D'OVIDIO Francesco, 1849- -1925, filolog, krytyk literacki. Po ukończeniu uniwersytetu w Pizie był profesorem języków klasycznych w Mediolanie i Bolonii. W 1876 otrzymał katedrę filologii porównawczej języków romańskich na uniwersytecie w Neapolu. W 1905 został mianowany senatorem. Wnikliwy krytyk, należał do pozytywistycznej szkoły lingwistycznej; w studiach nad językami romańskimi interesował się głównie morfologią i fonetyką. Napisał: Siłll' origine deWunica •forma flessionale del nome ita-liano (1872, O pochodzeniu jedynej formy fleksyjnej rzeczownika włoskiego), Grammatica storica delia lingua e dei dia-letti italiani, przy współpracy W. Meyer-Liibkego (1906, Gra.; matyka historyczna języka i dialektów włoskich), Versźfica-zione italiana e arte poetica me' dievale (1910, Wersyfikacja włoska i średniowieczna sztuka poetycka) i in. Wiele rozpraw krytycznych poświęcił pisarzom włoskim, m. in. -»-Dantemu, ~> Tassowi, ->• Manzoniemu, interesując się zwłaszcza zagadnieniami ich języka (w części zebrane pt. Saggi critici, 1878, i wyd. późniejsze - Szkice krytyczne). H.M. FEBKABI 78 FERKARI Paolo, 1822-1889, dramaturg. Syn oficera wojsk książęcych, ukończył studia prawnicze w Modenie. Przez pewien czas wykonywał zawód sędziego. Brał udział w ruchach niepodległościowych lat 1848- -1849. Był dyrektorem dziennika, sekretarzem uniwersytetu, profesorem liceum. Od 1861 do śmierci rozwijał działalność pedagogiczną na wyższych uczelniach w Mediolanie. Autor 39 utworów dramatycznych, mimo zastrzeżeń krytyki, przez lat kilkadziesiąt władał sceną włoską. Jakkolwiek miał ambicje uniezależnienia teatru włoskiego od Francji, uległ wyraźnemu wpływowi jej komedii z okresu Drugiego Cesarstwa (E. Augier, A. Dumas syn). Najlepszym u-tworem F. jest głośna komedia historyczna Goldonź e i suoi se-dici commedie nuove (1851, Gol-doni i jego 16 nowych komedii), w której autor zręcznie przedstawił walki XVIII-włecznego pisarza ze środowiskiem rodzinnej Wenecji. W sztukach swych F. bronił wytrwale obyczajowości mieszczańskiej wraz z jej przestarzałymi konwencjami i przesądami, jak np. w II duello (1868, Pojedynek), Le due donnę (1877, Dwie damy), gdzie wystąpił przeciwko małżeństwu osób różnych klas społecznych. Pisał też komedyjki ludowe. Zasługą F. jest wprowadzenie na scenę włoską problematyki społecznej. Jego utwory mają także wartość dokumentu dla poznania ówczesnego społeczeństwa i klimatu intelektualnego epoki. F. uważany jest również za prekursora sztuki z tezą, która zatriumfowała w ostatnich dziesiątkach XIX w. M.B. FICINO Marsilio (właśc. Marsi- lio Diotifei), 1433-1499, filozof, filolog, lekarz, humanista piszący po łacinie. Syn lekarza, posiadał rozległe wykształcenie. humanistyczne i medyczne, zdobyte we Florencji, Pizie i Bolonii. Umysł spekulatywny, od-' dany studiom filologicznym i filozoficznym, początkowo pozostawał pod wpływem Arystotelesa, niebawem jednak poświęcił się studiom nad Platonem, stając się najwybitniejszym z platonistów XV w. Tłumaczył także pisma Plotyna. Wysoka kultura umysłowa, znajomość greki i łaciny zapewniły F. poparcie Cosima Medici. Ten wielki mecenas humanizmu powierzył F. dokonanie przekładu pism Platona na łacinę, obdarzając go równocześnie willą w Careggi. Zbierali się w niej przyjaciele F. (m. in. -> Polizia-no, -»Pico delia Mirandola) dyskutując o filozofii, poezji, sztuce i muzyce. F. nadał tym zebraniom miano Akademii, na wzór Akademii Platońskiej. W 1477 ukończył F. przekład wszystkich pism Platona, jednakże jeszcze przez 20 lat pracował nad komentarzem do nich. Jest F. ponadto autorem Vita Platonis (1477, Żywot Platona). W 1473 przyjął święcenia kapłańskie. W 1482 opublikował F. Theologia platonica (Teologia platońska), która jest próbą pogodzenia zasad filozofii Platona z nauką Kościoła. Wyrazem wewnętrznej rozterki uczonego wobec sprzeczności między dogmatami wiary chrześcijańskiej a zasadami nauki starożytnych jest rozprawa De christiana re-ligione (1474, O religii chrześcijańskiej). Niektóre poglądy F., jak wiara we wpływy gwiazd na losy ludzkie, a nawet uprawianie swoistej magii były po- 79 FIRENZUOLA wodem oskarżeń filozofa o herezję. F. był jednym z typowych przedstawicieli włoskiego Renesansu, człowiekiem o wszechstronnych zainteresowaniach fi-lozoficzno-kulturalnych. W.P. FILELFO Francesco, 1398-1481, filolog i poeta. Profesor łaciny i greki oraz wymowy na uniwersytetach w Padwie, Florencji, pełnił także rozmaite misje polityczne i dyplomatyczne. Był W Konstantynopolu, skąd przywiózł cenne rękopisy i książki. Z ramienia Rzeczypospolitej Weneckiej posłował do Węgier i Polski. Pisał listy, ody, bajki, epigramaty i satyry; jest także autorem licznych przekładów z greki na łacinę. Poemat epicki po łacinie Sfortias (Sforcja-xla), sławiący protektora Fran-cesca Sforze, pozostawił F. niedokończony. F. był typem obrotnego humanisty-dworaka, kupczącego panegirykami, pisarzem bardzo płodnym, ale niewysokiego lotu. W.P. PILICAIA Vincenzo da, 1642- -1707, poeta. Arystokrata, z wykształcenia prawnik, był F. znawcą literatury włoskiej i łacińskiej, członkiem florenckiej Akademii delia Crusca (-> Gra-zzini) i Arkadii (-- Metastasło). W twórczości swej zajmował stanowisko pośrednie między barokową manierą ->• Marina a klasycyzmem -> Chiabrery. Pośród wierszy o tematyce religijnej, moralnej, patriotycznej i miłosnej sławę u współczesnych (głównie ze względu na aktualność) zdobyły F. Canzoni in occasione dell'assedio e Ube-razione di Yienna (1684, Pieśni z okazji oblężenia i uwolnienia Wiednia napisane). Upamiętniając w nich m. in. zwycięstwo pod Wiedniem, F. sławił także Jana Sobieskiego (poszczególne wiersze tłumaczył na polski F. Faleński). Również Sonetti airitalia (1707, Sonety do Italii), mierne pod względem artystycznym, zyskały F. popularność ze względu na ożywiający je patriotyzm. W.P. FILIPPO Eduardo De LIPPO DE FI- FIORENTINO ser Giovanni (druga pół. XIV w.), nowelista i poeta. O życiu jego wiemy bardzo mało: w 1378 został prawdopodobnie ze względów politycznych zmuszony do opuszczenia Florencji i na wygnaniu zaczął pisać wiersze i opowiadania. Ok. 50 nowel, ukończonych przed 1390, a opubl. dopiero w 1558, nosi żartobliwy tytuł II Pecorone (Baranisko). W kompozycji zbioru autor wzoruje się na Dekameronie, nie dorównując jednak ani w formie, ani w treści arcydziełu -> Boccaccia. Z 50 nowel (z których 3 posiadają 2 wersje) opowiadanych przez 25 dni przez dwoje zakochanych niewielką tylko część stanowią utwory oryginalne. Zbiór jest w większości kompilacją motywów i wątków znanych już w literaturze owych czasów, zaczerpniętych z opowiadań ludowych, anegdot, z Dekameronu, kronik historycznych (głównie -> Vil-laniego). Pisany stylem prostym, nie posiada on większych wartości literackich; na uwagę zasługuje pierwsza nowela czwartego dnia, gdyż z niej Shake-speare zaczerpnął wątek Kupca ir-eneckiego. H.M. FIRENZUOLA Agnolo, 1493- -1543, prozaik. Florentczyk, początkowo studiował prawo w Sienie i w Perugii, później wstąpił do zakonu i przeniósł się do Rzymu. W 1526 uzyskał od papieża zwolnienie ze ślu- FLORA 80 81 FOGAZZARO bów, zachowując jednak korzyści materialne związane ze sprawowanymi uprzednio w zakonie funkcjami. Ostatni okres życia spędził w Prało pod Florencją. Pierwszym jego utworem są niedokończone Ragio-namenti d'amore (Rozprawy o miłości) z l. 1523-1524, w których wyraźnie starał się naśladować w konstrukcji "ramowej" Dekameron ->• Boccaccia. Dzieło miało być podzielone na 6 dni, w czasie których grupa osób spędzałaby czas na dyskusji popartej opowiadaniem nowel i urozmaiconej recytacją wierszy. Dochowała się jednak tylko . jedna cz. Rozpraw, czyli jeden "dzień". Pozostałych "dni" prawdopodobnie F. nie napisał. W 1525 przetłumaczył na włoski Złotego osła Apulejusza przerabiając go jednocześnie w ten sposób, że utwór łacińskiego pisarza staje się swego rodzaju alegoryczną autobiografią samego F. Przekład odznacza się walorami stylistycznymi, a zwłaszcza wyjątkową melodyjnością, przywodzącą na myśl Arkadię -> Sannazzara. Z 1540 pochodzą Dżscorst delie bellezze delie donnę (Rozważania o piękności kobiet), jeden z najciekawszych traktatów estetycznych Odrodzenia. Z uderzającym bogactwem szczegółów kreśli w nim F. abstrakcyjną postać kobiety idealnie pięknej, analizując różne typy urody i wybierając to, co w każdym z nich, jego zdaniem, najbardziej doskonałe. Zgodnie z doktryną platońską, rozpowszechnioną we Florencji przez -r Ficina, pięknu ciała odpowiada w Rozważaniach piękno duszy. Ideał estetyczny, reprezentowany przez F., występuje wyraźnie w sztuce i w literaturze XVI w. - zwłaszcza u Rafaela i u -> Ariosta. Najważniejszą pozycją w dorobku F. jest La prima veste dei discorsi degli animali (Pierwsza szata - tzn. pierwsze tłumaczenie włoskie - rozważań o zwierzętach) z 1541, wolny przekład zbioru baśni staro-indyjskich Panczatantra, dokonany na podstawie średniowiecznej wersji hiszpańskiej. Przygody zwierząt, bohaterów oryginału (a więc także lwów i wielbłądów), umiejscowione zostają przez F. w dobrze mu znanej Toskanii; wymowa ich jest oczywiście moralizująca. F. osiąga w tym utworze pełnię swych możliwości stylistycznych, czyniąc zeń jeden z pomników XVI-wiecznej prozy; za przykład może tu posłużyć bajka o latającym żółwiu. Mało oryginalny F. wyróżnia się przede wszystkim jako utalentowany stylista o wysoce rozwiniętym zmyśle estetycznym, słowem, jako charakterystyczny dla epoki Odrodzenia "czysty literat" (letterato puro). K.Z. FLORA Francesco, 1891-1963, krytyk i historyk literatury. Nie pominął liryki i powieści, lecz właściwą jego dziedziną była krytyka literacka, w której zajął miejsce wśród kontynuatorów -> De Sanctisa i ->-Crocego. Ukończył studia prawnicze; brał udział w I wojnie światowej. Przeciwnik faszyzmu, był w okresie dyktatury Mussoliniego redaktorem jedynego opozycyjnego czasopisma "La Critica". Aż do II wojny jak i po jej zakończeniu współpracował z czasopismami o charakterze literacko-artystycz-nym. Powołany na katedrę literatury włoskiej w Bolonii, stał się tam następcą ->• Carducciego i -> Pascolego. Obok studiów poświęconych pisarzom i problemom współczesnej kultury, jak Da! romanticismo al juturismo (1921, Od romantyzmu do futu-ryzmu), I miti delia parola. (1931, Mity słowa), Cwiltd del Noyecento (1934, Kultura XX w.), La poesia ermetica (1936, Poezja hermetyczna), Orfżsmo delia parola (1953, Orfizm słowa), oraz wydań klasyków (-> lasso, -*-Leopardi),' ogłosił obszerną, 5-tomową Storia delia lettera-tura italiana (1940-1942, Historia literatury włoskiej). Komentuje w niej wybitne utwory rozlewnie, ale przenikliwie. F. pisał również utwory o charakterze politycznym, jak Ri-tratto di un ventennio (1944, Obraz dwudziestolecia), Stampe di era fascista (1945, Szkice z okresu faszyzmu). M.B. FOGAZZABO Antonio, 25 III 1842 Vicenza - 7 III 1911 Vicen-za, pisarz i dramaturg. Pochodził z zamożnej wykształconej rodziny. Otrzymał wychowanie w duchu katolickim. Po studiach prawniczych został adwokatem, wnet jednak porzucił ten zawód dla literatury. Skłonny do mistycyzmu, jeszcze na studiach przeżył silny kryzys na tle religijnym. W 1866 osiedlił się w Mediolanie, gdzie rozgorzała właśnie polemika przedstawicieli kierunku zw. iScapt-gliaturą (->• Boito). F. nie uległ jednak tym wpływom. Na ukształtowanie jego osobowości pisarskiej wpłynęła twórczość ->• Manzoniego oraz niemiecka i francuska literatura romantyczna. Po poetyckich utworach młodzieńczych o cechach autobiograficznych, drukowanych w czasopiśmie "Universo", wydał F. poemat Miranda, 1874, w stylu romantycznej idylli, następnie zbiór wierszy Valsolda, 1876, w których z uczuciem i melancholią opisuje rodzinną miejscowość swej matki. Do pierwszych utworów prozą F. należą: Malombra, 1881, powieść będąca odbiciem zainteresowań okultystycznych autora; Daniele Cortis, 1885- dramatyczne przeciwstawienie miłości i obowiązku; Tajemnica poety (H mistero del poeta, 1888), historia nieszczęśliwej, romantycznej miłości, ukazana na tle atmosfery cichego niemieckiego miasteczka, oraz nowele Pedele e altri racconti (1887, Pedele i inne opowiadania). Już w pierwszych utworach F. pojawiła się tematyka i pewne charakterystyczne cechy, które rozwinęły się w dalszych, bardziej dojrzałych dziełach: pre-dylekcja do ukazywania środowiska elitarnego, do przedstawiania wewnętrznych konfliktów bohaterów, ludzi o dużej wrażliwości; uleganie wpływom romantyzmu; zamiłowanie do tego, co niezwykłe, tajemnicze, nieuchwytne, i wreszcie katolicyzm, trudny i tragicznie rozdarty między poszanowaniem tradycji a pragnieniem reformy i odnowy Kościoła. Interesował się też F. towianizmem, który znalazł zwolenników we Włoszech. Te właśnie problemy wystąpiły w pełni w czterech powieściach F. stanowiących swoistą całość. Dawny Światek (Piccolo mondo antico, 1895), dramat psychologiczny osnuty na tle nastrojów patriotycznych włoskiego Risorgimenta (->• Abba) przed 1859, to pierwsza z tych powieści, uważana za najlepszy utwór, który przyniósł autorowi europejską sławę. Bohaterami powieści są Franco i Luisa Maironi. Historia życia ich syna Piera jest tematem drugiej powieści Maty Światek nowożytny (Piccolo mondo moderno, 1900). Piero jest także protagonistą trzeciej powieści Jl santo (1905, Święty), w której jako zakonnik żyjący w opinii świętości stara się przeprowadzić w Kościele pewne reformy krytykując równocześnie niektóre aspekty jego FOLENGO 82 działalności. Święty wywołał polemikę ze strony władz duchownych, które umieściły powieść na indeksie. Czwartą powieść Leila, 1910, będącą w pewnym sensie duchowym i artystycznym testamentem t'., łączy z pozostałymi postać słownego bohatera, ucznia P. Maironi. F. pozostawił również dramaty, nie posiadające większych wartości artystycznych, prace teoretyczne oraz dziennik. Był pisarzem o dużej wrażliwości, a twórczość jego odznacza się finezją psychologiczną, muzycznymi walorami stylu i mistrzowskimi opisami pejzaży. Utwory F. na język polski tłumaczyli m. in. J. Korzeniowski, N. Na-górna. • W.P. FOLENGO Teofilo (właśc. Ge-rolamo Folengo), 1491-1544, poeta. Biografia jego przedstawia wiele miejsc ciemnych. "W 16-tym roku życia wstąpił do zakonu benedyktynów, •w którym przebywało już pięciu jego braci. W 1525 zrzucił habit. Był prywatnym preceptorem w Wenecji, potem w Rzymie. "W 1534 przyjęto go z, powrotem •do zakonu, w którym pozostał już do śmierci, wędrując po różnych klasztorach Włoch. F. jest najwybitniejszym przedstawicielem włoskiej poezji ma-karonicznej, której początki wywodzą się z parodii uprawianych w środowisku studenckim Padwy pod koniec XV i na początku XVI w. Była ona reakcją na przerafinowania kultury humanistycznej i uwielbienie klasyków starożytności. .Język makaroniczny powstał z zastosowania reguł morfologii, składni i metryki łaciny klasycznej do słownictwa włoskie-;go, a nawet dialektu czy żargonu. Ale dopiero F. z igraszki językowej potrafił stworzyć dzieło sztuki, jedno z najoryginalniejszych w literaturze Renesansu. Jego Baldus, pisany makaronicznymi heksametrami, ogłoszony został pod pseud. Merlina Cocai i w I wersji z 1517 liczył 17 ks., które w redakcjach następnych (ostateczna w wyd. pośm. z 1552) wzrosły do 25. Poemat opiewa w tonie' epickiej burleski przygody Bal-dusa, bohatera ludowego, który pochodzi z wysokiego rodu, ale wychowywany jest przez matkę w chacie chłopa Berta. Pod wpływem książek opiewających czyny rycerskie Baldus organizuje bandę i wraz z kompanami przeżywa wiele realistycznych i fantastycznych przygód, docierając nawet do piekła. Komizm Baldusa ma swoje źródło w realistycznym opisie małego światka wiejskiej społeczności, jego bohaterów, zwyczajów i obyczajów. Śmiech oraz ironia stanowią nieodłączny element realizmu F., który patrzy jednak na swoich bohaterów z sympatią i dobrodusznością. Elementy komizmu wnosi tf7 do utworu świat przemyślnych łotrzyków, którzy znajdą godnych naśladowców i kontynuatorów w noweli pikarejskiej. Najbardziej udane artystycznie są te ustępy Baldusa, w których dominuje realizm, a parodia pozostaje akompaniamentem. Zamierzona rubaszność przeciwstawia się literackim konwencjom humanizmu i podrwiwa z dworskiej ogłady w imię życia zgodnego z naturą. Mniejsze znaczenie mają inne utwory makaroniczne F.: Moschaea, poemat komiczny opowiadający o wojnie mrówek z muchami, i Zanitonella, duet miłosny wiejskiej pary parodiujący wytworne erotyki. F. jest również autorem wierszy o charakterze religijnym. M.B. 83 FOSCOLO FOSCOLO Ugo (właśc. Niccolo Foscolo), 6 II 1778 Zante - 10 IX 1827 Turnham Green (Anglia), poeta i pisarz. Urodził się na jednej z wysp jońskich, pozostających wówczas pod władzą Wenecji, ojczyzny jego ojca, lekarza; matka F. była Gre-czynką. Życie F., człowieka o wybujałym indywidualizmie, burzliwych przyjaźniach i przygodach miłosnych, gorącego patrioty, zdolnego do szlachetnych poczynań, przechodzącego od uniesień i entuzjazmu do stanu depresji, owładniętego obsesją śmierci i samobójstwa - stanowi typowy przykład romantycznej biografii. Początkowo kształcił się F. w Spalało i na Zante, a w 1792 przeniósł się do Wenecji. Wszechstronnie uzdolniony, już wkrótce zdobył rozległą kulturę, opartą na znajomości klasyków greckich i rzymskich, autorów włoskich dawnych i współczesnych oraz filozofów i ideologów XVIII w. Wkrótce też zaczął F. pisać wiersze, piosenki i ody na wzór -r Pariniego, elegie i drobne poematy pozostające pod wpływem -> Montiego. Pierwsza tragedia F., Tiestes, wyst. w Wenecji w 1797, śladem ->• Alfie-riego godziła w tyranię. Przejęty ideami demokratycznymi i hasłami rewolucji francuskiej, widział F. oswobodziciela w Bonapartem, którego witał odą A Bonaparte liberatore (1797, Do Bonapartego wyzwoliciela). Od 1797 służył jako ochotnik w szwadronie strzelców konnych, lecz traktat w Campofor-mio oddający Wenecję w ręce Austriaków przyniósł mu zawód głęboki. Walczył później (1799-1800) przeciw koalicji au-striacko-rosyjskiej i wyróżnił się odwagą, zwłaszcza w oblężonej Genui. Po okresie wędrówek i dłuższym pobycie z włoską dywizją we Francji (1804- -1806) powrócił F. do kraju i, zyskawszy uznanie jako pisarz, powołany został na katedrę wymowy uniwersytetu w Pawii. Katedra ta jednak została wkrótce zniesiona. Jego bezkompromisowość, impulsywny charakter i pełna godności postawa w stosunku do Napoleona, wobec poczynań którego umiał zachować niebezkrytycz-ną, choć sprawiedliwą postawę, zyskały F. licznych wrogów, również wśród literatów; jego tragedia Aiace (Ajaks) o ostrzu skierowanym przeciwko Napoleonowi, zakazana została w Mediolanie. F. osiadł wtedy we Florencji. Po upadku Napoleona odrzucił propozycję austriackiego dowództwa i odmówił złożenia przysięgi na wierność zwycięzcom. Uszedł do Szwajcarii (1816), gdzie żył w nędzy, a następnie przeniósł się do Londynu. Przyjęty tam bardzo życzliwie, zdołał zebrać znaczny majątek, który jednak rychło roztrwonił. Obarczony długami, pod zmienionym nazwiskiem ukrył się F. w dzielnicy ubogich. Przyjaciel Anglik dał mu schronienie w Turnham Green nad Tamizą. Uchwałą rządu włoskiego prochy F. przeniesiono w 1871 z Anglii do Florencji ł pogrzebano w panteonie narodowym kościoła Santa Croce. Czując się potomkiem klasycznej Grecji, a zarazem chłonąc nowe podniety literatury prero-mantycznej, wrażliwy czytelnik E. Younga i Ossjana, był F. najwybitniejszym we Włoszech reprezentantem przejściowego okresu na przełomie XVIII i XIX w., jednym z pierwszych poetów włoskich, który, czerpiąc z nowożytnej kultury europejskiej elementy najbardziej istotne i cenne, potrafił wtopić je w wiekowe tradycje kultury własnego kraju, stwarzając nową poetykę, która wywarła FBACASTOBO 84 silny wpływ na rozwój poezji "włoskiej; Pisane wierszem białym Sepolcn (1807, Groby) podejmują motyw częsty w tej epoce. Nie są one jednak żałobnym trenem, melancholijną zadumą nad przemijaniem: w grobach widział F. symbol tradycji, ciągłości dzieła następujących po sobie pokoleń - wspominał '-> Dantego, -> Petrarkę, Michała Anioła (->Buonarroti), -> Alfieriego, głosił pochwałę życia, które nie przestaje odradzać się ze śmierci, pragnął przyczynić się do wskrzeszenia ducha bohaterskiego w narodzie. Niedokończony poemat F. Grazie (Gracje), dedykowany A. Cano-vie, rzeźbiącemu wówczas posąg trzech gracji, ukazywał linię rozwoju ludzkości pod wpływem sztuki, reprezentowanej przez poezję, muzykę i taniec. Ultime lettere di Jacopo Ortis -(Ostatnie listy Jacopa Ortis), powieść romantyczna w formie listów, pisana przez F. z przerwami w l. 1796-1816, to historia miłości i przeżyć patriotycznych młodego człowieka, zakończona samobójstwem. Oparta na danych autobiograficznych i historycznych, powieść F. wzorowana jest również na Nowej Heloizie Rousseau i Wertherze Goethego. Trzy tragedie F. pozbawione są dramatycznej żywotności. Wnikliwość psychologiczna i filologiczne znawstwo cechują natomiast jego studia krytyczne o języku włoskim i wielkich pisarzach, jak Dante, -> Boccaccio, -> Ariosto. Zbiór wierszy F., ód i sonetów, niewielki objętościowo, rozwijał tematykę miłosną i patriotyczną ubierając w klasyczne formy romantyczną treść (zwłaszcza w sonetach). F. pozostawił także bogatą i różnorodną w tonie korespondencję (listy miłosne, patriotyczne i in.), której -poetyckie walory zapewniły jej' poczesne miejsce w epistolo-grafii włoskiej. Utwory F. tłumaczyli na język polski m. in. E. Grabowski, A. Grąbczew-skł. M.B. FKACASTORO Girolamo, 1478-• -1553, lekarz, pisarz i poeta humanista, piszący po łacinie. W czasie studiów medycznych na uniwersytecie padewskim, gdzie wykładał później logikę, poznał Kopernika. Był uczniem -» Pomponazziego, przyjacielem -> Bemba i słynnych medyków ówczesnych. Wysoko ceniony dla wszechstronnej wiedzy przyrodniczej i filozoficznej, F. został przez papieża Pawła III mianowany lekarzem Soboru Trydenckiego (1545). Znawca kultury antycznej, miłośnik poezji i muzyki, pełen dworskiej ogłady, władał z finezją łacińskim wierszem i prozą. Obok uczonych rozpraw o chorobach zakaźnych, wytwornymi heksa-metrami napisał F. poemat w 3 ks. Syphilis swe de Morbo gallico (1530, Syfilis albo o chorobie gallickiej). Nazwa choroby,- która zaczęła się wówczas groźnie szerzyć, pochodzi właśnie od imienia pasterza, który, wg mitologicznej baśni stworzonej przez F., został ukarany nią przez obrażone bóstwo Słońca. Z dialogów filozoficznych F. wyróżnia się Naugerius swe de poetica (Naugerius albo o poetyce), ogłoszony po śmierci pisarza w 1555, gdzie postacią główną jest ówczesny dyplomata i humanista wenecki Navagero. W subtelnych wywodach toczy się tu dyskusja o cechach wyróżniających twórczość poetycką spośród innych dzieł umysłu ludzkiego, by uznać pełną autonomię sztuki: "Poeta nie kieruje się żadnym innym celem oprócz powiedzenia dobrze, cokolwiek by mu przyszło wyrazić"; "Gdyby brakło poetów, piękności 85 FRYDERYK II świata nie znalazłyby tych, co by je poznali." Spośród- poezji F. tonem uczuciowym ujmuje tren na śmierć dwu synów. Pisał również poematy o tematyce epicko-biblijnej. M.B. FRANCESCO D'ASSISI (św. Franciszek z Asyżu, właśc;'Fran-cesco Bernardone), ok. 1182- -1226, założyciel zakonu franciszkanów, tercjarzy oraz klarysek, reformator życia religijnego, uważany jest też za autora kilku tekstów włoskich i łacińskich. Syn bogatego kupca, początkowo prowadził F. życie wesołe i burzliwe^ Mając lat 25 zerwał z dotychczasowymi przyzwyczajeniami i oddał się całkowicie praktykom religijnym, pielęgnowaniu chorych, pomaganiu biednym i kaznodziejstwu wśród ludu, przeciwstawiając ubóstwo (zyskał miano "biedaczyny z Asyżu") przepychowi bogatego kleru i panów, a cierpliwość i łagodność postępowania - gwałtom i krzywdom. Wkrótce skupił wokół siebie grupę uczniów (pierwszym z nich był Bernard z Quintavalle), dając zaczątek zakonowi tzw. braci mniejszych, który uzyskał aprobatę papieża Innocentego III, a później Honoriusza III (1223). Odbył F. podróż do Palestyny, głosząc tam Ewangelię, a po powrocie do Asyżu oddał się życiu kontemplacyjnemu. Życie jego stało się wzorem cnót i i doskonałości chrześcijańskiej. Uznane za autentyczne pisma F. są nieliczne: Admonitiones (Napomnienia do braci), listy skierowane do możnych i rządzących, nawołujące do życia zgodnego z zasadami Ewangelii; testament nap. w wigilię śmierci; łacińskie laudy, czyli pieśni religijne, 'a przede wszystkim najbardziej znany utwór, jeden z pierwszych i najpiękniejszych tekstów w języku włoskim, a ściślej mówiąc w dialekcie umbryjskim, tzw. Hymn stworzenia albo Hymn o bracie Słońcu (Cantico delie creature o Cantico del f ratę Sole). Nap, prawdopodobnie ok. 1224, prozą rytmiczną, opartą na asonan-sach, pełną prostoty i wielkiej siły lirycznej, góruje nad poezją religijną XIII l XIV w. KWIATKI SW. FRANCISZKA (Fioretti di San Francesco) to wolne, anonimowe tłumaczenie w ludowym toskańskim dialekcie łacińskiego zbioru legend z końca XIII w. o życiu i cudach przypisywanych świętemu ł jego uczniom. Pisane z prostotą, posiadają ogromny urok w oddaniu atmosfery i ideałów, które w odczuciu współczesnych i późniejszych pokoleń łączyły się z działalnością i postacią św. Franciszka. Hymn Stworzenia na język polski tłumaczyli E. Porębowicz, L. Siemieński, L. Staff, Kwiatki - w całości L. Staff, we fragmentach St. Włtkiewicz (w narzeczu zakopiańskim); modlitwy i pieśni M. Winowska. W.P. FEESCOBALDI Dino NICELLI GUI- FRYDERYK n, 1194-1250, król Sycylii, później cesarz rzymski narodu niemieckiego z dynastii Hohenstaufów, poeta, ur. i wychowany we Włoszech. Zdecydowany wróg papiestwa, uczynił ze swego dworu w Palermo ważny ośrodek naukowo-kultu-rainy. Założył w Palermo uniwersytet, gromadził wokół siebie uczonych z Zachodu i Wschodu. Interesował się żywo zarówno nauką (matematyka, medycyna, astronomia), jak i literaturą. Znał kilka języków, m. in. grecki, arabski, francuski, napisał traktat łaciński z dziedziny ornitologii. Po włosku napisał FRYDERYK U 86 3 kancony (o ustalonej autentyczności, przypisywano mu bowiem i inne wiersze): Poi che ti piace, Amore (Skoro ci tak się spodobało, Amorze), Dolze meo drudo e mtene (Słodki mój kochanku, idź sobie). Ot lasso, non pensai (Och, nieszczęsny, nie myślałem), wzorowane na liryce prowansalskiej. Miejsce w historii poezji włoskiej zdobył sobie F. II jednak - nie jako poeta, ale jako inspirator na terenie Italii pierwszej "szkoły" poetyckiej, która stawiała sobie za cel stworzenie włoskiej poezji miłosnej. Toteż na dworze F. II bujnie rozwijała się poezja liryczna w "uszlachetnionym" dialekcie sycylijskim (volgare sici-liano illustre), pozostającym pod silnym wpływem łaciny i pro-wansalskiego.Ta pierwsza szkoła poetycka, zw. Sycylijską, wzorowała się - tak pod względem tematyki jak i formy - na literaturze prowansalskiej. Zgodnie z konwencją trubadurów, przeważnie ujmowała ona miłość jako pojętą na feudalny sposób służbę kobiecie, która przedstawiona jest jako istota doskonała, niedostępna i abstrakcyjna. Poezja Szkoły sycylijskiej nosi charakter intelektualny, nie zawsze przemawia do naszych uczuć, nie jest też zbyt bogata pod względem treści; dość często powtarzają się w niej te same obrazy i sytuacje o sztucznym posmaku. Stanowi ona jednak pierwszy krok w kierunku osiągnięcia pewnej dyscypliny artystycznej, której brak było poetom ludowym XIII w., a także pierwszą próbę stworzenia języka literackiego na terenie obecnych Włoch. Chodzi tu zatem o niezbędny etap przejściowy do wielkiej literatury stulecia następnego. Szczególnie duże są zasługi Szkoły sycylijskiej w dziedzinie techniki poetyckiej - przedstawiciele jej są m. in., wynalazcami sonetu. Twórczość ich odbiła się szerokim echem w Toskanii i ->Dan-te nie szczędził im słów pochwały (O mowie pospolitej, ks. I, rozdz. XII). Utwory poetów Szkoły sycylijskiej zachowały się w wersji późniejszej, nadanej im przez toskańskich. kopistów. Wśród licznej grupy poetów związanych z dworem F. II wyróżnia się zaledwie kilku. JACOPO DA LENTINI, zw. IŁ, NOTARO (cesarski notariusz), jest m. in. autorem kancony Maravigliosamente unamor mi distringe (W przedziwny sposób zniewala mnie miłość), w której nie brak akcentów pełnych miłosnej pasji. Przewyższa go pod tym względem GIACO-MINO PUGLIESE, którego poezja wydaje się o wiele bardziej spontaniczna, a nawet nie pozbawiona pewnej zmysłowości. Jego kancona La dolze cera pia-gente (Wdzięczne i gładkie lica) jest jednym z najpiękniejszych utworów Szkoły sycylijskiej. Wyraża tęsknotę poety za ukochaną. Piszący ma bezustannie przed oczyma obraz damy swego serca, wspomina jej czułe słowa i daje do zrozumienia, że nie była dlań zbyt okrutna. Podobna postać kobieca, odbiegająca od prowansalskich wzorów, występuje w innej kanconie tego poety Isplendiente stella d'albore (Jaśniejąca' gwiazda poranna), w której odjeżdżający poeta poleca się pamięci ukochanej i ślubuje jej dozgonną wierność. Bardziej konwencjonalna jest Morte, perche m' hai fatta si grań guerra (Śmierci, dlaczego tak srodze mnie doświadczyłaś), w której poeta opłakuje śmierć swej damy, a w zakończeniu podporządkowuje się z pokorą woli niebios; i tu jednak znajdują się akcenty osobiste, właściwe liryce Gia-comina. Do motywów ludowych 87 GADDA nawiązuje RINALDO D'AQUI- N0, autor kancony Gtd mai non mi conforto (Już nigdy się nie pocieszę), będącej skargą kobiety, której ukochany wyrusza na wyprawę krzyżową pod wodzą Fryderyka II. W pełnych udręki słowach nieszczęśliwa zwraca się do Krzyża i do Cesarza, symboli najwyższych mocy niebieskich i doczesnych, które pozbawiają ją, być może na zawsze, ukochanego mężczyzny. Widzi w nich zrazu swych wrogów, lecz potem poddaje się ich wyrokom prosząc tylko o orędownictwo nad odjeżdżającym. Podobną tematykę porusza ODO DELLE COLONNE, opisując żale dziewczyny porzuconej przez ukochanego; zaś związany ze środowiskiem sycylijskim flo-rentczyk CIACCO D'ANGUIL-LAIA kreśli udaną postać młodej wieśniaczki, która w dowcipnym i pełnym werwy dialogu najpierw opiera się, a później ustępuje namowom wielbiciela. Wśród pozostałych przedstawicieli Szkoły sycylijskiej znajdują się: kanclerz cesarski PIEK DELLA VIGNA, sędzia GUIDO DELLE COLONNE, TOMMASO DI SASSO, STEFA-N0 PROTONOTARO, MAZZEO DI RICCO, PERCIVALLE DO-RIA, JACOPO MOSTACCI, FOLCO RUFFO, synowie Fryderyka II: ENZO (re Enzo) i FEDERICO D'ANTIOCHIA. Po śmierci Fryderyka II poeci Szkoły sycylijskiej znaleźli nowego mecenasa w osobie jego następcy Manfreda; dopiero klęska i śmierć tego ostatniego w bitwie pod Benevento (1266) położyły definitywnie kres działalności szkoły. K.Z. FUCINI Renato (pseud. Neri Tanfucio), 1843-1921, nowelista i poeta. Syn wiejskiego lekarza i, jak ojciec, zamiłowany myśliwy, miał okazję poznać krajobraz, mieszkańców i sceny z życia wsi toskańskiej. Od ojca przejął również F. libei'alne poglądy polityczne. Agronom z wykształcenia, pracował przez pewien czas jako urzędnik władz municypalnych Florencji, potem jako nauczyciel i inspektor szkolny. F., należący do grupy werystów (-»• Verga) Toskanii, jest autorem wierszy w dialekcie, jak np. Cento sonetti in yernacolo pisano (1872, Sto sonetów w dialekcie pizańskim), ale rozgłos zdobył przede wszystkim zbiorem nowel Yeglie di Neri (1884, Wieczorne gawędy), ukazujących codzienność wsi toskańskiej. Do innych utworów F. należą impresje z Południa Włoch pt. Napoli a occhio nudo (1878, Neapol bez obsłonek) czy pełne nostalgii wspomnienia z lat młodzieńczych Foglie al wento (1922, Liście na wietrze). Sympatyczny gawędziarz, F. nie tylko bawił, pociągał także trafnością obserwacji i postawą sceptyka. Pisał językiem prostym, szczerym, obrazowym. Z.M. G GADDA Carlo Emilio, ur. 1893, powieściopisarz i eseista. Ukończywszy politechnikę przez długie lata wykonywał G. zawód inżyniera, pogłębiając równocześnie swoje zainteresowania humanistyczne. Brał udział w I wojnie światowej, której echa widoczne są w jego Giornale di guerra e di prigionia (1955, Dziennik z lat wojny i niewoli). Debiutował utworem La Ma- GADDA 88 donna dei filosofi (1931, Madonna filozofów), w którym widoczne już są wyraźne cechy jego twórczości - proza, którą określa się często mianem esei-styczno-poetycko-narracyjnej, stanowiąca kontaminację wyrażeń dialektalnych, gwarowych i literackich, a rozwijająca tematykę ideologiczną i etyczną. Pierwowzorów stylu G. można się doszukać w literaturze renesansowej takich pisarzy jak -»• Folengo, Rabelais. Następnie G. wydał II castello di Udine (1934, Zamek w Udine) oraz zbiór opowiadań I/Adalgisa, 1944, w którym w sposób humorystyczny i często groteskowy przedstawia rodzinny Mediolan. W warstwie językowej zbioru można znaleźć wyrażenia techniczne, związane z wykonywanym zawodem, oraz najbardziej wyszukane archaizmy. W Novelle dei Ducato in fiam-me (1953, Nowele o księstwie w płomieniach) G. w sposób krytyczno-groteskowy przedstawia okres upadku faszyzmu. Za arcydzieło współczesnej literatury włoskiej uważana jest powieść Quer pasticciaccio brutto de via Merulana (1957, Ohydna zbrodnia na ulicy Merulana), która po raz pierwszy ukazała się w 1946 w czasopiśmie "Let-teratura", ale którą G. później gruntownie przerobił. Tematem utworu jest śledztwo mające na celu wykrycie sprawców zbrodni: zabójstwa kobiety na tle rabunkowym. Sensacyjna tematyka, stwarzająca pozór powieści kryminalnej, jest tylko pretekstem do przedstawienia szerokiego obrazu społeczeństwa rzymskiego w okresie międzywojennym, przy czym czas akcji określony jest głównie datami, a nie wydarzeniami historycznymi czy politycznymi. Prowadzący śledztwo docierają do coraz niższych warstw społecznych, w świat prostytutek, wy-kolejeńców, maniaków, złodziei, i ujawniają zawiły krąg namiętności i krzyżujących się interesów. G. łamie tradycyjną strukturę powieści, nie rozwija i nie doprowadza do końca wątków, niekiedy urywa je w zaskakujących momentach, operuje natomiast obrazami, często pięknymi, ale i do pewnego stopnia chaotycznymi. Olbrzymia ilość postaci epizodycznych przesłania wprawdzie głównych bohaterów powieści G., ale daje znakomity obraz środowiska. Do charakterystyki postaci używa on całej gamy dialektów ł żargonów, co dodaje utworowi siły wyrazu, ale też utrudnia jego odbiór. Partie dialektalne mieszczą się także w narracji odautorskiej. Drugim utworem G., zdaniem niektórych krytyków jeszcze przewyższającym wartościami poprzedni, jest La cogni-zione dei dolore (1963, Poznanie cierpienia). Pomimo iż autor przenosi akcję do wyimaginowanego kraju południowo-ame-rykańskiego, Maradagalu, w dalszym ciągu używa typowych dla jego utworów środków językowych; stosuje, obok prostych i literackich, wyrażenia uczone i techniczne, gwarowe, wulgarne i trywialne, tworzy neologizmy i onomatopeje. Nowym momentem w porównaniu z poprzednimi utworami jest większe skoncentrowanie autora na bohaterze, w tym wypadku arystokracie o charakterystycznym nazwisku Gonzallo Pirobu-tirro w okresie jego zmierzchu fizycznego i psychicznego. "Choroba" protagonisty posiada zarówno cechy degeneracji patologicznej, jak i cechy typowe dla najnowszej literatury absurdu, a więc Sartrowskiej "nausee" czy nudy (->• Moravia). W utworach G., niezależnie od tego, czy zajmuje się on jed- 89 GALILEI nostką, czy też środowiskiem, widoczne jest silne zaangażowanie autora w problematykę etyczną, w szczególności dotyczącą roli moralności w sztuce. Temu zagadnieniu poświęcił G. obszerny esej będący jednocześnie tytułem zbioru I viaggi la •morte (1958, Podróże a śmierć), zawierającego rozważania autobiograficzne ł eseje z zakresu krytyki literatury i sztuki (o takich pisarzach jak Shakespeare, -> Belli, J. Genet). Twórczość G. oraz -> Pasoliniego doprowadziły do wznowienia we Włoszech do dziś trwającej dyskusji na temat stosowania dialektów w literaturze. J.H. GALIANI Ferdinando, 1728- -1787, ekonomista i pisarz. Jeden z najwybitniejszych umysłów epoki, posiadał głęboką, wszechstronną wiedzę. Neapoli-tańczyk, przebywał dwukrotnie -w Paryżu, gdzie w najwytwor-niejszych salonach jego łnteli-.gencja i dowcip zyskały mu sławę. Podróżnik i dyplomata, archeolog i filozof, ksiądz G. interesował się przede wszystkim ekonomią i polityką. Jest autorem wysoko cenionego przez specjalistów traktatu w języku włoskim Delia moneta (1751, O walucie) oraz Dialogues sur les commerces des bies (1770, Rozprawy o handlu zbożem), opubl. we Francji. Napisał również dowcipną operę komiczną, uważaną za arcydzieło w tym rodzaju (muzyka G. Paisiella) łSocrate immaginario (1775, Sokrates z urojenia), rozprawkę Dialetto napoletano (Dialeirt neapolitański) z dołączonym do niej słownikiem. Bogata korespondencja G. z francuskimi przyjaciółmi, jak D. Diderot, zyskała sobie poczesne miejsce w jego twórczości. Z.M. GALILEI Galileo (zw. Galileuszem), 15 II 1564 Piza - 811642 Arcetri, fizyk, astronom, filozof, pisarz. Pochodził z wysokiego, lecz podupadłego rodu florenc-kiej szlachty. Studiował medycynę, filozofię, matematykę. W 1589 uzyskał katedrę matematyki w Pizie, gdzie przeprowadził swe słynne doświadczenia i obserwacje (wahania lampy w katedrze, spadanie ciała z wieży pochyłej). W l. 1592- -1610 wykładał na uniwersytecie w Padwie. Spędził tam 18 lat, które uważał później za najlepszy, najbardziej owocny o-kres swojego życia. Wówczas to dokonał przełomowych odkryć i ustalił swe zasadnicze poglądy, a łącząc zainteresowanie teorią ze sprawnością techniczną skonstruował lub udoskonalił precyzyjne przyrządy jak ter-moskop, lunetę. Mimo względów okazywanych G. przez senat wenecki w 1610 powrócił do Florencji, by, wolny od obowiązków dydaktycznych, poświęcić się wyłącznie nauce. Jeszcze w Padwie w Sźdereus nuntius (Gwiezdny zwiastun) opisał G. swe osiągnięcia, niebawem uzupełnione przez wyniki dalszych badań, a potwierdzające coraz bardziej teorię heliocentryczną Kopernika. Pod wpływem teorii G. wśród uczonych zarysowały się dwa przeciwstawne obozy: jeden bronił zawzięcie wiedzy przekazanej tradycją, osłaniając się autorytetem Arystotelesa, drugi domagał się uznania nowej nauki, opartej na sprawdzalnym doświadczeniu i matematycznej ścisłości. Władze kościelne wobec szerzenia się poglądów, uważanych za sprzeczne z Biblią, potępiły je oficjalnie w 1616. Akt ten ł ostrzeżenie nie powstrzymały uczonego od dalszych badań. W 1624 ogłosił II Saggiatore (Waga probiercza), gdzie obalił przestarzałą filozo- GARIBALDI 90 fię natury, wznosząc zręby nowej wiedzy o przyrodzie. W 1630 ukończył G. swe podstawowe dzieło: Dialog o dwu najważniejszych układach Świata, Pto-lemeuszowym i Kopernikowym (Dialogo sopra i due massimi sistemi del mondo, Tolemaico e Copernicano, 1632). W książce dostrzeżono natychmiast - mimo zachowanych przez G. ostrożności sformułowań - groźne uderzenie w tradycyjny pogląd na świat i uczony nie uniknął prześladowania. Wezwany do Rzymu został uwięziony przez inkwizycję i oskarżony o szerzenie, wbrew wyraźnemu zakazowi, potępionej teorii Kopernika o budowie wszechświata. W 1633 publicznie, w stroju pokutnym, wyrzec się musiał G. prawd, do których doszedł wieloletnim trudem badawczym. Pozwolono mu osiąść w Toskanii; otaczano go jednak ścisłą kontrolą i ograniczano jego związki ze światem. Potajemnie przekazał G. za granicę rękopis swego ostatniego dzieła, wyznaczającego podstawy nowoczesnej mechaniki. Ukazało się ono w Lejdzie w 1638. Genialny uczony, był G. zarazem świetnym pisarzem. Ulegając niekiedy nadmiernie pociągowi do dy-gresyj, formą dialogu posługiwał się jednak mistrzowsko. Znakomicie władał ironią, szyderstwem dotkliwie ośmieszyć umiał przeciwnika. Rozprawy jego są jednym z najznakomitszych przykładów prozy naukowej i polemicznej zarazem. Stanowią one jeden z punktów zwrotnych w walce z przeżytkami scholastyki, z dogmatyz-mem, z podporządkowaniem naukowego poznania założeniom metafizycznym. Są przy tym wolne od retoryki i kwiecistości panoszących się w literaturze ówczesnej. W porównaniu z tym głównym zrębem dzieła G., ciekawostkami pozostają jego drobne utwory literackie, satyryczne fraszki czy scenariusz zamierzonej komedii. M.B. GARIBALDI Giuseppe -»-ABBA GELLI Giambattista, 1498-1563, pisarz. Z zawodu pończosznik. . dzięki usilnym studiom zyskał nieprzeciętną kulturę literacką i znajomość filozofii antyku. Wszedłszy w krąg florenckich uczonych i pisarzy, został członkiem tamtejszej Akademii oraz publicznym komentatorem Boskiej Komedii (-> Dante). Poza drobniejszymi utworami (poezje liryczne, pieśni karnawałowe) i dwoma komediami, nie wyróżniającymi się oryginalnością, jest autorem dialogów, które zapewniły mu poczesne miejsce w literaturze włoskiego Renesansu. Są to Caprici di Giusto Bottaio (1546, Gadki bednarza; wyd. rozszerzone 1548). G. posługuje się w nich fikcją podsłuchanych rozmów, jakie we śnie miał toczyć ze swą duszą bednarz Giusto. Opierając się przeważnie na źródłach antycznych (Cicero, Pliniusz i in.), autor porusza w Gadkach różne tematy: mówi o nieśmiertelności duszy, o własnym ideale człowieka, kierującego się rozsądkiem, biorącego udział w życiu publicznym, mądrego, ale nie zamykającego się w wyniosłym odosobnieniu uczonego humanisty, o zaletach starości, o walorach języka toskańskiego i in. W Circe (1549, Cyrce) w 10 dialogach, do których podnietę dał Świerszcz Plutarcha, ukazał G. towarzyszy Odyseusza, przez złośliwą Cyrce przemienionych w różne zwierzęta. Kiedy nareszcie mogą stać się z powrotem ludźmi, żaden, z wyjątkiem filozofa przeobrażonego w słonia, nie chce porzucić swej obecnei nnst.npi w kłńroi pynio 91 GETTO się tak dobrze. Autor wysnuwa więc wniosek, że jedynie filozofia chroni przed zasadzkami zmysłów. (Dialog II o nieśmiertelności duszy znalazł się na indeksie.) G., gorący zwolennik i propagator języka narodowego w dobie kultu dla języków starożytnych w XVI w., pragnął również szerzyć wiedzę w sposób przystępny, zrozumiały dla wszystkich. Jego język, płynny, żywy i jasny, odbija w sobie ciekawość intelektualną autora i - pod błyskami paradoksu - zdrowy rozsądek, jaki wyniósł ze swego pierwotnego środowiska. M.B. GENTBLE Giovanni, 1875-1944, filozof, pedagog i działacz polityczny. Od 1907 był profesorem uniwersytetów w Palermo, Pizie, Rzymie. Zajmował się historiografią filozoficzną. W pracach swoich starał się G. wykazać ciągłość związków filozofii włoskiej z europejską. Historię filozofii włoskiej badał także jako filolog. Z biegiem czasu zaczął interesować się głównie współczesnymi kierunkami filozoficznymi, opowiadając się zdecydowanie po stronie filozofii idealistycznej, którą uważał za broń •w walce z naturalizmem. Opierając się na idealizmie Hegla, G. stworzył doktrynę filozoficzną zw. aktualizmem, stanowiącą •dalszy etap w rozwoju tego systemu filozoficznego. Głównymi dziełami filozoficznymi G. są: L'atto del pensare come atto puro (1912, O istocie aktu myśli jako aktu czystego). La rifor- •ma delia dialectica hegeliana (1913, Reforma dialektyki heglowskiej) i Teoria generale •delio spirito come atto puro (1916, Ogólna teoria ducha jako aktu czystego). Od 1903 G. •współpracował z -> Crocem przy redagowaniu czasopisma "La critica", które przczyniało się do poważnego wpływu idealizmu na twórczość artystyczną we Włoszech przez całą I pół. XX w. Odbiciem zainteresowań G. teorią kultury jest dzieło La filosofia deWarte (1921, Filozofia sztuki). Zajmował się również opracowaniem wydań klasyków włoskich, pisał rozprawy krytyczne, jak np. Poesźa e filo-sofia di Giacomo Leopardi (1939, Poezja i filozofia G. -> Leopar-diego). Od 1922 G. stał się jedną z czołowych postaci faszyzmu włoskiego jako minister oświecenia publicznego, założyciel Faszystowskiego Instytutu Kultury i redaktor naczelny Wielkiej Encyklopedii Włoskiej. Opracował teoretyczne podstawy faszyzmu, przyjmując totalitarną koncepcję państwa podporządkowującego sobie w pełni wolę jednostek. Przeprowadził reformę szkolnictwa pisząc szereg prac z dziedziny wychowania. G. pozostał wierny Mussolinie-mu nawet wtedy, gdy ten po uwolnieniu z więzienia stworzył przy pomocy Hitlera nowy rząd w płn. Włoszech. Zginął w 1944, prawdopodobnie z rąk partyzantów. J.H. GETTO Giovanni, ur. 1913, historyk literatury i krytyk. Jest profesorem literatury włoskiej na uniwersytecie w Turynie oraz współredaktorem kwartalnika literackiego "Lettere Itaiłane". Autor komentarzy i rozpraw krytycznych dotyczących dzieł wielu klasyków literatury włoskiej, m. in. Kwiatków sio. Franciszka (-> Francesco d'As-sisi), -*- Dantego, -- Boccaccia. Napisał też wiele rozpraw z dziedziny metodologii krytyki, literatury i krytyki współczesnej. Oto tytuły kilku jego prac: Sag-gio letterario sit s. Caterina da Siena (1939, Szkic literacki o św. -•Katarzynie ze Sieny), Storia delie storze letterarie (1942, Hi- GIACOMINO PUGLIESE 92 storia historii literatury), In-terpretazione del Tasso (1951, Komentarz do -> Tassa), Lette-ratura e critica nel tempo (1954, Literatura i krytyka w czasie), Letture dantesche (1958, Lektury dantejskie). H.M. GIACOMINO PUGLDESE -> FRYDERYYK II GIACOSA Giuseppe, 1847-1906, ' dramaturg i pisarz. Po studiach prawniczych poświęcił się dziennikarstwu, potem literaturze. Przyjaźnił się z wybitnymi pisarzami jak -> Carducci, -f-D'Annunzio, -> Fogazzaro. W obfitej twórczości G. miejsce pierwsze przypada teatrowi. Zdobywając rosnące względy publiczności, przeszedł rozwój charakterystyczny w tym okresie nie tylko dla niego: od dramatu romantycznego wierszem, z przewagą konwencjonalnego tła średniowiecznego, do realizmu psychologicznego sztuk, które - pozostając pod wpływem weryzmu (-> Verga) - zajęły miejsce w wielkim nurcie europejskiego ibsenizmu. Legenda teatralna wierszem Una partita a scacchi (Partia szachów), opubl. w "Nuova Antologia" w 1872, rozpoczęła serię dramatów historycznych G., rozgrywają-. cych się w średniowieczu czy w okresie Renesansu, jak II trionfo d'amore (1875, Triumf miłości). W 1877 ukazała się komedia pozostająca w orbicie wpływów -r Goldoniego II manto amante delia moglie (Mąż kochankiem własnej żony). Szarą prawdę życia na prowincji obnażają Tristi amori (1888, Smutne miłości). Pod wpływem naturalistów, nie ulegając jednak radykalnemu pesymizmowi, porzucił tu G. rymowaną retorykę na rzecz konwersacyjnej prozy o dużym nerwie dramatycznym, przedstawiając powszednie sprawy mieszczańskiego domu na przykładzie równie przeciętnego trójkąta małżeńskiego. Mimo nawrotów do dawnej maniery G. kontynuował nowo obraną drogę w najlepszej ze swych sztuk Come Ze foglie (1900, Jak liście), bliskiej atmosferze teatru Czecho-wa. Jest to obraz stopniowego rozkładu i upadku zamożnej do niedawna rodziny przemysłowca. Zarówno w tej sztuce G., jak w Smutnych miłoSciach słowa bywają mniej sugestywne od milczenia, a szara atmosfera prowincjonalnego środowiska przypomina Wiśniowy sad. G. napisał też kilka tomów opowiadań i impresji o zwyczajach, obyczajach i krajobrazie piemonckim, spośród których wyróżnia się zbiór Novelle e paesi yaldostani (1886, Nowele i krajobrazy z doliny Aosty). Był również współautorem librett do oper Pucciniego, jak Cyganeria, Tosca, Madame Butterfiy. M.B. GIANNI Łapo -> GUINICELLI GINZBURG Natalia, ur. 1916 Palermo, powieściopisarka i tłumaczka literatury francuskiej. Pierwszy zbiór krótkich powieści pt. La strada che va in cittd e altri racconti (Droga do miasta i inne opowiadania) wydała w 1942 pod pseudonimem, podczas pobytu z mężem-anty-faszystą na zesłaniu. W 1947 ukazał się zbiór B stato cosi (Tak było). Pierwsze utwory G., która specjalizuje się w "krótkich powieściach", noszą piętno środowiska, w którym przebywała podczas zesłania. Powtarzają się tutaj częste w literaturze włoskiej motywy: małżeństwa zawieranego między człowiekiem wykształconym i chłopką - nie z miłości, lecz z obawy przed konsekwencjami uwiedzenia nieletniej (Droga do 93 GIOBERTI miasta); nieszczęśliwego małżeństwa i zemsty za zdradę (Tak było). Dłuższa powieść G. Tutti. i nostri ieri (1952, Wszystkie nasze wczoraj) to historia pewnej rodziny rozgrywająca się tuż przed wojną i do czasu okupacji Włoch przez Niemcy. Atmosfera strachu i napięcia, która charakteryzuje tę powieść, stała się w pewnym sensie symbolem atmosfery tamtych czasów. Zbiór Yalentino (1957, Valentino) obejmuje obok tytułowego opowiadania o rozczarowaniu biednego człowieka, który na darmo poświęcił wszystkie swoje oszczędności na kształcenie syna - jeszcze dwa inne: Mama (La mądre) i Sagittario (Łucznik). G. powraca w nich do tematyki samotności kobiety, która stanowi jeden z najbardziej udanych motywów jej twórczości. Opisując świat z pewną dozą goryczy, wywołanej rozdźwiękiem między dążeniami bohaterów a ich realizacją, G. łączy w swoich utworach współczucie z ironią. Dzieło G. charakteryzuje duża zmienność techniki narracyjnej. Pierwsze utwory niemal pozbawione są dialogów, oszczędne w słowa, krótkie; autorka niekiedy świadomie buduje całe partie zdań bez jednego przecinka. Suchą, nerwową narrację, prowadzoną często w pierwszej osobie, łączy G. z konkretnym widzeniem świata, z prawdziwym humanitaryzmem, z ucieczką od frazesów i patosu. W latach 60-tych, podczas dłuższego pobytu w Londynie, zapoznała się G. ł uległa wpływowi powieści I. Compton Burnett, zrywającej z wszelką tradycją techniki narracyjnej, i od tego czasu forma opowiadania służy jej niemal wyłącznie do wiązania partii dialogowych. Tą techniką została napisana krótka powieść Le voci delia sera (Wieczorne głosy). Powieść Lessźco famigliare (1963, Słownik rodzinny) jest zbeletryzowaną autobiografią, rodzajem kroniki rodziny antyfaszystowskiej, widzianej okiem dziecka poprzez pryzmat swoistych, rodzinnych "powiedzonek", dzięki czemu G. osiąga prawdziwy, a jednocześnie w pełni poetycki obraz. G. pisała także przedmowy do dzieł pisarzy rosyjskich, tłumaczyła Prousta, Vercorsa. Pierwszym mężem G. był Leone GINZBCRG, 1909-1944, krytyk, działacz polityczny. Wykładowca literatury rosyjskiej na uniwersytecie w Turynie, był wybitnym antyfaszystą, uczestnikiem ruchu Giustizia e Liberia (Sprawiedliwość i Wolność). Sądzony przez faszystowski Trybunał Specjalny, został skazany na zesłanie. W 1943 kierował czasopismem "L'Italia libera", organem Partito d'Azione (Partia Czynu, zrzeszająca po upadku Mussoliniego antyfaszystów- -intelektualistów). Aresztowany przez Niemców, został G. zamordowany w więzieniu w 1944. Jest autorem wyd. pośm. książki Scrtttorż russi (Pisarze rosyjscy) oraz przekładów z literatury rosyjskiej (m. in. Anny Kareniny) i francuskiej. J.H. GIOBERTI Vincenzo, 1801-1862, filozof i polityk. W 1823 ukończył teologię na uniwersytecie w Turynie, gdzie w 2 lata później sam został wykładowcą. Żywe kontakty z ->- Mazzinim i patriotami-republikanami oraz sympatie dla polskich ruchów wolnościowych zaprowadziły go do więzienia, a następnie na wygnanie (1833). Przebywał jako emigrant najpierw w Paryżu, a następnie w Brukseli (1834- -1844), gdzie spotkał się z innymi emigrantami włoskimi, jak np. -s- Berchet, i gdzie napisał swoje główne dzieło Del prźmato morale e cwile degli GIBALDI 94 Italiami (1843, Prymat moralny i obywatelski Włochów). G. ufał w -możliwość osiągnięcia przez Italię prymatu w świecie oraz proponował najwłaściwszą, jego zdaniem, formę organizacji państwa: konfederację książąt z papieżem na czele (tzw. neogwelfizm). Prymat to również swoisty zarys historii Italii, nie pozbawiony bystrych spostrzeżeń nad kulturą i literaturą włoską na przestrzeni wieków. W 1848 G. wrócił do kraju i, wybrany posłem, został przewodniczącym parlamentu, a następnie stanął na czele rządu. Wypadki polityczne w kraju i za granicą przyczyniły się do rewizji jego poglądów, czego owocem było dzieło Rinnova-mento dmie d'Italia (1851, Odnowa obywatelska Italii), w którym wysuwał zasadę monarchii unitary styczne j z panującą rodziną sabaudzką, papieżowi zostawiając tylko rząd dusz. Jako filozof starał się być niezależny; zwalczał Kanta, nie wolny był jednak od wpływu Hegla i (w estetyce) Schellinga. Dzieła filozoficzne G. to m. in. Prolegomeni al "Primato" (1845, Prolegomena do Prymatu), Fi-losofia delia Rwelazione (1856, Filozofia Objawienia), Gesuita moderno (1848, Jezuita nowoczesny). G. był pisarzem o tendencjach romantycznych, co uwidaczniało się w jego koncepcjach historycznych, pisał jednakże stylem klasycznym, wzniosłym, a jego proza odznaczała się majestatycznym rytmem. WJ3. GIKALDI Giambattista, zw. CINZIO, 1504-1573, dramaturg, nowelista, erudyta. Wykładał medycynę, filozofię i literaturę najpierw w rodzinnej Ferrarze, potem w Turynie i w Pawii. Swe poglądy na sztukę pisania dla teatru zebrał w Discorso sulle commedie e sulle tragedie (1543, Rozprawa o komediach i o tragediach). Zdaniem G., autor dramatyczny powinien starać się przede wszystkim o uzyskanie na scenie jak najsilniejszych efektów tragicznych, • zdolnych do wstrząśnięcia widzem. Dlatego mimo pochwał pod adresem teatru greckiego' najbardziej odpowiadał mu Se-neka, którego naśladowanie gorąco zalecał. Stał się też pionierem tragedii okrucieństwa ł grozy, mającej wywrzeć istotny wpływ na rozwój teatru we Włoszech i za granicą, zwłaszcza w Anglii epoki elżbietań-skiej. Tematy swych sztuk czerpał z przeróżnych źródeł; często adaptował na użytek sceniczny własne opowiadania. Najbardziej znaną sztuką G. jest Or-becche (Orbeke), oparta na noweli o tym samym tytule. Obfituje ona w budzące grozę sytuacje. Sulmone każe uciąć ręce znienawidzonemu zięciowi Oronte (który potajemnie zaślubił jego córkę Orbeke), po czym zwraca mu je ze słowami: "Oto twoje berło"; na oczach okaleczonego wroga morduje jego dwoje dzieci, a wreszcie i samego Oronte. Podobnie w innych tragediach G. krew leje się strumieniami, zaś scenę zalegają stosy trupów. Pod względem techniki teatralnej pozostaje on na ogół wierny regułom arystotelesowskim, lecz wprowadza również pewne innowacje: podwójną akcję, ograniczenie występów chóru do , przerw między aktami, stylizację języka bohaterów w zależności od środowiska, które reprezentują. Sztuki G. zyskały sobie od razu dużą popularność we Włoszech i szybko dotarły za granicę. Wystarczy wspomnieć, że źródłem Szekspirowskiej Miarka za miarkę jest jego Epitia, a w wielu trage- 85 GIUSTI diach włoskich schyłku XVI w. można doszukać się wpływów G.; nawet w Torrismondo ->-Tassa. Niemały rozgłos zdobyły sobie również nowele G. ze zbioru Ecatommiti (1565, Sto opowiadań), tłumaczone i naśladowane we Francji, w Anglii i w Hiszpanii. Nawiązując jeszcze do tradycyjnych "ram" .nowel ->• Boccaccia, G. wkłada swe opowiadania w usta grupki mężczyzn i kobiet uciekających drogą morską z Rzymu po słynnym sacco w 1527. I tu także przeważają opisy wszelkiego rodzaju okrucieństw, których miała dopuścić się podczas grabieży zdobytego miasta rozpa-sana soldateska Karola V. Nowele te - wśród których Maur ż Desdemona (U Moro e Disde-mona), prototyp Otella - obfitują ponadto w pełne pikantnych szczegółów sceny miłosne, a ich moralizujące zakończenia brzmią sztucznie i nieprzekonująco. Wyrażają one trafnie dwulicowość obyczajową epoki, której oficjalne poglądy dyktowała Kontrreformacja. G. jest również autorem pracy teoretycznej Discorso in-torno al comporre de' ramami (1554, Rozprawa o pisaniu opowieści), w której po złożeniu należnego hołdu klasycznym jednościom autor broni jednak koncepcji poematu bohaterskiego o wielowątkowej akcji i wielu postaciach pierwszoplanowych na wzór -» Boiarda i -> Ariosta. Proponuje rozwiązanie kompromisowe, polegające na ograniczeniu się do jednego głównego bohatera, który brałby udział jednocześnie w kilku akcjach; próbuje też wprowadzić w życie swą teorię, pisząc niezbyt udany poemat Ercole (1557, Herkules). K.Z. GIUSTI Giuseppe, 180&-1850, poeta i pisarz. Pochodził ze szlachty, studiował prawo w Pizie. Utrzymywał stosunki z wybitnymi osobistościami, jak ->-Manzoni. Osiedliwszy się we Florencji, miał możność poznania tamtejszego środowiska, które stało się później jednym z tematów jego satyr. Uczestniczył w ruchu niepodległościowym l. 1847-1848, był postem do parlamentu. Głównym dziełem G. są Le poesie (Poezje, pisane w l. 1821-1849). Przeważają wśród nich wiersze satyryczne, wymierzone przede wszystkim przeciw Austriakom, szpiegom, a także rodzimym tyranom, przekupnym i służalczym urzędnikom itd. G. celował w tworzeniu swoistych ty-pów-masek, w ironicznych, ciętych konceptach, dowcipnych alegoriach, hasłach, które na gorąco chwytały nastroje pewnych odłamów opinii publiczne j, a które zyskały popularność przysłów. Z satyr politycznych zasługuje na uwagę Lo stivale (1836, But), którego tytuł jest aluzją do kształtu Włoch; G. domaga się w nim niepodległości i zjednoczenia kraju. Dies irae to satyryczny nekrolog cesarza Austrii Franciszka I. Ter-ra deź morti (1841, Ziemia umarłych) chłoszcze tych, którzy wyrażają się lekceważąco o Italii (chodzi tu o parafrazę wyrażenia A. Lamartine'a, który tak właśnie nazwał ten kraj). Wiersz Sant' Ambrogio (1846, Kościół Św. Ambrożego) jest inwokacją do niepodległości i braterstwa ludów. Utwór Toast Gt-relli (II Brindisi di Girella, 1840) wprowadził do literatury włoskiej typ człowieka zmieniającego stale przekonania (girella - chorągiewka). Jest to maska zrodzona z komedii dęli' arte, której G. dał imię i popularność. Inny wiersz G., jeden z najlepszych, Gingillino (Karierowicz), wykpiwał urzędnika GIUSTINIAN 68 robiącego karierę drogą intryg, podłości, płaszczenia się i wysługiwania Austrii. Gingillino to drugi popularny typ literacki stworzony przez G. Poeta pozostawił również korespondencję i Provertii toscani (wyd. pośm. 1853, Przysłowia toskańskie). Zbiór ten stanowi skarbnicę żywego języka Toskanii i podręcznik "praktycznej wiedzy" o życiu. Utwory G. zdobyły autorowi wielką popularność we Włoszech, zagrzewały do walki przeciw tyranii obcych i swoich. W.P. GIUSTINIAN Leonardo, 1388- -1446, poeta. Patrycjusz i humanista, piastował w Wenecji wysokie urzędy, oddając się w wolnych chwilach lekturze, tłumaczeniu dzieł klasycznych, poezji i muzyce. Był wielkim znawcą i miłośnikiem muzyki, stąd wysokie walory muzyczne jego wierszy. Utwory G. canzo-nette (piosenki) i strambotti (rodzaj ludowej piosenki, przeważnie ośmiowierszowej, wywodzącej się z Sycylii) to pieśni w całym tego słowa znaczeniu, gdyż poeta komponował do nich melodie. Stworzony przez niego model umuzykalnionej liryki zdobył sobie nazwę "canzonetta giustiniana" albo "canzonetta veneziana" i znalazł w całych Włoszech ogromną popularność i tak licznych naśladowców, iż niepodobna w masie utworów o podobnych cechach doszukać się autentycznych kompozycji G. Dotychczas zidentyfikowano ich zaledwie 27. G. należy do grupy poetów-humanistów, dla których źródłem natchnienia stała się poezja ludowa; z niej czerpali oni elementy treściowe i formalne, przerzucając ten bogaty i prymitywny materiał na warsztat pracy świadomego i zachowującego dystans artysty (.->• Pulci, -> Bo- iardo, Lorenzo de' ->• Medici). G. wierniej niż inni trzymał się wzorów ludowych. Jego canzonette i strambotti, głównie o treści miłosnej, zyskały mu nazwę "ludowego poety miłości". Opiewają one radości,-uniesienia i rozczarowania miłosne, przekształcając się niekiedy w małe dramaty, których ostrzejsze, realistyczne akcenty łagodzi muzyka wiersza. Stanowią harmonijne połączenie kultury i prymitywu, ludowej prostoty i naiwności z elegancją i wdziękiem uczonego poety, fuzję elementów realistycznych z idealistycznymi, dialektalnego języka ludowego z literackim językiem włoskim. G. pisał również religijne ballady ludowe, laudy, o świeckim podkładzie muzycznym.' Pozostawił także zbiór listów. H.M. GOLDONI Carlo, 25 II 1707 Wenecja - 6 II 1793 Paryż, dramaturg. Był ściśle związany z Wenecją, która, utraciwszy dawne znaczenie polityczne, stała się w XVIII w. karnawałowym salonem Europy. Współzawodniczyło tu kilka scen, toteż G. we wczesnej młodości uległ pokusom teatru i zaczął mu służyć piórem, dzieląc nawet losy wędrownej trupy. Syn lekarza, przez długie lata nie porzucał jednak myśli o ustalonym bycie mieszczańskim i, zdobywszy dyplom uniwersytecki, starał się zrobić karierę jako adwokat, podejmując się także rozmaitych funkcji dyplomatycznych Wyrzekł się jej doniero w 1748, przekroczywszy lat 40 i mając w dorobku ponad 30 różnych utworów teatralnych. W jednej z bibliotek Pawii, gdzie rozpoczynał naukę prawa, dotarł G. do zbiorów twórczości teatralnej Anglii, Hiszpanii, Francji. Przeczytał obok nielicznych sztuk włoskich (jak sztuki ->Me- BALDASSARRE BENVENUTO CELLINI BENEDETTO CBOCE CASTIGLIONE GABRIELE D'ANNUNZIO DANTE ALIGHIEBI ' EDMONDO DE AMICIS GOLDONI tastasia czy -f Delia Porty) utwory Arystofanesa, Plauta, Terencjusza, zapoznał się również z teatrem francuskim, zwłaszcza z Moliere'em. Sięgnął również do włoskich pism z zakresu teorii i krytyki teatralnej. Od 1732 pisał G. i wystawiał swoje melodramaty, intermezza, tragikomedie i komedie w Mediolanie, Weronie, Wenecji, Genui, Pizie. Równocześnie dojrzewała w nim świadomość; potrzeby reformy teatralnej, którą wprowadzał w życie po 1738. W 1747 zawarł umowę z zespołem G. Medebaca, występującym w weneckim teatrze "SanfAngelo" zobowiązując się dostarczać mu 10 sztuk rocznie, a liczbę tę powiększył do 17 w 1750. Sztuki wystawiane przez Medebaca rychło przyniosły G. sławę i popularność. Od 1753 związał się z teatrem "San Lu-ca", należącym do arystokratycznej rodziny weneckiej Ven-dramin. Dla tego teatru napisał G. wiele ze swoich najlepszych sztuk. Nie zdołał jednak uniknąć przykrej i zaciętej walki z rywalami: jezuitą obrotnego pióra, ks. P. Chiari, i z autorem scenicznych baśni, arystokratą ->• Gozzi C., zwalczającym zaciekle reformę sceniczną G. Zniechęcony, opuścił w 1762 Wenecję i przeniósł się do Paryża, by kierować występującym tam stale teatrem włoskim. Współpraca ta nie przyniosła oczekiwanych rezultatów, G. znalazł więc chwilowe zatrudnienie na dworze wersalskim, ucząc księżniczki języka włoskiego. Z biegiem czasu zdobył uznanie publiczności i literatów, a jego komedia Bourru bienfaisant (1771, Dobroczynny zrzęda), nap. po francusku, dotarła na scenę Komedii Francuskiej i przyniosła mu sukces. W tym też języku spisał w l. 1784-1787 swe Pamiętniki (Memoires). Zmarł w Paryżu rewolucyjnym, w chwili gdy Konwent uchwalił przyjść z pomocą żyjącemu w nędzy starcowi. G. tworzył w okresie schyłku komedii dęli' arte, która przez dwa wieki zbierała po świecie oklaski, z biegiem lat jednak ugrzęzła w powtarzaniu tych samych sytuacji i typów, brak inwencji nadrabiając jarmarczną dosadnością przygodnej improwizacji, a pod niezmienną maską zagubiła żywego człowieka. G. przeciwstawiał się temu stanowi rzeczy. Przeprowadzenie reformy nie było jednak łatwe: G. znosił bowiem w teatrze improwizację dostarczając pełny, literacki tekst; w miejsce umownych typów tworzył żywe, zindywidualizowane postacie; usuwał z twarzy aktorów maski; wprowadzał na scenę świat drobno- « mieszczaństwa z jego obyczajami, wadami, z jego odwieczną komedią miłości. Musiał przekonać zarówno publiczność, jak i aktorów, nieskorych do podporządkowania się autorowi l pamięciowego opanowania tekstu ani do odrzucenia maski, a skupienia uwagi na mimice twarzy. Toteż nieraz uciekał się G. do kompromisu i z początku tylko główną rolę opracowywał szczegółowo, reszta zaś sztuki zachowywała charakter scenariusza. Walcząc z dekadencją komedii dęli' arte, wziął z niej G. jednak niemało (zawrotne chwilami tempo akcji, żywy dialog łtd.), a twórczość jego jest artystycznym dopełnieniem plebejskiej farsy włoskiej. Z licznych, przekraczających dwie setki utworów scenicznych G. - wśród nich sporo tekstów operowych - dziełami o trwałej wartości pozostało kilkanaście pełnych werwy komedii. Ich pogodny optymizm tchnie ufną atmosferą Oświece- GOZZANO 98 nią, a satyryczne zabarwienie pozbawione jest jadu. G. okazał się mistrzem zwłaszcza w oddaniu środowiska, obyczajów i »ęzyka (czasem dialektu) ludzi znad rodzinnej laguny. Do najpopularniejszych utworów G. należą: Stuga dwóch panów (U sermtore di due padroni, wyst. 1745), Sprytna wdówka (La vedova scaltra, wyst. 1748), Kawiarenka wenecka (La bot-tega del caffe, wyst. 1750), Mi-randolina (La locandiera, wyst. 1753), uważana za arcydzieło G., Gbury (I rusteghi, wyst. 1760), Awantura -w Chioggi (Le ba-ruffe chiozzotte, wyst. 1762). W galerii postaci G. prym wiodą obrotne i pełne wdzięku kobiety, od bohaterki La donna di garbo (nap. 1743, Układna niewiasta) ł Sprytnej wdówki, poprzez La castalda (wyst. 1751, Gosposia) i La serva amorosa (1752, Oddana służąca) aż do uroczej, zalotnej, a uczciwej Mirandoliny, której portret psychologiczny nakreślił autor z prawdziwym mistrzostwem. W charakterystyczną galerię układają się podpatrzone przez G. postacie zaściankowych zrzędów, podupadłych arystokratów, plotkujących kumoszek, ufających swej kiesie mieszczuchów, beztroskich lekkoduchów i kłótliwych gondolierów - tych wszystkich, którzy w masce lub bez maski przewijali się w karnawałowym tłumie pod Pałacem Dożów. Sztuki G. tłumaczyli na język polski m. in.: E. Baliński, B. Halpert, J. Iwasz-kiewicz, Z. Jachimecka, J. Ję-drzejewicz; Pamiętniki przełożyła M. Rzepińska. M.B. GOZZANO Guido Gustavo, 1883-1916, poeta. Pochodził z zamożnej rodziny z Piemontu. Ciężka atmosfera rodzinnego domu (spowodowana przedwczesną śmiercią dwóch sióstr), w której dorastał G., jego własna choroba wywarły znaczny wpływ na ukształtowanie się osobowości przyszłego poety. Z wykształcenia prawnik, nie wykonywał nigdy swego zawodu. Obracał się raczej w środowisku literackim publikując w pismach swoje pierwsze opowiadania. W 1912 odbył podróż do Indii w nadziei, że klimat tego kraju wstrzyma postępy gruźlicy. W wyniku tej podróży napisał cykl reportaży z Indii, opubl. najpierw w prasie, potem w tomie Verso la cuna del mondo (1917, Podróż do kolebki świata). G. uważany jest za czołowego przedstawiciela "poezji zmierzchu" (crepuscolaris-mó). Tak nazwał -^ Borgese włoską schyłkową twórczość poetycką w pierwszym dwudziestoleciu naszego wieku. "Poeci zmierzchu", spadkobiercy dekadentyzmu dannuncjaó-skiego (->- D'Annunzio), poetyki -> Pascolego i francuskiego symbolizmu, w następstwie negatywnego stosunku do rzeczywistości i braku zainteresowań ogólnoludzkich, zasklepiali się w sentymentalnej analizie psychologicznej, w tematyce szarej. codziennej (stare domy, senne ogrody, zblakłe kolory, przebrzmiałe melodie) o schematycznej, choć melodyjnej formie. Nad tymi, najczęściej miernej wartości rymami góruje szczupły dorobek poetycki młodo zmarłego G.: La via del rifugio (1907, Droga ucieczki), Colloguż (1911, Rozmowy). Ten ostatni zbiór zawiera najlepsze utwory G. o tematyce dominującej w twórczości poety: śmierć i miłość. G. rysuje tu całą galerię portretów kobiet, czerpiąc natchnienie zarówno z czystej fantazji, jak z konkretnej rzeczywistości. Poeta szedł początkowo śladami D'Annunzła, wkrótce odnalazł jednak włas- GOZZI G. na drogę, która była "drogą ucieczki" w przeszłość, tęsknotą za tym, co stare, zapomniane, przyblakłe. Strofy jego wierszy, śpiewne i proste, pełne nostalgii, rezygnacji, a także przeświadczenia o bezuźyteczności jakiegokolwiek wysiłku, wzruszają liryzmem, któremu nieobca jest ironia, zadziwiają powściągliwością ekspresji. Proza G. obejmuje oprócz reportaży z Indii bajki dla dzieci, dwa zbiory nowel wyd. pośmiertnie: L'altare del passato (1918, Ołtarz przeszłości) i L'ultima trac-cia (1918, Ostatni ślad) oraz Lettere d'amore (1951, Listy miłosne) odtwarzające historię miłości, a potem przyjaźni G. do Amalii Guglielminetti. Z.M. GOZZI Carlo, 1720-1806, pisarz. Potomek zubożałej rodziny arystokratycznej, był zagorzałym przeciwnikiem prądów filozoficznych i naukowych Oświecenia, w których widział zagrożenie ładu społecznego. Zaczepny i zgryźliwy satyryk, wszczynał nieznużenie polemiki, zarówno ideologiczne, jak i osobiste. Stał na straży czystości języka literackiego i w imię tradycji bronił komedii dell'arte, zwalczając reformę teatralną ->- Goldoniego, któremu zarzucał, że schlebia pospólstwu, by ugodzić w patrycjuszy. Z licznych utworów weneckiego arystokraty największe powodzenie zyskały udramatyzowane Fiabe (Baśnie). Jedną z najbardziej znanych jest Miłość do trzech pomarańczy (L'amore delie trę melarance, 1761), w której G. połączył fantastykę baśniową z wykpieniem swych współzawodników literackich, podobnie jak w Pięknym ptaszku zielono-piórym (L'augellin belyerde, 1765) starał się ośmieszyć filozoficzne i polityczne doktryny, napływające wówczas z Francji. Tematykę do swych baśni czerpał G. m. in. z Pentameronu (-> Basile). Szczególną popularność zdobyły, do dziś wystawiane, takie baśnie G. jak Księżniczka Twandot (Turandot, 1762), U corvo (Kruk), Król Jelonek (Re cervo). G. pozostawił też autobiografię Memorie inutiii (1797, Niepotrzebne pamiętniki), dzieło sięgające do 1795, o zacięciu satyrycznym, ważne dla dziejów teatru i poznania obyczajów epoki. Poemat heroiko-miczny w 12 pieśniach La Mar-fisa bizzarra (1774, Dziwaczna Marfiza) jest satyrą na obyczaje XVIII-wiecznej Wenecji i w zmierzchu dawnej Francji widzi zapowiedź upadku Republiki Weneckiej. M.B. GOZZI Gaspare, 1713-1786, dziennikarz, nowelista, poeta, brat poprzedniego. Wenecjanin, pochodził ze zubożałej rodziny arystokratycznej. Otrzymał wykształcenie humanistyczne; od wczesnej młodości przejawiał zainteresowania literackie. W 1738 poślubił poetkę Luisę Ber-galli, która obdarzyła go licznym potomstwem. Ciężkie warunki materialne zmusiły G. wkrótce do poświęcenia się zawodowi tłumacza i dziennikarza. Z tego okresu pochodzą utwory poetyckie: wiersze miłosne, okolicznościowe i inne, utrzymane w tonie burleski. W 1747 przyczynił się walnie do założenia literackiej Akademii dei Granelleschi, której był najwybitniejszym przedstawicielem (w jej imieniu zmierzył się z S. Bettinellim, zuchwałym krytykiem -» Dantego). Od 1760 poświęcił się niemal wyłącznie działalności dziennikarsko-pu-blicystycznej. Do końca życia walczył z trudnościami finansowymi. G. był wydawcą szeregu periodyków, wśród których wyróżniają się "Gazzetta Vene- GKAMSCI 100 ta" i "Osservatore Veneto". Pisma te, wychodzące 2 razy na tydzień, redagował sam. "Gaz-zetta" nosiła w zasadzie charakter informacyjny (ogłoszenia handlowe, wiadomości bieżące itp.), ale nie brak w niej było drobnych utworów literackich, jak baśnie, anegdoty i opowiadania. Także reporterskie relacje o ważniejszych wydarzeniach w mieście utrzymane były na dobrym poziomie literackim. Dzięki niektórym u-tworom zamieszczonym w "Gaz-zetta" uważa się G. za najlepszego bodaj nowelistę XVIII w. "Osservatore Veneto", podobnie zresztą jak i "Gazzetta", wzorowany był w pewnej mierze na słynnym "Spectatorze" J. Ad-disona; przeważały w nim jednak akcenty moralizatorskie i satyryczne. W piśmie tym opublikowane zostały najbardziej znane utwory G.: Ritratti (Portrety), powstałe pod wyraźnym wpływem J. de La Bruyere'a. Owe króciutkie charakterystyki o intencji moralizatorskiej dowodzą niepospolitego zmysłu obserwacyjnego autora, który kilkoma pociągnięciami pióra kreśli postaci nadzwyczaj przekonywające (np. "portret" zakochanej wiejskiej dziewczyny z La Gem contadinella i in.). Zamieszczał w nim także G. nowele, facecje, bajki, listy, które dają obraz życia i obyczajowości różnych klas społecznych. G.-moralizator ceniony był wysoko przez współczesnych (->-Ba-retti i in.), także dzięki swym wierszowanym Sermoni (Kazania), satyrom obyczajowym przywodzącym na myśl Dzień -> Pariniego. K.Z. GRAMSCI Antonio, 2311891 Aleś (Sardynia) - 27 IV 1937 Rzym, pisarz, działacz polityczny. Urodził się na Sardynii, gdzie nędza jej ludu, a także ciężkie warunki rodzinne uprzytomniły mu od dziecka ostrość przeciwieństw klasowych. Uzyskawszy stypendium wyjechał na uniwersytet do Turynu, gdzie rychło (ok. 1910-1911) począł odgrywać wybitną rolę w ruchu robotniczym, jako jeden z naj-czynniejszych jego organizatorów, m. in. brał udział w powstaniu robotniczym w 1917. Oddziaływał zarówno słowem mówionym, jak pisanym; był nie tylko publicystą politycznym, ale również teoretykiem ruchu robotniczego. Współpracował z pismem "Avanti" w l. 1916-1920. Był też współzało-życielem (1919) i pracownikiem rewolucyjnego tygodnika "Ordi-ne Nuovo". W 1924 założył pismo "Unita". Należał najpierw do partii socjalistycznej, ale po wybuchu Rewolucji Październikowej rozdźwięk między G. a członkami tej partii zaczął przybierać na sile. W 1921 razem z grupą przyjaciół zerwał z socjalistami i założył Włoską Partię Komunistyczną. Od 1924 był jej sekretarzem. W tym samym roku wszedł do Izby Posłów jako przedstawiciel robotników rejonu weneckiego. Rząd faszystowski, widząc w G. groźnego przeciwnika, uwięził go w 1926. Trybunał Specjalny skazał G. na 20 lat więzienia, uznając go winnym spisku przeciw państwu. Wątły fizycznie, G. coraz bardziej ulegał trawiącej go chorobie. Gdy wreszcie, ciężko chory, po 10 latach każni skorzystać mógł z amnestii, zmarł w trzy dni po zwolnieniu. W miarę ogłaszania jego dzieł zebranych, co stało się możliwe dopiero po II wojnie, rosło znaczenie - historyczne i aktualne - G., który zajął miejsce wśród najbardziej reprezentatywnych intelektualistów włoskich okresu międzywojennego. W pierwszych la- 101 GRAMSCI tach swojej działalności politycznej i publicystycznej G. interesował się specjalnie zagadnieniami programu politycznego Komunistycznej Partii Włoch oraz problemami związanymi z odnową państwa włoskiego, a ściślej mówiąc ze stworzeniem państwa robotniczego we Włoszech. Miało to być państwo oparte na doświadczeniach Rewolucji Październikowej, a przede wszystkim na stworzeniu systemu rad robotniczych, z uwzględnieniem specyfiki historycznej, społecznej i kulturalnej Włoch. G. interesował się również zagadnieniem zacofanego gospodarczo i kulturalnie Południa Włoch, propagował sojusz robotników z ludem, drobnymi rzemieślnikami i intelektualistami. Nawoływał do zjednoczenia sił demokratycznych kraju w walce z rodzącym się faszyzmem, która, jego zdaniem, zakończy się klęską, jeżeli nie wciągnie się do udziału w niej mas ludu. Głębokie wrażenie wywarły Listy z więzienia (Lettere dal carce-re). Pisane z konieczności pospiesznie i cenzurowane, są mimo to odbiciem ogromnego kręgu zainteresowań, świadczą o przenikliwości sądu i zdecydowanej postawie krytycznej autora. G. komentował w nich -> Dantego; od Kwiatków sw. Franciszka (-> Francesco d'As-sisi) przechodził do -> Machia-vellego czy -> Leopardiego. Pisał o M. Gogolu, L. Tołstoju, G. K. Chestertonie. Często musiał poprzestawać na aluzji, posługiwać się niedopowiedzeniami i omówieniami, co budzi tym większe uznanie dla sprawności i celności pisarza, któremu na dobre wyszło zarówno przygotowanie publicystyczne, jak też właściwy trybunowi dar improwizacji. Równocześnie zaś przemawiają i wzruszają Listy bezpośrednim akcentem głęboko ludzkich doznań, uczuciem serdecznego oddania swym bliskim. Na podstawie 32 tzw. Zeszytów więziennych zaczęto w 1947 wydawać w Turynie dzieła zebrane G. Oto tytuły niektórych tomów: II materialismo storico e filosofia di Benedetto Croce (Materializm historyczny i filozofia B. Crocego); II Risor-gimento; Letteratura e vita na-zionale (Literatura i życie narodu). Są to szkice, uwagi, plany szerszych zamierzeń literackich, często też notatki na marginesie czytanych książek i czasopism. Jakkolwiek z konieczności pozostały fragmentami, poruszają zagadnienia o- wielkiej rozpiętości historycznej i teoretycznej, które narzuciły się myśli G. w latach więziennych. Podejmował polemikę z teoriami wypaczającymi ideologię marksizmu, roztrząsał krytycznie poglądy -> Crocego. Zastanawiał się nad wybitną rolą intelektualistów włoskich w przeszłości, szukał źródeł tradycji narodowej, śledził tworzenie się i przeobrażanie mieszczaństwa, mówił o przepaści kulturalnej, która dzieli lud od klas wykształconych. Krytykował ruch Risorgimenta (-» Ab-ba), który, nie umiejąc pociągnąć mas ludowych, spowodował rozdział między klasą rządzącą a ludem. Zajmował się również problemami estetyki i krytyki literackiej, pisał eseje o literaturze ludowej i współczesnych mu pisarzach włoskich, wiele uwagi poświęcał organizacji kultury, szkole i dziennikarstwu. Dokonano również wyboru z dawnych publicystycznych artykułów G., które niemałą rolę odegrały w walce politycznej przed pół wiekiem. Przypomniano jego sprawozdania literackie (zwłaszcza recenzje ze sztuk ->- Pirandella). GRAZZINI 102 P. Togliatti napisał o G.: "W dziejach włoskiego ruchu robotniczego, w dziejach kultury i myśli włoskiej G. jest pierwszym marksistą, pierwszym marksistą prawdziwym, integralnym, konsekwentnym". Na język polski prace G. tłumaczyli: T. Jakubowicz, B. Sieroszew-ska. M.B. GRAZZINI Anton Francesco, 1503-1584, pisarz i poeta. G. był przez pewien czas aptekarzem, wkrótce jednak związał się z kręgiem literatów i uczonych. Należał do założycieli tzw. Akademii degli Umidi (Akademia Wilgotnych), gdzie od nazwy ryby, płotki, przybrał używany później stale pseudonim "ii Lasca". Następnie był również współinicjatorem głośnej Akademii delia Crusca, założonej w 1582 w celu pieczy nad czystością języka włoskiego (nazwa jej pochodzi od słowa crusca - plewy, które miały symbolizować to, co należy odrzucić z języka). Komedie G. (w liczbie 6), wbrew polemicznym zapędom autora, odrzucającego utarte wzory, zachowują konwencje teatru klasycznego, odświeżając je kolorytem współczesnych obyczajów (La gelosia 1551 - Zazdrość, La spiritata 1561 - Opętana i in.). Znany jest G. przede wszystkim jako autor zbioru nowel pt. Cenę (wyd. dopiero w XVIII w., Wieczerze). Wzorem ->- Boccac-cia, w którym uznaje swego mistrza, ujął je G. w tradycyjne ramy. Nowele miały być opowiadane przez dziesięcioro biesiadników w ciągu trzech wieczorów. G. napisał jednak tylko 22 opowiadania. Mimo licznych zapożyczeń wyróżniają się one w nowelisty ce XVI w. jako barwny obraz życia florenckie-go. G. lubuje się w tematach komicznych, udziwnionych, czasem makabrycznych, ukazuje całą galerię oszustów i oszukanych, spryciarzy, głupców itp. Jedna z jego najlepszych nowel o figlu splatanym przez dwóch spryciarzy trzeciemu posłużyła za źródło popularnej komedii -> Benellego Uczta szyderców. Wśród pomniejszych utworów wierszowanych G., jak sonety, ballady, pieśni karnawałowe, prym przypada satyrze i burlesce. M.B. GUARDATI Tommaso, zw. Ma-succio Salernitano (Masuccio z Salerna), 1420(?)-1476(?), autor zbioru opowiadań Jl noyellino, wyd. prawdopodobnie pośm. w 1476. O życiu jego prawie nic nie wiadomo. Pisma swe dedykował Hipolicie Sforza, księżnej Kalabrii, oraz innym osobistościom dworu neapolitań-skiego, z którym musiał być w jakiś sposób związany. Uchodzi za najlepszego naśladowcę -- Boccaccia w XV w. II no-vellino składa się z 50 opowiadań, podzielonych na 5 grup tematycznych: l. "O szkaradnych poczynaniach niektórych duchownych", 2. "O wydrwionych zazdrośnikach i innych zabawnych przypadkach", 3. "O występkach popełnionych przez ułomną płeć kobiecą", 4. "O rzeczach smutnych i ponurych", 5. "O niezwykłych przygodach i wspaniałych czynach wielkich władców". Piszący pod wyraźnym wpływem Dekameronu, G. osiąga poważny sukces na polu językowym: mimo wyrażeń dialektycznych, latynizmów, archaizmów, utrudniających często odczytanie tekstu, Jl no-yellino pozostaje jednym z wybitnych pomników XV-wiecz-nej prozy literackiej Włoch południowych i ambitną próbą wypracowania własnego języka, niezależnie od wzorów toskań-skich. W odróżnieniu od Boc- 103 GUARINI caccia jest jednak G. przede wszystkim satyrykiem, mierzącym ze szczególnym upodobaniem w duchowieństwo (por. m.in. nowelę V, o bracie Jero-nimo di Spoleto), któremu zarzuca zepsucie, cynizm i obłudę, oraz w kobiety, do których zdaje się żywić głęboką urazę. Wyobraźnia G. lubuje się w sytuacjach ponurych, napawających grozą lub opartych na wręcz groteskowych efektach. Za najlepszą pozycję zbioru uważa się zwykle opowiadanie o rycerzu z Awinionu, który przypadkiem dowiaduje się o zdradzie żony z ust jej kochanka - potrafi jednak wybaczyć nieostrożnemu młodzieńcowi, choć w bezlitosny sposób karze wiarołomną małżonkę. Do najpopularniejszych należy także nowela XXXIII^ będąca źródłem Romeo i Julii L. Da Porto (- Bandello). Nowele G., bardzo poczytne w l pół. XVI w., popadły następnie w zapomnienie wskutek Kontrreformacji oraz rosnącego wpływu literatury toskańskiej; dopiero w XIX w. wydobył je na światło dzienne znany historyk literatury włoskiej - Settembrini. K.Z. GUAKESCHI Giovanni, ur. 1908, pisarz i dziennikarz. Ur. w Par-mie, był w l. 1936-1943 redaktorem tygodnika humorystycznego "Bertoldo". Po wojnie redagował przy współpracy G. Mosca tygodnik humorystyczny o akcentach politycznych, "Can-dido". Za udział w kampanii prasowej przeciwko jednemu z przywódców Chrześcijańskiej Demokracji, De Gasperiemu, został G. skazany na rok więzienia. Opowiadania opublikował wpierw na łamach pism, których był redaktorem, a następnie zebrał w tomach: La scoperta di Milano (1941, Odkrycie Mediolanu), Jl destino si chiama Clotiide (1942, Przeznaczenie ma na imię Clotiide), Diario ciandestino (1946, Dziennik tajny) i in. Jest pisarzem dostępnym dla szerokich mas czytelników, szukających w lekturze rozrywki i odpoczynku. Popularność zdobył G. przede wszystkim jako autor opowiadań zebranych pt. Don Camillo, 1948, Don Camillo e ii suo gre-gge (1958, Don Camillo i jego owczarnia) i in. Przedstawia w nich G. prowincjonalnego proboszcza don Camilla, człowieka obdarzonego dużym poczuciem humoru, dobrocią serca i zrozumieniem dla praw ludzkich, który stacza nieustanne "boje" z serdecznym przyjacielem z lat partyzanckich, obecnie wój-tem-komunistą, Peppone, postacią równie sympatyczną jak jego polityczny "przeciwnik". Umiejętnie dozowany komizm i patos, groteska i wzruszenie, dar tworzenia żywych, pełno-krwistych postaci, których przygody ukazują w satyrycznym świetle wady społeczności włoskiej, jak np. zacietrzewienie polityczne, skłonność do konformizmu - wszystko to zyskało G. miano najpopularniejszego humorysty włoskiego po II wojnie. Filmy osnute wokół przygód don Camilla z Peppo-nem oraz tłumaczenia na obce języki przyniosły autorowi wielki sukces również i za granicą. JJ.M. GUARINI Giovanni Battista, 1538-1612, poeta i dyplomata. Pochodził z rodziny o wybitnych tradycjach literackich, studiował w Ferrarze i Padwie. Przebywał na dworach Estów, Gonzagów, Medicich, spełniając rozmaite misje dyplomatyczne. Posłował także do Polski w l. 1574 i 1575; owocem drugiej podróży jest Dźscorso sulle cose GUERAZZI 104 di Polonia (Rozprawa o sprawach polskich), opubl. dopiero w 1928. G. ujął zwięźle stosunki polsko-włoskie: "I luoghi son hen lontani, ma gli animi son vicini." - "Kraje wprawdzie odległe, lecz serca bliskie." Pozostawił Lettere (1593, Listy), wiersze, traktaty polityczne, dialogi o poetyce, ponadto Compendio delia poesia tragico-mica (1601, Kompendium poezji tragikomicznej) i komedię prozą. Światowy rozgłos przyniosła G. baśń pasterska Pasterz wierny (II pastor fido, opubl. 1590, wyst. 1595), nap. jedenasto-zgłoskowcem, a nazwana przez autora tragikomedią, w której tragiczny splot wydarzeń nabiera cech melodyjnej baśni. Muzykalność wiersza, różnorodność obrazów, walory stylu zapewniły Pasterzowi duży sukces, jakkolwiek krytyka zarzucała G. odstępstwo od powszechnie przyjętych reguł arys-totelesowskiej poetyki. G. odpowiedział w Kompendium na stawiane zarzuty, broniąc praw artysty do tworzenia dzieł wg własnych upodobań i wysuwając tezę, że utwór ma służyć rozrywce, a nie celom pedagogicznym. Dzięki tym teoriom G. uważany jest za prekursora nowych tendencji w literaturze włoskiej, które rozwinęły się w XVII w. pod nazwą baroku. Pasterz wierny został przełożony wkrótce na kilka języków, a w 1712 wystawiono go jako operę z muzyką Handla; na język polski był również parokrotnie przekładany, m. in. przez J. S. Lubomirskiego. W.P. GUEKAZZI Francesco Dome-nico, 1804-1873, pisarz i polityk. Z wykształcenia prawnik, był jednym z najwybitniejszych przedstawicieli demokratycznego nurtu Risorgimenta (-> Abba) i bohaterem rewolucji toskańskiej 1848 oraz zwolennikiem ->• Mazziniego. Gwałtownego charakteru, wiódł życie niespokojne i pełne zatargów. Pod wrażeniem spotkania z Byronem napisał Stanze alla memoria di Byron (1825, Strofy ku pamięci Byrona). Wielokrotnie więziony za udział w ruchu politycznym i związkach konspiracyjnych, po 1848 został ministrem spraw wewnętrznych, a sprawując dyktator-sko władzę wykonawczą w Toskanii (po ucieczce panującego tam księcia Leopolda II) zraził do siebie ludność, popełniając szereg błędów politycznych. Po powrocie wielkiego księcia został skazany za obrazę majestatu na 15 lat więzienia, które zamieniono mu na wygnanie z kraju. Po zjednoczeniu Italii był G. deputowanym do parlamentu. G. znany jest przede wszystkim jako autor powieści i opowiadań o tematyce historycznej, jak Battaglia di Bene-vento (1828, Bitwa pod Bene-vento), Assedźo di Firenze (1836, Oblężenie Florencji), Beatrice Cenci, 1854. Pozostają one pod wpływem pewnych aspektów romantyzmu Byrona czy V. Hugo, o czym świadczy wybujała fantazja, zamiłowanie do tematyki wzbudzającej swoim okrucieństwem strach i grozę. Ponadto uwagę zwróciły powieści G. o problematyce społecznej i obyczajowej, jak II buco nel muro (1862, Dziura w murze), a przede wszystkim pełna sarkazmu powieść alegoryczno-ko-miczna Asino (1857, Osioł) czy nowela Serpicina (1829, Wężyk), w której autor piętnuje przywary i namiętności ludzkie. G. ma język bujny, styl często napuszony. Twórczość G., różnorodną i niezwykle obfitą, dziś przeważnie zapomnianą, charakteryzuje podporządkowanie 105 GUICCIABDINI artyzmu aktualnym celom politycznym. W.P. GUERKINI Olindo (pseud. Lo-renzo Stecchetti), 1845-1916, poeta. Mieszkał głównie w Bolonii, pracując w bibliotekach tego miasta i Genui. Łączyła go przyjaźń z -> Carduccim, z którym dzielił niechęć do romantyzmu, zwłaszcza w tej formie, jaką reprezentowali tacy poeci, jak A. Aleardi i -> Prati (skłonność do ckliwego sentymentalizmu zaprawionego mistycyzmem). Przez pewien okres stał G. na czele ruchu literackiego popierającego naturalizm francuski. Ta postawa antyromantyczna i skrajnie realistyczna, niewolna od elementów dekadenckich, znalazła odbicie w zbiorach jego poezji, jak Postuma (1877, Utwory pośmiertne), opubl. przez G. pod pseud. L. Stecchettiego, rzekomo zmarłego poety. Polemica i Nova Polemica (1878, Polemika, Nowa Polemika), stanowiące rodzaj manifestu poezji we-rystycznej (-- Verga), wywołały skandal zarówno na skutek naturalizmu obrazów (wybujały erotyzm, makabryczność i obsesje na wzór Ch. Baudelaire'a), jak i z powodu ataków skierowanych przeciwko burżuazji i klerowi. Gżobbe, serena conce-zione di Marco Balossardi (1883, Job, pogodna koncepcja Marca Balossardi), utwór wyd. z przedmową C. Ricciego, jest wulgarną parodią poematu M. Ripa-sardiego (prowadzącego gwałtowną polemikę z Carduccim) i jednocześnie satyrą na ówczesne życie i obyczajowość włoską. W Opera nova, chiama-ta Ciacole di Bepi (Nowe dzieło, czyli Gawędy Bepiego) G. atakuje środowisko kurii rzymskiej. Zręcznie skomponowane poematy G. cieszyły się w swoim czasie wielką popularnością, jednak w rozwoju literatury włoskiej zajmują, podobnie jak i jego utwory prozą, skromne miejsce. Wyróżnia się spośród nich oparta na badaniach źródłowych monografia La vita e le operę di G. C. Croce (1879, Życie i dzieła G. C. Crocego). HM. GUERZONI Giuseppe ->• ABBA GUICCIARDINI Francesco, 1483-1540, prozaik, historyk. Potomek florenckich patrycju-szy, po studiach prawa rozpoczął karierę adwokata. Był ambasadorem na dworze Ferdynanda Katolickiego, króla Hiszpanii, gdzie kształtował podstawy swoich poglądów politycznych. Wróciwszy do Włoch, z ramienia papieży z rodu Medy-ceuszów (Leon X, Klemens VII) sprawował z energią rządy całych prowincji, kierował nawet polityką zagraniczną Kurii. Po zajęciu i złupieniu Rzymu przez wojska cesarza Karola V (1527) i obaleniu Medyceuszów musiał usunąć się na wieś. Gdy w 1530 z kolei władzę zagarnął Alessandro de'Medici, G. odegrał wybitną rolę u jego boku, ale po zamordowaniu księcia i wyniesieniu na tron Cosima pozbawiony został wszelkich wpływów. W dialogu Del' reggi-mento di Firenze (O sposobie rządzenia Florencją) zamknął G. wynik swych przemyśleń w dziedzinie aktualnej polityki, a swoje, pozbawione złudzeń poglądy na człowieka i ówczesny świat ujął w formę zwartych refleksji pt. Ricordi (tu w znaczeniu: "Myśli"). Ostatnie lata życia wypełniła mu praca nad Storia d'Italia (opubl. pośm. 1561, Historia Włoch), w której wychodzi poza regionalne horyzonty, po raz pierwszy ujmując jako całość nowsze dzieje, tzn. okres 1492-1534, Italii-rozbitej na szereg drob- GUINICELLI 100 nych organizmów państwowych. To wybitne dzieło historiografii Odrodzenia, tłumaczone na szereg języków, ukazało się w 20 lat po śmierci autora, po nim zaś inne utwory, dobyte z rękopisów - zaledwie w XIX w. Nieufny wobec syntetycznych konstrukcji, celował G. w analizie faktów, w odsłanianiu psychologicznych pobudek zdarzeń. Był zwolennikiem silnego, scentralizowanego państwa. Obraz współczesnej G. rzeczywistości włoskiej, jaki wyłania się z jego pism, jest konkretny, jasny, realistyczny. M.B. GUINICELLI (GUINIZELLI) Guido, ur. między 1230 a 1240 Bolonia - zm. przed 1276 Mon-selice, poeta. Na Uniwersytecie Bolońskim zdobył wiedzę prawniczą i sprawował urząd sędziego. W 1274 po klęsce stronnictwa gibelinów, do których należał, musiał wraz z rodziną opuścić miasto. Niewielkiemu zbiorowi poezji, jaki pozostawił, przypisuje się duże znaczenie historyczno-literackie, potwierdzone przez -> Dantego, który nazwał G. swoim "ojcem". Jest bowiem G. prekursorem, a właściwie twórcą szkoły poetyckiej nazwanej przez Dantego w Boskiej Komedii: dolce stii nuovo - nowy słodki styl. Słynną kanconę tego poety Miłość w szlachetnym sercu jeno się przytula (Al cór gentii ripara sempre 1'amore) uznano za pierwszy manifest literacki nowej szkoły. Czerpiąc z założeń liryki prowansalskiej, którą do Włoch przeszczepili poeci z Sycylii (-^ Fryderyk II) i na której wzorowali się lirycy tos-kańscy (-r Guittone d'Arezzo), G. odrzucił z owych wzorów to, co było skostniałą retoryką, odnowił natomiast i pogłębił to, co stanowiło jej zasadniczą treść. Głosił, że miłość jest nieodłączną właściwością serc szlachetnych - tak jak światło łączy się z obrazem słońca, a ciepło z obrazem płomienia. Szlachectwo nie jest przywilejem dziedzicznym, lecz osiągnięciem jednostki, świadomie pracującej nad sobą. Pojawienie się umiłowanej kobiety uaktywnia jedynie możliwości tkwiące w każdym człowieku. Kobieta-anioł staje się przewodniczką mężczyzny na drodze udoskonalenia wewnętrznego. Oprócz tej. uduchowionej koncepcji miłości wiersze uprawiane przez poetów nowej szkoły - sonety, kancony, ballady - charakteryzują się subtelną analizą psychologiczną, językiem wytwornym, giętkim, zdolnym wyrazić najmniej uchwytne stany duszy ludzkiej. 0-prócz najwybitniejszego przedstawiciela nowego słodkiego stylu, tzn. Dantego, do szkoły tej, która stanowi po Szkole toskańskiej trzeci ważny etap w formowaniu się gustu poetyckiego we Włoszech, należeli: ->- Cavalcanti i kilku in. ŁAPO GIANNI, 1275-1328(?), prawnik z Florencji, przyjaciel Cavalcantiego i Dantego, jest autorem niewielkiego zbiorku wierszy, które tchną radością życia płynącą z odwzajemnionego uczucia. Miłość do kobiety, przedstawiona zgodnie z kanonami "nowego słodkiego stylu", nie pozbawiona jest jednakże u G.. ziemskich, realistycznych akcentów. Zbiór ballad i kancon Gianniego ALFANI, XIII w. flo-renckiego wygnańca, rozbrzmiewa tonami nostalgii i melancholijnego uczucia do nieprzystępnej pani serca, jak np. w znanym wierszu De la mia donna vo' cantar con voi (O mojej pani chcę z wami zanucić). Nastrój smutku i pragnienie śmierci, spowodowane uczuciem do dumnej i wzgardliwej 107 GUITTONE D'ABEZZO kobiety, dominuje w wierszu Morte awersara [...] vieni (O śmierci wroga [...] przyjdź) i w całej spuściźnie poetyckiej flo-rentczyka (kancony, ballady) Dino FRESCOBALDIEGO, ok. 1271-ok. 1316. Wybitnym przedstawicielem Szkoły dolce stii nuovo był CINO DA PISTOIA, ok. 1270-ok. 1336, znany prawnik, wygnaniec polityczny, przyjaciel Dantego, poeta opiewany przez ->- Petrarkę. Oprócz dzieł z zakresu prawa pozostawił obszerny zbiór kancon, sonetów i ballad, odznaczających się subtelną analizą psychologiczną w przedstawianiu uczuć miłosnych, a także wewnętrznej rozterki między zmysłowością natury ludzkiej a dążeniem do doskonałości duchowej, stając się w ten sposób prekursorem Petrarki. Wśród wierszy C. da P. wyróżniają się m. in. La dolce vista e 'l bel guardo soave (Słodki wzrok i łagodne piękne spojrzenie), lo non passo celar lo mio dolore (Nie mogę ukryć swojego bólu). M.B. GUITTONE D'AREZZO (właśc. Guittone del Viva d'Arezzo), zm. 1294, poeta, przywódca i najwybitniejszy przedstawiciel grupy poetyckiej, zw. Szkołą toskańską. Mieszczanin z A-rezzo, od 1265 członek na wpół świeckiego zakonu Santa Maria Gloriosa, G. był człowiekiem dużej wiedzy, gruntownie obeznanym z piśmiennictwem pro-wansalskim, francuskim i łacińskim. Jego obszerny zbiór poezji podzielić można na 2 cz.: pierwsza zawiera wiersze miłosne, druga - utwory o charakterze religijnym i moralizu-jącym, nap. po wstąpieniu do zakonu. Poezja miłosna G. naśladuje najbardziej wyszukane wzory prowansalskie. Kobietę widzi on jednak raz jako zwierciadło cnót i źródło udoskonalenia wewnętrznego, raz jako przedmiot zmysłowego pożądania (jak np. w serii sonetów poświęconych podstępom, dzięki którym pozyskuje się względy ukochanej). Utwory okresu późniejszego nie posiadają na ogół większych walorów poetyckich; chodzi tu raczej o rodzaj rymowanych kazań i traktatów na tematy moralne. Do najlepszych wierszy G. zalicza się kanconę do Orlanda da Chiusi: Ora che la freddore (Teraz, gdy nadeszły chłody), w której wątki liryczne pochodzenia prowan-salsko-sycylijskiego (-^ Fryderyk II) mieszają się z akcentami moralizatorskimi. Na wyróżnienie zasługuje także utwór o charakterze politycznym, powstały z okazji słynnego zwycięstwa gibelinów nad gwelfa-mi florenckimi pod Montaperti (1260). Owa Garażowe per la rotta di Montaperti (Pieśń o klęsce pod Montaperti) jest pierwszym, znakomitym przykładem kraso-mówstwa politycznego w dziejach włoskiej poezji. Wpływ Szkoły sycylijskiej występuje wyraźnie w 2 pół. XIII w. w Toskanii, która po upadku monarchii sycylijskiej - przypieczętowanym klęską króla Manfreda pod Benevento w 1266 - staje się głównym ośrodkiem życia kulturalnego Włoch. Kwitnie tam liryka miłosna nawiązująca do twórczości Szkoły sycylijskiej, a pod względem techniki poetyckiej jeszcze bardziej zbliżona do prowansalskich wzorów. Obok właściwego już poetom sycylijskim konwencjona-lizmu przedstawiciele Szkoły toskańskiej przejawiają pewne zamiłowanie do niejasności, do zawiłych i dziwacznych sformułowań. Język ich jest też mało przejrzysty, a nierzadko wręcz trudno zrozumiały. Prawdopodobnie dlatego gani ich -r Dante (O mowie pospolitej, JACOPO DA LENTINI 108 ks. I, rozdz. 13 i ks.II,rozdz.6). Pomimo to przyczynili się do rozszerzenia horyzontów kulturalnych Włoch, propagując osiągnięcia poezji prowansal-skiej i sycylijskiej - przy czym wątek miłosny nabiera u nich coraz częściej zabarwienia nao-raiizująco-religijnego. Z drugiej strony, przejawiają rosnące zainteresowanie sprawami życia codziennego, zagadnieniami politycznymi i obyczajowymi; działają przecież w środowisku mieszczańskim, głęboko zaangażowanym w konflikty wewnętrzne i zewnętrzne, właściwe okresowi gmin miejskich. Można więc śmiało powiedzieć, że, podobnie jak poeci sycylijscy, torują oni drogę reformatorom Szkoły dolce stii nuovo (-> Guinicelli) i przygotowują wspaniały rozkwit literatury włoskiej w XIV w. Szkoła tos-kańska wydała plejadę poetów nawiązujących do twórczości G., takich jak: GUIDO OKLANDI, autor ciętych sonetów polemicznych; CHIARO DAVANZATI i PANNUCCIO DAL BAGNO, poruszających głównie tematy polityczne; RUSTICO DI FI-LIPPO, wyróżniający się m. in. w dziedzinie satyry obyczajowej; BINDO BONICHI, którego wiersze, poświęcone spławom życia codziennego, wyrażają zdrowy mieszczański rozsądek; MINO DEL PAYESAIO, GIO-VANNI DELL'ORTO, PAOLO LANFRANCHI, DANTE DA MAIANO, BONAGGIUNTA OR-BICCIANI, ANDREA MONTE i in. Osobna wzmianka należy się poetce COMPIUTA DON-ZELLA z Florencji, której sonety - choć utrzymane na ogół w stylu liryki prowansalsko--sycylijskiej - zawierają jednak motywy osobiste, pełne wdzięku i melancholii. K.2. JACOPO DA LENTINI DERYK II FRY- JACOPONE DA TODI (właśc. .Tacopo dei Benedetti), ok. 1236- -1S^>, poeta-mistyk. Skąpe dane o jego życiu dopełnia legenda, zgodnie z którą J., prawnik z wykształcenia, człowiek młody i majętny, po tragicznej śmierci żony porzucił swój za-wóc i przyjaciół oddając się pT-airtykom religijnym oraz surowej ascezie. Wzorem "szaleńców bożych" głosił słowem i przykładem cnotę ubóstwa i pokory, wstąpił także do trzeciego zakonu św. Franciszka. Ostro krytykował korupcję Kościoła. Podczas sporów w łonie zakonu franciszkanów o zachowanie czy złagodzenie pierwotnej reguły J. stanął po stronie przeciwników zmian i w następstwie zatargu z papieżem Bonifacym VIII został uwięziony (1297) i obłożony klątwą, którą zdjął z niego Benedykt XI w 1303. W więzieniu zresztą poeta gwałtowną satyrą ugodził swego prześladowcę. Opanowany "świętym obłędem", tworzył J. w języku włoskim, w oparciu o schemat popularnej ballady, wiersze określane nazwą Laudi (Laudy), opubl. w 1490, nierzadko z muzyką własnego układu. Laudy sięgają tradycją religijnych hymnów łacińskich oraz utworów średniowiecznej literatury o charakterze moraliza-torskim. J. nadał laudom formę artystyczną. Przesycone pesymistyczną i surową wizją świa- 109 KWIATKI SW. FRANCISZKA ta, pełną miłości i niepokoju oraz tragizmu religijnością, laudy J. siłą wyrazu, wielkim dynamizmem uczucia dorównują potędze obrazów biblijnych. Był J. najwybitniejszą indywidualnością poetycką we Włoszech przed ->• Dantem. Jest także autorem udramatyzowa-nych laud na tematy ewangeliczne oraz, prawdopodobnie, jednego z najsłynniejszych kościelnych hymnów łacińskich Staia Matka (Stabat Muter). Z.M JOVINE Francesco, 1902-1950, powieściopisarz. Ukończywszy studia filozoficzne, był asystentem na uniwersytecie, lecz z funkcji tej zrezygnował na krótko przed śmiercią. Związany z rodzinnymi Abruzzami, które stały się miejscem akcji niemal wszystkich jego utworów. Jest w nich wiele elementów werystycznych (->• Verga) w opisie społeczeństwa i w fatalizmie ciążącym na mieszkańcach tego zacofanego regionu. W utworze opubl. w 1943 pt. Signora Ava (Pani Ava) pisarz sięga do tradycji powieści ->• Nieva, przedstawiając historię rodzinnych stron pod koniec panowania Burbonów. Nie dba przy tym o sekwencję fabularną, a bohaterka i otaczające ją postacie symbolizują, w charakterystyczny dla J. sposób, środowisko i specyfikę jego rodzinnych Abruzzów. Utwory J. łączą w sposób artystycznie udany realizm opisów i postaci z mitem i legendą. Jako przykład może posłużyć opowiadanie II pastore sepolto (1945, Zakopany pasterz). Jest to historia rodziny chłopskiej, która ma duże trudności z wyposażeniem córek: jedyną nadzieją jest rzekomy skarb zakopany w ziemi. Chłopi znajdują istotnie piękną statuetkę pasterza, ale w środku jest ona pusta. W ten sposób ginie mit o możliwości cudownego wzbogacenia. Najbardziej reprezentatywną dla J. jest powieść Le terre del Sacramento (1950, Ziemie Sacramento), rodzaj współczesnej epopei chłopskiej, której zakończenie sięga początków faszyzmu. Pisarz nie stara się interpretować przedstawianych zdarzeń i działania postaci. Trudno znaleźć w utworze ślad wartościowań moralnych, oceny klas i grup społecznych. Nad chłopami ciąży wiekowy fatalizm tradycji feudalnej, który pożera ludzi i rzeczy. Bohater powieści, Luca Marano, wykształcony młody chłop, potrafi zachęcić chłopów do pracy na ziemi wskazując im nadzieje na lepsze jutro, ale zostaje oszukany przez właścicieli ziemskich. Staje na czele ruchu chłopskiego mającego na celu zajęcie ziemi Sacramento i ponosi klęskę. Oszustwa właściciela posiadłości, interwencja karabinierów i "czarnych koszul" zwiększają bezmiar niesprawiedliwości wobec chłopów, ale można je tylko obiektywnie uważać za element krytyki społecznej, być może, zamierzonej, jednak nie sygnalizowanej w utworze. J. wydał również: Un uomo prowisorio (1934, Człowiek tymczasowy) i Ladro di galline (1940, Złodziej kur). J.H. K KATARZYNA ZE SIENY ->CATERINA DA SIENA KWIATKI ŚW. FRANCISZKA -^FRANCESCO D'ASSISI LABBIOLA 110 LABRIOLA Antonio, 2 VII 1843 Cassino (prow. Frosinone) - 2 II 1904 Rzym, filozof i działacz socjalistyczny. Studiował na uniwersytecie w Neapolu, ulegając silnym wpływom tamtejszych heglistów, a zwłaszcza B. Spaventy. W 1873 został mianowany profesorem filozofii i pedagogiki na uniwersytecie w Rzymie. Od 1879 był również dyrektorem Muzeum Wychowania i Oświaty przy Collegio Ro-mano. Angażował się czynnie, choć okresowo, w ruchu robotniczym: pracował nad utworzeniem włoskiej partii robotniczej (1902), wkrótce przekształconej w partię socjalistyczną, uczestniczył w kongresie socjalistów w Halle (1900). Pod wpływem nieporozumień z przywódcami tej partii odsunął się L. od działalności politycznej, poświęcając się pracy naukowej. Jego pierwszą rozprawą filoL-. 'iczną była La difesa delia dialettica di Hegel contro U ritorno a Kant iniziato da E. Zeller (1862, Obrona dialektyki Hegla przeciw powrotowi do Kanta proklamowanemu przez E. Zellera). W następnych pracach, z dziedziny filozofii moralności, nawracał L. do Spinozy i J. F. Herbarta: Origine e natura delie passioni secondo 1'etica di Spinoza (1865, Źródło i natura namiętności według etyki Spinozy), Delia liberia morale (1873, O wolności moralnej). Morale e religiom (1873, Moralność i religia). W swych poglądach filozoficzno--politycznych przechodził stopniowo ze stanowiska heglisty do marksizmu, od socjalizmu utopijnego do socjalizmu naukowego. Po 1890 rozpoczął metodyczne studia nad filozofią marksistowską, popularyzując ją w swych wykładach, artykułach, listach. W 1895 staraniem -> Crocego, w tym okresie ucznia i współpracownika L., ukazał się szkic Ku upamiętnieniu "Manifestu Komunistycznego" (In memoria del manifesto dei comunisti). Wzbudził on szerokie zainteresowanie na forum międzynarodowym, zyskując sobie uznanie i aprobatę Engelsa. Rozprawa ta weszła w skład Szkiców o materialistycznym pojmowaniu dziejów (Saggi in-torno alla concezione materia-listica delia storia). Drugą cz. Szkiców stanowi ' rozprawa O materializmie historycznym (Del materialismo storico, 1896). L. omawia zasadnicze problemy filozofii, interpretując je z punktu widzenia materialistycznego i przeciwstawiając się rozwiązaniom, jakie wprowadza idealizm. "Uważamy - pisze L. - za bezsporną zasadę, która głosi, że nie formy świadomości określają byt ludzki, ale formy bytu jak najdokładniej określają świadomość." Twórcą historii jest kolektyw, a nie Opatrzność, fatum czy jednostka. Materia-listyczne pojmowanie dziejów i materialistyczna interpretacja rzeczywistości społecznej opiera się na metodzie dialektycznej, która pozwala studiować przedmiot w jego naturalnym stawaniu się, śledzić stopniowy rozwój realnych stosunków zjawisk i rzeczy. L. uważał, że filozofia powinna mieć za cel badanie obiektywnych stosunków życia społecznego, zajmując się nie abstrakcjami, lecz "ludźmi występującymi we właściwych im, różnych i dokładnie określonych sytuacjach społecznych". L. przyjmował marksistowską teorię walki klasowej, 111 LEONARDO DA VINCI atakował burżuazję, domagając się "demokratycznego uspołecznienia środków produkcji". Zajmował się również analizą genezy i roli historycznej różnych form ideologii, moralności, prawa. Rozprawa O materializmie historycznym wywołała żywą polemikę. Listy L., pisane w tym okresie, zebrane są w t. Z rozmów o socjalizmie i filozofii (Discorrendo di socialismo e filosofia, 1898) i tworzą III cz. Szkiców. Mają one dużą wartość historyczną, rzucają bowiem światło na okres formowania się socjalizmu we Włoszech. Ostatni tom Szkiców, wyd. pośm., nosi tytuł: Da un secolo all'altro (1925, Z jednego wieku w drugi). Prócz Szkiców L. napisał inne rozprawy filo-zoficzno-polityczne. Pozostawił obszerne zbiory listów. Pomimo błędów cechujących jego poglądy i działalność (m. in. był zwolennikiem kolonializmu włoskiego) L. zajmuje honorowe miejsce w historii rozwoju włoskiej myśli marksistowskiej, która znalazła w nim wybitnego teoretyka i propagatora. Wolny od dogmatyzmu, przeciwstawiał się traktowaniu marksizmu jako systemu zamkniętego, głosząc konieczność dalszego jego rozwoju. Prace L. miały wielki wpływ na myślicieli przyszłych pokoleń, ->-Gramsciego, P. Togliattiego i in. Na język polski prace L. tłumaczyli: A. Brzozowska, T. Ja-kubowicz, W. Meisels, Z. Ryłko, B. Sieroszewska i in. H.M. LAMPEDUSA LAMPEDUSA TOMASI DI LATINI Brunetto, ok. 1220- -1293, erudyta, poeta. Z zawodu notariusz, piastował szereg urzędów w rodzinnej Florencji. W l. 1260-1266, kiedy miasto opanowali gibelini, przebywał na wygnaniu we Francji. Ok. 1260 przetłumaczył L. na włoski pierwszych 17 rozdz. De in-ventione Cycerona, opatrując je obszernym komentarzem na u-żytek mówców współczesnych. We Francji powstało jego podstawowe dzieło Li Iwres dou, (resor (Księga skarbu), nap. w języku d'oźl jako bardziej znanym od włoskiego. Jest to rodzaj encyklopedii powszechnej, która zawiera opis dziejów świata od biblijnego stworzenia po czasy autora, wiadomości z zakresu fizyki, geografii, astronomii i innych nauk, zaczerpnięte ze źródeł starożytnych i średniowiecznych, 'zasady retoryki wg Cycerona, a wreszcie uwagi na temat aktualnych problemów politycznych miast włoskich. Również we Francji pisał L., tym razem po włosku, ale-goryczno-dydaktyczny poemat II Tesoretto (Skarbczyk), w którym widoczny jest wpływ I cz. alegorycznego poematu francuskiego Le roman de la Rosę. Oba utwory L. zawierają łącznie obszerny zestaw wiadomości ze wszystkich dziedzin wiedzy dostępnych współczesnym. O palącej potrzebie takiego kompendium świadczy olbrzymie powodzenie Księgi skarbu (która ukazała się również w wierszowanej przeróbce francuskiej), tłumaczonej na włoski prozą i wierszem, krążącej w niezliczonej ilości odpisów. Dlatego tez -•- Villani nazywa L. "tym, który pierwszy i po mistrzowsku zabrał się do okrzesania florentczyków" (Nowa kronika, ks. VIII, rozdz. 10), a -> Dante uznaje go za swego mistrza (Piekło, p. XV). L. uosabia w najbardzej dobitny sposób aspiracje kulturalne florenckiego mieszczaństwa XIII w. K.Z. LEONARDO DA VINCI, 1452- -1519, artysta i uczony, najbar- LEOPABDI 112 dziej zdumiewający wszechstronnością geniusz Renesansu włoskiego, którego wieloraka twórczość jedynie ułamkowo do nas dotarła. Na ocalałych szczęśliwie, ale rozproszonych kartach (ok. 6000), pokrytych pismem lustrzanym (odwróconym) oraz rysunkami i szkicami, będącymi nieodzownym dopełnieniem słowa, dał wyraz swym zainteresowaniom, wybiegającym często w daleką przyszłość. Bliską mu była technika w służbie zadań pokojowych (melioracja terenów, urbanistyka), jak ł wojennych (machiny bojowe), kosmografia i geologia, anatomia i optyka, aeronautyka i muzyka obok malarstwa, rzeźby i architektury. Cała złożoność nieustannie poszukującego u-mysłu znalazła odbicie w licznych rękopisach, o charakterze fragmentarycznym, nie przeznaczonych w tej postaci do upowszechnienia. Cechuje ich autora dbałość o styl ścisły, stroniący od ozdobności miłej humanistom ówczesnym, jaki przystoi "człowiekowi nieuczonemu", którym się mienił. Pierwszą ogłoszoną drukiem rozprawą L. był Trattato delia pittura (Traktat o malarstwie), zrekonstruowany i wyd. w Paryżu (1631). Największy z zachowanych rękopisów Codice Atlantico ("Kodeks--Atlas", nazwany tak z racji swych potężnych rozmiarów), który w l. 1587-1589 zebrał P. Leti, liczy 1750 zapisków różnej treści i rysunków, a wydany został w l. 1890-1904 w 12 tomach. L., który na dworze mediolańskim był organizatorem zabaw i widowisk, znajdował też wytchnienie, zapisując (nie zawsze oryginalne) maksymy, bajki, facecje czy zagadki. M.B. LEOPARDI Giacomo, 29 VI 1798 Recanati (prow. Macerata) - 14 VI 1837 Neapol, poeta i prozaik. Potomek podupadłego rodu arystokratycznego, smutne dzieciństwo spędził w pustce prowincjonalnego pałacu. Zagłębiony w książkach zasobnej biblioteki (ojciec, zawzięty konserwatysta, uprawiał studia historyczne i literackie), wcześnie zyskał L. rozległą kulturę umysłową, a zwłaszcza znajomość antyku, zarazem jednak podkopał swój wątły organizm, stając się kaleką przez chorobę oczu skazanym na okresy bezczynności. Przyjaźń P. Giorda-niego (liberalnego pisarza prześladowanego przez absoluty-styczny rząd), z którym L. nawiązał korespondencję, była mu wielkim oparciem. Po nieudanych próbach wyrwania się w świat, mógł wreszcie poeta poznać Rzym (1822), który sprawił mu wielki zawód, a następnie, powracając niekiedy, z rosnącą odrazą, do rodzinnych stron, osiedlał się w różnych częściach Włoch. L. odrzucił kilkakrotne zachęty do poświęcenia się karierze duchownej, co mogło mu zapewnić unormowaną egzystencję, i przy pomocy oddanych przyjaciół walczył z niedostatkiem. Gdy nie powiodły się próby powierzenia mu uniwersyteckiej katedry, czy to we Włoszech, czy w Niemczech, oddał się L. żmudnym pracom filologiczno-wydawni-czym, zyskując równocześnie coraz szerszą sławę poety narodowego dzięki ogłaszanym od 1819 utworom. Pod opieką ukochanej siostry Pauliny i nieodstępnego towarzysza, politycznego emigranta A. Ranieri, nękany coraz bardziej chorobą, ostatni okres życia spędził L. w Neapolu i najbliższej okolicy. Swe utwory poetyckie, powstające od 1816, zebrał L. w tomie Canti (1831, Pieśni). Otwierają go kancony patriotyczne, 113 LEOPABDI w których kult dawnej wielkości Rzymu dochodzi do głosu na równi z narodowymi aspiracjami i rozczarowaniami okresu walk o zjednoczenie kraju: Do Italii (All'Italia), Sopra U mo-numento a Dante (Na pomnik Dantego) i in. Ich podniosły ton ustępuje z czasem miejsca wyznaniom osobistym, które uznać każą L. za największego liryka literatury włoskiej XIX w. Niezrównany w prostocie i zwartości, jak też w intymnej muzyce słowa, wielokrotnie tłumaczony wiersz Nieskończoność (L'Infi-nito, 1819) wyraża rozkosz pogrążenia się w nurcie wieczności, bezmiarach czasu i przestrzeni. W poezjach takich jak La sera del di di festa (1819, Wieczór przedświąteczny) czy AUa luna (1818, Do księżyca) do głosu dochodzi poczucie osamotnienia poety i próżności życia ludzkiego. Krótki wiersz Do siebie [A se stesso) pulsuje rytmem strudzonego serca, które wyrzeka się pragnień, po-znawszy "nieskończoną nicość wszechstworzenia". U Bruto minore (Brutus młodszy) nap. w l. 1821-1822, gdy po klęsce ruchów wolnościowych triumfowała we Włoszech reakcja, i Ultimo canto di Saffo (1822, Ostatni śpiew Safony) to dwa mity ukazujące próżność wielkich iluzji, jakimi człowiek stara się upiększać swą nędzę - Brutus porzuca wiarę w cnotę i ojczyznę, Safona nadzieje pokładane w miłości. W A Silvia (1828, Do Sylwii) i Le Ricordan-że (1829, Wspomnienia) poeta wypowiada nie tylko własną udrękę, ale i dramat całej ludzkości, zdążającej ku śmierci. Cisza po burzy (La ąuiete dopo la tempesta, 1829) i Sobota na wsi (II sabato del yillaggio, 1829), od wrażeń dnia powszedniego, oddanych z żywą bezpośredniością, przechodzą do zadumy nad przemijającą chwilą, ukojenia, niknącą w mrokach ludzkiej doli. .Śpiew koczującego w Azji pasterza (Canto not-turno di un pastore errante dęli' Asia, 1829) wyraża uczucia pasterza, który zazdrości trzodzie betrosko spoczywające} w cieniu, podczas gdy on ma tylko jedną pewność: "Dla mnie-złem jest życie", i na próżno pyta, "czy dzień urodzenia musi być dniem żałoby". La ginestra (Żarnowiec), opubl. pośm., łączy cierpienia poety z cierpieniami wszystkich ludzi, stanowi wezwanie do wspólnej budowy nowego, bardziej "ludzkiego" świata. L. pozostaje w swey twórczości wiernym wychowankiem filozofii materialistycznei Oświecenia; w notatniku swym powtarza wielokrotnie, że również myśl ludzka jest wytworem materii, podległym zagładzie, jak wszystkie jej wytwory. Życie ludzkie jest pasmem niedoli, a jednak przeżyte intensywnie, bez poddawania go. ciągłemu roztrząsaniu rozumowemu, dać może chwile pogodnej nieświadomości, a odczucie wspólnego wszystkim losu Ł wzajemna solidarność łagodzi ostrość ciosów ślepego przeznaczenia. Jeśli podstawami mate-rialistycznego poglądu na świat,. jak też wchłonięciem rozległej kultury antyku związany był L. blisko z XVIII w., równocześnie uczuciowością swą i polemicznym, butowniczym nawet przeciwstawianiem się losowi ludzkiemu należy poeta do. pokolenia romantyków: Byrona,. Mickiewicza, A. de Vigny czy P. B. Shelleya - od Werthera i Renego poczynając - by na koniec przejść w ton łagodnej,. pozbawionej patosu rezygnacji. Miłość była dla L., podobnie jak dla romantyków, źródłem bolesnych zawodów i tęsknot idealnych; poeta dał temu wy- LEVI 114 raz w kilku wierszach. Ten sam romantyczny pesymizm występuje w krótkich utworach prozaicznych L. (przeważnie filozoficzne dialogi), zebranych pt. Dziełka moralne (Ope-rette morali), a pisanych w l. 1824-1832. Powstały one w •okresie, gdy L. zamilkł chwilowo jako poeta. Wypowiedział się w pełni po latach kilku, rozwinąwszy już w tej prozaicznej formie narzucające mu się problemy. Wychodząc z podniet literackich (antycznych ł nowożytnych, jak Lukian i Wol-ter), również postaciom historycznym (->- Tasso, Kolumb czy Kopernik) nadał L. wymiary i wymowę symbolu. Dialogo idella Natura e di un Islandese (Rozmowa Natury z Islandczy-kiem), Dialogo di un fisico e di un metafisico (Rozmowa przyrodnika z filozofem) czy Dialogo di Plotino e di Porfirio (Rozmowa Plotyna z Porfiriu-szem) są poetycką inscenizacją ustalonych już poglądów filozoficznych pisarza, który, jeśli nawet nie usuwa wątpliwości argumentacją, podbija mistrzostwem stylu, muzyką słowa, rytmicznym układem zdań. Pominąć można dość liczne utwory pomniejsze L., jak pierwociny poetyckie, rozprawy świadczące o zadziwiającej eryducji młodzieńca, a także wczesne próby dramatyczne. Sam L. dokonał wyboru swych 111 Pen-sieri (Myśli). Natomiast bieg przeżyć duchowych poety pozwala śledzić przede wszystkim obszerny Zibaldone (Notatnik), w którym spisywał na bieżąco swe uwagi w l. 1817-1832, ogłoszony dopiero w 1898. Zawiera on nie tylko rozważania filozoficzne, spostrzeżenia psychologiczne, krytyczne uwagi na temat literatury i dyskusji dotyczących języka, ale również -zarysy utworów poetyckich i prozaicznych L. Większość tych zapisków pochodzi z l. 1821- -1823, okresu szczególnie bogatego w rozwoju duchowym poety. Listy z l. 1814-1837 są nie tylko komentarzem do wielu utworów L., ale wzruszają^ cymi często zwierzeniami osobistymi. Na język polski utwory L. tłumaczyli m. in. J. Dick-steinówna, E. Porębowicz, T. Zawadyński. M.B. LEVI Carlo, ur. 1902, pisarz i malarz. Porzucił dla sztuki zawód lekarza. Jako ceniony malarz, L. szedł śladami francuskiego impresjonizmu. Za działalność antyfaszystowską był L. kilkakrotnie więziony, a wreszcie skazany na przymusowy pobyt w Lukanii. Jako emigrant polityczny przebywał także przez pewien czas we Francji. Brał udział w ruchu oporu, a po wojnie współpracował z czasopismami we Florencji i Rzymie. Uznanie krytyki, poczytność, nagrodę literacką przyniosła L. książka Chrystus zatrzymał się w Bboli (Cristo si e fermato a Eboli, 1945). Jest to opowiadanie o latach karnego odosobnienia politycznego autora w Lukanii, o przeżyciach L.-zesłańca ukazanych na tle prowincji, której ludność pozostaje prawie na marginesie przemian historycznych. Problemowi sprzeczności interesów klasowych, idei wyzwolenia społecznego i zagadnieniom kryzysu cywilizacji poświęcone są szkice Paura delia liberia (1946, Lęk przed wolnością). L'orologio (1950, Zegar) wyraża rozczarowanie człowieka, który po upadku faszyzmu oczekiwał odrodzenia życia narodowego w swoim kraju. Słowa są jak kamienie (Le parole sono pietre, 1955) to rodzaj reportażu z podróży po Sycylii. Autor dzieli się tutaj spostrze- 115 LOBENZO MAGNIFICO żeniami na temat aktualnych problemów polityczno-społecz-nych wyspy, zachwyca czytelnika plastycznością opisów krajobrazu i scen folklorystycznych. L. wykazuje w swoich utworach głębokie zrozumienie problematyki chłopskiej, a równocześnie jako artysta poddaje się urokowi legend i poezji ludowej. , Z.M. LOPEZ Sabatino (pseud. Tarta-glia), 1867-1951, komediopisarz i krytyk teatralny. Ur. w Li-vorno, w rodzinie nauczycieli, ukończył studia humanistyczne na uniwersytecie w Pizie i pracował początkowo w Mediolanie jako nauczyciel. W l. 1897- -1911 był redaktorem i krytykiem teatralnym pisma "Secolo XIX" i tam opublikował w odcinkach swą pierwszą powieść, osnutą na tle życia wędrownych komediantów, Gli ultini zingari (1901, Ostatni Cyganie). W l. 1921-1925 był dyrektorem Teatro del Popolo oraz współpracownikiem pisma "Illustra-zione Italiana". Jednocześnie pisał utwory sceniczne, komedie, dramaty, jednoaktówki (ogółem 50). Wiele z nich, przed ukazaniem się w wydaniu książkowym, zostało opublikowanych na łamach pism. Na ukształtowanie osobowości twórczej L. wpłynęli tacy pisarze, jak -»• Verga, -> Giacosa oraz francuscy dramaturdzy A. Dumas syn i H. Becque. Komedie L. Jl se-greto (1905, Sekret), La donna d'altri (1907, Kobieta innych), Jl terzo manto (1914, Trzeci mąż) i in., w których L. zajmuje się głównie problematyką pożycia małżeńskiego, to satyra na obyczajowość i krytyka moralności mieszczańskiej. W 1909 trzy zespoły aktorskie grały jednocześnie komedię L. La buona figliola (Dobra córka), uznaną ogólnie za najlepszy utwór sceniczny pisarza. L. był utalentowanym analitykiem ludzkich charakterów; jego postacie cechuje wyrazistość konturów i zwartość psychologiczna. Skąpa i samolubna Isabella Castelleoni z La nostra pelle (1912, Nasza skóra), Parodi, sknera i zrzęda, a jednocześnie dobroduszny i szlachetny kupiec genueński z Porodź & C. (1925, Parodi i Spółka), ciocia Lu z komedii La zza Lu (1925, Ciocia Lu) - stały się postaciami popularnymi w całych Włoszech. L. przenosi na scenę świat małomieszczański: jego obyczaje, konflikty, charakterystyczne dla tego środowiska typy, czyniąc to w sposób pobłażliwy i z sympatią, zaprawioną niekiedy goryczą. Teatr L., daleki od wielkiej problematyki, odbija dobroduszność, pogodę ducha i prawość cechujące autora. Dialog, prosty i żywy, nagina się zręcznie zarówno do sytuacji komicznych, jak do scen patetycznych i dramatycznych. W 1938 prześladowania rasistowskie zamknęły L. dostęp do teatru, wreszcie zmusiły go do ucieczki. Wrócił ze Szwajcarii w 1945. W 1948 została wystawiona ostatnia jego komedia, Giovannino, przeróbka jednoaktówki z 1925 o tym samym tytule, nie odnosząc sukcesu: w klimacie powojennym mieszczańska komedia L. wydaje się teatrem przestarzałym i niezgodnym z duchem czasu. Na krótko przed śmiercią opublikował S'żo rinascessi (1949, Gdybym się na nowo urodził), książkę "wspomnień i portretów", odzwierciedlającą życie kulturalne Włoch na przestrzeni pół wieku. H.M- LORENZO MAGNIFICO -»-ME-DICI MACHIAVELLI 116 M MACHIAVELLI Niccolo, 3 V 1469 Florencja - 20 VI 1527 Florencja, pisarz polityczny, historyk, komediopisarz, poeta. Pochodził ze starej, niezamożnej rodziny szlacheckiej. Otrzymał wykształcenie humanistyczne. W 1498 wstąpił w służbę Republiki Florenckiej jako sekretarz tzw. drugiej kancelarii, zawiadującej sprawami wojennymi i polityką wewnętrzną. Początkowo zajmował się M. wyłącznie korespondencją urzędową, niebawem jednak przełożeni zaczęli wysyłać go za granicę w pół-oficjalnym charakterze obserwatora politycznego. W 1.1500- -1511 wyjeżdżał m. in. do Francji, przebywał w papieskiej Ro-manii u boku osławionego Cezara Borgii; śledził w Rzymie przebieg konklawe; towarzyszył papieżowi Juliuszowi II w wyprawie wojennej; przebywał w Tyrolu na dworze cesarza Maksymiliana. Owocem tych podróży były liczne sprawozdania przesłane florenckim zwierzchnikom; ponadto wiąże się z nimi bezpośrednio szereg krótkich pism politycznych M. Wyróżniają się tu przede wszystkim Descrizione del modo tenuto dal Duca Yalentino nell' ammaz- -zare Yitellozzo Vitelli, Olive-rotto da Fermo, ii signor Pa- •golo e U duca di Gravina Orsini (nap. 1503, wyd. 1532, Opisanie sposobu, w jaki książę Valenti-no [Cezar Borgia] uśmiercił Vitellozza Vitelli, Oliverotta da Fermo, pana Pagola i księcia •Grayina Orsini), zwięzła i wnikliwa relacja o mistrzowskim fortelu, dzięki któremu Borgia za jednym zamachem zgładził czterech wrogich sobie kondotierów; Rapporto delie cose delto Magna (nap. 1508, wyd. 1532, Raport o sprawach niemieckich); oraz Ritratto delie cose di Francia (nap. 1510, wyd. 1532, Opis spraw francuskich). Powierzono M. (1506) także zorganizowanie sił zbrojnych republiki, pragnącej zrezygnować z usług najemników. Wysiłki M. w tej dziedzinie nie przyniosły jednak większych rezultatów. W 1512, utworzona z mozołem narodowa milicja toskań-ska, pierzchła na sam widok Hiszpanów, przybywających dla oddania władzy nad Florencją w ręce Medyceuszy. Upadek republiki oznaczał wieloletnią przerwę w karierze politycznej M.; został pozbawiony piastowanego urzędu, wtrącony do więzienia i torturowany pod zarzutem udziału w spisku przeciwko Medyceuszom. Odzyskał wprawdzie niebawem wolność, lecz stracił wszelką nadzieję na rychły powrót do życia publicznego. W 1513 zamieszkał M. wraz z rodziną pod Florencją w swej niewielkiej posiadłości, zw. Albergaccio. Tam powstały prawie wszystkie najważniejsze jego utwory: Książę (nap. 1513, wyd. 1532, II Principe, właśc. tytuł łac. De principatibus - O księstwach); Discorsi sopra la Prima Deca di Tito Limo (pis 1513-1520, wyd. 1532, Rozważania nad pierwszym dziesięcio-księgiem [Historii rzymskiej} Liwiusza); Dęli' Arte delia guerra (nap. 1513-1520, wyd. 1521, O sztuce wojennej); Mandragora (La Mandragola, 1524; wyst. 1526). Ok. 1520 udało się M. wreszcie pozyskać sobie Medyceuszy. Zlecono mu wtedy napisanie historii Florencji, za hojnym wynagrodzeniem stu dukatów rocznie. .Uczyniło to jednak 117 MACHIAVELLI M. podejrzanym w oczach przy-jaciół-republikanów. Powstało w ten sposób ostatnie wielkie dzieło M., Istorie Fiorentine (nap. 1520-1525, wyd. 1532, Dzieje Florencji), poprzedzone swego rodzaju powieścią historyczną o słynnym średniowiecznym kondotierze Vita di Castruccio Castracani da Lucca (nap. 1520, wyd. 1532, Żywot Castruccia Castracani z Lukki). Medyceusze powierzali też M. półoficjalne misje, bardzo błahe w porównaniu z tymi, których nie szczędziła mu republika. Zacieśniły się wtedy więzy przyjaźni między M. a -- Guic-ciardinim. W l. 1525-1526, w obliczu niebezpieczeństwa grożącego medycejskiej Florencji ze strony cesarza Karola V, M. podjął nowe próby zorganizowania narodowej armii. Zdobycie i splądrowanie Rzymu przez wojska cesarskie w 1527 spowodowało powtórny upadek Medyceuszy. We Florencji odradzała się republika, ale dla M., skompromitowanego współpracą z obalonymi władcami, nie było już miejsca w jej instytucjach. W miesiąc po przywróceniu republiki M. zmarł pozostawiając rodzinę "w ostatniej nędzy". Autor Księcia uważany jest powszechnie za twórcę nowej nauki politycznej, który odważył się przeprowadzić wyraźny rozdział między polityką a moralnością. Utopijnym, moralizatorsko-teologicz-nym doktrynom politycznym średniowiecza przeciwstawił M. twardą rzeczywistość Włoch rozbitych na państewka, zwalczające się między sobą, najeżdżane i grabione przez obce wojska. Z tego stanu rzeczy, podobnie jak -i ze świetnie mu znanej historii starożytnych mocarstw wyciągnął M. wybitnie utylitarne wnioski. Główną jego troską stało się znalezienie konkretnych rozwiązań dla konkretnych problemów, stworzenie silnego organizmu państwowego, który byłby zdolny skupić wokół siebie pomniejsze państewka i zjednoczyć je w niezależną monarchię. Państwo to miało powstać dzięki zręczności i energii wybitnej jednostki, która potrafiłaby zmusić do posłuchu opornych. Władca ten, czyli ów słynny Makiawelowski książę, ma prawo dla dobra państwa, a więc dla dobra ogółu, posługiwać się wszelkimi środkami: być zarazem lisem i lwem, człowiekiem bezwzględnym, okrutnym, przewrotnym, wiarołomnym, i to zarówno w stosunku do jednostek, jak państw (nie na darmo ulubionym bohaterem M. był nieubłagany Cezar Borgia). Musi to być genialna jednostka, człowiek odważny, panujący nad sobą, nieustępliwy, obdarzony ową Makiawelowską virtu - inteligencją i twórczą energią, zdolnością szybkiej i trafnej oceny sytuacji oraz równie zdecydowanego; konsekwentnego działania. Książę liczy 26 rozdz., nap. zwęźle i z żelazną logiką. M. porusza w nim następujące problemy: proces powstawania państw; ich zdolność do walki z wrogiem zewnętrznym; sprawę państwa Kościelnego; problemy polityki wewnętrznej, które dla M. sprowadzają się w gruncie rzeczy do organizacji sił zbrojnych (potępienie oddziałów najemnych, konieczność posiadania własnego wojska). Kluczowe rozdz. XV-XXIII poświęcone są osobie władcy i radom dotyczącym rządzenia; autor nawiązuje też otwarcie do stosunków włoskich i wzywa do odnowy politycznej gnębionej przez najeźdźców Italii. Książę odegrał ogromną rolę w kształtowaniu się myśli politycznej MACHIAVELLI 118 w Europie, przede wszystkim jako traktat postulujący niezależność polityki od moralności, wprowadzający za Tacytem pojęcie racji stanu, a także jako źródło, z którego czerpali teoretycy absolutyzmu. Rozważania nad pierwszym dziesięcioksię-giem ["Historii Rzymu"] Li-wiusza to rodzaj nawiązującego do epoki współczesnej M. komentarza politycznego do Historii Rzymu Liwiusza. Snując swe rozważania nad dziejami republikańskiego Rzymu stara się M. i tu wskazać na konkretne środki mające prowadzić do odnowy kraju. Także i w Rozważaniach nacisk położony jest na virtu, ale już nie na virtu genialnej jednostki, lecz na virtu ludu, z której wypływają prawa i instytucje republikańskie. Silnie podkreślona jest tu rola wychowania obywatelskiego i religii, pojętej jako środek prowadzący do wzmocnienia państwa (łączy się z tym bezlitosna krytyka Kościoła katolickiego, który zmierza wg M. w kierunku wręcz przeciwnym). M., który w Księciu jest zwolennikiem absolutyzmu, w Rozważaniach występuje jako republikanin, zwolennik władzy ludu. Jest to jednak sprzeczność tylko pozorna; chodzi mu bowiem zawsze o dobro ponadklasowo pojętego państwa, którego obraz w Księ-ciu dostosowuje do otaczającej go rzeczywistości (epoka powstawania wielkich monarchii absolutnych), a w Rozważaniach maluje takim, jakim chciałby go widzieć. Rozważania (3 ks.), będące swobodną interpretacją Liwiusza, dowodzą, jak sprawy państwa w świadomości Rzymian górowały nad wszelkimi innymi, i stawiają ten przykład przed oczy współczesnym Włochom, politycznie bezsilnym. Traktat O sztuce wojennej, mimo technicznego charakteru, stanowi kontynuację Księcia i Rozważań, bowiem dla M. problematyka wojskowa łączy się ściśle z polityczną. Jednak z książki przebija pełne goryczy rozczarowanie: będąc nadal głęboko przekonany o słuszności swych teorii, M. coraz bardziej wątpił w możliwość praktycznej ich realizacji. Najdłuższą pracą M. są Dzieje Florencji złożone z 9 ks. i obejmujące historię Florencji od jej założenia po czasy autora. Wartość dzieła polega nie na relacjonowaniu faktów: M. stara się ustalić pewne prawidłowości ogólnego rozwoju politycznego organizmów państwowych, dowodząc istnienia związków przyczynowo-skutko-wych między wydarzeniami bardzo nieraz odległymi w czasie. Osobne miejsce w twórczości M. zajmuje Mandragora (5 aktów prozą), jedna z-najlepszych komedii włoskiego Odrodzenia. Zakochany w cnotliwej Lukrecji Kalimach przy pomocy pieczeniarza Liguria i cynicznego mnicha Tymoteusza wyprowadza zręcznie w pole męża swej ukochanej i zapewnia sobie jej względy. Ten farsowy i dość konwencjonalny temat nabiera w interpretacji M. zupełnie specyficznej wymowy. Znajduje w nim wyraz właściwy M. pesymizm wobec natury ludzkiej: postaci Mandragory - otaczające wydaną w ich ręce Lukrecję - to obłudnicy, pasożyty, nicponie lub po prostu głupcy; kierują nimi niskie, niegodne pobudki. Jedyna nowela M. należy do tak popularnej, wówczas literatury satyrycznej, wymierzonej często przeciw kobiecie -i małżeństwu. Nowela o Belfagorze arcydia-ble (Novella di Belfagor arci-diawolo, 1549) to pełne humoru i zjadliwej 'ironii opowiadanie 119 MALAPABTE o diable, który wysłany na ziemię przez władców piekła, aby przekonał się na własnej skórze, jak daleko sięga przewrotność niewiast, nie wytrzymuje próby i "czmycha" do piekła. Bez echa przeszły liczne utwory poetyckie M. jak Asmod'oro (Złoty osioł), J Capitoli (Wiersze satyryczne), Canti carnasc-ialeschi (Pieśni karnawałowe) i in. Na uwagę zasługuje natomiast obszerna korespondencja prywatna M., z której wiele dowiedzieć się można o jego życiu osobistym, a także o wydarzeniach politycznych w Europie pierwszych dziesięcioleci XVI w. Na język polski dzieła M. tłumaczyli: E. Boye, C. Nan-ke, W. Rzymowski, A. Sozański. K.Z. MAŁAPARTE Curzio (właśc. Erich Suckert), 1898-1957, prozaik. Ur. i wychowany we Włoszech, w 1921 oficjalnie zmienił niemieckie nazwisko ojca. Podczas I wojny światowej wsławił się jako ochotnik. Po 1918 rozpoczął ożywioną działalność jako dziennikarz i polityk. Był w Polsce z włoską misją wojskową w l. 1919-1920. Jako młody człowiek stanął M. na czele walczącego w obronie włoskiej tradycji narodowej ruchu literackiego zw. Stra-paese, zwalczającego Novecen-tyzm (-> Bontempelli). Z entuzjazmem powitał nadejście faszyzmu, ale po szeregu wykroczeń przeciwko dyscyplinie partyjnej i śmiałych wystąpieniach publicystycznych (np. Techniąue du coup d'Etat - Technika zamachu stanu, wyd. w 1931 po francusku w Paryżu) porzucił partię faszystowską. Wiele podróżował, był korespondentem politycznym w Londynie. Za działalność antyfaszystowską został M. zesłany w 1933 na Wyspy Liparyjskie. Owocem tych 5 lat odosobnienia są tomy opowiadań: Fughe in prigione (1936, Ucieczki w więzieniu) i Sangue (1937, Krew). W czasie II wojny światowej M. był korespondentem przy armii niemieckiej w Finlandii, Niemczech, Rumunii, Jugosławii, ZSRR, okupowanej Polsce. Po upadku Mussolinie-go walczył w szeregach partyzantów, a potem przy boku wojsk alianckich. Błyskotliwa inteligencja, niezwykła elastyczność przekonań i sądów, umiejętność chwytania życia "na gorąco", obrazowość stylu, pogoń za sensacją, paradoksem, swoisty cynizm i hedonizm intelektualny - oto cechy charakteryzujące M. jako człowieka i pisarza. Największy rozgłos zdobył M. książką Kaputt (Kaputt, 1944), która rozeszła się w przekładach po całym świecie. Jest to zbiór reporta-rzy, które M. napisał jako korespondent wojenny, a które stały się wstrząsającym oskarżeniem faszystowskich Niemiec. Również tom La pelle (1949, Skóra) ilustruje grozę wojny, dając jej syntetyczną, jaskrawo realistyczną wizję. W Italia barbara (1925, Barbarzyńskie Włochy) bronił M. tych aspektów życia swego kraju, który krytykują cudzoziemcy (np. rozstrzyganie pewnych konfliktów przy pomocy sztyletu, graniczącej z zabobonem gry na loterii itp.). I naledetti Toscani (1956, Przeklęci Toskańczycy) to pełne werwy, ironii i swoistego uroku studium psychologii Tos-kańczyków. M. pisał również poezje, jest autorem filmowym i teatralnym (np. sztuki Du cote de chez Proust, 1951 - W stronę Prousta lub Anche le donnę hanno perso la guerra, 1954 - Kobiety również przegrały wojnę). Pośmiertnie ukazały się Opowiadania (Racconti). Owo- MAMELI 120 cem podróży M. w 1956 do ZSRR i Chin był reporterski dziennik Jo m Russia e in dna (opubl. pośm. 1958, Moja podróż po Rosji i Chinach), w którym uwidocznił się pozytywny stosunek autora do narodów walczących o zbudowanie socjalistycznej społeczności. Z.M. MAMELI Goffredo, 1827-1849, poeta. Studiował prawo. Od wczesnej młodości pisał wiersze o inspiracji romantycznej. Obok nielicznych wierszy miłosnych zostawił poezje patriotyczne, głównie z l. 1846-1848, kiedy bez reszty oddał się walce o wolność ojczyzny. W tym czasie powstały jego pieśni zabarwione mesjanizmem: A Koma (Do Rzymu), Dante e 1'Italia (Dante i Italia), Aż fratelli Ban-diera (Braciom Bandiera). Zamieszczał także w dzienniku "II Diario del Popolo" artykuły wzywające rodaków do walki. Poznał wtedy -» Mazziniego, który wywarł wielki wpływ na jego poglądy polityczne i twórczość. W 1847 napisał wiersz Włosi, bracia moi, Italia zbudzona (Fratelli d'Italia, 1'Italia s'e desta). Ta pieśń, zw. Hymnem M., do której melodię ułożył M. Novaro, stała się włoskim hymnem narodowym. Walcząc w 1849 pod Garibaldim w obronie republiki rzymskiej przeciwko wojskom francuskim, został ciężko ranny i zmarł wkrótce. Należy M. do najpopularniejszych poetów włoskiego Risorgimenta (-> Abba). W.P. MANZINI Gianna, ur. 1896, powieściopisarka. Od debiutu Tempo innamorato (1928, Czas zakochany) aż do lat 60-tych realizuje jednolitą koncepcję dzieła literackiego, w którym odzwierciedla rzeczywistość poprzez opis drobiazgowych impresji, skojarzeń i wspomnień łączących teraźniejszość z przeszłością. W efekcie powstają z jednej strony obrazy psychologiczne, przenikliwe, subtelne, nawet wyszukane i oryginalne, a z drugiej - narracja, która nie jest w stanie stworzyć prawdziwych postaci tchnących życiem ani realiów, wśród których te postaci się poruszają. Koncepcję dzieła M. można więc uważać za rodzaj ucieczki od rzeczywistości, zamknięcie się w świecie subiektywnym, który dzięki wyjątkowo subtelnej interpretacji staje się nieomal niedostępny, niezrozumiały dla innych. W twórczości M. widoczne są więc wyraźne nawiązania do prozy artystyczne j,. do koncepcji estetycznych, według których, codzienność jest zaprzeczeniem sztuki, a piękno można stworzyć tylko z "surowca pięknego". Do najważniejszych utworów M. należą: Incontro col falco (1929, Spotkanie z sokołem) i La sparmera (1956, Krogulec). J.H. MANZONI Alessandro, 7 III 1785 Mediolan - 22 V 1873 Mediolan, poeta i pisarz. Pochodził z rodziny szlacheckiej, wychowywał się w kolegiach klasztornych. Na ukształtowanie osobowości. twórczej tego wielkiego przedstawiciela romantyzmu włoskiego złożyły się zarówno najlepsze tradycje epoki Oświecenia, jak niewzruszone zasady etyczno-religijne. W utworach młodzieńczych: odach, sonetach,. idyllach o charakterze klasycy-zującym (-> Monti, -> Parini), które M. pominął zresztą w zbiorowym wydaniu swoich dzieł, entuzjastycznie witał rewolucję francuską, głosił hasła wolnościowe i egalitarne, potępiając despotyzm i zacofanie. Charakterystyczny dla tego o-kresu twórczości M. jest niewielki poemat o jakobińskich. 121 MANZONI akcentach II trionfo delia li-bertd (Triumf wolności). L. 1805 -1810, spędzone w Paryżu, wywarły niepośledni wpływ na kształtowanie światopoglądu młodego M. dzięki kontaktom z "ideologami", jak P. Cabanis, A. Destutt de Trący, przedstawicielami postępowej myśli francuskiej. Równocześnie przyjacielskie stosunki, łączące M. ze znakomitym filologiem C. Faurielem, skierowały zainteresowania poety ku romantyzmowi europejskiemu. Poznał też pisarzy francuskich od klasy-cyzmu do Voltaire'a, a pośród nich wielkich moralistów, jak B. Pascal, co wpłynęło wydatnie na uformowanie się myśli ł sztuki M. W długim, chociaż mało urozmaiconym życiu M. rok 1810 jest datą przełomową. Oznacza przejście drogą powolnej ewolucji i wewnętrznego dojrzewania - od deizmu wol-teriańskiego do ortodoksyjnego katolicyzmu. Nawrócenie to, do którego przyczyniła się prawdopodobnie żona pisarza E. Blon-del, pochodząca z kalwińskiej rodziny genewskich bankierów, zaważyło na życiu i twórczości M., kształtując jego postawę moralną w duchu liberalizmu katolickiego. Ilustracją tej właśnie postawy są powstałe między 1812 a 1822 Inni sacri (Hymny nabożne) otwierające niezbyt długi, ale intensywny okres pracy pisarskiej M. Poematy te, związane ze świętami Kościoła katolickiego jak np. La Pente-coste (1822, Zesłanie Ducha św.), stanowią pochwałę wzniosłych ideałów chrystianizmu: miłości, braterstwa, solidarności społecznej. Podobną tematykę porusza M. w Osservazioni sulla morale cattolica (1819, Uwagi na temat moralności katolickiej). Jest to pierwszy większy utwór M. prozą, przygotowujący zarówno pod względem ideologicznym jak artystycznym największe jego dzieło. Narzeczonych (I promessi sposi). Mimo że słabe zdrowie i niechęć do uczestniczenia w liczniejszych zebraniach publicznych skłaniały M. raczej ku życiu kontemplacyjnemu i rodzinnemu, aktualne problemy narodowe interesowały go i znajdowały żywy oddźwięk w jego twórczości. Był przeciwnikiem zarówno rządów absolutystycz-nych, jak władzy świeckiej papieża. Oda Marżo 1821 (Marzec 1821, opubl. 1848) wyraża patriotyczne postulaty i nadzieje Risorgimenta (-> Abba); inna, powstała pod bezpośrednim wrażeniem śmierci Napoleona, Piąty maja (II cinąue maggio, 1821), jest jakby poetyckim podsumowaniem czynów Bonapar-tego i jego tytułów do sławy. Mimo zakazu austriackiej cenzury utwór ten stał się niebawem bardzo popularny i był tłumaczony przez Goethego na niemiecki. Najwybitniejszym dziełem poetyckim M. są dramaty wierszem - bogate w liryczne akcenty, chóry, monologi - oparte na źródłowych studiach historycznych. Pierwszy z nich, Conte di Carmagno-la (1820, Hrabia Carmagnola), to epizod z dziejów Wenecji XV w. Bohaterem tego utworu jest szlachetny kondotier, pozostający na usługach rządu weneckiego, który pada ofiarą intryg i podejrzeń o zdradę. Doskonalszy pod względem artystycznym, drugi dramat M., Adelchi, 1822, osnuty również na tle historycznym, wiąże się z podbojem królestwa Longo-bardów przez cesarza Karola Wielkiego i stanowi niedwuznaczną aluzję do czasów współczesnych i Napoleona. Bohater tytułowy, Adelchi, syn króla longobardzkiego Dezyderiusza, jest uosobieniem chrześcijań- MABINETTI 122 skiego humanitaryzmu. Jako teoretyk romantyzmu (przedmowy, listy, rozprawki) M. stawia postulat zbliżenia literatury do najszerszych warstw narodu, pozytywnie ocenia odrodzenie ducha religijnego i narodowy charakter nowego kierunku, na pierwszy plan wysuwając hasło ścisłego powiązania dzieła sztuki z życiem, wiernego odtwarzania rzeczywistości, ograniczenia fikcji literackiej. Dzieło sztuki powinno również, wg M., służyć celom umoral-niającym i wychowawczym. Szczytowym osiągnięciem literackim M., a zarazem arcydziełem włoskiej powieści historycznej jest powieść Narzeczem, pozostająca w orbicie wpływów W. Scotta i jego szkoły. Nap. w l. 1821-1823, powieść dotarła do rąk czytelników dopiero w 1827, gdyż autor przed oddaniem rękopisu do druku przeprowadził szereg zasadniczych zmian: zmienił tytuł, nazwiska bohaterów, a przede wszystkim usunął zbędne dla rozwoju akcji dygresje, zaś rysunkowi postaci nadał kształt doskonalszy pod względem artystycznym. Powieść zyskała olbrzymią popularność, o czym świadczy 75 wydań do 1840. Autor podjął jednak nowy wysiłek polegający na oczyszczeniu tekstu z lombardzkich nalotów dialek-talnych i galicyzmów, na "wypłukaniu" go, jak się wyrażał, w wodach Arno. Ostateczna redakcja Narzeczonych ukazała się w 1842. M. przedstawia dramatyczne losy miłości dwojga młodych wieśniaków, Lucii i Renza, którym w zawarciu małżeństwa przeszkadza samowola feudalnego pana. Dzieje dwojga narzeczonych, wokół których skupił autor całą galerię świetnie naszkicowanych postaci - z niezapomnianym don Abbondiem, Bezimiennym, don Federigiem, bratem Kristo-forem czy zakonnicą z Monzy - zakończone szczęśliwie, rozgrywają się w Lombardii w okresie panowania hiszpańskiego we Włoszech w pierwszej połowie XVII w. Autor daje w Narzeczonych wierny i wszechstronny obraz ówczesnych obyczajów, warunków społecznych i ekonomicznych, silnie podkreśla koloryt historyczny powieści, w imię realistycznych założeń opisując szeroko klęski żywiołowe, jak głód, wojnę, zarazę, które nękały w XVII w. Lombardię. Narzeczem, których jądro stanowi problematyka moralna, są równocześnie pierwszą powieścią włoską w pełnym tego słowa znaczeniu. Podczas 20-letniej pracy nad kształtem artystycznym powieści M. starał się wypracować język ogólnonarodowy, prosty, naturalny, wolny zarówno od terminów zbyt literackich, jak form dia-lektalnych czy archaizmów. Zacierając wiekowe różnice między językiem literackim a mówionym, stworzył M. wzór nowożytnej prozy narracyjnej we Włoszech. Na język polski Narzeczonych tłumaczyły M. z Sie-miradzkich Obrąpalska i B. Sie-roszewska. Z.M. MARINETTI Filippo Tommaso, 22X111876 Aleksandria (Egipt) - 2 X 1944 Bellagio (prow. Co-mo), powieściopisarz, poeta, dramaturg i eseista. Szkołę średnią ukończył we Francji, następnie studiował na uniwersytetach w Padwie i Genui. Zamieszkał w Mediolanie, ale utrzymywał ścisłą więź ze środowiskiem literackim Paryża i dużą część swych utworów pisał po francusku. Do pierwszych utworów, w których widoczne są jeszcze ślady symbolizmu, ale już zaczyna się kształtować koncepcja nowego kie- 123 MARINETTI runku literackiego zw. futuryz-mem, należą: poemat La con-quete des etoiles (1902, Podbój gwiazd), liryki Destruction (1902, Zniszczenie), tragedia komicz-no-satyryczna Le roi Bombance (1905, Król Bombance). W 1905 M. założył w Mediolanie czasopismo "Poesia", wokół którego zgrupowali się przyszli poeci--futuryścł. W lutym 1909 wydał słynny manifest Le futurisme, ogłoszony w paryskim "Le Fi-garo", a w 1912 Manifeste tech-niąue de la litterature futuriste (Manifest techniczny literatury futurystycznej), program literacki nowego prądu w sztuce. Nowe koncepcje M. znalazły odbicie w utworze Mafarka ii futurista (1910, Mafarka futurysta) i w powieści wierszem Le monoplane du papę (1912, Samolot papieża). Podstawą programu M. było żądanie zerwania z przeszłością, z tradycyjnymi normami życia społecznego, z uświęconymi kanonami sztuki i przystosowanie twórczości artystycznej do życia współczesnego. W swojej walce z dziedzictwem przeszłości (tzw. passatismo) domagał się nawet M. zniszczenia muzeów, zabytków i wszelkich reliktów dawnej sztuki, głosił pochwałę cywilizacji urbani-styczno-technicznej, siły, dynamiki współczesnego życia. Z a-probatą, a nawet entuzjazmem powitał I wojnę światową (zgłosił się ochotniczo do wojska), uważając ją za doskonały środek "oczyszczający" z przeszłości. Urzeczony rozwojem techniki, która w przeciągu jednego pokolenia potrafiła dokonać tak wielkich przemian, w centrum zainteresowania sztuki postawił M. człowieka w dynamicznej i zgiełkliwej zbiorowości, ulegającego nastrojom tłumu, nie wyróżniającego się z tej zbiorowości. Interesowała go maszyna, fizyczne życie materii. W dziedzinie filozoficznej M. odrzucał racjonalizm, a opierał się na intuicjonizmłe H. Berg-sona i krytykując możliwości poznawcze intelektu i języka twierdził, że tylko przeczuciem można odgadnąć przyszłość. Odżegnując się również w literaturze od wszelkiej tradycji, walczył M. szczególnie z poetyką -r Carducciego i -- D'An-nunzia. Wysuwał konieczność tworzenia poezji obliczonej na zimno, za wszelką cenę oryginalnej, łamiącej dotychczasowe nawyki, przyjęte konwencje, wywołującej protest czytelnika. Aprobował dziwactwa, konstrukcje nonsensowe. Jego próby szły nawet w kierunku stworzenia poezji sprzeciwiającej się podstawowym zasadom porozumienia językowego. Proponował nowe formy językowe. neologizmy, słowa wyzwolone ze związków semantycznych; odrzucał regularną składnię, zalecał tworzenie utworów wierszowanych w oparciu o rzeczowniki i czasowniki w bezokoliczniku, z pogardą odnosząc się do przymiotników. Zasady te nazywał teorią "słów na wolności" (parole in libertd). Uważał za konieczne tworzenie zespołów onomatopeicznych, które zdolne byłyby wyrazić złożone szmery czy stukot maszyn, ruchy motorów, zgrzyty kół. Innym postulatem M. był tzw. symultaneizm: sztuka miała odzwierciedlać równoczes-ność i wzajemne przenikanie się zjawisk, gdyż rzeczywistość składa się ze współrzędnie istniejących elementów. Aby stworzyć pozory symultaneizmu, strumień słowny powinien' być bardzo szybki, poeta może zatem posługiwać się skrótami telegraficznymi, fonetycznym zapisem itp. W ten sposób powstała poezja hermetyczna, któ- MARINO 124 ra zatraciła swoją funkcję społeczną. Był to więc ekstremizm, który szybko przeminął. Wybitniejsi pisarze, jak -> Palazzes-chi, -»- Papini, którzy na krótko związali się z M. i jego "szkołą futurystyczną", zgrupowaną później wokół czasopisma "Lacerba", niebawem się wycofali. Jednak wpływy futuryzmu utrzymały się długo w literaturze i sztuce awangardowej wielu krajów. Sam M. nie zaprzestał działalności i mimo pogardliwego stosunku do wszelkich instytucji, związał się oficjalnie z faszyzmem i nawet doprowadził do tego, że futu-ryzm był jedną z poetyk oficjalnie popieranych przez partię faszystowską. Ciągle ogłaszał nowe manifesty, na które coraz mniej zwracano uwagi, szukał nowości i oryginalności za wszelką cenę. Przykładem może być Manifesto dęli' aero-poesia (1931, Manifest aeropoe-zji), za który otrzymał nawet nagrodę literacką. M. był jednym z pierwszych członków Akademii Włoskiej, stworzonej przez Mussoliniego, któremu został wierny nawet wtedy, gdy ten po ucieczce z więzienia stworzył w płn. Włoszech, pozostających pod okupacją niemiecką, tzw. Republikę Salo. W innych krajach przedstawiciele futuryzmu łączyli zawarte w nim hasła buntu społecznego i niepokoju z ideologią postępową czy wręcz rewolucyjną, jak np. W. Majakowski. Na język polski fragmenty utworów M. tłumaczyli Jału Kurek i Janina de Witt. J.H. MARINO Giambattista, 18X1569 Neapol - 25 III 1625 Neapol, poeta. Dzieciństwo i burzliwą młodość spędził w Neapolu; oddawał się tam studiom literackim, prowadząc jednocześnie życie złotego młodzieńca. W 1600 przeniósł się do Rzymu, gdzie wstąpił w służby kardynała P. Aldobrandiniego, który w 1605 zabrał go z sobą do Rawenny. W l. 1608-1615 przebywał M. w Turynie na dworze króla Karola Emanuela I. Doszło tam do gwałtownego sporu między krewkim neapolitańczykiem a genueńskim poetą G. Mutolą, który w rezultacie dokonał na niego zamachu. M. uszedł jednak cało i wspaniałomyślnie wyjednał darowanie kary skazanemu na śmierć przeciwnikowi. Wkrótce potem sam został osadzony w więzieniu na przeszło rok pod zarzutem słownego znieważenia władcy. W 1615 udał się do Paryża, gdzie przebywał do 1623, najpierw jako protegowany regentki Marii Medycejskiej, a następnie - króla Ludwika XIII. Dwa ostatnie lata życia spędził w Neapolu. Umarł otoczony sławą największego poety swych czasów. M. jest czołowym przedstawicielem literatury włoskiej okresu baroku. Twórczość tego utalentowanego poety odznacza się ogromnym bogactwem i oryginalnością środków wyrazu, mistrzostwem formy, wirtuozerią w tworzeniu olśniewających metafor, efektownych antytez, wyszukanych porównań, ogromną swobodą w żonglowaniu słowem. Jednakże przy tak bujnej inwencji wiersze M. nużą niejednokrotnie przesadną ozdob-nością, brakiem naturalności. Od jego nazwiska zwykło się określać tendencje literatury włoskiej l pół. XVII w. - ma-rynizmem. Najbardziej bez wątpienia znanym, lecz bynajmniej nie najlepszym utworem M. jest Adonis (Adone), obszerny poemat mitologiczny w 20 pieśniach (5033 oktawy), wyd. w Paryżu w 1623 i dedykowany Ludwikowi XIII. Opiera się w nim M. na Metamorfozach Owidiu- 125 MARINO sza i innych utworach klasycznych, a także na dziełach -^-Dantego, ~> Ariosta i -> Tassa. Ku-pidyn, rozgniewany na swą matkę Wenus, sprowadza do jej królestwa na Cyprze pięknego Adonisa, w którym nieprzystępna bogini natychmiast się zakochuje. W jej towarzystwie zwiedza Adonis pięć ogrodów symbolizujących pięć zmysłów, z których każdy uczestniczy w miłosnych rozkoszach. Po wrażeniach zmysłowych kolej na intelektualne, których dostarczają młodzieńcowi uosabiająca poezję fontanna Apol-lona oraz podróż po trzech pierwszych sferach niebieskich, noszących nazwy, wg Ptole-meusza. Księżyca, Merkurego i Wenus. Adonis zapoznaje się tam z rozmaitymi dziedzinami XVII-wiecznej wiedzy oraz spotyka wielkich ludzi tych czasów. Za sprawą Zazdrości zakochany w Wenus Mars dowiaduje się o nowej miłości swej wybranki - i Adonisowi nie pozostaje nic innego, jak ratować się pospieszną ucieczką. Następuje opis przedziwnych przygód błądzącego po świecie młodzieńca (pada on np. ofiarą czarnoksiężniczki Falsireny, która zamienia go w papugę i każe przypatrywać się scenom miłosnym między Marsem a Wenus). Adonis odzyskuje kształty ludzkie i po długich wędrówkach wraca wreszcie na Cypr, aby znaleźć się znowu w ramionach ukochanej bogini; Mars jednak nie daje za wygraną i sprawia, że rywal zostaje zabity na polowaniu przez rozjuszonego dzika. Uroczysty pogrzeb bohatera stanowi zakończenie poematu. Utwór posiada strukturę bardzo swobodną. Zasadniczy wątek przygód Adonisa przeplatany jest często innymi wątkami mitologicznymi (sąd Parysa, Amor i Psyche, Echo i Narcyz, Polifem itd.). Trudno byłoby też doszukać się w Adonisie jakiejkolwiek idei przewodniej, jeśli przyjąć wysoce prawdopodobną tezę,. że moralizatorska intencja M. ("Smoderato piacer termina in doglia." - "Nieumiarkowana rozkosz kończy się boleśnie.") stanowiła dlań tylko wygodny pretekst do lubieżnych opisów. Postacie bohaterów są konwencjonalne; kaprys wydaje się by6 jedyną pobudką ich postępowania. M. chodzi też przede wszystkim o zadziwienie, a nawet zgorszenie czytelnika. Oświadcza on otwarcie, że poezja jego niewiele ma wspólnego z Dan-tem, -> Petrarką, -r Guittonem d'Arezzo i im podobnymi, gdyż przeznaczona jest dla "ludzi żywych i obdarzonych czuciem". Zrywając z tradycyjnymi autorytetami, nawiązuje natomiast M. do ostatnich wielkich poetów XVI w., do Tassa i -v Gua-riniego. M. jest prawdziwym mistrzem techniki poetyckiej. Pod tym względem także i Adonis zawiera fragmenty godne najwyższego uznania (np. słynna pochwała róży, pochwała słowika, legenda o Narcyzie i in.). Poemat ten, który w XVII w. zyskał sobie olbrzymią popularność, wydaje się nam dziś jednak sztuczny i powierzchowny. O wiele bardziej autentycznym poetą okazuje się M. w u-tworach pomniejszych, wśród których na pierwszym miejscu znajduje się zbiór Sampogno (1620, Kobza). Są to idylle oparte przeważnie na mitologicznych wątkach miłosnych, nacechowane niezwykłą melodyj-nością i zadziwiające bogactwem błyskawicznie zmieniających się obrazów. Występuje w nich nadzwyczaj wyraźnie upodobanie M. do charakterystycznego dlań konceptyzmu (od concetto - pomysł), jak np" MABOTTA 128 w idylli poświęconej mitowi o Ariadnie. Porzucona przez Tezeusza bohaterka pragnie pozbawić się życia, lecz nie może znaleźć na to sposobu: nie utopi się przecież w morzu, skoro nie udało się jej utonąć w potokach łez, płynących z jej oczu; nie spali się w ogniu, skoro nie strawiły jej płomienie namiętności itd. W zbiorze znajdujemy także idylle pasterskie, wśród nich najbardziej znana La łiruna pastorella (Ciemnowłosa pastereczka). Również z 1620 pochodzi zbiór GaUeria (Galeria), zawierający wierszowane opisy posągów i obrazów. W l. 1602-1614 powstały drobne utwory M., miłosne i in., zebrane w Lira (Lira). Zasługują tu na wyróżnienie 3 Can-zoni dei bacz (Pieśni o pocałunkach), przepojone właściwym M. erotyzmem, oraz seria madrygałów związana z nimi tematycznie: Bacżo mordace (Pocałunek kąśliwy), Bacio bramato (Pocałunek upragniony), Guerra di bacz (Wojna pocałunków) i in. Twórczość M. wywarła zasadniczy wpływ na literaturę włoską XVII w., a wokół jego nazwiska skupił się liczny zastęp pisarzy o niewielkich na ogół uzdolnieniach, którzy w Adonisie dopatrywali się niedościgłego wzoru nowej poetyki. Toteż gdy w Occhiale (1627, Okular) T. Stigliani skrytykował, nie bez złośliwości, wynoszony pod niebiosa poemat M., podniósł się przeciwko niemu chór oburzonych głosów ze wszystkich części Włoch. Do bardziej znanych naśladowców M. zaliczają się: neapolitańczyk ->- Fontanella; Wenecjanie: P. Michele i L. Quirini; Ciro di Pers z Friuli (zm. 1662); G. Pre-ti z Ferrary (zm. 1626); C. Achillini z Bolonii (zm. 1640); G. L. Sempronio z Urbino (zm. 1646); genueńczyk B. Morando (zm. 1656) i in. Jeszcze u schyłku stulecia istniała we Włoszech Południowych liczna grupa poetów nawiązujących do M. (G. Battista, G. Artale, G. Lu-brano, B. Pisani, T. Gaudiosi i. in.). Fragmenty poezji M. przetłumaczyli na język polski J. Jankowska i A. Morsztyn. K.Z. MAROTTA Giuseppe, 1902- -1963, nowelista i dziennikarz. Ur. w Neapolu, rozpoczął naukę w szkołach technicznych, lecz przerwał ją zmuszony po śmierci ojca do zarabiania na życie. W 1925, w poszukiwaniu pracy, udał się 80 Mediolanu, gdzie po okresie niepowodzeń, a nawet głodu udało mu się znaleźć zajęcie w firmie wydawniczej - reminiscencje tych trudnych dni odzwierciedla zbiór opowiadań A Milano non fa freddo (1949, W Mediolanie nie jest zimno). Zaczął także pracować jako dziennikarz, pisząc "na zamówienie" felietony i opowiadania drukowane w pismach i dziennikach; stąd w wielu jego utworach widoczne są cechy pośpiechu i niedopracowania. W 1938, po przeniesieniu się do Rzymu, kontynuował swą działalność "literata piszącego do gazet", jak mówiono o nim z odcieniem wzgardy, pracując również dla kinematografii. Odniósł sukces po wojnie zbiorem opowiadań L'0ro di Napoli (1947, Złoto Neapolu). Do 1963 opublikował 20 tomów opowiadań, takich jak: GU alunni del sole (1952, Uczniowie słońca), San Gennaro non dice mai no (1948, Święty January nie mówi nigdy nie), Mai di Galleria (1958, Choroba Galerii). Opublikował prócz tego 3 tomiki krytyk filmowych (w l. 1956, 1958, 1961) oraz zbiór piosenek Le canzoni (1963). Pisał również scenariusze filmowe, m. in. do filmu Złoto Nea- 127 MAVEH polu. W poetyckiej wizji M. dwa miasta wysuwają się na plan pierwszy: stary Neapol z okresu dzieciństwa pisarza z całym bogactwem scen, epizodów, typów ludzkich ujętych w ramy peryferyjnych zaułków i uliczek, kontemplowany z czułością i ironią, niekiedy z podziwem, odmalowany z realizmem, przez który przebija głęboki ton poezji nadający mu wartość mitu - i Mediolan, miasto wielkich fortun i skrajnej nędzy, miasto cyfr i maszyn, w którym nawet katedra jest "kolosalną, świętą maszyną do pisania", gdzie pod szarym niebem przeżywają swe szare dramaty zwykli, szarzy ludzie: Gianna, która straciwszy pracę popełnia samobójstwo, Luigi, nędzny barbone zamarzły na śmierć i in. Autor opowiada historie, z których, jak mówi, "można się uśmiać", a które w czytelniku budzą często wprost przeciwne reakcje. Wyznaje, że po matce odziedziczył łatwość śmiechu i łez, i ta cecha jego psychiki znajduje swój wyraz w opowiadaniach, gdzie komedia nabiera akcentów tragicznych, a dramat przekształca się w groteskę. Styl jego cechuje również wielka różnorodność, jest jednocześnie "realistą i pisarzem barokowym, lirykiem, śpiewakiem ludowym i żartownisiem". H.M. MASUCCIO SALERNITANO -» GUARDATI MAVER Giovanni, ur. 1891, filolog i krytyk literacki. Studiował w Wiedniu (gdzie uzyskał doktorat), Florencji i Paryżu. W l. 1920-1929 był kierownikiem pierwszej we Włoszech katedry slawistyki w Padwie, a od 1929 do 1961 na Uniwersytecie Rzymskim prowadził utworzoną wówczas katedrę języka i literatury polskiej, równocześnie kierując tamże ogólnymi studiami slawistycznymi. Debiutował rozprawami z dziedziny językoznawstwa romańskiego; napisał m.in. Einfluss der vorchlistlichen Kulte in der Toponomastik Frankreichs (1914, Wpływ kultów przedchrześcijańskich na toponomastykę Francji), potem poświęci! się głównie studiom slawistycz-nym, stając się we Włoszech ich organizatorem i pionierem. Wielki przyjaciel Polski, jest autorem szeregu rozpraw na temat literatur i języków słowiańskich, a przede wszystkim literatury polskiej. Samodzielnością krytyczną wyróżniły się już jego Saggi critici su Juliusz Słowacki (1925, Szkice krytyczne o Juliuszu Słowackim), po których przyszły studia o Trylogii Sienkiewicza (1927), o oryginalności Kochanowskiego (1930), o charakterze patriotycznym i tendencjach uniwersalnych literatury polskiej (1930), o "promieniowaniu" Mickiewicza we Włoszech (1955), o poezji M. Sępa-Szarzyńskiego (1957). Ogłosił też zarys Letteratura polacca (Literatura polska), stanowiący część zbiorowego wydawnictwa Storia delie lettera-ture modernę d'Europa e d'Ame-rica (1958, Historia nowożytnych literatur Europy i Ameryki), a oparty w przeważającej mierze na hasłach opracowanych dla Enciclopedia Italiana. Poruszał też zagadnienia innych literatur słowiańskich; dość przytoczyć rozprawę Leopardi presso i Croati e i Serbi (1929, Leopardi u Kroatów i Serbów). W 1952 założył pismo "Ricerche Slavistiche". Jest członkiem Akademii dei Lincei, Serbskiej i Polskiej Akademii Nauk, przewodniczącym Międzynarodowej Komisji Studiów Słowiańskich (Commission Internationale des iMAZZINI 128 "Studes Slaves), dr h. c. Uniwersytetu Warszawskiego. H.M. MAZZINI Giuseppe, 1805-1872, działacz polityczny i pisarz. Ojciec M. był profesorem uniwersytetu w Genui, matka, ko-'bieta o wysokich walorach umysłu i serca, wywarła głęboki wpływ na osobowość syna. W 1821 był M. świadkiem odjazdu grupy patriotów pie-monckłch, skazanych na wygnanie. Uczucia patriotyczne, jakie wzbudził ten widok w młodym chłopcu, pozostały w M. zawsze żywe, a życie jego stało się nieustanną, pełną poświęceń służbą dla ojczyzny. W 1827 ukończył studia prawnicze, ale zajmował się głównie działalnością literacką i polityczną, które, w jego pojęciu, są nierozłączne. W 1821 wstąpił M. do związku karbonariuszy, pisał artykuły do pism liberalnych, w których krystalizowały się jego poglądy na literaturę i sztukę, wywodzące się zarówno z idei Oświecenia, jak i romantyzmu: sztuka ma służyć celom etycznym, religijnym, patriotycznym, ma być narzędziem postępu ludzkości. Ideały głoszone przez M. (zgodne pod wieloma względami z tymi, jakie głosili ->- Parini, -> Alfieri, -> Foscolo, ->• Berchet, -> Man-zoni) przyświecały pisarzom Risorgimenta (-> Abba). Aresztowany, a potem zmuszony do opuszczenia kraju, udał się na wygnanie, które trwało do końca życia. W Marsylii zawiązał tajną organizację rewolucyjną Młode Włochy (1831), do której usiłował wciągnąć również i uchodźców polskich. Redagował pismo o tej samej nazwie. Duch, który ożywiał wówczas pisma M., jest na wskroś romantyczny, wolny od ideałów Oświecenia. M. przeciwstawiał się XVIII-wiecznemu materializmowi ateistycznemu, głosząc idealizm religijny, streszczający się w haśle "Bóg i lud". Historia - kierowana przez Opatrzność, rządzona prawami boskimi - jest drogą ludzkości do Boga; pisarz ma być na tej drodze przewodnikiem. Każdy człowiek, każdy naród ma do spełnienia misję stanowiącą jego wkład do ogólnego dobra i postępu. Niewola uniemożliwia jej wykonanie, stąd konieczność rewolucji. Ideałem politycznym M. były Włochy zjednoczone i republikańskie. Kierował on z zagranicy ruchami rewolucyjnymi w kraju, w niektórych brał bezpośredni udział; skończyły się one niepowodzeniem, głównie na skutek braku poparcia ze strony mas ludowych, których M. nie umiał sobie pozyskać. W 1948, w walce o utrzymanie republiki rzymskiej, wezwał na pomoc Legion Mickiewicza. Po zjednoczeniu Włoch pod berłem dynastii sa-baudzkiej M. (więziony, dwukrotnie skazany na śmierć) nie wyrzekł się swej mistycznej doktryny republikańskiej, odgradzając się w dalszym ciągu murem niezrozumienia od ideologii marksistowskiej i ruchów robotniczych. Umarł w Pizie. Wyd. w l. 1906-1947 Scritti editi e inediti di Mazzini (Pisma wydane i niewydane Maz-ziniego) są odzwierciedleniem wielkości umysłowej i moralnej autora oraz jego gorącej miłości do ojczyzny. Styl M. o tendencjach klasycznych, żywy, plastyczny, pulsujący uczuciami, jakie pisarz przelewał w słowa, nabiera często tonów biblijnych i proroczych. H.M. MEDICI Lorenzo de', zw. II Ma-gnifico (Wawrzyniec Wspaniały), 111449 Florencja - 8 IV 1492 Florencja, mąż stanu, poeta i prozaik. Energiczny i 129 MEDICI przezorny polityk, władał Florencją od 1469 do śmierci, przyczyniając się do rozkwitu ekonomicznego miasta, wzmocnienia prestiżu swego rodu i prowadząc pokojową politykę zagraniczną, w której dążył do równowagi sił we Włoszech. Na dworze jego skupiało się bujne życie kulturalne ówczesnej Florencji. Był hojnym mecenasem literatów i artystów, wśród których znajdowali się -r Polizia-no,.-»Pulci, Michał Anioł (-f Buonarroti), Bottłcelli. Zgromadził wiele rękopisów, ksiąg, dzieł sztuki, wzbogacając rodzimą bibliotekę, późniejszą słynną Laurenzianę. Filozofii uczył go -- Ficino. Twórczość poetycka M. jest bardzo różnorodna i różnie interpretowana, odzwierciedla szereg sprzecznych nieraz z sobą wpływów, nastrojów i tendencji (np. realizm występuje w niej obok ' mistycyzmu). Dlatego też brak M. sprecyzowanej osobowości poetyckiej, tak wyraźnej u Po-liziana i Pulciego. Wiersze jego brzmią nieco anonimowo, zawierając motywy rozpowszechnione wśród współczesnych. Właściwy M. sceptycyzm wypływa prawdopodobnie w znacznej mierze z bogatych doświadczeń w dziedzinie politycznej, które przysporzyć mu musiały niejednego rozczarowania. Twórczości M. niepodobna rozpatrywać w porządku chronologicznym, gdyż brak na ten temat konkretnych danych. Wyróżnić w niej można z grubsza dwie zasadnicze tendencje. Pierwsza ma charakter dworski, wyszukany, i wywodzi się bądź od poetów starożytnych, bądź od wielkich autorów XIV w. (zwłaszcza od -> Petrarki). Do tego nurtu należą: Rime (Wiersze), w których widoczny jest wpływ Petrarki i Szkoły dolce stii nuovo (-> Guinicelli) w połączeniu z neoplatonizmem Ficina; Commento (Komentarz) nawiązujący do Dantejskiego Życia nowego (-> Dante), w którym przeplataną sonetami prozą autor opiewa wdzięki ukochanej; Selve d'Amore (Miłosne wirydarze) w oktawach, wzorowane na Silvae Stacjusza, które dały nazwę gatunkowi poetyckiemu, o dużej swobodzie inwencji, gdzie obok opisu legendarnego "złotego wieku" występują znowu reminiscencje doktryny Ficina; Ambra, również w oktawach, krótki poemat o nimfie tego imienia przywodzący na myśl Nimfy z Fieście -• Boccaccia; i wreszcie ekloga Corinto, zawierająca szczególnie piękne zwrotki o różach, godne słynnej Ballady o różach -9-Poliziana. Drugi nurt w twórczości M. ma swe źródło w piśmiennictwie mieszczańskim o nastawieniu realistycznym, zabarwionym akcentami satyry (wpływ Pulciego). I tak w krótkim poemacie w oktawach Uccellaome di starne (Polowanie na kuropatwy; utwór znany również pod tytułem Caccia col falcone - Polowanie z sokołem) znajdujemy wierny opis dworskich łowów z udziałem samego autora i szeregu jego przyjaciół, Beonż (Opoje), utwór w tercynach, zawiera karykaturalne lub wręcz groteskowe charakterystyki znanych florenckich pijaków. Wybitne walory literackie cechują Nencia da Barberino (Nencia ^ z Barberino), idyllę w oktawach, zachowaną w 3 różnych redakcjach, której autorstwo podawano w wątpliwość. Pasterz Vallera uskarża się w niej na przekorę swej ukochanej Nenci. Owa wiejska piękność opisana jest nadzwyczaj barwnie i oryginalnie, przy użyciu zabawnych porównań nasuwających się jej nieuczonemu MELI 130 wielbicielowi: "Zęby ma bielsze od końskich", "buziak ma biały i miękki jak smalec" itd. Poeta doskonale wczuwa się tu w rolę swego bohatera, z widoczną sympatią przedstawia obyczaje wieśniacze, lecz zachowuje przy tym dystans - swój sceptyczny uśmiech bawiącego się przebraniem intelektulisty. Za najbardziej charakterystyczny dla autora ł jego epoki utwór M. uważa się zwykle Ii trionfo di Bacco e Arianna (Tryumf Bak-chusa ł Ariadny), wchodzący w skład jego Canti carnascia-leschi (Pieśni karnawałowe), które śpiewano we Florencji podczas karnawałowych maskarad. Pod względem formy jest to tzw. canzone a balio, pieśń złożona z 7 zwrotek 8-wierszo-wych, przeplatanych 4-wierszo-wym refrenem. W utworze tym, otwierającym radosny pochód karnawałowy, dominuje Hora-cjański motyw carpe diem nie pozbawiony odcienia fatalizmu ("Stanie się to, co stać się musi") - jak gdyby autor przeczuwał rychłe nadejście ->• Sa-vonaroli i klęsk politycznych. Wątki mitologiczne i klasyczne zlewają się tu z ludowymi, a walory formalne potęgują realizm obrazów. Poeta przemawia ustami świętującego tłumu w trafny sposób oddając właściwe epoce dążenie do beztroskiego korzystania z uciech życia: "Niechaj weselą się ci, którzy tego pragną, bo nie wiadomo, co przyniesie nam jutro." ("Chi vuol esser lieto, sia, di doma.n non c' e certezza.") Na marginesie twórczości M. umieścić należy przesiąknięte mistycyzmem wiersze o treści religijnej: , Laude (Pieśni pochwalne) oraz Capitoli religiosi (Pieśni religijne), będące poetycką parafrazą tekstów biblijnych i neopla-tońskich. Na język polski tłumaczyli sonety M.: J. Dickstei-nówna i W. Husarski. K-Z. MELI Giovanni, 6 III 1740 Pa-lermo - 20 XII 1815 Palermo, poeta. Od wczesnej młodości zdradzał zainteresowanie poe-. zją, lecz ciężkie warunki materialne zmusiły go do podjęcia studiów medycznych. W 1.1767-• -1772 wykonywał zawód lekarza we wsi Cinisi, nie opodal Palermo, oddając się jednocześnie twórczości poetyckiej. Po powrocie do Palermo w 1772 cieszył się już sławą wybitnego poety. Od 1787 wykładał chemię na uniwersytecie w tym mieście. Za jego sprawą powstała w Palermo Akademia Sycylijska, propagująca znajomość piśmiennictwa w dialekcie sycylijskim i lokalnych tradycji. Mimo wielkich i powszechnie uzna-^nych już przez współczesnych ' zasług na polu literackim i naukowym, M. do końca życia borykać się musiał z trudnościami finansowymi. Pisał w dialekcie sycylijskim pragnąc udowodnić, że jest on zdolny do poddania się wszelkim rygorom wersyfikacyjnym; uważany jest też za najlepszego poetę dia-lektalnego swych czasów. Pod względem formy i wyboru tematów .twórczość jego nie oddala się od kanonów poetyckich Arkadii (->- Metastasio) - przebija z niej jednak bezpośredniość uczuć, której przedstawicielom tego kierunku prawie zawsze brakowało. W dość wyraźny sposób występują u M. pewne elementy myśli Oświeceniowej, która na Sycylię przenikała z dużym trudem. W drobnych utworach poetyckich M. widoczny jest wpływ starożytnych: Teokryta, Anakreonta, Katullusa. Ody jego opiewają wdzięki kobiece, przy czym każda poświęcona jest innemu przymiotowi ukochanej (Li ca- 131 METASTASIO piddi - Włosy, Lu labbru - Usta, La vuci - Głos, a nawet L'alitu-Oddech, itd.). Ale najbardziej drogimi M. tematami są piękno przyrody i szczęśliwość, którą przynosi człowiekowi życie na jej łonie. M. to niezrównany piewca wiejskich krajobrazów, zacisznych ustroni, bezkresnych pól, wyniosłych szczytów górskich. Poezję jego trafnie symbolizuje ów konik polny ze znanej ody pod takim właśnie tytułem (La cźcaledda), który rankiem siada na gałązce w cieniu winnego liścia i rozpoczyna swe cykanie - a głos jego niesie daleko, wypełnia sobą całe rozległe pole, zamieniając wątłe stworzonko w olbrzyma. Urokom życia na wsi poświęcił M. idylle zebrane w Buccolżca (Bukoliki), najlepszym jego utworze. Zamiast sztucznego świata poetów Arkadii stworzył M. stosunkowo realistyczny i prawdziwie piękny obraz sycylijskich pól, winnic i pomarańczowych gajów, wśród których poruszają się stylizowane nieco, lecz przekonywające postacie wieśniaków. Entuzjastyczna, z głębi serca płynąca pochwała piękna i dobroci natury w Bukolikach przywodzi na myśl powieść Pa-wet i Wirginia współczesnego M. Bernardina de Saint-Pierre. Zarówno wiersze Sycylijczyka, jak proza Francuza zawierają głoszone przez J. J. Rousseau hasło zbliżenia człowieka do przyrody, szukania w tej ostatniej lekarstwa na zło, którym skażona jest cywilizacja. Łatwo też dopatrzyć się w zbiorze pierwiastków preromantycz-nych, pochodzących właśnie od Rousseau. Zwolennikiem samotnej egzystencji na łonie natury okazał się M. również w swych Favole (Bajki), które wyróżniają się trafnymi opisami zwierząt. Z dłuższych utworów M. na uwagę zasługuje poemat heroikomiczny Don Chisciottź e Sanciu Pama (1810-1814, Don Kiszot i Sancho Pansa), niezbyt może udany pod względem artystycznym, lecz ciekawy z punktu widzenia ideologicznego. Roztoczona w nim jest znamienna dla Oświecenia wizja społeczeństwa opartego na sprawiedliwych zasadach, oddanego pracy i zażywającego błogosławionych owoców trwałego pokoju; właściwy autorowi sceptycyzm daje nam jednak do zrozumienia, że społeczeństwo takie nigdy nie zaistnieje. K.Z. METASTASIO Piętro (właśc. Piętro Trapassi), 3 11698 Rzym - - 12 IV 1782 Wiedeń, poeta. Pochodził z niezamożnej rodziny rzemieślniczej. Poeta i prawnik G. Gravina zainteresował się talentem improwizatorskim młodego chłopca, wpoił mu zamiłowanie do klasyków, zachęcił do poważniejszych studiów nad poezją i stylem. Łożył na wykształcenie M., zostawił mu w spadku bogatą bibliotekę i niewielką sumę pieniędzy. Skłonił również swego wychowanka do nadania greckiego brzmienia ojcowskiemu nazwisku (Trapassi na Metastasio), do ukończenia studiów prawniczych i przyjęcia niższych święceń kapłańskich. M. osiedlił się w Neapolu, praktykował w kancelarii adwokackiej, pisząc równocześnie kantaty, idylle i serenady, ody. Błyskotliwość i giętkość umysłu oraz wielka łatwość układania rymów .wprowadziły poetę do salonów arystokratycznych i w środowisko literatów Arkadii, akademii literackiej założonej w 1690, której celem była walka z mary-nizmem (->- Marino), powrót do wielkich tradycji dawnej poezji włoskiej, przeciwstawianie naturalności i prostoty środków MICHAŁ ANIOŁ, 132 wyrazu - przesadnej kwieci-stości i dziwactwom stylistycznym baroku. M. był najwybitniejszym przedstawicielem Arkadii, która w pierwszej połowie XVIII w. odegrała w literaturze włoskiej dodatnią rolę, wywarła wpływ na kilku poetów, jak -^Foscolo, ->- Parini, jednak pod koniec stulecia utraciła swoje znaczenie. Rozgłos towarzyszący pierwszym dramatom muzycznym M., pisanym zazwyczaj z okazji uroczystości dworskich - Orti Esperidi (1721, Ogród Hesperyd), Didone db-bandonata (1723, Porzucenie Dy-dony) - był w dużej mierze zasługą wykonawczyni ról głównych, słynnej śpiewaczki M. Bul-garelli. Poparciu swych arystokratycznych przyjaciół zawdzięczał też poeta pomyślny, zarówno pod względem finansowym, jak prestiżowym wyjazd do Wiednia w 1729 na wakujące właśnie stanowisko nadwornego poety. Zajmował je pół wieku, ciesząc się poparciem swych chlebodawców oraz szacunkiem i uznaniem wiedeńczyków. Sława M. związana jest z ówczesnym melodramatem (dramatem muzycznym), który osiągnął dzięki niemu szczytowy punkt rozwoju i powodzenia. Poetyckie libretta operowe (napisał ich ponad 20), jak np. Demetrio (wyst. 1731, Demetrius), Demofoonte (wyst. 1733, Demofoon), Clemen-za di Tito (wyst. 1734, Łaskawość Tytusa), Achille in Sciro (wyst. 1736, Achilles na Skyros), Atti-lio Regolo (wyst. 1740, Atiiius Regulus), liryczne i sentymentalne, o doskonałym układzie akcji, zwięzłym dialogu, płynnym, harmonijnym wierszu i świetnych recitativach, po mistrzowsku opracowane muzycznie przez najwybitniejszych kompozytorów, wystawiane były z olbrzymim powodzeniem w teatrach całej Europy' i jako rodzaj sceniczny najlepiej może charakteryzowały zamiłowania epoki. W pismach teoretycznych, jak Estratto delia "Poe-tica" d'Aristotele con le consi-derazioni su la medesima (Rozważania nad sztuką poetycką Arystotelesa), Osservazioni sul teatro greco (opubl. 1795, Uwagi o teatrze greckim), M. występuje przeciwko więzom narzuconym tragedii przez tradycyjne reguły poetyki arystotelesow-skiej: odrzuca jedność miejsca i czasu, wprowadza mniej tragiczną tematykę, przede wszystkim miłosną. Mimo że nie zawsze udawało się poecie wprowadzić w swoich utworach głoszone zasady, jego nowatorskie poglądy zapowiadają w pewnej mierze przewrót w ówczesnej sztuce dramatycznej. Z.M. MICHAŁ ANIOŁ -> BUONAR- ROTI MICHAŁ ANIOŁ MŁODSZY -»- BUONARROTI MOMIGLIANO Attiiio, 1883- -1952, historyk literatury, krytyk. Wykładał na uniwersytetach w Katanii, Pizie, Florencji historię literatury włoskiej. Faszystowskie prześladowania rasowe zmusiły go do przerwania pracy dydaktycznej; w 1946 podjął swe wykłady na uniwersytecie we Florencji. Zajmował się krytyką historyczno-literac-ką ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień estetycznych. Pierwszy zbiór szkiców M. nosi tytuł L'indole e ii riso di Luigi Pulci (1907, Charakter i śmiech Luigi ->• Pulciegó). Głębokie i wyczerpujące studia M. nad ->• Manzonim znalazły wyraz w Alessawdro Manzoni: la vita e le operę (1915, Alessandro Manzoni. Życie i dzieła) i w innych szkicach. M. jest również autorem takich prac, jak: Primi studź goldoniani (1922, Pierwsze studia nad Goldonim), Studi di 133 MONTALE poestd (1938, Studia o poezji), Dante, Mamoni, Yerga, 1944. Najobszerniejszym dziełem M. jest Storia delia letteratura italiana dalie origini ai nos-tri giorni (1934-1935, Historia literatury włoskiej od początków aż do naszych dni). Analizę literacką M. cechuje subtelny psychologizm, dochodzenie istoty dzieła poprzez intymny świat jego twórcy, podejście do badanego materiału na sposób nie tyle historyka literatury co artysty. Obdarzony silną indywidualnością M. nie należał do ortodoksyjnej grupy zwolenników -f Crocego, jednak nie był wolny od wpływów jego estetyki; uwagę swą koncentrował na "faktach poetyckich", notowanych z wyrafinowaną wrażliwością krytyka- -odbiorcy. Był świetnym komentatorem -> Boccaccia, Dantego, -> Pariniego ł in. Opracował 3 antologie: Antologia delia letteratura italiana (1928, Antologia literatury włoskiej). Dal Monti al Pascolź (1929, Od Mon-tiego do Pascolego), Da Dante all' Alfieri (1930, Od Dantego do -> Alfierego). H.M. MONTALE Eugenio, ur. 1896, poeta i krytyk. Przerwał wyższe studia, aby poświęcić się nauce śpiewu ł studiowaniu muzyki teatralnej. Po I wojnie, w której brał udział, M. skierował swoje zainteresowania ku literaturze i krytyce literackiej. Interesowali go zarówno poeci włoscy, np. -> Foscolo, -r Carducci, ->• D'Annunzio, jak wielcy pisarze europejscy XIX w. Zasługą M. jako krytyka jest zwrócenie uwagi na twórczość ->• Sveva. W 1928 osiadł we Florencji i był członkiem postępowej grupy intelektualistów florenckich. Po II wojnie kontynuował swą działalność kry-tyczno-literacką. Czołowy przedstawiciel włoskiej poezji hermetycznej, zw. "poetą rozpaczy", redaktor działu literackiego mediolańskiego "Corriere delia Sera", tłumacz Cervantesa, Shakespeare'a, literatury amerykańskiej, M. nie jest poetą płodnym, ale bardzo oryginalnym, o wyraźnej indywidualności twórczej. Posługuje się przy budowie wiersza prozą rytmiczną. Idee i obrazy łączy raczej na zasadzie skojarzeń muzycznych niż logicznych powiązań. Twórczość M. koncentruje się wokół problemu dążenia jednostki do wolności, do swobodnego działania, a zdeterminowania tejże jednostki przez własny los. Dorobek poetycki M. obejmuje niewielkie zbiorki wierszy: Ossż di sepia (1925, Skorupy mątwy), Le occa-sioni (1939, Okazje), Finisterre 1943, La bufera e altro (1956, Burza i co innego). Utwory M. były tłumaczone na wiele języków, co łącznie z wielką ilością wydań świadczy o znacznej po-czytności jego poezji. Krytyczny stosunek do rzeczywistości ("czarne dwudziestolecie"-»-Qua-simoda) i negatywna ocena wartości życia prowadzi poetę do dramatycznego konfliktu ze światem zewnętrznym, którego wroga postawa nie skłania go jednak do ucieczki w świat nierealny, jak to uczynił np. ->-Vn-garetti. M. jest raczej poetą konkretu; zasadniczy motyw jego poezji stanowi stosunek jednostki do społeczeństwa. Poeta stoi na stanowisku samotnego obserwatora; jest obiektywny, świadomy swej bezsilności. Tote'ż negatywnie formułuje swoje wyznanie wiary poetyckiej w pierwszym tomiku: "Nie żądaj formuł, które by świat ci otwarły... dziś tylko tyle powiedzieć możemy, to, czym nie jesteśmy, to, czego nie chcemy." Symbolem jego prze- MONTI 134 żyć wewnętrznych jest obraz poetycki, często niejasny i wieloznaczny, o dyskretnej, przyćmionej barwie uczuciowej. Subiektywne wzruszenia poety, wewnętrzne walki, załamania duchowe, niepowracalność przeżyć wyraża nierówna linia rytmiczna poezji, uporczywe nieraz nawroty pewnych kadencji, w których szukać należy najistotniejszego wyrazu poetyckiego natchnienia M. Z.M. MONTI Vincenzo, 19 II 1754 Al-fonsine (prow. Emilia) - 13X 1828 Mediolan, poeta. Po ukończeniu szkół w Fusignano i Fa-enzy studiował prawo w Fer-rarze, lecz wnet porzucił je na rzecz literatury włoskiej, rzymskiej i greckiej. W 1776, już jako członek Arkadii (-»-Me-tastasio), opublikował M. pierwszy utwór literacki w tercynach na temat biblijny La yisione di Ezechiello (Wizja Ezechiela), który zadecydował o dalszym powodzeniu poety. W 1778 udał się M. do Rzymu i tam został sekretarzem księcia L. Braschi, kuzyna Piusa VI, z tytułem dbnte (opat) i pensją kanonika. Tutaj zdobył rozległą kulturę, tutaj jego talent poetycki szybko dojrzewał kształtując się pod wpływem kwitnącego wówczas neoklasycyzmu. W 1791 ożenił się M. z T. Pichler, córką słynnego rytownika. Pod wpływem rewolucji francuskiej wydał poemat Ba.ssviWa.na, 1793, potępiający ekscesy okresu Terroru i broniący idei monarchii (tytuł pochodzi od nazwiska zamordowanego przez tłum rzymski sekretarza poselstwa francuskiego w Neapolu). Jednakże z początkiem 1797 M. udał się najpierw do Bolonii, stolicy Republiki Cyzalpińskiej, a potem do Mediolanu, stając się piewcą ideałów demokratycznych i jakobińskich. Napisał wtedy kilka poematów wymierzonych przeciwko reakcyjnym kołom katolickim i monarchistom, jak II fanatismo (Fanatyzm), La su-perstizione (Przesąd), II peri-colo (Niebezpieczeństwo), pieśń Per ii congresso di Udine (Na Kongres w Udine) oraz hymn sławiący ścięcie króla francuskiego Ludwika XVI (1799). Ta nagła zmiana poglądów politycznych, dzięki której obsypywano M. zaszczytami i zyskownymi urzędami, a która przysporzyła mu wielu wrogów, doskonale charakteryzuje nam M. jako człowieka o zmiennym usposobieniu, łatwo ulegającego gwałtownym, ale powierzchownym emocjom, wyzyskującego skwapliwie każdą koniunkturę. Po upadku Republiki Cyzalpińskiej musiał uchodzić do Paryża, gdzie wykładał w College de France, a po zwycięstwie Francuzów pod Marengo wrócił do Italii w 1801. Napisał wtedy jeden z najwymowniejszych swoich utworów, odę Per la liberazione d'Italia (1801, Na wyzwolenie Italii). Otrzymał katedrę wymowy na uniwersytecie w Pawii i inne zaszczyty związane ze stanowiskiem oficjalnego poety napoleońskiego. Po upadku Napoleona pozostał M. w Mediolanie i sławił nowych władców, Austriaków. Ostatnie lata spędził nękany nieszczęściami rodzinnymi i chorobą. Twórczość M. obejmuje poezje, szczególnie liryczne i o-kolicznościowe, tragedie, dzieła prozą oraz przekłady. Utwory młodzieńcze, dość liczne, wydał w I. 1779 i 1788. Prócz wspomnianej Wizji Ezechiela napisał w tym okresie dwie ody: Pro-sopopea di Pericle (1779, Prozo-popeja Peryklesa), sławiącą świat antyczny, oraz Al signo-re di Mongolfier (1784, Do pana Montgolfier), pochwałę lotu balonem w 1784; a także: Pensieri 135 MORANTE d'amore (1783, Myśli miłosne), będące echem Werthera Goethego; La bellezza dell'uwwerso (1781, Piękno wszechświata), udany opis tzw. cudów świata w tercynach; II pellegrino apo-stolico (1782, Pielgrzym apostolski), utwór upamiętniający podróż Piusa VI do Wiednia. W utworze tym, jak i w Bass-villianie widać wpływy poezji -^ Dantego. Spośród utworów nap. na cześć Napoleona wymienić można: Bardo delia Selva Nera (1806, Bard ze Schwarzwaldu) i Spada di Fe-derico II (1806, Szpada -f Fryderyka II). Tragedie M.: Aristo-demo (1786, Aristodemos), Ga-leotto Manfredi, 1788, oraz Caźo Gracco (1800, Caius Gracchus), wzorowane na ->• Alfierim, u-trzymane są w duchu patriotycznym, lecz brak im siły wyrazu. M. przełożył po mistrzowsku Iliadę wierszem rytmicznym. Interesował się również zagadnieniami filologicznymi, leksykograficznymi oraz brał udział w rozgorzałej wówczas polemice nad włoskim językiem ogólnonarodowym. M. uważany był za najwybitniejszego przedstawiciela poezji neoklasycznej we Włoszech. Twórczość jego to powrót do wzorów antycznej literatury greckiej i rzymskiej. Wartość poezji M. polega na umiejętnym doborze obrazów, giętkim i urozmaiconym stylu, potoczystości i dźwięczności wiersza, ujętego w reguły klasycznej poetyki. Stara się on uchwycić przejawy piękna, które przynoszą radość wizualną, i oddać w wierszach muzykę skojarzeń dźwiękowych. Jednakże, jak słusznie powiedział ->• Leopardi, M. był "poetą ucha i fantazji, w żadnym razie serca". W.P. MORANTE Elsa, ur. 1918, powieściopisarka i poetka, żona ->• Moravii. Twórczość artystyczna M. datuje się już od l. 1935-1940, gdy na łamach czasopism stworzyła rodzaj swoistej kroniki literackiej, której odbiciem jest pierwszy zbiór opowiadań II gioco segre-to (1941, Tajemna gra). Ogólne uznanie zdobyła M. powieścią Ktomstwo ż czary (Menzogna e sortiiegio, 1948). Jest to historia rodziny szlacheckiej z płd. Włoch, odtworzona przez młodą kobietę na podstawie prawdziwych czy domniemanych wydarzeń, która chce drogą wspomnień, fantazjowania, a nawet świadomego zniekształcania faktów znaleźć klucz do rozwiązania zagadki własnego życia. Za najwybitniejsze dzieło M. uważana jest Wyspa Artura (L'isola di Artura, 1957), która jeszcze wyraźniej ukazuje metodę pisarską M., dostrzegalną już w pierwszych utworach. W słonecznej atmosferze wyspy Pro-cida, w domu, do którego tradycyjnie nie miały dostępu kobiety, rośnie młody Artur, zaś jego ojciec odbywa zagadkowe podróże; z jednej z nich przywozi młodą, 16-letnią żonę, i odtąd spokój domu zostaje zakłócony przez miłość Artura do młodej macochy. Tylko dzięki wrodzonej uczciwości prostej dziewczyny udaje się zapobiec tragicznemu konfliktowi. W książce tej jednak nie fabuła jest najistotniejszym elementem, ale sposób, w jaki autorka tworzy klimat dzieła i charakterystykę postaci. Przekształcaniu dziecka w młodego człowieka towarzyszą tworzące się i rozpadające mity, przede wszystkim mit miłości ojcowskiej, wszechogarniający w latach dziecięcych i kruszący się w obliczu konfliktów, w których górę bierze miłość własna. Powieść cechuje nieuchwytna atmosfera magii owiewająca MOBAVIA 136 każdą niemal postać osadzoną w pozornie realnym otoczeniu. M. dochodzi do tych rezultatów przez połączenie wnikliwej techniki introspekcyjnej i poetyckich opisów, dających w efekcie często przewagę elementów lirycznych nad dramatycznymi. Źródła "poetyckiej" koncepcji swoich powieści potwierdziła M. publikując tom wierszy Alibi (1958). J.H. MORA VIA Alberto (wlaśc. Al-berto Pincherie), ur. 28 XI 1907 Rzym, pisarz, krytyk i dziennikarz, mąż -> Morante. Syn znanego architekta, jako 9-letni chłopiec zachorował na gruźlicę kości i tylko dzięki intensywnemu i długotrwałemu leczeniu udało się przywrócić mu zdrowie. Nie mogąc uczęszczać do szkoły uczył się prywatnie i bardzo dużo czytał (m. in. Freuda i Kafkę). Lektury te wywarły zasadniczy wpływ na skrystalizowanie się upodobań i ukształtowanie osobowości twórczej M. W l. 30-tych podróżował po Europie i Ameryce pisząc artykuły do pism włoskich. Jego pierwsze utwory ściągnęły szybko uwagę faszystowskiej cenzury, zmuszając autora do używania pseudonimu. W 1943 z trudem uniknął aresztowania przez Niemców. Jest M. jednym z najpopularniejszych współczesnych prozaików włoskich, o talencie dojrzałym i wyraźnie skrystalizowanym już w pierwszych powieściach, jak Gli indifferenti (1929, Obojętni) czy Le ambi-zioni sbagliate (1935, Błędne ambicje). Rozmaicie oceniane przez krytykę literacką, powieści M. przyniosły mu jednak wielki sukces, o czym świadczą liczne wydania i przekłady na obce języki jego bogatego dzisiaj dorobku pisarskiego. M. celuje w analizie psychologicznej i realistycznym opisie zarówno 137 MOHETTI środowiska, jak sytuacji zaskakujących niekiedy śmiałością obrazu. Jest zwolennikiem obiektywnego przedstawiania wad ludzkich: nieposkromionych ambicji, egoizmu, chciwości i najniższych instynktów.' ^' Pisze beznamiętnie, powstrzy- i mu je się od wyrażania własne-. go sądu. Jest doskonałym obserwatorem; bohaterowie jego rekrutują się zarówno spośród wielkomiejskiej burżuazji, jak spomiędzy mętów społecznych, drobnomieszczaństwa, robotników i urzędników, a miejscem akcji są nierzadko hale targowe i nędzne podmiejskie osiedla. Autor udowadnia kruchość i fałsz powszechnie szanowanych konwencji moralnych nie dlatego, aby przeciwstawić im własne poglądy etyczne, lecz dla samej satysakcji demaskowania obłudy i zakłamania. W powieści Obojętni M. rysuje wewnętrzną pustkę młodego pokolenia Włoch, które dojrzewało w okresie faszyzmu. Rzy-mianka (La Romana, 1947) to historia życia prostej dziewczyny, którą nędza popycha na drogę prostytucji; ukazując rozprzężenie moralne burżuazyj-nego społeczeństwa przedwojennego Rzymu M. nie zgłębia jednakże jego społeczno-poli-tycznych przyczyn. La masche-rata (1941, Maskarada), La di-subidiema (1948, Nieposłuszeństwo), Konformista (II conformi-sta, 1951) to utwory M. w sposób szczególny demaskujące faszyzm. Przedmieścia Rzymu, jego nędzne domy, w których gnieżdżą się ludzie biedni, zdeklasowani i wyrzuceni poza nawias społeczeństwa, niezdolni do buntu, ukazał M. w 2 zbiorach opowiadań: Rzymskie opowieści (Racconti romani, 1954) i w Nuovi racconti romani (1959, Nowe rzymskie opowieści). W Matce i córce (La Ciociara, 1957) dał M. obraz społeczeństwa włoskiego podczas II wojny, którą ustami bohaterki --prostej kobiety ciężko doświadczonej przez wypadki wojenne - nazywa zbrodnią przeciw człowieczeństwu. Pooorda (II dźsprezzo, 1954), uważana za jeden z najlepszych utworów M., to studium z życia małżeńskiego. Powieść rozgrywająca się w środowisku filmowców włoskich ukazuje tragedię dwojga ludzi, którzy na skutek wzajemnego braku zrozumienia oddalają się od siebie, aż wreszcie miłość żony przekształca się w pogardę do męża. Wydana w 1960 Noża (Nuda) porusza temat wyobcowania człowieka we współczesnym społeczeństwie. Jest to historia malarza, który wszelkimi sposobami, a przede wszystkim mnożeniem przygód miłosnych usiłuje pozbyć się obsesyjnej nudy i powrócić do pracy twórczej. Rezultatem owych przygód jest jedynie pogłębiające się uczucie nudy, które prowadzi bohatera do próby • odebrania sobie życia. Krytyka zwraca uwagę na sche-matyczność tej powieści, co historię bohatera każe traktować jako przypadek kliniczny, a nie cechę symptomatyczną współczesnego społeczeństwa. M. zajmuje się również krytyką literacką, pisze dla teatru i filmu. Powieści i opowiadania M. tłumaczyła Z. Ernstowa. Z.M. MORETTI Marino, ur. 1885, poeta i pisarz. Odbywał studia klasyczne w Rawennie i Bolonii, po czym przeniósł się do Florencji, gdzie uczęszczał do szkoły aktorskiej. Wkrótce jednak porzucił te studia i poświęcił się poezji. Na treść i formę młodzieńczych zwłaszcza utworów M. wpłynęła przyjaźń z poetą S. Corazzinim należącym do grupy "poetów zmierzchu" (-»• Gozzano). Drugim źródłem natchnienia stała się dla M. twórczość ->Pascolego. Pierwsze poezje M. pochodzą z 1905. Spośród 5 zbiorów, które kolejno opublikował, Poesie scritte col lapis (1910, Poezje ołówkiem) oraz Poesźe di tutti i gior-ni (1911, Poezje na każdy dzień) uważane są za najcenniejsze w jego twórczości poetyckiej. W 1919 ukazał się wybór wierszy M. Poesie (P-e" je), w którym autor umieścił iwoje najlepsze utwory. W wierszach M. spotykamy typową dla "poezji zmierzchu" zadumę nad drobnymi sprawami dnia codziennego (np. nuda świątecznego popołudnia), zaściankowość czy wspomnienia dzieciństwa. Cechuje go jednak większa aniżeli "zmierzchowców" naturalność. Nurt poetycki, rytmiczny i melodyjny, płynie wolno, monotonnie, obrazy są zamglone, wzruszenie pozbawione silniejszych akcentów, przesycone melancholią. Prawie cała twórczość M. związana jest z rodzinnym, nadmorskim Cesenatico w Romanii i zabarwiona lokalnym kolorytem. M. jest również doskonałym prozaikiem o bogatej inwencji twórczej i dużej wnikliwości artystycznej. Do najlepszych nowel M. należą utwory zebrane w dwu zbiorach I lestofanti (1910, Oszuści) oraz Pescż fuor d'acqua (1914, Ryby bez wody). Akcja opowiadań M. rozgrywa się na prowincji, a bohaterami są ludzie prości, żyjący z pracy rąk, oraz przedstawiciele drobnomieszczaństwa. Utwory te cechuje realistyczne podejście do tematu ł zręczność w kreśleniu psychologicznych sylwetek. Pierwsza powieść M. II sole del soboto (1916, Sobotnie słońce) to historia ubogiej, prostej dziewczyny, która drogą cierpienia i wyrzeczeń dochodzi do akcep- MURATOBI 138 tacji życia jako obowiązku. Ta bohaterka M. znajduje pokrewne dusze w protagonistkach innych jego powieści, jak La voce di Dio (1921, Głos Boga), Ne bel-la, ne brutta (1921, Ani ładna, ani brzydka), I due fanciulli (1922, Dwoje dzieci), II segno delia croce (1926, Znak krzyża), które - mimo różnych kolei losu - łączy wspólnota daremnych wysiłków w poszukiwaniu szczęścia. M. uważany jest za znawcę psychologii kobiety. Jego bohaterki to w większości kobiety słabe, zrezygnowane, dla których zetknięcie się z twardą rzeczywistością oznacza prawie zawsze klęskę. Ich dobroć, skłonność do poświęcenia czyni je biernymi i nie pozwala - poza nielicznymi i spontanicznymi odruchami buntu - walczyć z napotykanymi przeciw-nościami losu. Do wyjątków należą w twórczości M. postacie silne, np. bohaterka powieści Vedova Fioravanti (1941, Wdowa Fioravanti), ale to właśnie one w szczególny sposób podlegają fascynacji wyrzeczenia i rezygnacji. Sympatia dla biednych, o zwichniętych egzystencjach ludzi nadaje swoisty ton twórczości tego autora. M. pisał również sztuki i tłumaczył. Do jego dzieł autobiograficznych zaliczają się m. in. II ritratto delia mamma (1924, Portret mamy), II tempo migliore (1953, Lepsze czasy). Z.M. MURATOM Lodovico Antonio, 21 X 1672 Vignola (prow. Mode-^na) - 2311750 Modena, histo-' ryk, erudyta. Studiował literaturę, filozofię i prawo. We wczesnej młodości przyjął święcenia kapłańskie. W l. 1695- -1700 pracował w Bibliotece Ambrozjańskiej w Mediolanie. W 1700 osiedlił się w Modenie jako bibliotekarz i archiwista książąt d'Este; funkcje te pełnił do końca pracowitego życia. Człowiek wielkiej prawości, zakładał M. organizacje charytatywne. Zawdzięczamy mu przede wszystkim wydanie monumentalnego zbioru tekstów dotyczących historii Włoch, a zwłaszcza historii włoskiego średniowiecza, Rerum Italicarum scripto-res (Dziejopisarze włoscy), 28 t. opubl. w l. 1723-1751. Dzieło to obejmuje kromki i inne teksty źródłowe, związane z historią Włoch od V do XV w. - przy czym prawie 2/3 całości zajmują materiały z dwóch ostatnich stuleci (XIV-XV w.). Dziś jeszcze przydatne jest ono badaczom; do niedawna trwał też jego przedruk, rozpoczęty w 1900 dzięki staraniom -»• Car-ducciego. Materiałami zebranymi w Dziejopisarzach posłużył się M. w Antiąuitates Italicae medii aevi (Zabytki włoskiego średniowiecza), 6 t., nap. w l. 1738-1743, dziele złożonym z 65 rozpraw poświęconych różnym aspektom życia w średniowiecznej Italii - od polityki, religii i prawa po obyczaje i język. Metoda stosowana przez M. w Zabytkach przy badaniu najstarszych zabytków języka włoskiego zwiastuje w pewnym sensie narodziny filologii romańskiej. Innym wybitnym o-siągnięciem M. są Annali d'Ita-lia (Kroniki włoskie), opubl. w l. 1744-1749, w których opisuje rok po roku dzieje swego kraju od początku naszej ery do 1749. Jest to przede wszystkim obszerna i szczegółowo udokumentowana relacja wy-. darzeń. Autorowi nie chodzi o ustalenie wewnętrznej logiki dziejów, a jego skąpe komentarze noszą w zasadzie charakter ściśle erudycyjny. Niemniej jednak potrafi on zająć zupełnie niedwuznaczne stanowisko wobec pewnych podstawowych problemów historiograficznych. 139 NEGRl I tak okazuje się przeciwnikiem "historii bohaterów" - bo prawdziwymi twórcami dziejów są dlań nie władcy i wodzowie, lecz narody. W zdecydowany sposób występuje też przeciwko wojnom. Nie waha się potępić powszechnie sławionej epoki gmin miejskich, dlatego że wkrótce po uzyskaniu autonomii miasta rozpoczęły walkę między sobą i nie potrafiły zapobiec krwawym waśniom wewnętrznym. Wydarzenia historyczne sądzić należy, jego zdaniem, wyłącznie pod kątem ich użyteczności dla ogółu, zaś zadaniem dziejopisarza jest przede wszystkim obiektywne, na rzetelnych badaniach źródłowych oparte przedstawienie faktów. Pracując głównie nad bardzo mało wówczas studiowanym średniowieczem, M. przyczynił się w znacznej mierze do wykazania związków łączących je z epoką nowożytną. Jego dzieła historyczne wywarły istotny wpływ na kształtowanie się świadomości narodowej w złożonych z wielu państewek X VI H-wiecznych Włoszech. U-ważany jest za jednego z najwybitniejszych prekursorów Oświecenia. Do dorobku pisarskiego M. należą ponadto prace z dziedziny estetyki: Rifiessioni sul buon gusto (1703, Rozważania o dobrym smaku); teorii poezji: Delia perfetta poesia italiana (1706, O doskonałości poezji włoskiej);' Osseryazioni al Petrarca (1711, Uwagi o -»-Pe-trarce); filozofii: Filosofia morale esposta e proposta ai gio-vani (1735, Filozofia moralna na użytek młodzieży); prawa: Dei difetti delia giurisprudema (1742, O wadach juryspruden-cji) i in., a także obszerna korespondencja (Epżstolarźo) z u-czonymi włoskimi i obcymi. K.Ż. N NEGRI Ada, 1870-1945, poetka i pisarka. Pochodziła z ubogiej robotniczej rodziny. O dzieciństwie i wczesnej młodości, trudnych warunkach materialnych, latach nauki w seminarium nauczycielskim opowiada N. szczerze i prosto w powieści autobiograficznej Stella mattu-tina (1921, Gwiazda poranna). Gdy po kilku latach pracy pedagogicznej na wsi, a potem w małym miasteczku lombardz-kim osiedliła się w Mediolanie, była już autorką gorąco przyjętego przez opinię publiczną zbioru poezji Pieśni niedoli (Fa-talita, 1892). Na ukształtowanie osobowości twórczej N. wpły^ nęły jej przeżycia osobiste: nieudane małżeństwo, śmierć młodszej córki, a także pobyt za granicą, zwłaszcza w Szwajcarii, aż do wybuchu I wojny światowej. Zarówno w pierwszym zbiorze wierszy, jak szczególnie w następnym. Burze (Tempeste, 1895), N. okazała się poetką wrażliwą na zagadnienia społeczne, dając w nich wyraz solidarności z klasą robotniczą i szlachetnemu humanitaryzmowi. Jej poezji, wyrażającej protest przeciwko niesprawiedliwości społecznej, bez postulowania koniecznych reform, krytyka literacka zarzucała retorykę. W dalszych tomach wierszy N. tematyka społeczna ustępowała powoli miejsca czysto subiektywnym motywom lirycznym, twórczość nabierała finezji. Przeżycia osobiste dyktowały poetce strofy o silnym NICCODEMX 140 141 NIEVO napięciu emocjonalnym, dużej melodyjności i dźwięczności wiersza. Maternita (1904, Macierzyństwo), Dal profondo (1910, Z głębokości), Esilio (1914, Wygnanie) - to tytuły następnych zbiorów wierszy. Cechą charakterystyczną sztuki pisarskiej N. jest egocentryzm, ocena otaczającej rzeczywistości przez pryzmat własnych doznań. Nowele N., o silnym podkładzie autobiograficznym, w realistyczny sposób opisują drobne dramaty życia codziennego czy też losy osamotnionych, spragnionych miłości kobiet. W 1917 ukazał się pierwszy ze zbiorów nowel N. Le solitarie (Samotnice). Finestre alte (1923, Wysokie okna), Le strade (1926, Drogi), Sorelle (1929, Siostry) to dalsze zbiory, które są odbiciem przeżyć i nastrojów samej autorki. Największe nasilenie lirycznego wyrazu osiąga poetka w Jl libro di Mara (1919, Księga miłości): uniesienia miłosne, ból, rozpacz, rozpamiętywanie minionych chwil szczęścia u boku mężczyzny, którego kochała, a który zmarł, składają się na treść tego wysoko ocenionego przez krytykę tomu. I canti dell'Isola (1924, Pieśni z Wyspy) to wizja uroków Ca-pri, służąca za tło mistyczno--symbolicznych obrazów poetyckich. Rezygnacja, spokój l religijność cechują ostatnie tomy poezji N., jak Yespertina (1930, Pieśń wieczorna), Jl dono (1936, Dar). W 1940 N. została członkiem Akademii Włoskiej, jako jedyna kobieta w krótkiej historii tej instytucji. Z.M. NICCODEMI Dario, 1874-1934, komediopisarz. Ur. w Liyorno, dzieciństwo i młodość spędził w Buenos Aires, gdzie na łamach dzienników ukazały się jego pierwsze krytyki teatralne oraz dwie komedie w języku hiszpańskim. W 1900 został sekretarzem aktorki francuskiej Rejane i przeniósł się do Paryża. Pozostał tu kilka lat, tłumacząc na francuski sztuki pisarzy włoskich oraz pisząc własne komedie, głównie w języku francuskim. Najpopularniejsza z nich to Les reąuinf (1913, Rekiny), w której "rekinami" są ludzie opętani żądzą posiadania: "Nienasyceni, drapieżni, pożeracze... Ludzie, którzy przepływają przez życie jak rekiny pod wodą z paszczami otwartymi, gotowymi do pochwycenia ofiary." Sztuka przypomina gorzką komedię francuskiego dramaturga H. Becque'a Kruki. Po powrocie do Włoch kierował własnym zespołem teatralnym, który w 1921 odegrał w rzymskim teatrze "Val-le" Sześć postaci scenicznych w poszukiwaniu autora -> Pi-randella, wywołując słynny w historii teatru protest publiczności. 2 komedii i dramatów N. w języku włoskim szczególne sukcesy odniosły: La nemica (1917, Nieprzyjaciółka), L'ombra (1915, Cień), Gałganek (Scam-polo, 1916). Bohaterką tej ostatniej sztuki jest młoda, prosta, prymitywna dziewczyna z proletariatu, której szczerość w nazywaniu rzeczy po imieniu, szorstkość, a zarazem wdzięk podbijają serce przygodnego opiekuna. Autor piętnuje zakłamanie panujące w środowisku mieszczańskim, przeciwstawiając mu dobroć i prawość istoty znajdującej się poza nawiasem społeczeństwa. Bogactwo pomysłów, udane efekty sceniczne, żywość i napięcie dramatyczne akcji, swoboda i lekkość dialogów, połączenie patosu z komizmem - cechujące sztuki N. - fascynowały w pierwszych dziesiątkach XX w. mieszczańską publiczność, widzącą w nich odbicie własnego świata, którego N. był zręcznym interpretato-rem. Dopatrywano się w utworach N. głębszej problematyki, ale jest on przede wszystkim sprawnym reżyserem, który w pogoni za efektem umiejętnie dozuje sentymentalizm, refleksję, patos, ironię I komizm. Niektóre jego sztuki - jak Gał-ganek. Cień, Nieprzyjaciółka, bogatsze od innych w nutę prawdziwego humanizmu, nie schodzą ze sceny jeszcze dzisiaj. Szczególnego powodzenia zaznała - także w Polsce - komedia Świt, dzień i noc (I/alba, U giorno, la notte, 1921). N. pisał również powieści. Bardziej interesujący od nich jest zbiór wspomnień Tempo pas-sato (1928, Czas miniony). H.M. NICCOLINI Giambattista, 1782 -1861, pisarz. Pochodził ze szlachty florenckiej. Po ukończeniu studiów prawniczych był archiwistą, później profesorem historii i mitologii oraz sekretarzem i bibliotekarzem Akademii Sztuk Pięknych we Florencji. W 1812 został członkiem Akademii delia Crusca (-»-Graz-zini). Przyjaźnił się z -^-Poscolo. N. jest autorem liryk, w których dominuje tematyka patriotyczna, zebranych w Canzoniere nazionale (1863, Śpiewnik narodowy) i Poesie (1888, Poezje), szeregu rozpraw krytyczno-lite-rackich, jak Discorso sulla tragedia greca (1844, Rozprawa o tragedii greckiej), ale rozgłos zdobył przede wszystkim jako dramaturg. Pisał tragedie w duchu romantycznym, czerpiąc tematykę z historii i przesycając ją duchem szczerego patriotyzmu o zabarwieniu republikańskim. Szczególny oddźwięk znalazły takie (przebrzmiałe dziś) dramaty, jak Wabucco (1819, Nabuchodonozor), GtO-vanni da Procida, 1817, i najbardziej znany Arnolda da Brescia (1837, Arnoldo z Bres-cji), w których N. pod maską postaci i wydarzeń biblijnych czy też historycznych poruszał aktualne problemy polityczne zdążające do wyzwolenia i zjednoczenia Włoch. N. tłumaczył również Sofoklesa i Aischylosa, a także pisał tragedie na tematy antyczne, jak Polissena (Po-liksena), Edipo (Edyp). W korespondencji, bardzo obfitej, starał się godzić teorie klasyczne z romantycznymi. Z.M. NIEVO Ippolito, 1831-1861, po-wieściopisarz i poeta. Z wykształcenia prawnik. Ur. w Padwie jako syn urzędnika i pa-trycjuszki weneckiej, dzieciństwo spędził N. na wsi w okolicach Friuli i krajobraz friulań-ski jest nierzadko tłem jego poezji lirycznych, a także większości utworów prozą (Angelo di bontd, 1855 - Anioł dobroci; Jl conte pecoraio, 1857 - Hrabia owczarz; II barone di Nieostro, 1859 - Baron Nicastro i in.). Był żarliwym uczestnikiem walk niepodległościowych, walczył w szeregach Garibaldiego, brał udział w wyprawie na czele Tysiąca. Utonął w katastrofie statku na Morzu Tyr-reńskim. Częstym źródłem natchnienia N. są współczesne mu wydarzenia polityczne, problematyka narodowa. Bohaterstwo i patriotyzm to silne ł szczere akcenty jego twórczości, zarówno poetyckiej (zbiór Lucciole, 1858 - Świetliki; Poesie, 1854- Wiersze), jak dramatycznej (tragedie ogłoszone późno z rękopisów: I capuani - Kapuańczy-cy, 1914; Spartaco - Spartakus, wyd.pośm. 1919) i powieściowej. Najwybitniejszym dziełem N. jest powieść biograficzno-histo-ryczna Le confessioni di un Ita-liano (Wspomnienia włoskiego patrioty), nap. w 1858, ale wydana dopiero w 1867. Ze wzglę- NOVELLINO 142 dów politycznych nosiła ona pierwotnie tytuł Le confessioni di un ottuagenario (Wspomnienia osiemdziesięcioletniego starca). Powieść została oceniona pozytywnie przez krytykę literacką mimo pewnych dłużyzn i braku stylistycznego dopracowania. Opierając się na opowiadaniu swego dziadka i wspomnieniach z lat dziecinnych, przedstawia autor społeczeństwo włoskie i stosunki polityczne pod koniec XVIII i w pierwszych dziesiątkach XIX w. Zręcznie rozwijające się na tym tle wątki powieściowe, a zwłaszcza romans głównego bohatera Carla Alto-viti z kuzynką Pisaną, która stanowi jedną z wybitnych sylwetek kobiecych w literaturze włoskiej, ciekawy opis środowiska i obyczajów ginącego feudalnego świata, wyrazisty rysunek postaci, zwłaszcza kobiecych, świeżość i plastyczność obrazu poetyckiego oraz swoisty humor stanowią o wartościach książki. Z.M. NOVELLINO, pierwszy zbiór opowiadań w literaturze włoskiej. Obejmuje 100, bardzo na ogół krótkich opowiastek, zapisanych przez anonimowego autora florenckiego, o którym wiadomo tylko tyle, że był gibeli-nem i że pracę swą rozpoczął tuż po 1280. Wśród dawnych wydań N. za najbardziej wiaro-godne uważane jest powszechnie wyd. C. Gualteruzziego (Bolonia 1525, pt. Le ciento novelle antike - Sto starych nowel), na którym opierają się wydawcy współcześni. Bardzo różne są źródła tego zbioru: podania biblijne i mitologiczne, dzieje starożytne i kroniki średniowieczne, legendy rycerskie i wydarzenia z życia codziennego. Bohaterami są królowie biblijni i cesarze rzymscy, pro-wansalscy trubadurzy i rycerze Okrągłego Stołu, uczeni i dworzanie, biskupi i mnisi, kupcy i wieśniacy, starożytni filozofowie czy wreszcie postacie baśniowe jak Ksiądz Jan (II Presto Giovanni) i Starzec z Gór (II Veglio delia Montagna).. Z właściwą epoce naiwnością i brakiem troski o historyczną prawdę Sokrates przedstawiony jest jako filozof rzymski, a Pitagoras - jako mieszkaniec Hiszpanii, zaś mitologiczny Narcyz staje się "bardzo dobrym i pięknym rycerzem". Toteż N. jest wiernym obrazem obyczajów i wiedzy ludzi, wśród których powstał, a przede wszystkim odzwierciedla ich wyobraźnię. Utwory N. sławią zręczność i dowcip, zalety intelektualne i umiejętność eleganckiego wysławiania się; w zbiorze przeważa jednakże podziw dla wspaniałych czynów, umiłowanie średniowiecznych ideałów rycerskich - sprawiedliwości, szczodrobliwości, odwagi. Dlatego też bohaterami wielu opowiadań są postaci, które wydawały się najlepiej te ideały reprezentować: cesarz -f Fryderyk II, władca saraceń-ski Saladyn, król angielski Henryk (ii re giovane). Satyra natomiast skierowana jest z reguły przeciwko duchownym i kobietom; te ostatnie przedstawione są nierzadko w sytuacjach frywolnych. Nie brak w N. akcentów makabrycznych, jak w opowiadaniu o hr. Ro-berto, podającym żonie i służebnym do zjedzenia serce człowieka, z którym zgrzeszyły. Szereg nowel odznacza się niepoślednimi walorami artystycznymi, jak np. znana opowiastka o bajarzu (faulatore) messer Azzolina, która w kilkunastu linijkach doskonale oddaje atmosferę długiej, zimowej nocy i senność ogarniającą zmęczonego faulatore. Styl pełnego 143 OJETTI melancholii opowiadania .o Narcyzie przypomina swą klarownością wodę, w której przegląda się bohater. Na szczególną uwagę zasługują również dwie nowele dłuższe: o chytrym Bito i o skąpym Frullim, oraz "piękna opowieść miłosna" o flo-renckiej dziewczynie i jej dwu zalotnikach. Niektóre pozycje tego bardzo poczytnego zbioru zostały potem wykorzystane przez innych: opowieść o tym, jak za zapach potrawy zapłacono brzękiem monet, odnaleźć można m. in. u Rabelais; z historyjki o bajarzu Azzolina zaczerpnął Cervantes; opowiadaniem o cesarzu Fryderyku II i jego ulubionym sokole posłużył się ->• Bandello, o sprawiedliwości cesarza Trajana ->• Dante, a i -> Boccaccio sięgał do N. Wiele opowiastek, zawartych w N., uważać należy za proste zapiski dla wędrownych pieśniarzy (tzw. giullari), którzy opierali się na nich w swych improwizacjach - podobnie jak później aktorzy komedii dell'arte na swych schematycznych scenariuszach. Prymitywna proza N., której brak pogłębienia psychologicznego, ma jednak w sobie swoisty urok rzeczy dawnych, pociągający i współczesnego czytelnika. K.Z. O ODO DELLE COLONNE -r FRYDERYK II OJETTI Ugo, 1871-1946, po-wieściopłsarz, krytyk i dziennikarz. Syn architekta, ur. w Rzymie, karierę pisarską rozpoczął w 1894, umieszczając w czasopismach rzymskich ł mediolańskich artykuły z zakresu literatury i sztuki. Był założycielem i kierownikiem kilku czasopism, ale nazwisko jego związane jest zwłaszcza z "Corriere delia Sera", gdzie drukował większość swoich artykułów. Przeprowadzał wywiady z pisarzami, które zebrał następnie w tomie Alla scoperta dei letterati (1895, W poszukiwaniu pisarzy). Tematyce lite-racko-artystycznej poświęcił O. również takie zbiory esejów, jak Rttrattt d'artżsti italiani (2 serie opubl. W l. 1911-1923, Portrety artystów włoskich), Scrtttori che si confessano (1925, Zwierzenia pisarzy) i in. O. jest również autorem powieści i nowel, jak np. Mimi e la gloria (1908, Mimi i sława). Donnę, uomini e 'burattini (1912, Kobiety, mężczyźni i pajace) czy Mw figlio ferroviere (1922, Mój syn kolejarz), uważanej za najlepszą jego powieść. Jest to dowcipna satyra na stosunki panujące we Włoszech po I wojnie, ukazana poprzez historię kariery "postępowego" syna kolejarza. Książki O. pisane są żywo i z humorem, nie-pozbawionym jednak akcentów pesymistycznych. O. to jednak przede wszystkim doskonały eseista. Najcenniejszą pozycją w jego bogatym dorobku literackim jest 7 t. licząca seria artykułów pt. Cose viste (Rzeczy widziane). Są to eseje opubl. przeważnie w "Corriere delia Sera" w l. 1921-1939. Składają się na nie spotkania z ludźmi pióra i artystami, opisy krajobrazu, obserwacje polityczne, wspomnienia, recenzje teatralne itp., ogarniające swym zasięgiem wszystkie prawie prowin- OBIANI 144 cje Italii, najrozmaitsze środowiska i aktualne wydarzenia; odznaczają się one wnikliwością i trafnością spostrzeżeń, oryginalnością ujęcia i subtelnym, sceptycznym humorem. Ostatnie prace O. zawarte są w tomie Sessanta (1937, Sześćdzie-siątka), gdzie w formie aforyzmów, paradoksów i maksym na temat sztuki, mody, przyjaźni, starości itp. przekazuje doświadczenia swojego życia. Z.M. OKIANI Alfredo (pseud. Ottone di Banzole), 1852-1909, powie-ściopisarz, krytyk i historyk. Pochodził ze zubożałej szlacheckiej rodziny. Po ukończeniu kolegium barnabitów w Bolonii studiował prawo w Rzymie i w Neapolu. Przez pewien czas wykonywał zawód prawnika, potem, pragnąc się poświęcić literaturze, osiadł na wsi w Ro-manii. Wkrótce zaczął wydawać swoje pierwsze utwory. Osobowość skomplikowana, nie wolna od paradoksów, był O. republikaninem, który przechodząc powoli na pozycje mo-narchistyczne, pozostawał jednak w opozycji do oficjalnej polityki klasy rządzącej i ostro oceniał stan rzeczy we Włoszech. Wychodząc od pozytywizmu, uległ silnym wpływom filozofii Hegla, a także francuskiego romantyzmu. Jego utwory historyczno-polityczne, jak Fino a Dogali (1889, Aż do Do-gali), La lotta politica in Italia (1892, Walka polityczna w Italii) i in., zawierają idee, na które powoływał się później fa-szym i imperializm włoski. Próby udziału w życiu politycznym przyniosły O. jedynie głębokie rozczarowanie, toteż, rozgoryczony, powrócił na wieś, gdzie zerwał kontakty nawet z najbliższymi mu osobami. Popularność, o którą tak zabiegał u współczesnych, zdobył na krótko przed śmiercią dzięki artykułowi -> Crocego, który zwrócił uwagę na jego twórczość. Pisał O. powieści, nowele, dramaty. Tematyka jego utworów, zwłaszcza z pierwszego okresu, zawiera obok erotyzmu elementy udziwnienia, okropności, grozy, choć nie brak w nich również szlachetnych refleksji i lirycznych uniesień. Napisał, m. in., zbiór nowel Me-morie inutiii (1876, Pamiętniki bezużyteczne), powieści: Al di Id (1877, Z tamtej strony), No (1881, Nie), Gelosia (1894, Zazdrość), La disfatta (1896, Klęska), studium z życia małżeńskiego, uważane za "najszlachetniejszą" jego powieść, Olo-causto (1902, Ofiara). W 1902 ukazał się również zbiór nowel i artykułów O. Bicicletta (Rower), w którym autor uwalniał się od charakterystycznego dlań pesymizmu. W.P. ORTESĆ Anna Maria, ur. 1915, pisarka ł dziennikarka. Debiutowała zbiorem opowiadań o podkładzie autobiograficznym Angelici dolori (1937, Anielskie cierpienia), w których analiza psychologiczna ujęta w ramy wizjonerskiego realizmu posiada wiele cech wspólnych z tzw. realizmem magicznym -r Bon-tempellego. To łączenie konkretu z "nadrzeczywistością" stanowi cechę charakterystyczną całej twórczości autorki. II marę non bagna Napali (1953, Morze nie oblewa Neapolu) to •'* zbiór opowiadań malujących obyczaje warstw drobnomiesz-czańskich i ludu neapolitań-skiego, w których O. usiłuje dać syntetyczny obraz prowincjonalnego Południa Włoch. W 1958 opublikowała J giorni del cielo (Dni nieba) oraz Silemio a Milano (Cisza w Mediolanie). Szczególny dar pisarki do za- GIAMBATTISTA MARINO GIUSEPPE MAZZINI LORENZO MEDICI PANZINI cierania granic między rzeczywistością a snem i halucynacją, do łączenia abstraktu z konkretem, satyry i ironii z liryzmem i melancholią znalazł swój wyraz w powieści L'iguana (1965, Iguana). Powieść O. Po-veri e semplici (1967, Biedni i prości) zdobyła duży sukces czytelniczy. Jest to historia miłosna o podkładzie autobiograficznym. O. jest korespondentką pisma "Europeo". H.M. OYIDIO Francesco d' -• D'OVI-DIO P PALAZZESCHI Aldo (właśc. Aldo Giurlani), ur. 1885, poeta i powieściopisarz z Florencji. Wcześnie zaczął przejawiać zamiłowania literackie. Był przez pewien czas gorącym zwolennikiem futuryzmu (-> Marinetti). Debiutował zbiorami poezji: Z cavalli bianchi (1905, Białe konie), Lanterna (1907, Latarnia), L'incendiario (1910, Podpalacz). Współpracował z "La. Voce" (-> Prezzolini), potem wraz z -> Papinim i ->• Sofficim z "Lacerba". P. posługuje się najróżniejszymi środkami wyrazu: kolorystyką, groteską, a nawet zaskakującą onomatope-ją (np. w znanym wierszu La fontana mulata - Chora fontanna). Na tle nierealnego krajobrazu utworów P. ludzie poruszają się jak marionetki, zniekształceni przez wrodzony sceptycyzm poety i jego krytyczny stosunek do wszelkich narzuconych przez społeczeństwo nakazów, konwencji i ograniczeń. Przeciwstawienie rzeczywistości' i fantazji, paradoks, gorzki humor, dziwaczny chaos pojedynczych słów lub ich fragmentów, a zarazem poczucie samotności, melancholii i pesymizm - oto cechy jego poezji. Podobny charakter noszą utwory prozą. Pierwszy z nich II codice di Perela (1911, Kodeks Perela), zdaniem krytyków, szczytowe osiągnięcie P., jest groteskowo-fantastycz-ną opowieścią o człowieku z dymu, swoistą autobiografią i śmiałą satyrą przeciwko hipokryzji stosunków międzyludzkich. W autobiograficznych Stampe dęli' Ottocento (1932, Sztychy dziewiętnastowieczne) z dużym poczuciem humoru i dyskretną ironią, a jednocześnie z wielkim pietyzmem i subtelnością maluje autor w formie wspomnień małego chłopca życie Florencji u schyłku ubiegłego stulecia. Duże uznanie krytyki zdobyła również powieść Le sorelle Materassi (1934, Siostry Materassi), nieco sentymentalna i ironiczna, ale głęboko ludzka historia z życia samotnych i starych kobiet. Mniej powodzenia zaznały powieści I jratelli Cuccoli (1948, Bracia Cuccoli), Roma (1953, Rzym). Z.M. PANZINI Alfredo, 1863-1939, pisarz. Uczeń ->- Carducciego na Uniwersytecie Bolońskim, przez długie lata nauczyciel szkoły średniej w Mediolanie i Rzymie, wybitny znawca kultury antycznej. W doskonałej harmonii współżyją w imaginacji twórczej P. starożytność i czasy współczesne, fantazja i rzeczywistość, a pisarz spogląda na nie ze sceptyzmem i pobłażliwym uśmiechem filozofa. Pisać zaczął późno. Pierwsza powieść PAPINI P. U libro dei morti (1893, Księga umarłych) o autobiograficznych akcentach i o wyraźnie werystycznym (-»-Verga) zabarwieniu oraz następne książki nie przyniosły mu rozgłosu. Dopiero Latarenka Diogenesa (La lanterna di Diogene, 1907), swoisty reportaż z podróży Mediolan - Bellaria nad Adriatykiem, wzbudził zainteresowanie opinii publicznej. W utworze tym giętka, jasna proza P., o akcentach impresjonistycznych i tak charakterystycznej dla tego okresu fragmentaryczności, osiągnęły swój szczyt. Odtąd wciąż wzrastająca poczytność książek P. postawiła go w rzędzie najwybitniejszych prozaików i stylistów włoskich epoki i otwarła przed nim drogę do Akademii (1930). Obfity i różnorodny dorobek literacki P. (ok. 60 t.) obejmuje przede wszystkim utwory beletrystyczne - nowele, opowiadania, powieści - spośród których wielką popularnością cieszyły się: powiast-ka filozoficzna Santippe (1913, Ksantypa), II bacio di Lesbia (1937, Pocałunek Lesbii), historia miłości Katulla do Clodii, przezwanej Lesbia, II viaggio di un povero letterato (1916, Wędrówki ubogiego literata), książka o akcentach autobiograficznych. Do najlepszych utworów P. należą powieści poświęcone sylwetkom kobiecym, jak np. La Madonna di mamma (1916, Matczyna Madonna) czy zbiór nowel Le fiabe delia virtu (1919, Cnotliwe baśnie). Cięta ironia, łagodzona swoistym humorem P., a maskująca krytyczną ocenę współczesnej mu rzeczywistości, stanowi główną przyczynę powodzenia znanej powieści II padrone sono me (1922, Ja tu jestem panem). P. jest również autorem pracy historycznej II conte Cavour (1931, Hrabia Ca-vour), książki dla dzieci Novel- 146 linę diuertenti per bambini in-telligenti (1934, Zabawne opowiastki dla rozgarniętych dziatek) oraz oryginalnego i dowcipnego Dizionario moderno (1905, Słownik nowoczesny), w którym zebrał słowa i wyrażenia dziennikarskie zachwaszczające współczesny mu język włoski, oraz slogany, barbaryz-my itp., opatrując je złośliwym komentarzem. Z.M. PAPINI Giovanni, 911881 Florencja - 8 VII 1956 Florencja, pisarz. Był właściwie samoukiem: wrodzony brak dyscypliny i gwałtowność charakteru uniemożliwiały mu normalną naukę w szkole. O smutnym dzieciństwie, nienasyconym głodzie książek, gdy odkrył instytucję bibliotek publicznych, o trudnych początkach kariery literackiej, jak również o ambitnych zamierzeniach na polu naukowym i pisarskim opowiedział P. w autobiograficznej powieści Skończony człowiek (L'uomo finito, 1912). W książce tej, najbardziej może charakterystycznej dla talentu P., znajdujemy godne uwagi samookre-ślenie autora: "Jestem twórcą i niszczycielem, marzycielem i sceptykiem, poetą lirycznym i cynikiem." Bezkompromiso-wość, a jednocześnie zmienność poglądów P., nieustanny niepokój wewnętrzny, niezadowolenie z siebie i innych, pasja polemiczna oraz błyskotliwa inteligencja i zamiłowanie do paradoksów tworzą złożoną i na wskroś oryginalną osobowość autora. P. rozwijał działalność pisarską bardzo różnorodną i bardzo obfitą. W 1903 założył wraz z -- Prezzolinim czasopismo "Leonardo", które po 5 latach przekształciło się w "La Voce" (->• Prezzolini). Dzięki postępowości i nowoczesności koncepcji artystycznych, bezpo- 147 PABINI średniemu kontaktowi z zagranicznymi kierunkami kulturalnymi pisma te wywierały wielki wpływ na ówczesne życie umysłowe Włoch. Swoisty anarchizm myślowy, cechujący młodzieńcze pisma P., jak np. Crepusco-lo dei filosofi (1906, Zmierzch filozofów), II tragico quotidiano (1906, Tragiczna codzienność), Chiudiamo la scuola (1909, Zamknijmy szkoły), zaprowadził autora poprzez osobiste uprzedzenia do uprawiania krytyki napastliwej w tonie, a obrazo-burczej w treści (Stroncature, 1916 - Bez ogródek), a wreszcie do poszukiwań nowatorskich. Wraz z -> Sofficim założył pismo "Lacerba" (1913-1915) i, na krótko zresztą, przyłączył się do ruchu futurystycznego (-> Ma-rinetti), co znalazło wyraz w takich utworach jak: Buffona-te (1914, Błazeństwa), L'espe-rlenza futurista (1920, Eksperyment futurystyczny). W okresie tym P., syn ateisty, był sam wojującym ateistą. Opublikował kilka polemicznych książek, z których największy rozgłos uzyskały Pamiętniki Pana Boga (Le memorie d'Iddio, 1911) - złośliwy i szyderczy obraz świata i jego twórcy. P. opowiedział się za udziałem Włoch w I wojnie światowej, ale bezpośrednio po jej zakończeniu, wstrząśnięty upadkiem moralnym i nędzą tego okresu, poddał rewizji swój dotychczasowy światopogląd i przeżył zasadniczy przełom religijny. Ta zmiana znalazła swój wyraz w poezji P. Pane e vino (1926, Chleb i wino) i prozie Gli ope-rai delia vigna (1929, Pracownicy z winnicy), Sw. Augustyn (Sanf Agostino, 1929), a przede wszystkim w szczególnie popularnej wówczas jego książce Dzieje Chrystusa (Storia di Cristo, 1921), która przyniosła autorowi światowy rozgłos, wywołując burzliwe dyskusje i różnorodne interpretacje. Odtąd P. stał się wodzem duchowym grupy florenckich pisarzy katolickich, skupionych dokoła czasopisma "II Frontespizio". Późniejszy dorobek P. obejmuje m. in. godne uwagi fragmenty poetyckie opubl. w Poesie in prosa (1932, Poezje prozą), oryginalne pod względem metrycznym, ale tradycyjne w treści, oraz dzieła z zakresu krytyki literackiej: Żywy Dante (Dante vivo, 1933), Grandezza di Car-ducci (1935, Wielkość ->• Car-ducciego), Storia delia lettera-tura italiana (1937, Historia literatury włoskiej), Michał Anioł na tle epoki (La wita di Michel-angiolo, 1949). Ogłoszone pośm. Powtórne narodziny (La se-conda nascita, 1959) ukazują etapy duchowej przemiany autora, stopniowego utrwalania się wiary: uciszenie wewnętrzne prowadzi do radosnego zachwytu dla piękna świata, znajdując wyraz w lirycznych opisach i sympatii dla ludzi prostych. Na język polski utwory P. tłumaczyli m. in. E. Boye, W. Rzy-mowski. Z.M. PARINI Giuseppe, 23 V 1729 Bosisio (dzisiaj Bosisio Parini, prow. Como) - 15 VIII 1799 Mediolan, poeta. Pochodził z niezamożnej rodziny kupieckiej. Kształcił się w szkole klasztornej w Mediolanie na koszt ciotki, która przekazała mu w testamencie pewną sumę pieniędzy pod warunkiem, że zostanie księdzem. Niedostatek skłonił go do podporządkowania się temu życzeniu i przyjęcia święceń kapłańskich (1754). Pracowity, szczery w stosunkach z ludźmi, pogodny mimo licznych trudności życiowych, odważnie bronił P. niezależności swoich poglądów, miał pełną świadomość powołania i god- PABISE 148 ności poety oraz poczucie moralnej odpowiedzialności za głoszone idee, szacunek dla słowa. Był typowym przedstawicielem wieku Oświecenia. Zgodnie z ideologią francuskich Encyklopedystów akceptował hasła postępu i sprawiedliwości społecznej, bez służalczego jednak naśladownictwa obcej kultury. W 1752 opublikował zbiorek wierszy (sonety, eklogi) wzorowanych na Horacym, Owidiuszu i -* Petrarce pt. Alcune poesie di Ripano Eupilino (1752, Poezje Ripano Eupilino) - Bi-pano to anagram jego nazwiska - został członkiem kilku akademii, m. in. Arkadii (->Me-tastasio). Przez wiele lat był preceptorem w domach arystokracji mediolańskiej. Wyniósł stamtąd dobrą znajomość środowiska i obyczajów właściwych tej klasie społecznej, obserwacje cenne dla moralisty i pedagoga, jakim bezsprzecznie był P., pojmujący poezję jako środek wychowawczy. Poglądy te znalazły wyraz w takich utworach jak Dei principi generali e fondamentali delie belle lettere applicate alle belle arti (O podstawowych założeniach literatury pięknej w odniesieniu do sztuk pięknych) lub w Sopra la poesia (O poezji) opubl. w l. 1801-1804. Miarą talentu poetyckiego P. są jego Odi (Ody), które w liczbie 19 wyd. zostały w 1795. Tematyka ich jest różna; jedne mówią o życiu sielskim, spokoju i ciszy na łonie przyrody: La vita rustica (O życiu wiejskim), La saluhrita dell'aria (O zdrowotności powietrza), inne poruszają zagadnienia pedagogiczne: L'educazione (Wychowanie), naukowe: L'innesto del vaiuolo (O szczepieniu ospy) - lub też opiewają godność i wielkość człowieka: La caduta (Upadek), jak również ideały poezji: A Silma (Do Sylwii), A Musa (Do Muzy). Ale obok tych arkadyjskich akcentów, pochwały uroków przyrody i prostego życia, obok zachwytów nad pięknem, owocem wysokiej cywilizacji, w poezji P. dochodzą do głosu inne jeszcze akcenty, a mianowicie satyryczne. Pisany wierszem wolnym, 11-zgłoskowym poemat dydaktyczno--satyryczny II giorno (Dzień), uważany jest za arcydzieło P. Podzielony na 4 części: Matti-no - Ranek, Mezzogiorno - Południe, Vespro - Wieczór, Notte - Noc (z których tylko dwie pierwsze wyd. były, anonimowo zresztą, za życia autora, a dwie ostatnie, niewykończone, dopiero w 1801), ukazuje dekadencję arystokratycznego społeczeństwa lombardzkiego w latach poprzedzających rewolucję francuską. Pod pretekstem wskazówek wychowawczych i nauki dobrych manier dla młodego arystokraty w rozmaitych okolicznościach i o każdej porze dnia i nocy, P. z pewną dozą sarkazmu i ironii, ale również z uśmiechem pobłażania potępia beztroski i próżnia-czy tryb życia bogatej młodzieży, brak zasad moralnych i lekceważenie obowiązków. Zarówno poemat, jak ody okryły sławą imię P. i przyniosły mu względny dobrobyt. Otrzymał zaszczytne nominacje, cieszył się uznaniem namiestnika cesarskiego w Lombardii, hr. Firmiana. Rząd Republiki Cyzalpińskiej powierzył mu kierownictwo spraw oświatowych, lecz anty-klerykalizm jakobiński 1796 skłonił P. do zrzeczenia się tego stanowiska. Utwory P. tłumaczył na język polski E. Gra-bowski. Z.M. PARISE Goffredo, ur. 1929, po-wieściopisarz. Studiował na Wydziale Humanistycznym Uni- 149 PASCABELLA wersytetu Padewskiego. Od 1954 pracuje jako dziennikarz i publicysta. Jego pierwsze powieści to II ragazzo morto e le co-mete (1951, Martwy chłopiec i komety), historia 15-letniego chłopca, który wychowuje się pod koniec II wojny światowej w środowisku ludzi wykolejonych i chorych i w akcie samoobrony usiłuje uciec w stworzony przez siebie świat fantazji, oraz La grandę vacanza (1953, Długie wakacje). W książkach tych P. nawiązuje do tradycji literackich międzywojennej awangardy, odżegnując się w sposób widoczny od neorea-lizmu. Neorealistycznej koncepcji rzeczywistości przeciwstawia P. ucieczkę w świat absurdu, która ma pomóc człowiekowi w rozwiązaniu dręczących go problemów prawdy i kłamstwa, dobra i zła. W powieściach tych - które zyskały autorowi miano enfant terrible młodej generacji pisarskiej - wspomnienia dzieciństwa, strzępki snów i akcenty liryczne mieszają się ze sporą dozą wulgarności, bluź-nierstw i zwątpienia. W swej najbardziej znanej powieści II prete bello (1954, Piękny ksiądz), P. stosuje jednak neorealistycz-ne środki wyrazu. Jest to udana satyra obyczajowa, której akcja toczy się w prowincjonalnym mieście włoskim lat międzywojennych wokół osoby przystojnego i kochliwego księdza. Dwie dalsze powieści P., II fidanza-mento (1956, Zaręczyny) i Amo-re e fervore (1959, Miłość i żarliwość), świadczą o rosnącym zainteresowaniu autora problematyką dnia codziennego, przy pewnej skłonności do roztrząsania jej erotyczno-seksualnych aspektów. W opubl. w 1964 książce II padrone (Pracodawca) znajdujemy sugestywny o-pis wielkiego przedsiębiorstwa kapitalistycznego doby współczesnej oraz rządzących nim ludzi. K.Ż. PASCARELLA Cesare, 1858- -1940, poeta i malarz. Ur. w Rzymie, studiował w seminarium duchownym we Frascati, skąd uciekł ok. 1870, korzystając z wydarzeń politycznych tego okresu, by poświęcić się studiom malarskim. Ulubionym motywem jego obrazów były zwierzęta. Wśród pierwszych sonetów, publikowanych głównie na łamach pism, szczególną popularność przyniosły poecie w 1882 Er morto de campagna (Nieboszczyk ze wsi) i La se-renata a Roma (Rzymska serenada), w których ludowe poczucie humoru łagodzi dramatyczną treść. Poeta posługuje się gwarą rzymskiego ludu, zamieszkującego ciasne uliczki Zatybrza. Z tych plebejskich peryferii czerpie tematy i bohaterów do swych sonetów. Twórczość poety kształtowała się pod wpływem weryzmu (-> Verga), kładącego wielki nacisk na koloryt lokalny i kierującego uwagę pisarzy na środowiska ludowe i plebejskie. Zasadniczy wpływ na ukształtowanie osobowości poetyckiej P. wywarł również -> Belli. Pierwsze utwory P., przez wielu krytyków uznane za najlepsze w całej jego twórczości, cechuje realizm, intensywność dramatyczna, plastyczność obrazów, wolny od sentymentalizmu liryzm, świeżość języka, werwa i poczucie humoru, właściwe dojrzałej w ciągu długich wieków ekspresji ludowej. Poeta o zacięciu humorystyczno-saty-rycznym, groteskowym, był P. w gruncie -rzeczy człowiekiem wyczulonym na krzywdę ludzką i w utworach jego rozbrzmiewają nuty gorzkiej zadumy, współczucia, wyrozumiałości. Jako artysta potrafił P. w za- PASCOLI 150 dziwiający sposób naginać dialekt do wyrażenia głębokich myśli. W sonetach zbioru Villa Glori, 1885, opiewających bohaterstwo bojowników Garibaldiego, braci Cairoli, P. starał się połączyć epikę z ludowymi środkami ekspresji. Szczęśliwym połączeniem tonów epickich i humorystycznych jest zbiór 50 sonetów, Scoperta dęli' America (1894, Odkrycie Ameryki): mieszkaniec Zatybrza z humorem właściwym ludowi rzymskiemu, z pełną werwy fantazją koloryzując opowiada swym kompanom w oberży przy winie historię wyprawy Kolumba. Utwór odniósł wielki sukces. Po ogłoszeniu drukiem poeta recytował go na scenach najbardziej reprezentatywnych teatrów włoskich; nie stracił on do dzisiaj swej popularności. Storia nostra (wyd. pośm. 1941, Nasza historia) opowiada historię Włoch od założenia Rzymu aż do zjednoczenia (1870). Zbiór składa się z 267 sonetów; poeta pracował nad nim ok. 40 lat, nie osiągając tak wysokich wartości artystycznych jak w Odkryciu Ameryki. Jego artykuły i szkice w literackim języku włoskim zostały zebrane w 1920 w Prose (Proza). H.M. PASCOLI Giovanni, 31 XII 1855 San Mauro (dzisiaj San Mauro Pascoli, prow. Forli) - 6 IV 1912 Bolonia, poeta. Uczył się w kolegium pijarów. W dużym stopniu na jego rozwoju duchowym zaważyła tragiczna śmierć ojca (1867), administratora dóbr książąt Torlonia, a w przeciągu kilku następnych lat śmierć matki i trojga rodzeństwa. Wypadki te wstrząsnęły głęboko P., budząc w nim ducha buntu i zbliżając go do ugrupowań o zabarwieniu rewolucyjnym. W 1879 został z tego powodu uwięziony. Po kilku miesiącach wyszedł P. na wolność, ale był to już człowiek złamany, który do końca życia uchylał się przed podjęciem walki, starając się jedynie znaleźć dla siebie i rodziny jakiś spokojny kąt. Studiował w Bolonii pod kierunkiem -> Carducciego. Dyplom doktorski uzyskał w 1882 i rozpoczął pracę nauczyciela języków klasycznych, m. in. w Li-vorno. W 1895 został wykładowcą na Uniwersytecie Bolońskim, potem przeniósł się do Messyny, Pizy, aby w 1907 odziedziczyć po Carduccim katedrę literatury włoskiej w Bolonii. Większość utworów P. powstała w ulubionym jego wiejskim zaciszu, niewielkim domu w Cas-telvecchio di Barga pod Lukką, gdzie zamieszkał z ukochaną siostrą Marią. Zbiory poezji P.: Myricae (1891, Tamaryszki), Canti di Castelvecchio (1837, Pieśni z Castelvecchio), Primi poemetti (1903, Pierwsze poematy) i Nuovi poemetti (1909, Nowe poematy), obejmują wiersze najbardziej osobiste, najbardziej charakterystyczne dla talentu P. Są to liryczne wspomnienia poety z lat młodości, o domu rodzinnym, zmarłej rodzinie, a także ewokacje wiejskiego krajobrazu, w którym poeta szukał wewnętrznego uciszenia. Wspomnienia i doznania osobiste, ból, poczucie krzywdy, kontemplacja śmierci przeplatają się tutaj z tematyką idylliczną o wergiliuszow-skim natchnieniu. Poemi con-viviali (1904, Poematy biesiadne) to zbiór utworów o charakterze refleksyjnym, o tematyce zaczerpniętej ze starożytności, poruszających często zagadnienie śmierci, tak charakterystyczne dla twórczości P. Wyrazem klasycznych zamiłowań poety są także nagradzane niejednokrotnie na konkursach w Amsterdamie poezje łaciń- 151 PASOLINI skie Carmma, druk. 1914. Odrębny od poprzedniej twórczości charakter noszą poezje patriotyczne zgrupowane w zbiorze Odź e inni (1906, Ody i hymny), w których P. ze szczerym patriotyzmem opiewa tradycje narodowe sięgające starożytnego Rzymu, daje wyraz dumie z bohaterskich czynów swoich rodaków, snuje gorzkie refleksje na temat sytuacji politycznej ówczesnych Włoch. Poemź itaUci (1911, Poematy o Italii) są gorącą pochwałą wybitnych artystów i pisarzy włoskich, jak Rossini, -- Dante. Camoni di re Enzio (1909, Pieśni o królu En-zio) to utwory epickie o tematyce historycznej i legendarnej. P. pozostawił szereg prac z dziedziny krytyki literackiej, zwłaszcza o Dantem, znany był również jako tłumacz fragmentów Iliady i Odysei oraz poetów greckich, łacińskich, francuskich. Znaczenie P. polega na odnowieniu liryki włoskiej początków XX w. Jakkolwiek był uczniem Carducciego, już w pierwszych utworach zrywał P. z tradycją i odrzucał klasyczne kanony. Tworzył własny język poetycki, mający w sposób najbardziej bezpośredni oddawać otaczającą go rzeczywistość. Głosił teorię tzw. fanciullismo (od fanciullo - dziecko), wg której, poeta, jak dziecko, swoją świeżą, niestępioną jeszcze wrażliwością powinien z otaczającej go rzeczywistości wyławiać najbardziej przelotne wrażenia, impresje, te, które wymykają się uwadze ogółu, a następnie ujmować je w słowa. Każdy, nawet najbardziej banalny temat ma dla poety coś niezwykłego, najdrobniejsza rzecz nabiera wagi. Poezja ma być, wg P., życiem samym, a nie literaturą, i tym jest lepsza, im bardziej utożsamia się z przeżyciem. Prostota podejmowanych przez P. tematów wymagała nowego słownictwa, dlatego wprowadził do swoich utworów dialekt, terminy techniczne, język dzieci, posługiwał się onomatopeją, stosował różnorodne metryki. Twórczość P., jakkolwiek posiada duże znaczenie historyczne dla literatury włoskiej, ma także swoje słabe strony: popada w naiwny sentymentalizm, wykazuje skłonności do tonów idylliczno-dekadenckich, nadmierne upodobanie do symboliki czy ową "dziecinność" podejścia, która przeradza się czasem w manierę. Na język polski utwory P. tłumaczyli m. in.: J. Dicksteinówna, J. Li-pińska, J. Puzyna. Z.M. PASOLINI Pier Paolo, ur. 1922, powieściopisarz, poeta, eseista i reżyser filmowy. Ukończył studia filologiczne w Bolonii. Zainteresowanie poezją ludową i dialektalną (pierwsze wiersze P. napisał w dialekcie friulań-skim) odbiło się w pełni w twórczości P., który, opracował kilka antologii tej poezji, jak np. Can-zoniere italiano. Antologia delia poesia popolare (1955, Śpiewnik włoski. Antologia poezji ludowej), La poesia popolare italia-na (1960, Ludowa poezja włoska). Wraz z -> Gaddą wznowił powszechną dyskusję nad zagadnieniem użycia dialektów w literaturze włoskiej. P. debiutował jako poeta, wydając szereg zbiorów począwszy od 1944, ale dopiero Le cenere di Gramsci (1957, Prochy Gram-sciego) przyniosły mu uznanie. W pierwszej swojej powieści, Ragazzi di vita (Chłopcy z życia, 1955), P. nie posługuje się właściwą strukturą powieśeio-wą, lecz tworzy obraz przedmieść Rzymu operując "scenami z życia" epizodami, w których w sposób śmiały, a nawet PAVESE 152 drastyczny przedstawia codzienne zmagania grupy wyrostków poznających życie we wszystkich jego aspektach. Postaci charakteryzujące opisywane środowisko łączy wątła fabuła. P. kładzie szczególny nacisk na szatę językową utworu, na starannie wypracowane dialogi, wyrażenia dialektalne i gwarowe, co służy raczej dokładnej prezentacji środowiska niż pogłębionej charakterystyce postaci. Dopiero w Una vita vio-lenta (1959, Gwałtowne życie) zastosował P. fabułę powieściową, nie wyrzekając się jednak szerokiego tła środowiskowego. Występuje tu już bohater, Tom-maso Puzzilli, którego poznajemy od lat dziecinnych, gdy wraz z grupą wyrostków urządza chuligańskie awantury, bierze udział w bijatykach, a nawet rozbojach i pijaństwie. Następuje opis przygód miłosnych; wreszcie nielegalne próby zdobywania pieniędzy oraz awantury z użyciem "białej broni" prowadzą bohatera do więzienia. Kontakt z więzieniem, a następnie z nowym środowiskiem (po przeprowadzce rodziców do wielkomiejskiej dzielnicy), pobyt w sanatorium, gdzie Tommaso popiera strajk •personelu, wszystko to wpływa na dalszą przemianę bohatera - decyzję wstąpienia do partii komunistycznej. Historia młodego człowieka kończy się tragicznie; rzuca się na ratunek prostytutki w czasie powodzi i bohaterstwo to przypłaca życiem. W 1963 opublikował P. II sogno di una cosa (Marzenie o czymś), powieść nap. jeszcze w l. 1949-1952, w której młodzi bohaterowie są jakby prototypami bohaterów z Chłopców z życia i Tommasa z Gwałtownego życia. Twórczość powieściowa P. wykazuje wiele związków z filmem neorealistycznym, w dziedzinie którego posiada pisarz również osiągnięcia jako scenarzysta, reżyser, a nawet aktor. Powieści odzwierciedlają także ideologię P., opowiadającego się po stronie lewicy i wykazującego niedwuznacznie inspiracje marksistowskie. Jest to jednak marksizm szczególny, oznaczający nie tyle postawę polityczną, ile przede wszystkim moralną i estetyczną. P. wykazuje także zainteresowanie problemami religijnymi, jak np. w zbiorze wierszy L'usignolo delia Chiesa Cattolica (1958, Słowik Kościoła katolickiego), a przede wszystkim w filmie Jl vangelo secondo Matteo (Ewangelia wg św. Mateusza), do którego P. napisał scenariusz, wyd. wraz z materiałami uzupełniającymi w 1963. W filmie tym Chrystus jest przedstawiony jako nieugięty rewolucjonista, walczący i ginący w walce o stworzenie lepszego świata opartego na miłości, na doskonałym porządku moralnym. Do spełnienia posłannictwa Chrystusa konieczna jest bowiem, wg P., rewolucja socjalna. Swoje poglądy przedstawił też P. w książce Passione e ideologia (1960, Namiętność i ideologia). J.H. PAVESE Cesare, 9 IX 1908 San-to Stefano Belbo (prow. Cu-neo) - 27 VIII 1950 Turyn, powieściopisarz, poeta, eseista, tłumacz. Pochodził z rodziny wiejskiej, która przeniosła się do Turynu, gdzie P. uczęszczał do szkół, a później studiował filologię. Poznał wtedy język angielski, łacinę i grekę. Z liceum, dzięki wybitnemu wychowawcy A. Montiemu, wyniósł P. zamiłowanie do klasyków, wrażliwość na otaczającą go rzeczywistość i współczesność, negatywny stosunek do faszyzmu. W literaturze włoskiej tych lat widoczne są jesz- 153 PAVESE cze wpływy futuryzmu (-> Ma-rinetti), "poezji zmierzchu" [-> Gozzano), a równocześnie pojawia się psychoanaliza i moda na "amerykanizm" w różnych jego aspektach. Jest to również okres nasilenia ruchów robotniczych i narastającego an-tyfaszyzmu. Zjawiska te kształtowały osobowość twórczą P., ale decydujący wpływ na upodobania pisarza wywarli oprócz klasyków wielcy realiści XIX w. i literatura anglo-amerykańska, którą poprzez tłumaczenia takich pisarzy, jak S. Lewis, H. Melville, J. Joyce, J. DOS Pas-sos, starał się spopularyzować we Włoszech. W ten sposób P. znalazł się w szeregach pisarzy, którzy we Włoszech przeprowadzili jedną z istotnych rewolucji. kulturalnych mającą na celu odnowę - w duchu realizmu - literatury włoskiej i wykształcenie nowego, współczesnego języka. P. napisał również szereg esejów o czołowych pisarzach amerykańskich. Już w czasie studiów P. pracował nad ukształtowaniem własnego stylu sięgając do wzorów klasycznych i do dialektu rodzinnych stron oraz gwary robotników z Turynu. Od lat młodzieńczych związany ze środowiskiem antyfaszystowskim, został skazany na 3 lata zesłania za przechowywanie literatury antyrządowej. Po wojnie wstąpił do partii komunistycznej. Pierwszym utworem P. był zbiorek poetycki Lavorare stanca (1936, Praca męczy); następnie opublikował powieści: Paesź tuoi (1941, Twoje rodzinne strony) i La spźag-gia (1942, Plaża). Już w Twoich rodzinnych stronach autor zaczął stosować monolog wewnętrzny; widoczne są w tej powieści także cechy charakterystyczne dla neorealizmu. Po wojnie wydał P. szereg powieści i zbiorów opowiadań: Feria d' agosto (1946, Wakacje sierpniowe), II compagno (1947, Towarzysz), Dialoghi con Leucó (1947, Dialogi z Leucó), zbiór rozważań filozoficzno-mitolo-gicznych, Prima che ii gallo canti (1949, Zanim kur zapieje), La bella estate (1949, Piękne lato), Księżyc i ogniska (La luna e i falo, 1950). Po śmierci P. opublikowano zbiór poetycki Verrd la morte e aura i tuoi occhi (1951, Nadejdzie śmierć i posiędzie oczy twoje), utwory prozą: 2Voc Sw. Rocha (Notte di festa, 1953) i Fuoco grandę (1959, Wielki ogień) oraz dziennik z l. 1933-1950 II mes-tiere di vivere (1952, Rzemiosło życia). Począwszy od pierwszych utworów, P. zaczął kształtować swój świat poetycki, któremu pozostał wierny do końca życia. Jednym z głównych tematów twórczości P. jest okres młodości jako wieku idealnego. Ten mit o utraconym raju dzieciństwa i drugi, o mieście, symbolu nieprzyjaznej, niszczącej siły, są obecne w całym dziele P. Duży wpływ na jego życie i twórczość wywarła tragiczna miłość do kobiety, dla której został skazany na zesłanie. Dzień powrotu na wolność był dniem ślubu tej kobiety z innym mężczyzną. Stąd w całej twórczości P. koncepcja człowieka samotnego, wyobcowanego, odczuwającego lęk przed miastem, tęskniącego do stron rodzinnych. Nic nie jest w stanie wyrwać go ze stanu samotności, ani spotkania z innymi ludźmi, ani miłość, ani nawet najbardziej ważkie wydarzenia historyczne. Życie sprowadza się u P. do strachu przed życiem, a przyszłość widzi on zawsze poprzez pryzmat jednostki, jej skłonności i przemijających nastrojów. P. odtwarza w twórczości swoją własną drogę życiową, w której z jed- PEA 154 nej strony nieustanne poszukiwanie miłości, a z drugiej usiłowanie czynnego zaangażowania się w życiu politycznym nie były w stanie zmienić jego natury. Widoczne są w twórczości P. wahania charakterystyczne dla części intelektualistów Zachodu, a dotyczące ich misji moralnej i historycznej, trudności powzięcia decyzji zaangażowania się w walkę polityczno--społeczną i realizacji tego postanowienia. W życiu i twórczości P. współistniały ze sobą dwa światy: świat otaczającej go rzeczywistości i świat subiektywny, własny, przy czym ten drugi we wrażliwej świadomości pisarza zwykle brał górę. Wynikały z tego bardzo subiektywne i liryczne tony nawet w utworach tkwiących głęboko w realiach społecznych ówczesnych Włoch (np. w Towarzyszu). W opowiadaniu II carcere (Więzienie), ze zbioru Zanim kur zapieje, nie interesują autora przyczyny, które spowodowały zesłanie bohatera; tworzy on nie kronikę wydarzeń, ale kronikę myśli: zesłanie staje się symbolem metafizycznej samotności. Ludźmi samotnymi, wyobcowanymi są również inni bohaterowie P.: Berto, zwolniony z więzienia i przebywający w gościnie u swojego towarzysza (Twoje rodzinne strony); Corrado, który schronił się w górach podczas walk partyzanckich (La casa in collina - Dom na wzgórzu); Anguilla, powracający do ojczyzny po latach pobytu w Ameryce (Księżyc i ogniska). Najbardziej znana książka P., 3 opowiadania Pięknego lata, których akcja rozgrywa się w Turynie i na jego przedmieściach, przedstawiają z surowvm realizmem kryzys moralny społeczeństwa włoskiego ostatnich lat wojny i tuż po wojnie. P. interesował się także mitologią, co znalazło swój wyraz np. w II diavolo sulle colline (Diabeł na wzgórzach). Gorączkowe poszukiwanie przez P. kogoś lub czegoś, co by nadało sens jego życiu, pozwoliło mu odnaleźć utraconą wiarę w ludzi, zakończył pisarz samobójczą śmiercią. Na pokolenie, które przyszło do głosu po II wojnie światowej wywarł P. silny wpływ. Twórczość jego zdobyła sławę również poza granicami Włoch, świadczą o tym przekłady na szereg języków. Na język polski utwory P. tłumaczyli M. Czerwiński, Z. Ernsto-wa, M. Stelmachowska. J.H. PEA Enrico, 1881-1958, powie-ściopisarz, poeta i dramaturg. Samouk, od dzieciństwa ciężko pracował na roli. Mając l. 15 emigrował do Egiptu, gdzie pracował jako służący, mechanik, kolejarz, potem kupiec. Dzięki pomocy -> Ungarettiego opublikował P. pierwszy zbiór utworów prozą i wierszem Fole (1910, Baśni), w którym można już znaleźć główne cechy jego twórczości: zainteresowanie tradycją ludową, miłość do ziemi rodzinnej prowincji Versilia, zaangażowanie moralne, głęboki liryzm tak poezji, jak i prozy. Po I wojnie światowej P. osiadł w Viareggio, gdzie kierował tamtejszym teatrem. W tym czasie napisał szereg sztuk, m. in. tragedię Gźuda (1918, Judasz), komedię Parole di scimmie e di poeti (1922, Słowa małp i poetów), misterium La passione di Cristo (1923, Męka Pańska) oraz L'anello del parente folie (1931, Pierścień szalonego krewniaka) - sztukę uważaną za najlepszy utwór dramatyczny P. Największe uznanie zdobył jednak P. j(r)ko autor powieści i opowiadań. Przede wszystkim Moscardmo, 155 PETBARCA 1922, zyskał duży rozgłos dzięki znakomicie nakreślonym postaciom: tytułowego bohatera, jego dziadka oraz urzekającej kobiety, służącej Cleofe, wnoszącej do surowego domu zamęt, rozprzężenie, pokusę miłości, wreszcie szaleństwo. Do ciekawszych utworów powieściowych P. należą także II volto santo (1924, Święte oblicze; tytuł pochodzi od nazwy wizerunku Chrystusa z Lukki), gdzie jednym z bohaterów jest dziadek P., i II ser-vitore del diavolo (1931, Sługa diabła), ewokacja różnokolorowego środowiska egipskiego bazaru, gdzie P. prowadził w młodości handel winem. II forestiero (1937, Obcy) to historia człowieka, który powraca na prowincję zmęczony i rozgoryczony życiem wielkomiejskim. Podobnie bohaterka La Maremma-na, 1938, która uciekła od szarzyzny prowincjonalnego życia do miasta, powraca po pewnym czasie do rodzinnych stron. Dzięki elementom autobiograficznym, a zwłaszcza przez stworzenie klimatu "czarowno-ści", odrealniającego postaci i przedstawione zdarzenia, dzieła P. są raczej poematami prozą, należą więc do gatunku charakterystycznego dla włoskiej literatury międzywojennej. Po wojnie P. opublikował szereg powieści, m. in. Lisetta, 1946, Malarza di guerra (1947, Malaria wojenna), Zitina, 1949, które zalicza się do jego słabszych utworów, o wyraźnych cechach moralizatorskich naruszających jedność artystyczną dzieła. J.H. PELLICO Silvio, 1789-1854, pisarz i poeta. Kształcił się w Turynie i Lyonie. Po powrocie z Francji do Mediolanu był prywatnym preceptorem, potem uczył języka francuskiego w kolegium wojskowym. W tym czasie zaczął pisać. Przyjaźnił się z - Montim, -»Foscolo, -> Manzonim.. Był sekretarzem redakcji czasopisma literaeko--politycznego o zabarwieniu romantycznym "Conciliatore". Po zamknięciu tego pisma przez cenzurę austriacką P., związany z ruchem karbonariuszy, został skazany w 1821 na śmierć. Wyrok zamieniono jednak na 15 lat więzienia w Spielbergu. Zwolniony po 8 latach, powrócił P. do Turynu i resztę życia poświęcił pracy literackiej. Pisał poezje liryczne, dając w nich wyraz zwłaszcza swej postawie religijnej, i opowieści poetyckie oraz tragedie liryczne (w liczbie 12). Sławę zapewniły mu pamiętniki Moje więzienia (Le mię prigioni, 1832), nacechowane głębokim humanitaryzmem i patriotyzmem. Spośród tragedii w duchu romantycznym (Erodiade, 1832 - Herodiada, Eufemio da Messina, 1820 - Eufemiusz z Messyny i in.) największe powodzenie zyskała francesca da Rimini (1815, Franczeska da Rimini). W.P. PETRARCA Francesco, 20 VII 1304 Arezzo - 19 VII 1374 Ar-qua, poeta i prozaik, wielki humanista. Syn politycznych emigrantów florenckich, po wczesnych latach dzieciństwa spędzonych we Włoszech znalazł się w płd. Francji, gdzie ojciec jego, z zawodu notariusz, szukał oparcia na dworze papieskim w Awinionie i gdzie on sam przeżył młodość, powracając i później do bliskiego sobie kraju. Niewiele wyniósłszy ze studiów prawniczych, które zaprowadziły go najpierw na uniwersytet w Montpellier, potem do Bolonii, uległ P. rychło urokowi antyku oraz poezji prowansalskiej i włoskiej, a rozległą kulturą humanistyczną zyskiwał sobie coraz szersze uznanie. W Bolonii wiódł bez- PETBABCA 156 troskie życie studenta, zaś po powrocie do Awinionu w 1326 przebywał wiele w kręgach wytwornej, rozbawionej socjety tego miasta. Jak sam zapisał, w Wielki Piątek 1327 w awi-niońskim kościele Św. Klary ujrzał po raz pierwszy ową Laurę, która stała się liryczną bohaterką jego poezji - jej śmierć wstrząsnęła poetą niespodzianie w 1348, roku wielkiej zarazy - a którą legenda utożsamiła z Laurą de Noves. Było to niewątpliwie przeżycie, które wywarło silny i długotrwały wpływ na twórczość poetycką P. Podróże, jakie wypełniły mu znaczną część życia (zwiedził m. in. Flandrię, Niemcy), podejmowane niejednokrotnie w misjach dyplomatycznych, a wsławione też odkryciem nieznanych pism Cycero-na, przeplatały się z okresami skupienia w samotności, zwłaszcza w ciszy ulubionego zakątka - Wokluzy. Pozostając w kręgu rodzimej kultury tos-kańskiej - czego wyrazem jest zwłaszcza język jego utworów - równocześnie P., kolejami życia nie związany na stałe z żadną prowincją rozdrobnionego półwyspu, tym łatwiej przezwyciężyć mógł jego par-tykularyzmy i kształtować w myśli ideały zjednoczonej Italii. Rozległe stosunki, jakie nawiązał P. z wybitnymi przedstawicielami kultury, utorowały mu drogę do najwyższego wyróżnienia - ukoronowania laurem na rzymskim Kapitelu w dzień Wielkiej Nocy 1341. Po wielu wędrówkach schyłek życia spędził poeta w zachowanym do dziś domku w Arqua, niedaleko Padwy, gdzie śmierć zaskoczyła go nocą nad rękopisem umiłowanego Wergiliusza. W spuściźnie P. górują liczbą utwory łacińskie o różnym charakterze, otwierające wielki okres europejskiego humanizmu. Są wśród nich rozważania moralne, jak pisany w l. 1354- 1366 obszerny traktat De reme-diis utriusąue fortunae (O postępowaniu w dobrej i złej doli), pisma polemiczne, kompilacje erudycyjne. P. niejednokrotnie wszczynał ostre polemiki. Walcząc z fałszywą wiedzą, błędnymi metodami i powszechną ciemnotą, występował przeciw uznawanym ogólnie urojeniom astrologii i magii, przeciw nadużywaniu łatwowierności ludzkiej przez lekarzy, np. w Invectivarum contra medicum quemda'm libri IV (Cztery księgi inwektyw przeciwko pewnemu lekarzowi), i oszustwom uganiających się za zyskiem prawników. W filozofii zwalczał przerost dialekty-ki, prowadzący do mnożenia definicji, a nie do prawdziwej wiedzy. Zwalczał wszechwładzę autorytetów, żądając niezależności badawczego umysłu. Zawiodła od strony artystycznej próba epicka P., poemat Africa (Afryka), hołd dla wielkości starożytnego Rzymu, uosobionej w postaci Scypiona Afrykańskiego. Najżywszymi wśród dzieł łacińskich P. pozostały utwory zawierające osobiste wyznania pisarza, w których doszedł do głosu jego ciągły niepokój, wystąpiły przeciwieństwa, jakie odnajdował w sobie, ulegając ponętom życia czynnego, to znów skłonności do kontemplacji i mistycyzmu. Wyrazem tego są żarliwe wersety Psalmi penitentiales (Psalmy pokutne); Secretum meum (Tajemnica moja), dialogi odzwierciedlające kryzys moralno-religijny P. po śmierci jego brata. De wita solitaria (O życiu w samotności), pochwała życia odosobnionego, poświęconego studiom. Liczne Lettere (Listy), z jakimi zwracał się do korespondentów, 157 PETRARCA D R przyjaciół (np. -> Boccaccia) czy Wybitnych osobistości, pisane były z myślą o szerszym kręgu odbiorców i pozostały na długo wzorem stylu opartego o wzory klasyczne, o który dbał szczególnie, zapewniając: "O wiele bardziej wolałbym, by styl mój był moim własnym, choćby był nieforemny i chropawy, jak płaszcz skrojony na miarę mego umysłu, niżby należał do innego i bogatszy był w wymyślne ozdoby." Listy te stanowią cenne źródło do poznania życia P. i jego osobowości pisarskiej. Humanista godził się w P. z wierzącym chrześcijaninem: w uprawianiu filozofii, jak i w praktykach religijnych widział środek do doskonalenia się. Analizując własne życie duchowe, studium człowieka moralnego stawiał ponad wszystko, ale obserwował uważnie również otaczający go świat, interesował się życiem roślin i wpływami, jakim podlegają. Przekonany, że sięgnięcie do podstaw antyku pozwoli usunąć braki współczesnej mu kultury, własnym przykładem, uprawianymi z zamiłowaniem studiami nad starożytnością wytyczał tę dróg?, na której dokonać się miała przemiana trwała i decydująca. Poeta, pełen entuzjazmu dla wielkiej przeszłości Rzymu, starał się poprzez żmudne poszukiwania zebrać jak najwięcej ocalałych zabytków minionych czasów. Kierował się w nich nade wszystko umiłowaniem piękna, podziwem dla doskonałości dzieła sztuki - utrwalając nowe kryterium u progu Renesansu. Z biegiem czasu w oczach potomnych P.-humanistę przesłonił poeta włoski dzięki wielkiemu zbiorowi lirycznemu, znanemu jako Canzoniere (Pieśni), któremu sam autor dał jednak tytuł Rerum' vulgarium fragmentu (Fragmenty w języku pospolitym) przeciwstawiając go swej twórczości łacińskiej. Zaznaczał zarazem, że nie objął nim wszystkiego, co napisał w języku "pospolitym", włoskim: dowodzą tego zresztą wiersze rozproszone w różnych rękopisach, tzw. extra.vaga.nti. Pieśni w układzie dokonanym przez autora zawierają 366 utworów: 317 sonetów, 29 kan-con, 9 sekstyn, 7 ballad i 4 madrygały. Jak dowodzi słynny Kodeks Watykański 3195, będący po części autografem, poeta bynajmniej nie lekceważył tych "fragmentów", lecz wiele wysiłku włożył w nadanie ostatecznej formy artystycznej swym utworom włoskim, które gromadzić począł zapewne ok. 1350. Ogromna ich większość daje wyraz miłości do Laury. Zbiór dzieli się na 2 części, które tradycyjnie noszą nazwę pieśni na cześć madonny Laury żywej (in vita) i pieśni na cześć madonny Laury umarłej (in morte di madonna Laura). Ten poetycki pamiętnik z subtelną wnikliwością psychologiczną, z artyzmem dojrzewającym w ciągu lat wielu podążał za uczuciem pozbawionym napięć dramatycznych, o nastrojach elegijnych, a zgon lirycznej bohaterki, niedostępnej za życia, zbliżał ją w marzeniu do wiernego wielbiciela, nie wywołując zmiany zasadniczego tonu. Nie Laura, lecz sam autor jest tu postacią główną; bieg nielicznych wydarzeń uchwytny jest tylko przez ich odbicie w doznaniach poety. Uczucie zostało opanowane i ściszone, przepuszczone przez filtr refleksji, nie ma w sobie bezpośredniości mocnych wzruszeń. Dzieło sztuki harmonijnej, zwłaszcza przy wielokrotnym powtarzaniu niezmiennej zasadniczo sytuacji, nie ustrzegło się PICCOLOMINI 158 maniery, poszukiwania wymyślnych efektów stylistycznych i wersyfikacyjnych. Na tych wzorach liczni naśladowcy w różnych krajach kształcili umiejętność literackiego komponowania własnych camonie-re, zwłaszcza w okresie Renesansu. Oprócz wierszy miłosnych zbiór zawiera utwory o tematyce moralnej i politycznej. Wymownie brzmią pieśni P. tchnące pragnieniem przywrócenia Włochom starożytnej świetności i bolejące nad ich politycznym upadkiem, jak np. Spirito gentii (Szlachetny duchu) czy Italia mia (Italio moja), przy czym poeta, odmiennie niż -» Dante, nie w silnej władzy cesarskiej widzi możliwość wyzwolenia i zjednoczenia rozbitej na drobne państewka Italii, ale w bardziej republikańskiej idei państwa niezależnego od obcych wpływów i najemnych wojsk. W cieniu wielkiego zbioru pozostało 6 alegorycznych Trionfi (Tryumfy), pisanych dantejską tercyną i mających również oddać pośmiertną cześć Laurze. Na triumfalnych rydwanach, zgodnie z upodobaniami epoki, przesuwają się kolejno Miłość, Czystość, Śmierć, Sława, Czas i Boskość. Na język polski poezje P. tłumaczyli m.in.: A. Asnyk, F. Faleński, J. Grotkowski, J. Kurek, A. Mickiewicz. M.B. PICCOLOMINI Silvio Enea, 1405-1464, poeta i prozaik, humanista piszący po łacinie. Od 1458 papież Pius II. Studiował w Sienie nauki humanistyczne pod kierunkiem ->• Filelfa. Ambitny i energiczny, rozmiłowany w sztuce i literaturze starożytnej, wiele podróżował, aktywnie angażował się po stronie schizmy antypapieskiej. Z rąk cesarza Fryderyka III otrzymał laur poetycki w 1442. Pośredniczył w porozumieniu między cesarstwem a papiestwem, oficjalnie odstąpił w Rzymie od schizmy i przyjął święcenia kapłańskie. Ostatnie lata, jako papież, poświęcił bezowocnym wysiłkom zorganizowania wy-prawy krzyżowej przeciwko Turkom i odzyskania Konstantynopola. Był protektorem humanistów, popierał sztuki piękne. Pisał poezje łacińskie o zabarwieniu miłosnym, zawarte w dialogu opisującym podróż do piekła pod przewodnictwem św. Bernarda ze Sieny (->• Ber-nardino da Siena), pt. Cynthia, 1453. Komedia Chrisis, 1444, wzorowana na Plaucie, odznacza się żywością i realizmem w opisie współczesnych typów i środowiska. Największym osiągnięciem P. jest jednak wzorowana na Owidiuszu i -»• Boccacciu n9wela Kochankowie (De duobus amantibus historia, 1444). Historia niewiernej żony, porzuconej przez kochanka, który spełniając obowiązek rycerski musi podążyć za swoim władcą, a następnie poślubia inną kobietę, zyskała powodzenie dzięki finezji psychologicznej, elegancji stylu oraz realizmowi i plastyczności opisów. P. jest autorem dzieł historycznych, jak autobiograficzne, żywo kreślące portrety i krajobrazy Commentarii rerum me-morabilium ąuae temporibus suis contigerunt (wyd. pośm. 1584, Komentarze o sprawach godnych pamięci, które w czasach jego się przydarzyły), pedagogicznych, teologicznych. Z.M. PICO delia MIRANDOLA Gio- vanni, 1463-1494, filozof humanista, piszący po łacinie. Potomek arystokratycznego rodu di Concordia, jedna z najciekawszych postaci wczesnego Odrodzenia, obdarzony był P. 159 PIOVENE niepospolitymi zdolnościami, zadziwiającą pamięcią i umiejętnością ścisłego myślenia. Z wykształcenia prawnik i filozof, wielki znawca Arystotelesa i Platona, członek florenckiej Akademii Platońskiej, przyjaciel -> Ficina i ->• Savonaroli, badacz Kabały, Koranu, Wyroczni chaldejskich, Dialogów Platona w oryginalnych tekstach. W oparciu o naturalizm Awerroesa, pojmując chrystia-nizm jako fazę ewolucyjną doktryn chaldejskich i hebrajskich, podjął P. w 1485 koncepcję dzieła mającego połączyć w harmonijną całość tradycje kulturalne wszystkich epok. Dzieło to pt. Conclusiones philosophi-cae, cabalisticae et theologicae (Wnioski), opubl. pośm. 1496, obejmuje 900 tez, które autor miał zamiar poddać pod dyskusję uczonych. Kuria rzymska potępiła jednak jako heretyckie zarówno tezy P., jak próbę ich obrony (Apologia, 1487), a papież obłożył autora klątwą. P. uciekł do Francji, gdzie jednak uwięziono go. Dzięki interwencji Lorenza Magnifico (-> Medici) powrócił P. do Włoch i otrzymał kanoniczne przebaczeni?; błędów (1493). Kiedy przygotowywał się, by wstąpić do zakonu dominikanów, zmarł nagle, prawdopodobnie otruty przez swego sekretarza. Jego Opera omnia (Dzieła wszystkie), opubl. w 1557, 1572, 1601 w Bazylei, obejmują oprócz wyżej wymienionych rozprawy filozoficzne, jak Heptaplus, Disputationes adversus astrologiom dwinatricem (1495, Przeciw astrologii wróżbiarskiej) i in., w których przeważają tendencje eklektyczne, próby pogodzenia elementów platońskich, chrześcijańskich, biblijnych, kabalistycznych i astrologicznych. Myśl filozoficzna P. wywarła duży wpływ na cały wiek XVI. Był również autorem zbiorku sonetów, poruszających problemy filozo-ficzno-religijne i polityczne, a formą naśladujących -» Pe-trarkę. Z.M. PIOVENE Guido, ur. 1907, publicysta i powieściopisarz. Uczył się w kolegium barnabitów w Lodi, następnie ukończył studia literackie w Mediolanie. Długoletni korespondent pism włoskich w Niemczech, Anglii i Francji, ceniony krytyk literacki, obdarzony dużym zmysłem obserwacji i analityczną wnikliwością, na polu literatury pięknej debiutował P. zbiorem opowiadań La vedova allegra (1931, Wesoła wdówka) o wyraźnej tendencji psychologizu-jącej. Podobny charakter noszą Lettere di una novizia (1941, Listy nowicjuszki), powieść w formie listów, będących wewnętrznym dialogiem bohaterki z sobą samą, a zarazem wyrażających potrzebę wypowiedzenia się, uzewnętrznienia swych' przeżyć. Listy przedstawiają historię młodej kobiety rozdartej między powołaniem klasztornym a wybujałą zmysłowością własnej natury. Ta forma wewnętrznego dialogu, swoistej autospowiedzi oraz tematyka moralna stanowią cechy charakterystyczne powieś-ciopisarstwa P. W La gazzetta nera (1943, Gazeta kryminalna) P. zebrał wiadomości, które rzekomo napływały do redakcji jednego z dzienników. Autor przeprowadza więc rodzaj śledztwa w sprawie fikcyjnej zbrodni, starając się wcielać kolejno w bohaterów wydarzenia, aby ukazać wewnętrzne racje kierujące ich postępowaniem. Ak-* cja innej powieści P., Litość przeciwko UtoSci {Pięta contro pięta, 1946), rozgrywa się w okresie II wojny światowej, PlhANDELLO 160 w specyficznej atmosferze psychicznej Włoch l. 1943-1944. Ten okres tragicznego, upokarzającego bezsensu przedstawia P. na przykładzie drobiazgowej analizy psychologiczno-moral-nej swych bohaterów: kobiety i jej trzech kochanków, ludzi żałosnych, nędznych, nijakich. Książka jest także krytyką litości jako postawy sentymentalnej, zakłamanej, nie prowadzącej do pozytywnych rozwiązań problemów życiowych; jest poszukiwaniem, za wszelką cenę, prawdy o ludziach. Zaprawiona pesymizmem kazuistyka moralna I falsi redentori (1949, Fałszywi odkupiciele) walczy z trzeźwym i zdrowym światopoglądem. Jako wnikliwy publicysta, P. pisał studia o -»Fo-gazzaro, G. Bernanosie, o problemach współczesności, jak np. Situazione delia psicanalisi (1946, Sytuacja psychoanalizy) czy America (1953, Ameryka), gdzie zebrał reportaże z tego kraju, ukazując życie i środowisko tych prowincji USA, z którymi europejski turysta rzadko się styka. Jest P. również autorem sporego tomu reportaży po własnym kraju pt. Viaggio in Italia (1957, Podróż po Włoszech), gdzie z właściwym mu darem bystrej obserwacji zjawisk społeczno-kulturalnych oprowadza czytelnika po wszystkich prowincjach Włoch. Z.M. PIRANDELLO Luigi, 28 VI 1867 Agrigento - 10 XII 1936 Rzym, dramaturg, nowelista i powie-ściopisarz, laureat nagrody Nobla (1934). Ojciec P. był właścicielem kopalni siarki. W rodzinie pisarza przetrwały żywe tradycje walk o wyzwolenie Włoch. Rozczarowanie, które nastąpiło, zwłaszcza na południu Italii, po połowicznej realizacji wzniosłych idei Risorgi- menta (-> Abba), kryzys i skandale wybuchające wśród bur-żuazji, archaiczna obyczajowość Sycylii, a wreszcie dramat osobisty przyczyniły się w znacznym stopniu do ukształtowania osobowości pisarskiej P. Opuściwszy Sycylię, gdzie upłynęła mu młodość, odbył studia uniwersyteckie w Palermo i w Rzymie, a następnie w Bonn, słynnym ośrodku filologii romańskiej, gdzie uzyskał tytuł doktora na podstawie rozprawy językoznawczej o fonetyce dialektu Girgenti (dawna nazwa Agrigento). Mianowany tamże lektorem, rychło z powodu stanu zdrowia powrócił P. do Włoch, jednak zetknięcie się z myślą i literaturą niemiecką wywarło na niego duży wpływ. Osiadł w Rzymie, gdzie zaczął współpracować z czasopismami literackimi, jak "Nuova Antologia". Straciwszy w krachu ekonomicznym własny majątek i posag żony, która przypłaciła to wydarzenie ciężką chorobą psychiczną. P., obarczony liczną rodziną, przez długie lata (1897-1922) był nauczycielem literatury w żeńskiej szkole pedagogicznej. Debiutował P. zbiorami poetyckimi, ogłaszanymi od 1889. Związane z pobytem w Niemczech Elegie re-nane (1895, Elegie reńskie) były jakby refleksem Elegii rzymskich Goethego, które P. przełożył na włoski. Sławę zyskał P. późno, dzięki poruszeniu, jakie wkrótce po I wojnie światowej wywołały jego do dziś najgłośniejsze dramaty: Sześć postaci scenicznych w poszukiwaniu autora (Sei personaggi in cerca d'autore, 1921) i Henryk IV (Enrico IV, 1922). Poprzedziła je już w 1917 żywo dyskutowana premiera Tak jest, jak się państwu zdaje (Cosi e - se vi parę). Objęte wspólnym tytułem Maschere FRANCESCO PETBABCA GUIDO PIOVENE LUIGI PIRANDELLO MABCO POLO CARLO PORTA VASCO PRATOLINI 161 PIBANDELLO nudę (Nagie maski), dramaty te mnożyły się szybko (jest ich 43), a sukcesy teatralne rozsławiły autora w wielu krajach. Zwrócono wówczas większą u-wagę i na obfitą twórczość P.--nowelisty, przez niektórych stawianą na równi z dramatami, których część podejmuje te same wątki. Z zamierzonych 365 opowiadań P. napisał 246 ł zebrał je pt. Novelle per un anno (Nowele na cały rok). Z 7 powieści P. największy rozgłos przypadł II fu Mattia Pascal (1904, Nieboszczyk Mattia Pascal), historii człowieka, który, upozorowawszy swą śmierć, o-swobodzony od własnego stanu cywilnego, na próżno jednak usiłuje wyrwać się konwencjom społecznym. Dzieło P. przenika ironiczny relatywizm, skupiający się na problemie osobowości, z którym myśl autora zmaga się wytrwale, z wielką zręcznością dialektyczną i poczuciem sceny. Osobowość ludzka ulega u P. rozszczepieniu i rozbiciu. Każdy z nas jest innym w różnych momentach swego życia, innym też widzi go każdy z tych, którym przyszło z nim obcować. Obrazy te nie nakładają się na siebie, by zespolić się w całość jednoznaczną. Zagubieni wśród gry pozorów, usiłujemy zerwać maski, by obnażyć skryte za nimi twarze, ale przekazanie prawdy o sobie, jak i poznanie drugiego człowieka okazuje się nieosiągalne. Na skutek chwilowego zbiegu okoliczności popełniamy czyny, które w istocie swej są nam obce, ale które mają o nas świadczyć i za które ponosić musimy odpowiedzialność. W nieprzyjaznym otoczeniu, uległym wobec nawyków myślowych i obłudnej moralności, bohaterzy P. pozostają sami sobie nie znani. Te główne elementy właściwej P. wizji rzeczywistości nietrudno było ująć w szereg "tez" przewijających się przez całą twórczość pisarza. Stąd uproszczona, budząca sprzeciwy wersja "pirandelliz-mu", która zresztą traciła swą wymowę z chwilą, gdy postawę podobną upowszechnili pisarze dalszych dziesiątków XX w. Sam P. zastrzegał się, że "nigdy nie wziął na siebie żadnej odpowiedzialności filozoficznej, zamierzając zawsze i wyłącznie uprawiać, wedle swych możliwości, sztukę, a nie filozofię". Niemniej jednak zarówno nowele, jak zwłaszcza - dzięki swej wymowie dramatycznej - sztuki teatralne określają poprzez stawiane zagadki postawę autora wobec świata. Zarazem jednak wypowiedzieć się on umiał, niekiedy przejmująco, poprzez szereg postaci, które są nie tylko znakami rebusu, ale przeżywającymi swe konflikty ludźmi. Jakkolwiek do teatru przeszedł P. w późniejszym okresie twórczości, z teatrem związał się najsilniej i chętnie odsłaniał jego niepokojące kulisy. W o-sobnej trylogii ukazał sprzeczności, jakie dostrzegał między pisarzem i aktorem, autorem i aktorem a reżyserem, aktorem i widzem. Są to: Sześć postaci scenicznych w poszukiwaniu autora; Ciascuno a suo modo (1924, Każdy na swój sposób); Questa sera si recita a soggetto (1930, Dziś wieczór improwizujemy). Pierwszy z tych utworów nabrał cech niemal programowego wystąpienia. Główny jego temat: niemożność wyrażenia w dziele sztuki istotnej treści przeżycia łączy się z motywem węższym .- dramatem człowieka, do którego przylgnął na zawsze, i stanie się podstawą sądów o nim, jeden nieszczęsny przypadek. Pociągnęło P. przedstawienie środkami scenicznymi procesu twórczego, w którym PIBANDELLO 162 z różnorodnych, bezładnych elementów rzeczywistości wyłania się, drogą wyboru i konstrukcji, jedność dzieła sztuki. Dzieło to jednak nie powstaje - brakło autora mogącego wykonać to zadanie; nie zdoła go zastąpić dyrektor teatru, który uznaje tylko konwencje sceny i gotów zawierzyć przygodnej improwizacji. Postaci zamierzonego dramatu nie przeszły zresztą tej samej drogi realizacji artystycznej: podczas gdy jedne z nich gotowe są nawet uniezależnić się od tego, kto je do istnienia chce powołać, inne pozostają w stadium szkicowego zarysu. Względy uczuciowe sprzeciwiają się utrwalaniu pewnych epizodów w kształtującym się u-tworze. Prawdziwe dramatis Persowie nie rozpoznają się w aktorach grających ich role i protestują gwałtownie. Sześć postaci nie znajduje autora. Finał dramatu zawisa w próżni, jak pustą jest scena, na której się rozgrywa. Za arcydzieło Pi-randella, może najbardziej reprezentatywne, uważany jest przez wielu Henryk IV. Swe powodzenie zawdzięcza w niemałej mierze teatralnym walorom roli głównej. Pociąga aktora swym podwójnym jakoby aktorstwem, skoro bezimienny bohater z prawdziwym wirtuo-zostwem przywdziewa i zdejmuje maskę, którą wybrał niegdyś w karnawałowej eskapadzie. Przechodzenie z jednej tonacji w drugą, akrobatyczne przeskoki od ironii krytych aluzji i wzgardliwego sarkazmu do poufnego wyznania, od zadumy i rezonerstwa do wybuchów gwałtownej pasji - wymagają dojrzałego kunsztu wykonawcy, i od aktora też głównie zależy, czy spoza tekstu dobyć zdoła akcenty bardziej przekonywające niż ucieczka w historyczną maskaradę. W dramatach P. dostrzegać się zwykło przede wszystkim pomysłowy mechanizm intelektualnej igraszki, wysoką rangę teatralnego rzemiosła, maestrię dialogu. Przykładem tego jest najbardziej może "pirandellowska" ze sztuk włoskiego pisarza: Tak jest, jak się państwu zdaje. Nikt nie dociecze, po zniszczeniu dokumentów w katastrofie, kim jest naprawdę pani Ponza: pierwszą żoną swego męża, jak chce jej matka, czy drugą, jak on utrzymuje, poślubioną po zgonie poprzedniej. Nikt nie rozwiąże zagadki, kto z tych dwojga, oskarżających się nawzajem, jest obłąkanym, ta bowiem, o którą idzie, zasklepia się w milczeniu, by nie burzyć "rzeczywistości" żadnego z nich. Gdy wiele utworów P. obiegło obie półkule, część ich wyjątkowo przekraczała krąg rodzimy: są to utwory nierozerwalnie związane z Sycylią, pisane przeważnie gwarą wyspy - tracą swój aromat przeniesione na inny grunt. Tu należy wyst. w 1916 werystyczny (->- Verga) dramat o Don Juanie wiejskim, Lwia, który staje się jakby wcieleniem pierwotnych sił przyrody, lub La giara (wyst. 1917, Kadź), wywodząca się z popularnej farsy. Dramat osobowości ludzkiej, będący kość-cem dzieła P., dostrzegali i rozwijali także inni, przed nim i po nim. P. czynił to jednak z niespotykaną pasją, uczuciową i intelektualną. Mnożył wariacje na tematy, od których nie mógł się wyzwolić. Lecz w u-tworach, które pozostaną miarą jego artyzmu, umiał przejmująco wyrazić niepokój i lęk tak wielu ludzi bliskich mu pokoleń, porażonych rozszczepieniem własnego "ja" i stojących bezradnie wobec niedocieczonej istoty otaczającego ich świata. Nie ustrzegł się melodrama- 163 POLIZIANO tycznych efektów, ale stronił od retorycznego patosu. Jego sarkazm, przenikliwy śmiech, ukrywanie tragizmu w grotesce, przekorne rozwiewanie scenicznej iluzji, zimna kąpiel parodii - wszystko to dało podnietę wielu pisarzom i w dramacie XX wieku ślad jego jest wyraźny. Był jednym z twórców sztuki, która nie usiłuje orzy-nosić rozwiązań, ale . otwiera pole wyobraźni, narzuca pytania, drażni i niepokoi. Jest też P. autorem kilku rozpraw krytycznych, z których uwagę zwrócił zwłaszcza tom L'umo-rismo (1908, wyd. uzupełnione 1920). Na język polski utwory P. tłumaczyli m. in.: L. Chrzanowski, Z. Jachimecka, J. Ję-drzejewicz, B. Sieroszewska, A. Żabicka. M.B. POLIZIANO Angelo (właśc. An-gelo di Benedetto Ambrogi-ni), 14 VII 1454 Montepulciano (prow. Siena) - 28 IX 1494 Florencja, poeta, erudyta, filolog. Pochodził z rodziny niezamożnej. Utraciwszy w dzieciństwie ojca, P. dostał się pod opiekę zamieszkałych we Florencji krewnych. Studiował tam filozofię platońską i arystotelesow-ską pod kierownictwem m. in. ->- Ficina i J. Argiropulosa, poznał języki i literatury klasyczne, a także poetów włoskich. Jako 16-letni chłopiec dokonał częściowego przekładu Iliady na łacińskie heksametry. Prawdopodobnie to właśnie osiągnięcie zwróciło na P. uwagę Wawrzyńca Wspaniałego (-»- Medi-ci), który w 1473 przyjął go jako wychowawcę swych synów, najpierw Piera, a następnie i Gio-vanniego, późniejszego papieża Leona X. Najbardziej płodny okres w twórczości P. przypadł na l. 1471-1480. W 1479, wskutek krótkotrwałego nieporozumienia z Medyceuszami, wyjechał do Mantui na dwór Gon-zagów. W 1480 był znowu we Florencji, gdzie dzięki poparciu władcy uzyskał katedrę greki i łaciny na uniwersytecie. Na stanowisku tym, które zachował do śmierci, oddawał się przede wszystkim pracom filologiczno--erudycyjnym oraz uczonym polemikom z innymi humanistami. W dorobku poetyckim P. pierwsze miejsce zajmują niewątpliwie Stanze incominciate per la giostra di Giuliano de' Medici (Stance rozpoczęte na turniej Juliana Medyceusza), pochodzące z l. 1475-1478, lecz wyd. dopiero w 1494. Utwór, pisany w oktawach, składa się z ks. I i niedokończonej ks. II. Miał on opiewać zwycięstwo odniesione w turnieju przez brata Wawrzyńca Wspaniałego, Juliana Medyceusza, lecz został przerwany w 1478 z powodu śmierci tego ostatniego, który padł ofiarą sprzysiężenia Paz-zich. Treścią poematu są dzieje pięknej nimfy Simonetty i mężnego początkowo Jula, który żyje na łonie przyrody, z zapałem oddaje się łowom, miłością zaś gardzi i szydzi z niej. Urażony Kupido sprawia, że młodzieniec zakochuje się w uroczej Simonetcie, zaś bogini Wenus ze swego pałacu na Cyprze nakłania go do bronienia w turnieju barw ukochanej. Spragniony sławy i wdzięków Simonetty, Julo prosi bogów o pomoc (pocz. ks. II). W tym miejscu tekst się urywa (dalej nastąpić miał opis turnieju i zwycięstwa Jula). Tak więc Stonce pozostały idyllą, w której kroczący śladem starożytnych humanista P. odkrywa na nowo świat przyrody i zapatrzonego weń człowieka. Cudowny, wiosenny krajobraz, młody myśliwy wyruszający radośnie na łowy, pościg za szyb-konogą łanią, która zamienia POLO 164 się w Simonettę, kiełkujące w piersi Jula uczucie miłości - oto momenty, w których odnajdujemy prawdziwego P. Przyroda jest dlań harmonijnym królestwem piękna. Jednak piękno to przyćmiewa - i samą przyrodę wprawia w niemy podziw - urocza postać Simonet-ty, którą oglądamy na płótnach Botticellego. Stonce stanowią najbardziej bodaj udaną w poezji humanistycznej, wyimaginowaną na wzór starożytnych próbę ucieczki w krainę idealnego piękna, z dala od jakże odmiennej rzeczywistości dnia codziennego. Już dzięki temu poematowi zaliczyć należy P. do najlepszych pisarzy stulecia. Zawdzięczamy mu ponadto jeden z pierwszych utworów scenicznych o tematyce świeckiej w historii włoskiego teatru, Fa-vola d'0rfeo (Baśń o Orfeuszu), nap. podczas krótkiego pobytu w Mantui w 1480, "w ciągu dwóch dni, wśród ustawicznej wrzawy", dla uświetnienia uroczystości na dworze Gonzagów. Pod względem struktury sztuka zachowuje pewne elementy średniowiecznych misteriów, natomiast osnowa jej zaczerpnięta jest prawie w całości z Owidiusza (ks. X Metamorfoz) i Wer-giliusza (ks. IV Georgik), wg mitologicznego podania o zejściu Orfeusza do piekieł w poszukiwaniu zmarłej żony Eury-dyki i o jego śmierci z rąk mściwych bachantek. Ów tragiczny wątek nabiera u P. cech idylli, zwłaszcza w I cz. utworu, w której pasterz Aristeo zwierza się przyjacielowi ze swej miłości do Eurydyki. W postaciach zakochanego pasterza i uciekającej przed nim nimfy odnajdujemy bez trudu podobieństwo do Jula i Simonetty ze Starać - metaforyczny obraz pogoni za nieuchwytnym, zwodzącym nas pięknem. W mniej udanej cz. II na uwagę zasługuje porywający chór bachantek. Wybitnie liryczny charakter nosi zbiór Canzoni a balio (Pieśni taneczne), zawierający ok. 30 drobnych utworów poetyckich, przeważnie w formie ballad. Najlepszym z nich jest tzw. Ballata delie rosę (Ballada o różach), pełna upojenia pięknem przyrody pochwała wiosennego kwiecia. Dorównuje jej prawie inny utwór o podobnej budowie i intencji: I' mi trovai un di tutto soletto (Pewnego dnia znalazłem się samiu-teńki). Akcenty ludowe występują m. in. w znanej pieśni na powitanie maja Ben venga maggio (Witaj, maju), ale i tu P. pozostaje przede wszystkim uczonym literatem-humanistą. Jest on też autorem szeregu pism łacińskich wierszem i prozą: Miscellanea, Sylvae, Ambra, Manto, Rusticus, Nutricia, oraz wielu pomniejszych (w tym kilka po grecku). Na język polski fragmenty Baśni o Orfeuszu przełożyła M. Grossekowa. K.Ż. POLO Marco, 1254-1324, podróżnik. Pochodził z bogatej rodziny weneckich kupców. W 1271 jako kilkunastoletni chłopiec odbył podróż z ojcem i stryjem na Daleki Wschód. Dotarł do państwa chana tatarskiego Chubiłaja, który, po-znawszy jego zdolności, powierzał mu rozmaite misje, a także uczynił go gubernatorem jednej z prowincji. Poznał P. Chiny, niektóre okolice Indii, Persję i Azję Mniejszą. P. podał pierwszą wiadomość o Japonii. Wrócił do ojczyzny w 1295. Wkrótce potem otrzymał dowództwo galery weneckiej i w czasie wyprawy przeciw genueńczykom, ranny, dostał się do niewoli. W więzieniu genueńskim opowiedział towarzyszowi imieniem Rusticianus swoje przygody. 165 PONTANO Ten spisał jego relację w narzeczu franko-italskim. Oryginalny tekst nie dochował się, pozostały jednak tłumaczenia i streszczenia w różnych językach. Najbardziej rozpowszechniony był tekst opracowany przez Ramusiusa (druk. 1559). Le livre de Marco Polo citoyen de Yenise, dit Million, ou Von conte les merveilles du monde (Księga Marca Polo, obywatela Wenecji zwanego Milione, gdzie opowiada się cuda świata tego), w skrócie zw. Milione, oprócz pięknych opisów poznanych krajów stanowiła cenne źródło dla średniowiecznej geografii Azji, wywarła też wpływ na kartografię. Książka zyskała szeroką popularność; czytał ją m. in. Kolumb. Uzyskawszy wolność, powrócił P. do Wenecji i ożeniwszy się pozostał tam do śmierci. Prawdziwość opisów P. została w dużej części potwierdzona przez późniejszych podróżników. Wydanie krytyczne tekstu i przekład na język włoski pochodzą z 1928. Dokonał go L. F. Benedetto. Polskie tłumaczenie-A.L. Czerny ukazało się pt. Opisanie świata. W.P. POMPONAZZI Piętro, 1462- -1525, filozof. Ukończył medycynę w Padwie, gdzie później wykładał filozofię, następnie był profesorem w Ferrarze i wreszcie w Bolonii. Jego Trac-tatus de immortalitate animae (1516, Traktat o nieśmiertelności duszy) wywołał gwałtowną reakcję. W nim to, wbrew dogmatom kościelnym, P. głosi, że dusza umiera wraz z ciałem, że w filozofii jedynym przewodnikiem na drodze poznania powinien być rozum. Był zwolennikiem rozdziału między wiarą a nauką. Wychodząc z laickiego punktu widzenia, uważał P., że obowiązkiem względem ludzkości, motywem działania winno być umiłowanie cnoty, a życie cnotliwe powinno dać człowiekowi szczęście. Traktat ten został przez Kościół potępiony i publicznie spalony. W innej rozprawie De fato, libera arbi-trio et de praedestinatione (1520, O losie, wolnej woli i przeznaczeniu) doszedł P. do wniosku, że wszechmoc boża potrafi rozstrzygnąć wszelkie sprzeczności. Utrzymywał również, że cuda można wyjaśnić cudotwórczymi właściwościami pewnych zwierząt i kamieni, a także fantazją i łatwowiernością ludzką. P. był przeciwnikiem filozofii schola-stycznej i renesansowego neo-platonizmu. W.P. PONTANO Giovanni, 1426- -1503, humanista i mąż stanu, piszący po łacinie. Studiował w Perugii i w Padwie, później był nauczycielem Alfonsa, księcia Kalabrii, z którym brał u-dział w wyprawach wojennych. Pełnił także funkcje dyplomatyczne i administracyjne za rządów Ferdynanda I, Alfonsa II i Ferdynanda II Aragońskiego w królestwie neapolitańskim. Jako prezes Akademii Anto-niańskiej (założonej w 1468 przez poet^ Antonio Beccadel-lego w celu propagowania kultury antyku), która od niego została nazwana Akademią Pon-tańską, gorliwie patronował poszukiwaniom tekstów greckich i rzymskich. Pisał dużo: traktaty z dziedziny filozofii, astrologii, przyrody, etyki i literatury. Znany dialog P. Charon, 1467, to cięta satyra na obyczaje i mentalność ówczesnej epoki. Największą wartość literacką posiadają jednak jego utwory poetyckie jak np.: Urania, 1479, poemat poświęcony głównie astrologii, ozdobiony wstawkami mitologicznymi, Lepidina, opiewająca zaślubiny nimfy z rzeką na tle pięknych kraj- PORTA obrazów i scen z życia neapoli-tańczyków; elegie: De amore coniugali (O miłości małżeńskiej), De tumulis (O mogiłach), utwory poetyckie nap. na śmierć żony, syna i najbliższych. Wiersze P. są bezpośrednie, liryczne, styl odznacza się muzykalnością. Do najlepszych jego utworów należą kantyleny miłosne i epitafia. W.P. PORTA Carlo, 1775-1821, poeta. Przez 20 l. pracował na skromnym stanowisku biurali-sty w urzędzie finansowym w Mediolanie. Wychowany w duchu Oświecenia, przyjął z entuzjazmem powstanie Republiki Cyzalpińskiej. Podobnie jak wielu Włochów, przeżył potem gorzkie rozczarowania w okresie napoleońskim, kiedy kraj znalazł się właściwie pod okupacją francuską. Jednakże w 1814 nie aprobował powrotu Austriaków, potępiając otwarcie reakcyjny charakter ich rządów. Do końca życia pozostał wierny swym liberalnym ideałom, wrogiem obcej przemocy i bezlitosnym krytykiem rodzimych warstw uprzywilejowanych. Szczerze sympatyzował z ludem, wyjątkowo ciężko doświadczonym przez nieustanne wojny i okupacje. P. jest niewątpliwie jednym z najlepszych poetów włoskich początku XIX w. Do poważnego ograniczenia poczytności jego utworów przyczynił się jednak fakt, że pisał niemal wyłącznie w trudno zrozumiałym dialekcie mediolańskim, kontynuując XVIII-wiecz-ne tradycje literatury dialek-talnej i ludowych pieśniarzy. Pierwszoplanowe miejsce w twórczości P. zajmują wierszowane (sekstyna, jedenastozgło-skowiec) nowele z życia mediolańskiej biedoty - prawdziwe arcydzieła poezji bliskiej ludowi, odznaczające się nie- 166 spotykanym zupełnie w literaturze włoskiej tego okresu realizmem. Poezja P. jest bezpośrednia, szczera, pełna humoru, akcentów satyry społecznej, serdecznego współczucia dla pokrzywdzonych. Wiersz Ninet-ta del Yerzee (Ninetta z placu targowego) to cyniczna i wzruszająca zarazem opowieść prostytutki, dzieje jej nędznej, beznadziejnej egzystencji. Lament del Marchionn di gamb avert (1816, Żale Marchionna kulawego) jest historią ślepej miłości ubogiego muzykanta do pięknej dziewczyny, która nie zawaha się przed wyrządzeniem biedakowi okrutnej krzywdy. Wreszcie najbardziej znane Desgrazi de Gioyannin Bongee (1812, Nieszczęścia Giovannina Bongee) i Olter desgrazi di Giovan-nin Bongee (1814, Ciąg dalszy nieszczęść Giovannina Bongee) malują smutną dolę mediolańskiego wyrobnika w latach francuskiej okupacji. Satyrę społeczną reprezentuje grupa krótszych utworów P., powstałych głównie po 1814, a więc podczas nasilenia ponapoleoń-skiej reakcji. P. mierzy w popieraną przez Austriaków arystokrację i kler, które pragnęły odzyskać w całej rozciągłości swe XVIII-wieczne przywileje. I tak w częściowo tylko pisanym dialektem wierszu La pre-ghiera (Modlitwa) szlachetnie urodzona donna Fabia Fabron de Fabrian żarliwie dziękuje Niebu za to, że wszystko ją dzieli od nędznego plebsu; zaś La nomina del cappellan (Nominacja na kapelana). Ona vi-sion (Widzenie) i in. wiersze nacechowane są kpiarskim an-tyklerykalizmem. P. wziął czynny udział w rozgorzałym pod koniec jego życia sporze między zwolennikami tradycyjnej literatury klasycystycznej a przedstawicielami romantyzmu. Kła-167 PBATI sycyzm związany był dlań nierozłącznie ze starym porządkiem społecznym, z arystokracją i duchowieństwem, dlatego też wypowiadał się energicznie w obronie nowego kierunku literackiego, któremu poświęcił wiersz El romanticismo (1819, Romantyzm). Akcenty romantyczne występują wyraźnie w ostatnim jego utworze, również antyklerykalnym. La guerra di pręt (1820, Księża wojna). K.2. PORTA Giambattista delia -^DELLA PORTA PRAGA Emilio, 1839-1875, poeta,' powieściopisarz, nowelista. Ur. w Mediolanie, w zamożnej rodzinie mieszczańskiej, od najmłodszych lat przejawiał uzdolnienia poetyckie i malarskie. Jako zupełnie młody jeszcze człowiek wędrował z pędzlem i paletą po Francji i po Szwajcarii. W 1859 przebywał przez pewien czas w Paryżu. Wrażenia z podróży opublikował w 1865 w piśmie "Rivista minima", nadając im tytuł Schizzi a pewna (Szkice piórem). Wcześniej, bo w 1862, ukazała się Tavolozza (Paleta), zbiór wierszy, wspomnień, impresji z wędrówek po górach, wsiach, które P. utrwalił jako malarz- -pejzażysta, a potem opisał jako poeta o swoistej "wizualnej" wrażliwości. Tomik zwrócił nań uwagę krytyków. P. związał się wtedy ze środowiskiem Scapi-gliatury (G. Rovani, I. U. Tar-chetti, ->- Boito, C. Dossi i in.). Beztroskiemu trybowi życia młodego autora położyła kres nagła śmierć ojca, który wspomagał go finansowo. Obarczony rodziną, a nie przygotowany do regularnego zarobkowania, P. znalazł się niespodzianie w ciężkiej sytuacji materialnej. Na domiar złego wybitnie anty-kontormistyczne wiersze, zebrane w tomie Penombre (1864, Półcienie), ściągnęły nań gromy krytyki. W 1865 został wykładowcą literatury włoskiej w Konserwatorium Mediolańskim - był już wtedy jednak nałogowym alkoholikiem. Zapatrzony i pod tym względem w swe literackie bożyszcza - Ch. Bau-delaire'a, E. Hoffmanna i E. A. Poego - topił smutek w absyn-cie, który stał się też przyczyną jego przedwczesnej śmierci. Do innych publikacji P. należą zbiory wierszy: Fiabe e leggen-de (1867, Baśnie i legendy) oraz Trasparenze (wyd. pośm. 1878, Przejrzystości), nowele: Due destini (1869, Dwa losy) i Trę storze in una (1896, Trzy opowiadania w jednym), sztuki teatralne i libretta operowe. Osobne miejsce w twórczości P. zajmuje powieść Memorźe del presbiterźo (Wspomnienia z ple-banii), wyd. pośm. w 1877 po dopisaniu do niej zakończenia przez jednego z najbliższych przyjaciół autora, krytyka literackiego i publicystę R. Sac-chettiego. Tematem tego natu-raiistycznego utworu są dzieje wiejskiego proboszcza, który w młodości nie potrafił oprzeć się wdziękom uroczej tancerki. Akcję komplikują liczne wątki poboczne (losy wiejskiego wójta, lekarza, skrzywdzonego biedaka Beppe), dzięki którym przed oczyma czytelnika wyłania się sugestywny obraz życia codziennego odosobnionej osady górskiej w płn. Włoszech w noł. XIX w. K.2. PRATI Giovanni, 1814-1884, poeta. Zaczął pisać wiersze już jako uczeń gimnazjum w Tren-to. Mając lat 14 zapisał się na Uniwersytet Padewski, ale studiów nie ukończył. W 1884 ukazała się jego nowela wierszem Ermenegarda. Jest to historia niewiernej żony, która opuszcza PRATOLINI 168 ognisko domowe, a porzucona przez kochanka po bolesnych przejściach wraca do męża, który wprawdzie nie odmawia jej pomocy materialnej, ale wyjeżdża wraz z dziećmi za granicę. Poemat P. przyniósł mu wielką popularność, głównie dzięki subtelnie i wzruszająco nakreślonej sylwetce bohaterki. Er-menegarda, jak inne nowele wierszowane P., Rodolpho, 1853, U conte di Riga (1856, Hrabia Riga), Armando, 1864-1868, posiada cechy typowe dla całego tzw. drugiego romantyzmu włoskiego: sentymentalizm, emfazę, wylewność, powierzchowność problematyki dostosowanej do gustów mieszczańskich, melo-dramatyczność sytuacji, postacie upozowane na bohaterów Goethego i A. de Musseta i cierpiące na "mai du siecle". W Canti lirici (1843, Pieśni liryczne) wyczuwa się wpływ Hymnów -> Manzoniego, w Me-morie e lacrime (1844, Wspomnienia i łzy) rozbrzmiewają jeszcze echa Byrona i A. de La-martine'a (mistycyzm). Utwory te cechuje banalna tematyka, powierzchowność, poddawanie się uniesieniu ze szkodą dla wartości artystycznych. Dlatego -> Croce nazwał P. "dziennikarzem poezji". Nutą, która najczęściej brzmi w poematach P., jest nuta patriotyczna. Miłość do ojczyzny była dla poety nie tylko źródłem natchnienia, ale przyczyną cierpień i prześladowań. Zwolennik zjednoczenia Włoch pod berłem dynastii sa-baudzkiej, był P. źle widziany zarówno przez rząd austriacki, jak i przez włoskich zwolenników republiki. .Uwięziony w 1848 przez Austriaków, a potem skazany na wygnanie, przenosił się z miasta do miasta, a wreszcie znalazł schronienie na dworze w Turynie. Tutaj, w 1.1848- -1865, pisał swoje pieśni poli- tyczno-patriotyczne (Canti poli-tici), będące odzwierciedleniem wydarzeń historycznych i nastrojów ostatniej fazy Risorgi-menta (-- Abba). Książęta sa-baudzcy, których wysławia w swoich poematach, mianowali go dworskim historiografem. Po całkowitym zjednoczeniu Włoch został senatorem. Ok. 1880 zaznaczył się we Włoszech silny wpływ -> Carducciego, zaciętego przeciwnika "drugiego romantyzmu". Również i P. starał dostosować się do kanonów nowej poetyki. Psiche, (1876, Psyche) i Iside (1878, Izyda) cechuje klasyczna forma, staranność kompozycji, umiar w doborze środków ekspresji, przejrzystość i elegancja stylu, lecz połączenie starych tendencji z nowymi nie zawsze dawało szczęśliwe rezultaty. Utwory P., dzisiaj na ogół oceniane krytycznie, posiadają pewne walory, a przede wszystkim muzykalność wiersza, żywość wyobraźni, żar uczuć patriotycznych. Wiersze P. na jęzvk polski tłumaczyli m. in. P. Kosiń-ski, Wł. Kulczycki. H.M. PKATOLINI Vasco, ur. 1913, pisarz. Pochodzi z florenckiej rodziny robotniczej. Samouk, pracował jako uliczny sprzedawca, kelner, drukarz. Na krótko przed II wojną światową ogłosił drobne utwory w czasopismach florenckich, ale pierwszą jego książką jest wydany w 1941 zbiór opowiadań II Tap-peto verde (Zielony dywan), gdzie, podobnie jak w następnych tomach: Via de' Magazzi-ni (1941, Ulica de' Magazzini), Le amiche (1943, Przyjaciółki), U ąuartiere (1945, Dzielnica), Cronaca familiare (1947, Kronika rodzinna), Mestiere da vaga-bondo (1947, Profesja włóczęgi), opisuje własne przeżycia i ubogie dzielnice rodzinnej Floren-169 PREZZOLINI cji. Dużą poularność przyniosła P. najbardziej dojrzała powieść Ulica ubogich kochanków (Cro-nache di poveri amanti, 1947). Interesująco, z obiektywną szczerością, a jednocześnie z niekłamanym sentymentem dla swych bohaterów, przedstawia autor przywary i zalety biednych ludzi ze środowiska drob-nomieszczańskiego i z proletariatu przemysłowego, ich szare, codzienne bytowanie. Jest to właściwie kronika życia mieszkańców jednej z ulic florenckich w okresie umacniania się władzy faszystowskiej (1926). Takiemu właśnie środowisku ludzi zamieszkujących ubogie dzielnice miasta pozostaje P. wierny również i w dalszej twórczości powieściowej. Swoistą atmosferę przedmieścia, losy grupy dziewcząt zaplątanych w zabawną intrygę miłosną maluje w niewielkiej powieści Dziewczęta z Sanfrediano (Ra-gazze di Sanfrediano, 1953). Z całej twórczości P. właśnie Dziewczęta mają chyba najwięcej wyrazistości i oryginalności w rysunku postaci i realizmie sytuacji. Z tego samego okresu pochodzą wspomnienia partyzanckie P. z ostatniej wojny II mio cuore al Ponte Milvio (1954, Moje serce na Ponte Milvio). W 1955 opublikował P. powieść ze środowiska robotniczego pt. Metello. Jest to I cz. zamierzonej trylogii z politycz-no-społecznego życia Florencji w l. 1875-1945, noszącej tytuł "Una storia italiana" ("Włoska historia"). W 1960 wyszła II cz. Lo scźalo (Marnotrawstwo), ukazująca losy bohaterów na tle narastającego konfliktu między robotnikami i faszystami. Książki P. są filmowane i tłumaczone na obce języki. Z.M. PKEZZOLINI Giuseppe, ur. 1882, pisarz, eseista i dziennikarz. Ui-. w Perugii, znanym ośrodku studiów akademickich, P. nie posiada studiów uniwersyteckich i dopiero zetknięcie się we Florencji z -> Papinim zadecydowało o jego zainteresowaniu się literaturą i filozofią (m. in. H. Bergsonem). Działalność kulturalną rozpoczął w czasopiśmie "Leonardo", które utworzył razem z Papinim. Razem wydali tom La cultura italiana (1906, Kultura włoska), który odzwierciedlał koncepcje antypozytywistyczne i neoide-alistyczne, rozpowszechnione wówczas w środowisku intelektualnym Włoch. P. aż do 1914 kierował założonym przez siebie w 1908 czasopismem "La Voce", które, jakkolwiek nie posiadało jednolitego programu, odegrało dużą rolę w dziejach upowszechnienia kultury i literatury wiotkiej oraz zbliżenia ' jej do głównych prądów światowej myśli i sztuki. P. zaczął reprezentować z czasem w "La Voce" linię nacjonalistyczną, co znalazło odbicie w gorącym poparciu I wojny światowej, w której brał udział. Po 1918 P. stał się propagatorem włoskiej kultury i literatury za granicą, najpierw w Paryżu, a później w USA, gdzie kierował instytutem włoskim w Columbia Uni-versity, pełniąc jednocześnie funkcje dydaktyczne. Pomimo współpracy z postępowym odłamem intelektualistów w latach 20-tych P. pozostał zwolennikiem Mussoliniego. Napisał szereg prac o pisarzach włoskich, jak -> Croce, Papini, -> Panzini; wiele tomów esejów na tematy kulturalne i polityczne, m. in. Jl cattolicismo rosso (1908, Czerwony katolicyzm), Tutta la guerra: antologia del popolo italiano sul fronte e nel paese (1918, Obraz wojny: życie ludu włoskiego na froncie i w kraju), Benito Mussolini 1925, PULCI Niccoló Machiatelli 1925, Saper leggere (1956, Umiejętność czytania) oraz kilka książek o charakterze memorialistycznym, głównie z pobytu w Ameryce, jak America in pantofole (1950, Ameryka w pantoflach), America con gli stivaU (1954, Ameryka w butach), Tutta l'Ame- -rica (1958, Oto Ameryka). Bardzo cenne jest jego Repertoria hibliografico delia storia e delia critica delia letteratura italiana 1902-1942, (I-II t. Opubl. 1930- -1936; III-IV t. opubl. 1946- -1948, Skorowidz bibliograficzny historii i krytyki literatury włoskiej). J.H. PULCI Luigi, 1432-1484, poeta. Pochodził ze starej szlacheckiej rodziny o żywych tradycjach literackich. Ciesząc się przyjaźnią Lorenza ->• Medici przebywał na jego dworze, spełniał misje polityczne, sprawował urzędy i korzystał z jego pomocy. Ostatnie lata życia spędził w Wenecji w służbie kondotiera R. Sanseverino. Głównym dziełem P. jest napisany na prośby matki Lorenza poemat oktawą Marganie, który po trzech redakcjach osiągnął ostatecznie w 1483 liczbę 28 pieśni i otrzymał tytuł Jl Marganie maggiore (Morgant większy) w odróżnieniu od wydań mniej obszernych. .Utwór ten oparty jest na anonimowej prymitywnej pieśni rycerskiej z XV w. Orlando i włoskim poemacie La Spagna (Hiszpania). W Mor-110 goncie występują jako główne postacie niektórzy bohaterowie cyklu karolińskiego, jak sam Karol Wielki, Roland, Oliwier, Gan (czyli Ganelon) i oryginalne kreacje P.: olbrzym Morgant i Margutte. Wokół nich autor stworzył całą galerię dru-go- i trzecioplanowych postaci. Treścią Margania są głównie rycerskie czyny Rolanda, który, popadłszy w niełaskę u cesarza z winy Gana, szuka przygód w pogańskim kraju, mając za giermka pokonanego giganta imieniem Morgant. W tę zasadniczą treść poematu P. wplótł wiele epizodów, jak walki z potworami, olbrzymami i czarodziejami, wyzwalanie panien i królewien. Treści i motywom znanym ze źródeł starofrancuskich nadał P. piętno oryginalności poprzez żartobliwo-iro-niczne spojrzenie na,bohaterów i ich czyny, plebejski realizm niektórych scen, bogaty i malowniczy język, zbliżony do języka mówionego, swoistą sympatię, jaką otaczał sprytnych i wesołych rzezimieszków, jak np. olbrzyma Margutte, cynicznego i komicznego łotra, przeciwieństwo rycerskości, który umiera pękając ze śmiechu. Ideologicznie P. oscyluje pomiędzy wiarą religijną a epi-kurejskim sceptycyzmem. P. pozostawił także parę sonetów polemicznych i poemat na cześć Lorenza La giostra (1469, Turniej). Cenna jest również korespondencja poety, pierwszego włoskiego epika. W.P. Q QUASIMODO Salvatore, 20 VIII 1901 Syrakuzy - 14 VI 1968, poeta, laureat nagrody Nobla (1959). Studiował języki klasyczne w Rzymie, trudnił się krytyką teatralną i dziennikarstwem. Po II wojnie światowej został wykładowcą literatury 171 BAJNA w mediolańskim konserwatorium. Gdy ukazały się pierwsze tomiki jego wierszy Acque e terre (1930, Wody i lądy), L'oboe sommerso (1932, Zatopiony obój) i in., młoda generacja poetów, do której należał Q., pozostawała pod silnym wpływem tendencji awangardowych (-> Ungaretti), zwłaszcza francuskiego nadrealizmu. Ich postawa poetycka wyrażała moralne odosobnienie będące formą protestu przeciwko specyficznej atmosferze okresu faszystowskiego, który dzisiejsi krytycy nazywają "czarnym dwudziestoleciem". Owo poczucie duchowego osamotnienia wyraża się w poezji Q. refleksyj-nością, ucieczką od rzeczywistości, od otaczających go cierpień i zbrodni w świat wspomnień dzieciństwa, zamarłych mitów, a także charakterystyczną dla poety oschłością leksykalną, dążeniem do czystości artystycznego wyrazu i wydobycia wewnętrznej wartości słowa, jego ważkości i intensywności. Z czasem Q., który przy całym swym pesymizmie nigdy nie doszedł do negacji życia, w swobodniejszej i śmielszej formie wyrażał ludzkie uczucia i ich źródła, nawiązał kontakt ze współczesnością. Spośród zbiorów Q. warto wspomnieć: La vita non e so-gno (1949, Życie nie jest snem), Giorno dopo giorno (1947, Dzień po dniu), Jl falso e vero verde (1956, Fałszywa i prawdziwa zieleń). Jest wśród nich surowy i nagi w swej prostocie, a wstrząsający siłą poetyckiego wyrazu wiersz Oświęcim, wiążący się, podobnie jak kilka przekładów poetyckich Mickiewicza, z pobytem Q. w Polsce w 1955. Głęboka kultura klasyczna skłoniła poetę do poświęcenia się przekładom, klasyków greckich i łacińskich zebranych w tomie Lirici greci (1940, Lirycy greccy). Tłumaczył również tragedie Shake-speare'a. Na język polski utwory Q. tłumaczyli m. in. H. Cier-niakówna, A. Międzyrzecki. Z.M. R RAJNA Pio, 1847-1930, filolog. Po ukończeniu uniwersytetu w Pizie uczył języków klasycznych w szkołach średnich; w 1873 otrzymał katedrę filologii romańskiej na Acca-demia Scłentifico-Letteraria we Florencji. Wielki erudyta i znawca języków klasycznych, był członkiem Akademii delia Crusca (->• Grazzini) i senatorem. Przedstawiciel tzw. "szkoły historycznej", stosował w swych poszukiwaniach filologicznych metody pozytywistyczne. Był wybitnym i jednym z pierwszych uczonych włoskich. którzy poświęcili się studiom komparatystycznym nad językami i literaturą romańską. Głównym tematem jego dociekań stały się źródła rycerskich poematów włoskich XV i XVI w. Napisał m.łn.: La materia del "Morgante" in un ignoto poema cavalleresco del secolo XV (1869, Tematyka Morganta w nieznanym poemacie rycerskim XV w.), Rićerche interno ai "Reali di Fronda" (1872, Badania nad Realź di Fronda). Podstawowym dziełem R., które do dzisiaj nie utraciło swej wartości naukowej, jest monografia Le fonti dęli' "Orlando Furioso" (1876, Źródła Orlanda Szalone- REA 172 gro). R. przypada zasługa wydobycia na światło dzienne i zbadanie wielu dzieł literatury rycerskiej. Dużą dyskusję wywołało studium Le origini dęli' epopea francese (1884, Pochodzenie epopei francuskiej), w którym R., polemizując z uczonymi francuskimi, wysunął własną tezę na temat źródeł wczesnośredniowiecznych poematów epickich. Poświęcił się również głębokim studiom nad dziełami ->• Dantego. Na szczególną uwagę zasługuje opracowanie krytyczne Dantejskiego O mowie pospolitej (1896). H.M. REA Domenico, ur. 1921, pisarz. Próbował rozmaitych zawodów, pracując m. in. jako robotnik. Stąd jego znajomość środowiska ludzi prostych i ubogich, którzy niejednokrotnie są bohaterami utworów R. Debiutował w 1947 zbiorem opowiadań Spaccanapoli, stanowiących rodzaj kroniki opisującej losy ubogich mieszkańców Neapolu w latach ostatniej wojny. Swoistą atmosferę tego okresu i środowiska przedstawia R. w sposób realistyczny, językiem śmiałym, obrazowym i bardzo żywym. Dalsza twórczość R. to opowiadania z życia Kampanii, a zwłaszcza Neapolu: Le formi-che rosse (1948, Czerwone mrówki), Jezu, uczyń, światłość (Gesu, fate luce, 1950). Ten ostatni zbiór, który otrzymał wysoką nagrodę literacką Premio Viareggio, przedstawia prostych, biednych ludzi z Neapolu, mieszkańców przedmieść i wsi, ich obyczaje, zwyczaje, konflikty. Fotografia majowa (Ritratto di maggio, 1953) daje obraz z życia szkoły podstawowej w Kampanii. Quel che vide Cummeo (1955, To, co ujrzał Cummeo) to 8 nowel o tematyce również zaczerpniętej z Południa Włoch, z polemicznym posłowiem wymierzonym przeciwko konwencjonalnemu obrazowi Neapolu i jepo zatoki. Realistyczna proza R. charakteryzuje się ple-bejską szorstkością języka, choć styl zachowuje elegancję i klarowność. Z.M. REBORA Clemente, 1885-1957, poeta i tłumacz. Po ukończeniu studiów na uniwersytecie w Mediolanie był nauczycielem w szkołach średnich. Równocześnie interesował się muzyką i sztuką, był współpracownikiem "La Voce" (->- Prezzolini), które wydało pierwszy zbiór jego poezji Frammenti lirici (1913, Fragmenty liryczne). Poezje te, podobnie jak i liryki następnego zbioru, Canti ano-nimi (1922, Pieśni anonimowe), są odzwierciedleniem problemów metafizyczno-religijnych, niepokojących poetę przez długie lata, a które znalazły ostateczne rozwiązanie w przyjęciu przez niego święceń kapłańskich (1936). W 1955 ukazała się biografia wierszem Curriculum vitae ukazująca drogę duchową R., a pośmiertnie jego Canti dęli' infermitd (1957, Pieśni kalectwa). Wybitny znawca języka i literatury rosyjskiej, tłumaczył L. Andrejewa, M. Gogola, L. Tołstoja. H.M. RED! Francesco, 1626-1698, uczony ł poeta. Lekarz nadworny arcyksiążąt toskańskich, powszechnie ceniony za rozległą, wszechstronną wiedzę, był R. autorem poważnych rozpraw z dziedziny medycyny, biologii, prekursorem nowożytnych studiów nad filologią romańską. Członek Akademii delia Crusca (-> Grazzini) i Arkadii (-> Me-tastasio), wsławił się R. również ' jako poszukiwacz starych tekstów. Pozostawił zbiór wierszy (ody, sonety) miłosnych i o za- 173 RINUCCINI barwieniu burleski. Najważniejszym dziełem R. jest Bacco in Toscana (1685, Bakchus w Toskanii), opowiadający legendarną wędrówkę Bakchusa i jego żony Ariadny z Indii do Toskanii. Ten żartobliwy dytyramb na cześć win toskańskich, pełen werwy, starannie opracowany pod względem formalnym, jest jednym z najlepszych w literaturze włoskiej. Z.M. REPACI Leonida, nr. 1898, pisarz, dramaturg, dziennikarz. Ur. w Kalabrii, skończył prawo na uniwersytecie w Turynie. Tu pracował jako krytyk literacki w komunistycznym piśmie "Ordine Nuovo". Był także współredaktorem "L'Uni-ta"; przy konfiskacie tego dziennika został aresztowany przez faszystów. Po wojnie podjął pracę dziennikarską, głównie w prasie lewicowej. Jest jednym z inicjatorów nagrody literackiej "Premio Viareggio". Debiutował zbiorem poezji w 1920, potem poświęcił się wyłącznie prozie, pisząc powieści i opowiadania jak: L'ul-timo Cireneo (1923, Ostatni Cy-renejczyk), La carne inquieta (1930, Niespokojne ciało), Rac-conti delia mia Calabria (1931, Opowiadania z mojej Kalabrii), II pazzo del casamento (1958, Szaleniec z czynszówki). Najpoważniejszą pozycją w twórczości R. jest cykl 3 powieści, wyd. w l. 1933-1937 i połączonych w 1957 w jeden t. pt. Sto-ria dei -fratelli Rupe (Historia braci Rupe). Opowiada ona dzieje rodziny kalabryjskiej, rzucone na tło wydarzeń we Włoszech i na świecie podczas I wojny światowej. W swych utworach R. sięga do problemów aktualnych, wysuwając śmiałe i często paradoksalne tezy; sądy jego, bardzo wnikliwe, cechuje niezależność i agresywność polemiczna. Bohater R. jest typowym bohaterem literatury Południa Włoch. Przywiązany ślepo do ziemi, przytłoczony nędzą, opętany zmysłowością, spala się w buncie przeciwko fatum, przeżywając swój dramat, w którym, jak u -> Pirandella, tragizm łączy się z groteską. Groteska zaprawiona gorzką ironią jest u R. nie tylko wyrazem protestu przeciw złu sprzęgniętemu z "człowieczą dolą", ale przeciw temu, które tkwi w obyczajach, w strukturze społecznej ł politycznej, w fałszywie pojętej moralności. W powojennych utworach R. przeważają motywy polityczno-społeczne: Ri-cordo di Gramsci (1948, Wspomnienie o Gramscim), Taccuino politico (1949, Notatnik polityczny) i in. R. napisał również kilka dramatów: La mądre in-catenata (1925, Matka w okowach), II peccatore (1927, Grzesznik) i in. Po II wojnie ukazał się zbiór korespondencji dziennikarskiej R. oraz krytyki z dziedziny sztuki i teatru. H.M. RINALDO D'AQUINO -FRYDERYK II RINUCCINI Ottavio, 1564-1621, poeta. Florentczyk, dworzanin Medyceuszów, był organizatorem zabaw i festynów na dworach książęcych we Włoszech, a także we Francji, gdzie przebywał pewien czas w związku z zaślubinami Marii dei Medici z Henrykiem IV. Pisywał poezje religijne i świeckie, intermezza, kancony, piosenki (Versi - Wiersze, opubl. pośm. 1622). R. należał do grupy muzyków, śpiewaków, literatów i teoretyków, którzy ok. 1580 utworzyli we Florencji towarzystwo lite-racko-artystyczne, tzw. Came-rata de' Bardi. Zbierali się oni KISOBGIMENTA PISARZE 174 w pałacu hr G. Bardi i dyskutowali nad stworzeniem nowego stylu muzycznego, mającego nawiązać do muzyki dramatu greckiego. B. uzyskał sławę wprowadzając w życie ich teorie i tworząc nową formę sceniczną - melodramat (dramat wyrażony śpiewem i muzyką). Jego Dafne, wyst. w 1595, to wzór pierwszej opery, jakkolwiek pozostaje ona jeszcze w orbicie udramatyzowanej baśni pasterskiej. Następny melodramat Euridice (wyst. 1600, Eurydyka) miał już pełne libretto operowe. Do niektórych utworów R., jak np. Arianna (wyst. 1608, Ariadna), pisał muzykę C. Monteverdi. Z.M. RISORGBMENTA PISARZE - ABBA ROSA Salvatore, 1615-1673, malarz i poeta. Neapolitań-1 czyk o bujnym temperamencie, umysł niezależny, był R. człowiekiem o wielkich ambicjach, dużej miary pejzażystą i batalistą. Od 1640 związał się z flo-renckim dworem Medyceuszów. W pogoni za popularnością i sławą organizował w Rzymie i Florencji maskarady i przedstawienia ludowe, w których sam występował jako aktor. Był poetą lirycznym średniej miary (ody, kancony, kantaty), celował jednak w satyrze. Jego Satire (opubl. pośm. 1695, Satyry), w liczbie 7, piętnują z właściwą mu gwałtownością rozwiązłość ówczesnej sztuki i poezji, dziwactwa nowej generacji poetyckiej, rozprzężenie obyczajów w papieskim Rzymie. Mówią z sympatią o życiu ludzi prostych, o próbach buntu uciskanych, jak np. o powstaniu ludu neapolitańskiego pod wodzą A. Masaniella w 1647 przeciwko Hiszpanii. Z.M. ROSSETTI Gabriele, 1783-1854, poeta i krytyk. Odbywał studia w Neapolu, poświęcając się muzyce i malarstwu, później literaturze, a od 1814 był kustoszem muzeum. Jako karbona-riusz żywo współdziałał w ruchu rewolucyjnym. Prześladowany przez władze, musiał uchodzić na Maltę, potem do Londynu, gdzie uczył języków, a od 1831 wykładał literaturę włoską w King's College. Najlepsze są jego poezje patriotyczne. Dwa utwory zyskały szczególną popularność: Se' pur bella con gli astri sul crine (Jakżeś piękna z gwiazdami we włosach...) i Fratelli all' armi, all' armi (Bracia, do broni, do broni). Do utworów autobiograficznych R. należą: La vita mia (Moje życie), II testamento (Testament), opubl. pośm. w 1910. Pisał także utwory religijne, w duchu antypapieskim, jak Jddto e l'uomo (1833, Bóg i człowiek), II veggente in soli-tudine (1846, Jasnowidz w samotności). Wśród pism R. prozą na uwagę zasługuje zbiór artykułów opubl. w 1842 pt. Beatri-ce di Dante (Beatrycze Dantego), dotyczących interpretacji Boskiej Komedii. Zbiór zawiera komentarz do "Piekła", esej o miłości platonicznej i rozwija błędną teorię o przynależności Dantego do jakiejś tajnej sekty religijnej, którą w poemacie miałaby symbolizować Beatrycze. W.P. ROSSO DI SAN SECONDO Pier Maria (właśc. Piętro Maria Rosso), 1887-1956, pisarz i dramaturg. Ur. na Sycylii, studia prawnicze ukończył w Rzymie. Był przyjacielem ->• Borgesego ł ->- Pirandella, który wywarł głęboki wpływ na jego twórczość. Pisał R. di San S. opowiadania i powieści, jak np.: Gli occhi delia signora Liesbeth 175 BOVETTA (1914, Oczy pani Liesbeth), La fuga (1917, Ucieczka), Le donnę senza amore (1920, Kobiety bez miłości), II gatto blanco, novelle e fantasie (1935, Biały kot, nowele ł fantazje). Pierwszy jego dramat Marionette, che passione (1918, Marionetki, co za namiętność), podobnie jak i inne sztuki R. di San S. wykazują powinowactwo ze współczesnym mu teatrem Pirandella, nie dorównując głębi jego myśli filozoficznej i sile dramatycznego napięcia. Dramat R. di San S. jest zaprzeczeniem ówczesnego teatru mieszczańskiego ł werystycznego (-> Ver-ga). Pisarz patrzy na świat z "zamkniętymi oczyma", jakby poprzez mgłę snu, która zaciera kontury, nadając rzeczom, ludziom, egzystencji - cechy baśniowej halucynacji. U podstaw jego poetyckiej wizji życia i człowieka leży tragicznym humor. Bohaterowie utworów R. di San S. nie mają egzystencji autonomicznej; pozbawieni często nawet iniion własnych, służą do oddania stanów ducha poety, mają wartość symboli, podobnie jak i konflikty, w które są uwikłani. Twórczość jego przenika ponadto głęboka nuta liryzmu, jak o tym świadczą pozostałe utwory dramatyczne pisarza: Primayera (1920, Wiosna), Notturni e preludi (1926, Nokturny i periudia). La signora Faikenstein (1929, Pani Faiken-stein). Trą vestiti che ballano (1927, Wśród ubrań, które tańczą), L'uomo che aspetta ii suc-cesso (1940, Człowiek, który czeka na sukces), II ratto di Pro-serpina (1954, Porwanie Prozer-piny). H.M. ROYETTA Gerolamo, 1851- -1910, pisarz i dramaturg. Ur. w Brescii, po beztroskich latach młodzieńczych spędzonych w Weronie osiadł R. na stałe w Mediolanie, ówczesnym centrum przemysłowym i literackim. Utwory jego stały się obrazem społeczeństwa lom-bardzkiego po roku 1870. Społeczeństwo to, którym nie kierowały już wzniosłe ideały Risor-gimenta (-> Abba), lecz egoizm, chęć zysku, hipokryzja, zostało ukazane przez autora z pesymistyczną ironią, której nieobce są elementy karykatury. Realizm, dokładna analiza środowiska wykazują wyraźny wpływ weryzmu (-> Verga) na tego pisarza. W powieści I Barbaro: Le lacrime del prossimo (1888, Rodzina Barbaro: Łzy bliźniego) R. kreśli historię kariery będącego na usługach policji austriackiej Pompea Barbaro, który zdobywa majątek, zaszczyty i uznanie społeczeństwa pomimo haniebnego zawodu. Podobna tematyka występuje w powieści R. La ba-raonda (1894, Zgiełk). W niektórych utworach, przypominających powieści francuskiej powieściopisarki Gyp, przeważa element rozrywkowy: Jl primo amante (1892, Pierwszy kochanek), La signorina (1899, Panienka) i in. Wśród utworów scenicznych R. jedno z czołowych miejsc zajmuje La tn!o-gia di Donna (1889, Trylogia Doriny), typowy dramat wery-styczny osnuty na tle życia słynnej artystki, niegdyś uczciwej dziewczyny, którą warunki i zawiedziona miłość doprowadziły do upadku. Z dramatów historycznych R. duchem patriotyzmu i walorami scenicznymi wyróżnia się Romantźcź-smo (1903, Romantyzm), osnuty na tle spisków przeciwko Austrii w okresie Risorgimenta, grany jeszcze do dzisiaj. Nie dbając specjalnie o walory artystyczne, R. był kronikarzem sumiennym i pobłażliwym; jego realizm, często mechaniczny, HUSSO 176 daje obrazy zbliżone do fotografii, niemniej książki jego cieszyły się ogromnym powodzeniem u mniej wymagających czytelników. Twórczość dramatyczną R. cechuje jednak zmysł teatralny, wnikliwość obserwacji, język żywy, szczególna zręczność w posługiwaniu się dialogiem. Pisał również nowele. H.M. RUSSO Luigi, 1892-1961, Sycylijczyk, historyk literatury i krytyk, profesor literatury włoskiej w różnych szkołach wyższych. W 1947 założył czasopismo literackie "Belfagor" i był jego redaktorem aż do śmierci. R. pozostawał długo pod wpływem -- Crocego, z którym zetknął się też jako wykładowca kolegium wojskowego w Neapolu po I wojnie światowej. W latach późniejszych częściowo odszedł od metod mistrza, zwracając więcej uwagi na bezpośredni związek między dziełem sztuki a życiem społeczeństwa i osobowością autora, na miejsce dzieła w całokształcie twórczości pisarza. R. nie tylko wprowadzał nowe wartościowania w literaturze (dla przykładu doskonała książka pt. Gio-vanni Verga z 1919 podkreślała walory artystyczne prozy tego pisarza oraz weryzmu (-s- Verga) w okresie, gdy czołowi pisarze i krytycy związani z czasopismem "La Ronda" (->Car-darelli) opowiadali się za tzw. prozą artystyczną), ale także pełnym temperamentu polemi-stą, znakomitym popularyzatorem literatury, np. jako autor esejów I narrator! (1923, Prozaicy), książki, którą po rewizji opublikował w 1951. Do innych ważniejszych dzieł R. należą: Tramonto del letterato (1911, Zmierzch literata); Machiavelli, 1945, dzieło w 4 seriach; Ritratti e disegni storici (1946-1953, Portrety i szkice historyczne); La critica letteraria (1942-1943, Współczesna krytyka literacka), dzieło w 3 t. J.H. S SABA Umberto, 1893-1955, poeta. Triesteńczyk, ukończył studia handlowe i przez pewien czas pracował w handlu. Wkrótce jednak został antykwariu-szem i poświęcił się poezji. Na uformowanie osobowości pisarskiej S. wpłynęły elmenty kultury słowiańskiej i niemieckiej, tak charakterystyczne dla Triestu. Poeta pozostał jednak wierny klasycznej tradycji włoskiej. Twórczość S. nazwać by można melancholijnym komentarzem do jego życia, dziennikiem wędrówki wielkiego samotnika poprzez lata pozornie monotonne i mało urozmaicone. Rozwija on wątki liryczne oparte na najprostszych uczuciach, zapisuje stany własnej duszy, te najbardziej przelotne, najbardziej ukryte, osobiste. Obrazowość i bolesny pesymizm pierwszych poezji wraz z dojrzałością artystyczną i życiową ustępują miejsca filozoficznym, ogólnoludzkim treściom, subtelnym rozważaniom nad sprawami życia i śmierci. Niekiedy owe pełne wewnętrznego skupienia poezje przypominają polifoniczne utwory muzyczne jak tomik Preludia e Fughe (1920, Preludium i fugi). Liryka S. pozostaje zawsze bardzo oryginalna ł osobista, poeta nigdy nie przestaje być sobą, nie ulega 177 SALGABI modzie gorączkowej pogoni za nowymi środkami wyrazu, mimo iż zadziwia niekiedy, jak np. w Ultime cose (1943, Ostatnie wiersze), nowoczesnością i swobodą rytmu, atonalną muzyką swego wiersza. Na twórczość jego składają się m. in. takie zbiory poezji jak Poesie (1911, Poezje), Preludia e Can-zonette (1922, Preludium i piosenki), Trę poesie alla mia balia (1929, Trzy wiersze dla mojej niani). Z.M. SACCHETTI Franco, ok. 1330- - ok. 1400, nowelista i poeta. Ur. w Raguzie (dziś: Dubrownik), w starej kupieckiej rodzinie, wiele podróżował. Od 1362 sprawował kolejno urząd przedstawiciela Republiki Florenc-kiej w okolicznych gminach, był podestą Empoli, San Mi-niato i in. miast. Odznaczał się dużym samorodnym talentem, wielką, iak na owe czasy, postępowością i trzeźwością poglądów. Pierwszym jego dziełem był poemat heroikomiczny, jeden z pierwszych w tym rodzaju we Włoszech, La batta-glia delie giovani belle con le vecchie (ok. 1354, Bitwa młodych kobiet ze starymi). Bogaty tom Libro delie rime (Księga rymów) obejmuje sonety, madrygały, ballady i kancony na tematy moralne, religijne, polityczne i miłosne. Najwartościowsze pod względem artystycznym są jego Cacce (Pieśni myśliwskie), które objęły z czasem krąg różnych tematów i do których sam układał muzykę. Głównym dziełem S. jest opracowany w l. 1388-1395 zbiór Trecento novelle (Trzysta nowel), z których zachowało się tylko 223, i to często w skażonej postaci. Grupuje je autor wg tematów i pisze dla celów rozrywkowych. Lekko i beztrosko, plastycznie i ze swoistym poczuciem humoru opowiada S. ' zasłyszane anegdoty, kroto-chwile, facecje i dziwaczne przygody, ośmieszając przy tym ludzkie przywary i przesądy. Urok nowel S. polega na barwnym i żywym opisie środowiska i jego przedstawicieli. Jest S. 'mistrzem w podpatrywaniu gestów, mimiki, manier i obyczajów. Brak pogłębienia psychologicznego kompensuje werwą i dynamiką opisywanych wydarzeń oraz ciętym, dowcipnym dialogiem. Z.M. SALGARI Emilio, 1863-1911, pisarz. Ur. w Weronie, w młodych latach pływał na statkach handlowych; doświadczenia związane z awanturniczym życiem marynarza (m. in. udział w powstaniu ludności tubylczej wyspy Borneo przeciw Anglikom) posłużyły mu za materiał do opowiadań i powieści, które pisał w Weronie, a potem głównie w Turynie, gdzie osiedlił się zmuszony wskutek malarii do przerwania pracy na morzu. Zły stan zdrowia, nieszczęścia rodzinne, ciągłe kłopoty finansowe doprowadziły S. do samobójstwa. Bolesne momenty swego trudnego życia odmalował w Le mię memorie (1928, Moje pamiętniki). Napisał 85 powieści i 130 opowiadań o tematyce sensacyjno-podróżniczej, które jeszcze dzisiaj cieszą się dużą popularnością, zwłaszcza wśród młodzieży. Pierwsze swe utwory drukował na łamach pism. La tigre delia Malesia (1884, Tygrys Malajów), Sandokan alla riscossa (Odwet Sandokana), Alla conquista di un impero (Na podbój królestwa) to książki S. z cyklu o przygodach rycerskiego pirata. Cykl powieści S., zw. cyklem korsarzy, obejmuje m. in. takie książki jak II Corsaro Nero (1899, Czarny Korsarz), La regina dei Ca- SANNAZZABO 178 raibi (1901, Królowa Karaibów), Jotonda, la figlia del Corsaro Nero (1905, Jolanda, córka Czarnego Korsarza). Do innych, bardziej znanych utworów S. należą: La favorita del Mahdi (1887, Faworyta Mahdiego), La scimitarra di Budda (1892, Buddyjska szabla). Pisał prozą bar-* wną i swobodną, często niedopracowaną stylistycznie. Mimo wielu braków książki S. mają dużą wartość rozrywkową i wychowawczą: ich bohaterowie wikłają się w jak najbardziej fantastyczne przygody powodowani szlachetnymi pobudkami. Wielkie sukcesy odnoszą jeszcze dzisiaj adaptacje teatralne i filmowe jego utworów. Książki S. były tłumaczone na język niemiecki, hiszpański, francuski, czeski i in. H.M. SANNAZZAKO Jacopo, 28 VII 1456(?) Neapol - 24 IV 1530 Neapol, poeta. Pochodził z rodziny szlacheckiej. Dzieciństwo i pierwsze lata młodości spędził u boku matki na wsi pod Sa-lerno, w sielskiej scenerii, która zapisała się głęboko w jego pamięci. Do Neapolu wrócił w 1475, aby oddać się z zapałem studiom klasycznym. Został przyjacielem -»-Pontana i członkiem Akademii Pontańskiej. Wierny panującej wówczas w Neapolu dynastii aragońskiej, brał udział w wyprawach wojennych Alfonsa księcia Kala-brii, a gdy w 1501 pozbawiony został tronu król Fryderyk Aragoński, S. wspomagał go finansowo, potem zaś towarzyszył mu na wygnaniu we Francji. Wrócił do ojczyzny dopiero po śmierci Fryderyka w 1504, dumny ze swej lojalności wobec zdetronizowanego monarchy. Zamieszkał w ofiarowanej mu niegdyś przez króla willi w Mergellinie u bram Neapolu, gdzie spędził resztę życia w odosobnieniu, przestając jedynie ze swą' uczoną przyjaciółką Cas-sandrą Marchese. S. zapewnił sobie trwałe miejsce w historii literatury włoskiej i światowej jako wskrzesiciel starogreckie-go mitu o Arkadii, szczęśliwej krainie pasterzy, z którego chętnie korzystali pisarze antyczni. Jego Arcadia (Arkadia), "powieść pasterska", napisana w l. 1480-1485, lecz opubl. w całości dopiero w 1504, składa się z 12 fragmentów poetyckiej prozy oraz tyluż eklog. Akcja utworu toczy się w greckiej Arkadii - w wersji S. przypominającej malowniczą dolinę Gifuni w pobliżu Salerna - wśród gór i lasów, z dala od ludzkich skupisk. Przybywa tam młody Sin-cero, który uciekł z rodzinnego Neapolu powodowany nieszczęśliwą miłością. Przyjmują go do swego grona arkadyjscy pasterze, którym czas upływa na beztroskich zabawach, tańcach i miłosnych igraszkach. Zakochany młodzieniec nie znajduje jednak wśród nich zapomnienia; na próżno stara się go pocieszyć pasterz Carino, opowiadając mu dzieje swej miłości do pewnej nieprzystępnej pasterki. Złowieszczy sen nakłania wreszcie Sincera do wyruszenia w drogę powrotną do Neapolu, którą młodzieniec odbywa podziemnymi przejściami pośród pieczar, tryskających źródeł i potoków lawy; u kresu podróży dowiaduje się o śmierci ukochanej. W utworze występują liczne elementy autobiograficzne. Sincero uosabiać ma samego autora, zakochanego w młodziutkiej Carmosinie Bo-nifacio; odnajdujemy tam również Pontana, matkę S. i inne bliskie mu osoby. Jednakże zasadniczym celem autora było nawiązanie do pasterskiej poezji starożytnych, a przez to u-cieczka od rzeczywistości, zgod- 179 SABPI nie z ogólną tendencją humanistycznej literatury włoskiej tego okresu. Arkadia stała się na długo niedoścignionym wzorem dla przedstawicieli romansu pasterskiego w całej Europie (zwłaszcza w Hiszpanii, Portugalii, Francji i Anglii XVI i XVII w.; we Włoszech zaś echa jej rozbrzmiewały jeszcze w poezji XVIII-wiecznej); dopiero romantycy odżegnali się od niej w zdecydowany sposób. Dziś utwór ten wydaje nam się bezbarwny i trudno czytelny - a • mimo to uderza zawarty w nim podziw dla klasycznego piękna oraz głębokie umiłowanie przyrody. Proza poetycka Arkadii, niemal doskonała pod względem formalnym, grzeszy jednak pewną monotonią. Do pozostałych utworów niełaciń-skich S. należą petrarkizujące Sonetti e canzoni (Sonety i pieśni) oraz szereg gliommeri - żartobliwych wierszy w dialekcie neapolitańskim. Po łacinie napisał S.: Eciogae piscatoriae (Eklogi rybackie), zbiór sielanek, w których zamiast pasterzy występują rybacy; Elegiae (Elegie), zawierające m. in. piękny opis ruin podneapolitańskie-go miasta Cuma, oraz obszerny poemat oparty na Ewangelii wg św. Łukasza De portu Yirginis (O narodzeniu z Dziewicy), którego fragmenty w polskim przekładzie anonimowym pochodzą z końca XVII w. K.Z. SAPEGNO Natalino, ur. 1901, historyk literatury. Studia humanistyczne odbył na uniwersytecie w Turynie. Karierę naukową rozpoczął badaniami nad najstarszą poezją włoską; jego pierwsza publikacja poświęcona jest ->• Jacopone da Todi (Frate Jacopone, 1926). Silny wpływ wywarła na S. estetyka -> Cro-cego. W 1934 ukazała się w serii Storża letteraria d'Italia jego historia literatury włoskiej XIV w. (II Trecento), świadcząca o doskonałej znajomości przedmiotu i odkrywcza w odniesieniu do wielu autorów, jak -»Boccaccio, wczesna twórczość -^-Dantego, poeci ciotce stii nuo-vo (--Guinicelli). Od 1937 piastuje S. katedrę historii literatury włoskiej na Uniwersytecie Rzymskim. Jego Compendio di storia delia letteratura italiana (Zarys dziejów literatury włoskiej; I wyd. 1936-1942, wyd. poszerzone 1963, 3 t.), pomyślany jako podręcznik dla szkół średnich, to znakomicie skonstruowana książka o bogatym materiale informacyjnym, popartym obszerną bibliografią. Sądy autora cechuje duży o-biektywizm; dostrzega on spo-łeczno-polityczną genezę i funkcję literatury, często zbliżając się do pozycji marksistowskich. W latach powojennych S. opracowuje dla serii wydawniczej "Ciassici Ricciardi" tomy poświęcone m. in. dziełom ->• Pe-traki, Boccaccia. Opublikował w l. 1956-1957 znakomite wydanie komentowane Boskiej Komedii (->- Dante). Jest ponadto autorem prac o takich pisarzach, jak -> Verga, -> Car-ducci, ->• De Sanctis, -> Manzo-nł, -»Leopardi i in. K.2. SARPI Paolo, 1552-1623, historyk, erudyta. Wenecjanin, przez całe życie związany był ze swym miastem. We wczesnej młodości wstąpił do zakonu serwitów. Dzięki wytężonej pracy zdobył solidne wykształcenie w zakresie historii, teologii, prawa, nauk ścisłych. Mianowany w 1606 doradcą rządu Republiki Weneckiej do spraw teologicznych i prawa kanonicznego, włączał .się energicznie do kontrowersji prawnych między władzami weneckimi a papieżem Pawłem V na temat trybuna- SAVONABOLA 180 łów kościelnych przyczyniając się do sukcesu, jaki w tym sporze odnieśli Wenecjanie. Nie uszło to uwagi Rzymu: S. obłożony został ekskomuniką, pisma jego skazane na spalenie, a w 1607 o mało nie utracił życia ugodzony podstępnie sztyletem. Podstawowym dziełem S. jest Istoria del Concilio Tridentino (Historia soboru trydenckiego), opubl. bez wiedzy autora w Londynie w 1619, lecz napis, znacznie wcześniej. Historia, w 8 ks., obejmuje okres ponad 60 lat, licząc od początku XVI w. po ostatnie posiedzenie soboru w 1563. S. opisuje narodziny i rozwój Reformacji w Niemczech, dzieje soboru od chwili jego zwołania (1545) po 1561 na tle ogólnej sytuacji politycznej w Europie; wreszcie mówi o decydujących obradach z l. 1561-1563. S. miał możność dokładnego zapoznania się z przebiegiem soboru, nie tylko dzięki bogatej dokumentacji, ale i dzięki relacjom ustnym, pochodzącym od zaprzyjaźnionych dostojników kościelnych. Historia obfituje zatem w informacje zakulisowe dotyczące intryg dyplomatycznych spierających się ze sobą stron, spoza których wyzierają konkretne ludzkie interesy. Znaczenie dzieła polega przede wszystkim na tym, że dowodzi ono politycznego charakteru soboru i nie waha się potępić jego u-chwał wzmacniających władzę papieską. Dominuje w Historii ton melancholijnej zadumy nad nicością ludzkch wysiłków, nad miernotą ludzkich umysłów: bo, zdaniem S., sobór, zwołany celem przywrócenia Kościołowi jego ewangelicznej czystości, definitywnie go od niej oddalił. S. pisze w sposób naukowy, stylem suchym, pozbawionym wszelkich ozdób. Historia zyskała sobie od razu olbrzymią poczytność, o czym świadczy szereg wydań włoskich i przekładów na obce języki. Po dziś dzień stanowi ona jeden z pomników włoskiej historiografii. K.Z. SAYONAROLA Gerolamo, 1452 -1498, kaznodzieja. Studiował medycynę i filozofię, późni'ej teologię. Od najmłodszych lat odczuwał powołanie religijne. W 1475 wstąpił do zakonu dominikanów w Bolonii. Kazania wygłoszone w Ferrarze, w San Gimignano i w innych miejscowościach Włoch środkowych zyskały mu wielką sławę. W 1491 odniósł pierwsze sukcesy we Florencji. Lud dopatrywał się w nim proroka, krążyły wieści o jego mistycznych wizjach. Wraz z wygnaniem z Florencji Medyceuszy w 1494 S. przeszedł do działalności jawnie politycznej. Stanął na czele władz miejskich i przystąpił z nadzwyczajną energią do realizacji reform mających na celu uzdrowienie obyczajów w duchu chrześcijańskim. Ogłosił Chrystusa królem Florencji, potępił kulturę humanistyczną, nakazał publiczne palenie książek uważanych za niemoralne, wywołał wśród ludności nastroje religijnego fanatyzmu; wreszcie zaczął domagać się zwołania soboru dla przeprowadzenia odnowy Kościoła. Polityka ta obudziła niebawem rosnące opory w mieście i poza jego granicami. Papież Aleksander VI, który początkowo starał się zjednać sobie S., rzucił nań eks-komunikę w 1497. W tym samym roku powstała przeciwko niemu ludność, a w roku następnym obalony trybun poniósł śmierć na stosie. S. jest autorem zbioru Prediche (Kazania) z l. 1483-1498, w którym retoryka religijna przechodzi w polityczną. Tematy biblijne 181 SEKBA służą mu do rozważań nad współczesnością, którą potępia z pasją wizjonera i ascety. Podziela średniowieczną wiarę w nieuchronne nastanie królestwa bożego na ziemi i sądzi, że powołany został przez Ducha św. do przygotowania pod nie gruntu. Kazania jego miały być w pierwszym rzędzie wezwaniem do czynu, dlatego też próżno szukać w nich subtelnych rozważań teologicznych czy krasomówczej frazeologii. Odznaczają się natomiast solidną strukturą, bogactwem sugestywnych obrazów, swobodą stylu. Bije z nich głęboka religijność mówcy i niepohamowana pasja, z jaką S. bronił swych poglądów. S. zasłużył sobie dzięki nim na miano najwybitniejszego kaznodziei włoskiego XV w. K.Z. SERAO Matiide, 1856-1927, powieściopisarka i dziennikarka. Ur. w Grecji z matki Greczynki i ojca Włocha, większość życia spędziła w Neapolu. Kilkuletnia praca w neapolitańskim urzędzie telegraficznym natchnęła S. myślą opisania tego środowiska w dwu książkach: J tele-grafi di stato (1885, Państwowy Urząd Telegraficzny) i Roman-20 delia fanciulla (1886, Romans dziewczyny). Działalność dziennikarska, którą rozpoczęła w 1883, to nie tylko artykuły i nowele umieszczane w czasopismach rzymskich i neapolitań-skich - z jej inicjatywy powstały i pozostawały pod jej kierownictwem takie pisma, jak "Corriere di Napoli", "II Mattino", "II Giorno". Bogaty dorobek literacki autorki (ok. 40 powieści), bardzo nierównej wartości, razi na ogół dzisiejszego czytelnika sentymentalizmem, nienaturalnością efektów artystycznych i pewnym zmanierowaniem. Większość powieści S., utrzymanych w konwencji bardzo swoistego, zawężonego weryzmu (-> Verga), to ckliwo-sentymentalne, obfitujące w psychologiczne udziwnienia romanse z wyższych sfer, jak np. Cuore infermo (1881, Zranione serce), Addio, Amore! (1890, Żegnaj, miłości!). Cieszyły się one jednak większą po-czytnością niż nieliczne, ale o wiele bardziej wartościowe pod względem artystycznym i treściowym książki, w których autorka na sposób raelistyczny, barwnie i żywo opisuje środowisko ludu i drobnomieszczań-stwa Neapolu i Rzymu. Do takich utworów S. należą: Piccole anime (1883, Małe duszyczki); La conquista di Roma (1885, Podbój Rzymu); II ventre di Napali (1884, Brzuch Neapolu), społeczno-ekonomiczne studium z życia neapolitańskich slumsów; II paese di cuccagna (1890, Kraina Kokanii), utwór ukazujący malowniczy ludek neapoli-tański, jego obyczaje, zwyczaje, swoistą religijność, jego nędzę i jego marzenia, aby zaznać lepszej doli. S. pisała także książki o tematyce religijnej. Z.M. SERKA Renato, 5X111884 Ce-sena (prow. Forli) - 20 VII 1915 Podgora (Jugosławia), krytyk literacki, poeta, pisarz. Po u-kończeniu liceum klasycznego studiował na wydziale humanistycznym uniwersytetu w Bolonii, słuchając wykładów ->-Car-ducciego. Po uzyskaniu dyplomu kontynuował studia na uniwersytecie we Florencji. Pracował jako nauczyciel, potem dyrektor biblioteki. Studia klasyczne oraz zetknięcie się z Car-duccim wywarły głęboki wpływ na kształtowanie się osobowości pisarza, kolidując jednocześnie zarówno z jego skłonnościami poety-dekadenta, jak i z chęcią angażowania się w awangardo - SERKA wym ruchu literackim. Przyczyniło się to do zwiększenia wewnętrznej rozterki S., która znalazła odbicie w jego utworach. Powołany do wojska jako oficer piechoty, zginął podczas I wojny światowej prowadząc do ataku swój oddział. W latach poprzedzających wojnę zbliżył się do grupy intelektualistów i literatów skupionych wokół "La Voce" (->-Prez-zolini), nie przejmując jednak wszystkich propagowanych przez nich haseł. Był w bliskim kontakcie z ->-Crocem, który bardzo go cenił. W burzliwym klimacie lat przedwojennych, pośród różnorodnych, często przeciwstawnych sobie prądów literackich, S. potrafił zachować niezależność i oryginalność, a jego twórczość nie daje się wtłoczyć w ramy żadnego programu czy też szkoły. Sam S. uważał się nie za krytyka poddającego zimnej analizie dzieło literackie, ale za "lektora" przeżywającego spontanicznie i intensywnie czytany tekst, dającego się wciągnąć w intymny świat pisarza po to, by uczynić go swoim i odtworzyć własnym piórem. Interpretacja krytyczna tekstu ma u S. charakter impresjonistyczny, introspektyw-ny, liryczny. Autor daje jednocześnie wnikliwą analizę utworu i portret wewnętrzny autora. Bozprawy krytyczne S. są również odbiciem jego własnych niepokojów i melancholii, zmiennych nastrojów, rozczarowań i nawrotów optymizmu; przemawia z nich jedna z najbardziej złożonych i sugestywnych osobowości w literaturze włoskiej przed I wojną światową. Napisał S. Scritti critici (1910, Pisma krytyczne), szkice poświęcone Carducciemu, -^-Pa-scolemu, Crocemu i -s- Beltra-mellemu. Le Lettere (1914, Literatura) to przegląd literatury 182 przedwojennej. Jest to praca niedokończona; druga jej część, która w zamiarach autora miała mieć charakter bardziej analityczny, pozostała w zarysie. Sądy, jakie wypowiada S. na temat współczesnych mu pisarzy (-> Palazzeschi, ->• Gozzano, -- Soffici, ->• Di Giacomo), są ostre, często paradoksalne, po większej części negatywne. Wykształcony na wielkich klasykach, S. ubolewał, że "wielka literatura, taka, która nie jest igraszką, ale siłą i pocieszeniem, przestała istnieć... Wszystko to, co nas otacza, nosi cechy rozpaczliwej przeciętności." Mimo zmienności nastrojów autora sądy jego mają solidną motywację logiczną. Na ogół nastawiony pesymistycznie, potrafił on jednak dostrzec i ocenić pozytywne osiągnięcia niektórych pisarzy i na nich budować pewne nadzieje. W 1916 ukazał się pośmiertnie Esame di coscienza di un letterato (Rachunek sumienia literata), napis. przez S. w przeddzień wyjazdu na front i uważany za jego "testament duchowy". Wypełniony rozmyślaniami na temat historii, literatury, moralności, o silnym podkładzie lirycznym, utwór jest wyrazem rozterki i niepokoju, jakie się rodzą w duszy subtelnego pisarza pod wpływem tak brutalnego wydarzenia, jakim jest wojna. S. wyraża jednak przeświadczenie, że wojenny kataklizm nie jest w stanie wpłynąć na literaturę, wchodzącą w skład niezniszczalnych kategorii duchowych. W 1934 został opublikowany Epistolario (Zbiór listów). Obdarzony wybitną indywidualnością, która pozwoliła mu w ramach jego "este-tyzmu humanistycznego" na stworzenie wysoce oryginalnego stylu, prawdziwy artysta i poeta, stał się S. w okresie między- 183 SILONE wojennym wzorem dla wielu pi-sarzy-krytyków, zwłaszcza spod znaku hermetyzmu. H.M. SETTEMBRINI Luigi, 1813- -1876, historyk literatury, pa-młętnikarz. Pochodził z rodziny neapolitańskich mieszczan. Po ukończeniu studiów uniwersyteckich pracował jako nauczyciel w Neapolu i w Catanzaro, spiskując jednocześnie przeciwko rządom Burbonów. Aresztowany po raz pierwszy w 1839, spędził ok. 2 lat ^ więzieniu. W 1849 wpadł ponownie w ręce policji i został skazany naj- • pierw na śmierć, potem na dożywotnie więzienie. Odzyskał wolność w 1859, a po upadku Burbonów objął katedrę literatury włoskiej na Uniwersytecie Neapolitańskim, którą zachował do końca życia. Był zwolennikiem zjednoczenia Włoch poprzez utworzenie królestwa Italii z panującą dynastią sabaudzką. W l. 1868-1870 powstały jego Lezioni di Lette-ratura italiana (Wykłady z dziejów literatury włoskiej), dzięki którym zajął zaszczytne miejsce w gronie XIX-wiecznych historyków literatury włoskiej, ustępując jedynie -> De Sanc-tisowi. Wykłady są w pierwszym rzędzie dziełem gorącego patrioty, człowieka, który oddał się bez reszty sprawie narodowej. Prawdziwym ich bohaterem jest naród włoski, na przestrzeni stuleci dążący niestrudzenie do zjednoczenia i niepodległości. Dzieje Italii są dla S. dziejami stopniowego budzenia się świadomości narodowej Włochów w walce przeciwko cudzoziemskim najeźdźcom i rodzimej, papieskiej teokracjł. Pod tym kątem widzenia osądza S. literaturę, przywiązując duże znaczenie do jej aspektów wychowawczych i politycznych, do jej zdolności oddziaływania na coraz szersze rzesze czytelników. Dlatego też szczególną uwagę zwraca na typowo romantyczną ł drogą bojownikom Risorgimenta (-»- Abba) tematykę poezji ludowej, którą wydaje się zresztą najgłębiej odczuwać i najlepiej rozumieć. Od strony erudycyjnej praca jego pozostawia niejedno do życzenia: autor nie ustrzegł się pewnych uproszczeń. S. }est ponadto autorem bardzo reprezentatywnych dla literatury okresu Risorgimenta pamiętników Ricordanze delia mia vita (Wspomnienia z mojego życia, wyd. pośm. 1879 wraz z powstałymi znacznie wcześniej Scritti autobiografie! - Pisma autobiograficzne). Obejmują one jego rewolucyjną młodość oraz lata spędzone w więzieniu. I tu także daje wyraz swemu głębokiemu patriotyzmowi i niewzruszonej wierze w odrodzenie ojczyzny. Charakterystyczny jest pod tym względem fragment zatytułowany Trę giorni in cappella (Trzy dni w kaplicy), gdzie autor wspomina, jak w oczekiwaniu na wykonanie wyroku śmierci, do ostatka wierny swej zasadzie pracy politycznej z ludem, agitował za konstytucją wśród strażników więziennych. Innym wyróżniającym się rozdziałem Wspomnień jest I/ergastolo di Santo Stefana (Kaźń na wyspie Sw. Stefana), plastyczny opis cierpień skazańców w osławionym burbońskim więzieniu, które S. poznał z własnego, smutnego doświadczenia. K.2. SILONE Ignazio (właśc. Secon-do Tranquilli), ur. 1900, powłe-ściopisarz, krytyk, działacz polityczny. Ur. na wsi w Abruz-zach, w rodzinie ziemiańskiej, uczył się w szkole prowadzonej przez księży. W dzieciństwie i młodości utrzymywał żywy sornci 184 kontakt z miejscowymi chłopami i wyrobnikami. W 1915 przeniósł się do Rzymu, gdzie zaczął działać jako socjalista. Po odbytej w 1921 podróży do ZSRR założył w Trieście gazetę robotniczą "Layoratore", skonfiskowaną wkrótce przez faszystowską cenzurę. S. uszedł wtedy przed aresztowaniem w rodzinne strony, a w 1931 wyemigrował potajemnie i osiadł w Szwajcarii. Tam powstawały jego powieści, prace krytyczno--literackie i polityczne. Po upadku faszyzmu wrócił S. w 1944 do Włoch, wstąpił do partii socjalistycznej, został redaktorem naczelnym "Avanti" i poświęcił się głównie działalności politycznej. S. zyskał rozgłos przede wszystkim jako autor powieści, które, wydawane i tłumaczone za granicą, docierały do Włoch drogą nielegalną, ukazywały bowiem upadek moralny kraju spowodowany przez faszyzm. Cała zresztą twórczość S. przesycona jest zdecydowanie negatywnym stosunkiem do faszyzmu, a zarazem ideami swoiście pojętego socjalizmu, który można by określić jako socjalizujący humanitaryzm. Fontamara (.Fontamara, 1930), przełożona na kilkanaście języków, przedstawia życie chłopów z ubogiej wioski w okolicach Abruzzów w okresie dyktatury faszystowskiej, pośród gwałtownych starć tradycyjnej obyczajowości z nakazami nowego reżimu. Inna znana powieść S. Chleb i wino (Pane e vino, 1937), przerobiona na Vino e pane (Wino i chleb), opisuje losy emigranta politycznego, który powraca do Włoch i pracę działacza zamienia na konkretną pracę w rodzinnej wiosce przy boku prostej kobiety, która będzie z nim dzieliła ciężko zarobiony, codzienny chleb. S. napisał jeszcze parę powieści jak Ziarno pod śniegiem (U seme sotto la neve, 1940), Una mań-data di morę (1952, Garstka morw), II segreto di Luca (1956, Tajemnica Luki) i in. Z dzieł politycznych S. warto wymienić II fascismo, le sue origini e ii suo sviluppo (1934, Faszyzm, jego źródła i rozwój), La scuola dei dittatori (1938, Szkoła dyktatorów). Żywość narracji, talent w opisywaniu życia chłopów, przypominający ->Vergę, oburzenie wobec niesprawiedliwości społecznej - znalazły światowy oddźwięk w latach międzywojennych. Z.M. SOFFICI Ardengo, 1879-1964, pisarz, poeta i malarz. Po studiach malarskich w Paryżu (1900-1907), gdzie żywo interesował się impresjonizmem i ku-bizmem, stał się jednym z najaktywniejszych propagatorów modernizmu w literaturze i sztuce włoskiej. Znalazło to odbicie w takich utworach jak Arthur Rimbaud, 1911, czy Cubismo e oltre (1913, Ku-bizm i coś więcej). Na łamach "La Voce" (-> Prezzolini), a następnie futurystycznego (->-Marinetti) "Lacerba", którego był współzałożycielem, rozwijał działalność literacką skrajnie awangardową, opartą na negacji wszelkich dotychczas obowiązujących reguł, idei i form sztuki, na buncie przeciwko tradycji, np. w Princippii di estetica futurista (1920, Zasady estetyki futurystycznej), na absurdzie, paradoksie, dziwactwach formalnych, jak tomik poezji z 1915 BIF§ZF+18. W duchu fragmentaryzmu literackiego, właściwego epoce, a którego S. był czołowym przedstawicielem, powstały takie dzieła, jak rozważania estetyczno-filo-zoficzne Ariecchino (1914, Ar-lekin) czy Giornale di bordo (1915, Dziennik okrętowy), a 185 SOLDATI tafeże notatki i wrażenia z okresu I wojny światowej, której był uczestnikiem, Kobilek, gior-nale di guerra (1918, Kobilek, dziennik z czasów wojny). La ritirata del Friuli (1919, Odwrót z Friuli). Z przekonań faszysta, został S. członkiem Akademii Włoskiej w 1939. W 1938 S. zebrał w tomie Marsza e Apollo (Marsjasz i Apollo) swoje wiersze nap. od 1900. W I cz. zbioru, która obejmuje poezje młodzieńcze, znalazły się utwory pozostające pod wpływem --Carducciego i -> Foscola, a także szereg eksperymentów zdążających do stworzenia poezji opartej na akrobatyce słownej i udziwnieniach. Drugi, późniejszy nurt poezji S. charakteryzuje się powrotem do klasycznych wzorów liryki włoskiej. Po II wojnie wydał S. 4 t. autobiografii, obejmującej okres od lat dziecinnych aż do 1915, pt. L'uva e la croce (1951, Winne grono i krzyż), Passź trą le równe (1952, Przechadzka pośród ruin), II salto vitale (1954, Salto życia), Fine di un mondo (1955, Koniec pewnego świata). Dzieło to stanowi także obraz kultury włoskiej na przełomie XIX i XX w. Z.M. SOLDATI Mario, ur. 1906, po-wieściopisarz, dziennikarz i reżyser filmowy. Ukończył studia filologiczne w Turynie, następnie studiował historię sztuki w Rzymie oraz jako wykładow-ca-stypendysta w Columbia University w USA. Debiutował zbiorem opowiadań Salmace, 1929, ale pierwszym utworem S., który zwrócił uwagę krytyków, była powieść stanowiąca echo jego pobytu w USA, Amerźca, primo amore (1935, Ameryka, pierwsza miłość). Innym utworem S., zawierającym także pewne cechy reportażu, była książka Fuga in Italia (1947, Ucieczka do Włoch). S. opublikował kilka zbiorów opowiadań, tzw. krótkich powieści: La wenta sul caso Motta (1941, Prawda o sprawie pana Motty), La confessione (1955, Zwierzenie), oraz powieść Listy z Capri (Le lettere da Capri, 1954). S. jest nie tylko powie-ściopisarzem; dzieli życie między literaturę i film, a także publicystykę. Dzieło S. charakteryzuje różnorodność tematów i motywów oraz różnorodność środków techniki literackiej. Oprócz powieści typu reportażowego S. napisał utwór stwarzający pozory powieści sensacyjnej Prawda o sprawie pana Motty, w którym nie tylko nie daje rozwiązania zagadki kryminalnej, ale przenosi bohatera w jakiś fantastyczny świat podwodny, nie mający nawet symbolicznych powiązań ze światem rzeczywistym. Na jeszcze innych zasadach zbudowana jest jego powieść II vero Silvestri (1957, Prawdziwy Silvestri), w której każdy z protagonłstów daje inną wersję tej samej historii. Zwżerzeme to z kolei historia dojrzewania bohatera znajdującego się stale w obliczu sprzeczności między życiem a poglądami wpajanymi mu przez jezuitów (tego rodzaju wychowanie otrzymał również S.). Powieść Listy z Capri przedstawia dzieje amerykańskiego małżeństwa, przy czym mąż związany jest z Włoszką, z którą ożeni się po tragicznej śmierci pierwszej żony, a ta z kolei poszukuje wrażeń z młodym Włochem. Przyczyną zdrady małżeńskiej w obu wypadkach jest wyolbrzymiona zmysłowość, która zanika, gdy związek staje się legalny. Błyskotliwa analiza psychologiczna Listów jest niekiedy powierzchowna i konwencjonalna. Inną charakterystyczną cechą utworu jest roz- STAMPA 186 praszanie wątków, stałe ich komplikowanie oraz nieustanne zmiany miejsca akcji, przypominające technikę filmową. Do pozytywnych stron książki należy żywy i staranny styl. La busta arancione (1966, Pomarańczowa koperta) posiada elementy "kryminału" i powieści psychologicznej. Bohaterem jej jest młody człowiek wychowany pod przemożnym wpływem matki, która staje się dla niego ideałem kobiety, niszcząc w nim równocześnie indywidualność i czyniąc z syna mężczyznę o słabym charakterze. Nie mogąc znaleźć u innych kobiet ideału kobiety, jakim stała się dla niego matka, szuka on tylko łatwych pociech, przegrywając również własne małżeństwo. J.H. STAMPA Gaspara, 1523-1554, poetka. Muzykalna, wykształcona, obdarzona inteligencją i wrodzoną kulturą, piękna kurtyzana należała do elity towarzyskiej Wenecji i prowadziła modny salon literacki. Jej Rime (Rymy), opubl. doniero w 1738, zrodziły się z namiętnej, nieszczęśliwej miłości do hr. Collaltino di Collalto. Jak wszyscy poeci liryczni XVI w., S. pozostawała w kręgu petrar-kizmu (-» Petrarca), ale wiersze jej odznaczają się spontanicznością i szczerością, stanowiąc rodzaj duchowej autobiografii. Radość, rozpacz, tęsknota, a wreszcie egzaltacja religijna to źródła natchnienia poezji S. Z.M. STRAPAROLA Gianfrancesco, zm. 1557(?), pisarz i poeta. Poza miejscem urodzenia - Cara-vaggio (prow. Bergamo) - brak wszelkich danych o jego życiu. Prócz utworów poetyckich, Canzoniere (Pieśni), pozbawionych większych walorów treściowych i formalnych, zachował się zbiór opowiadań S. pt. Piacevoli notti (Przyjemne noce), opubl. w 2 seriach w 1550 i 1553. Materiał do nich został przez S. zaczerpnięty z ludowych baśni, opowiadań o czynach rycerskich, z żywotów świętych, nowel rozpowszechnionych we Włoszech i w Europie, z utworów -> Boccaccia, G. Morliniego, -> Sacchettiego. i in. Struktura dzieła przypomina Dekameron Boccaccia: historie (w liczbie 75) opowiadają przez 12 nocy służebne, a trzynastej nocy damy i kawalerowie zebrani w pałacu Sfo-rzów w Murano. Każda nowela kończy się wierszowaną zagadką. Pomimo pewnych innowacji wprowadzonych przez S. do bo-kacjuszowskich "ram". Noce nie posiadają większych walorów artystycznych; styl jest ciężki i rozwlekły, język chropawy, niedbały i ubogi. Autor wprowadza do swych nowel świat nadprzyrodzony, posługuje się materiałem legendarnym i baśniowym. Nie brak w Nocach utworów o treści satyrycznej i komicznej, zakończonych morałem. Obfitują także w nowele o tematyce erotycznej. Cechuje je realizm psychologiczny. Bajki dla dzieci wraz z opowiadaniami zaczerpniętymi z tradycji ludowej stanowią najbardziej oryginalną część zbioru. HM. STUPARICH Giani, 1891-1961, pisarz. Ur. w Trieście, studiował w Pradze, Berlinie i Florencji, gdzie uzyskał dyplom na wydziale humanistycznym. W czasie I wojny światowej walczył jako ochotnik i został odznaczony złotym medalem za waleczność. Wojna, w której S. stracił ukochanego brata oraz przyjaciela S. Slatapera, stała się tematem wielu jego utworów i w tym materiale lirycz-no-autobiograficznym, opartym 187 SVEVO na autentycznych przeżyciach, pisarz osiągnął lepsze rezultaty aniżeli w powieściach będących wytworem jego fantazji. Po wojnie uczył w triesteńskich szkołach średnich. W latach 1922-1923 wykładał literaturę włoską na uniwersytecie w Pradze, gdzie był jednym z założycieli Instytutu Kultury Włoskiej. Pierwszym jego utworem była monografia historyczno--polityczna La nazione czeca (1915, Naród czeski), w której autor występuje w obronie uciemiężonych Słowian. W 1925 ukazały się I colloąui con mio fratello (Rozmowy z moim bratem), jeden z wielu intymnych dzienników, jakie pojawiły się w literaturze włoskiej po I wojnie. W książce tej, wypełnionej melancholijnymi zwierzeniami, "literatura" zredukowana jest do minimum, rozmowa ze zmarłym bratem staje się bolesną dyskusją ze sobą samym na temat przeżytych cierpień i sensu, jaki one mieć mogą dla dalszego życia. Inne utwory S., inspirowane przeżyciami wojennymi, to: Guerra del '15: dal taccuino di un volontario (1931, Wojna 1915: z notatek ochotnika), Ri-torneranno (1941, Powrócą). Ich wartość istotna leży nie w o-siągnięciach artystycznych, lecz w głębokiej problematyce moralnej, w wysokich walorach wychowawczych i humanistycznych, jakie reprezentują. W powieści Powrócą, uważanej we Włoszech za jeden z najlepszych utworów o I wojnie, akcja rozgrywa się w l. 1915-1918 ukazując losy rodziny autora i rodziny jego przyjaciela na tle Triestu. S. z wielkim talentem oddaje klimat swego rodzinnego miasta, powracając do niego w innych swoich utworach, np. w Trieste nei miei ricordi (1948, Triest w mych wspomnieniach). Opublikował także wiele nowel, długich opowiadań, powieści, portretów psychologicznych, wspomnień, jak Raccontź (1929, Opowiadania), Nuovi racconti (1935, Nowe opowiadania), Łi'iso!a (1942, Wyspa), L' altra rwa (1944, Drugi brzeg), Simone, 1953, w których problematyka moralna usuwa w cień zagadnienia artystyczne. Z esejów S. na szczególną uwagę zasługuje szkic Scipio Slataper, 1922, poświęcony pisarzowi, który wywarł duży wpływ na kształtowanie się osobowości pisarskiej S., przeszczepiając weń tendencje czasopisma "La Voce" (-> Prezzolini). H.M. SVEVO Italo (właśc. Ettore Schmitz), 19X111861 Triest - 13X11928 Motta di Liyenza (prow. Treviso), powieściopisarz i dramaturg. Pochodził z rodziny kupieckiej. Ojciec wysłał go na studia handlowe do Niemiec, ale podczas 6-letniego pobytu w tym kraju S. poświęcał więcej uwagi lekturze niż przyszłemu zawodowi. Z powodu bankructwa ojca musiał przerwać naukę w Wyższej Szkole Handlowej w Trieście i rozpocząć pracę w banku. W tym czasie został krytykiem literackim triesteńskiego dziennika "L'In-dipendente", a w 1892 wydał pierwszą powieść. Jedno życie (Vna vita). W 1898 ukazała się jego druga powieść SeniUtd (Starość). Utwory te zostały prawie niezauważone przez krytykę i S. postanowił porzucić literaturę. Dzięki małżeństwu z Livią Veneziani poprawiła się jego sytuacja materialna: pisarz został współpracownikiem te-ścia-przemysłowca. W Trieście uczył się języka angielskiego u J. Joyce'a, który zainteresował się opublikowanymi powieściami S., doradził mu kontynuowanie twórczości literackiej, a później wielokrotnie podkre- SVEVO 188 siał wpływ S. na własną twórczość. W tym okresie S. pozostawał pod wyraźnym wpływem dzieł Freuda, a nawet tłumaczył ich fragmenty. Trzecia powieść S. pt. Zeno Cosini (La cosciema di Zeno, 1923), opubl. po 25-let-niej przerwie, także nie znalazła uznania. Dopiero na przełomie 1.1925-1926 "odkrycia" S. dokonali we Włoszech ->• Mon-tale oraz we Francji V. Lar-baud i B. Cremieux, zresztą nie bez wpływu sławnego już wówczas Joyce'a. Niedługo potem S. zginął w wypadku samochodowym. Pierwsza powieść S., Jedno życie, bardziej niż z panującym w tym czasie we Włoszech weryzmem (^Verga), wykazuje filiacje z naturalizmem francuskim (stąd m. in. tytuł powieści wzięty od G. de Maupassanta). Ukazuje ona głównie znane pisarzowi środowisko mieszczańskie Triestu, odtwarza atmosferę banku, w którym pracował, a jednocześnie S. daje pogłębioną charakterystykę psychologiczną postaci. W powieści Starość pisarz rezygnuje już w dużym stopniu z przedstawiania środowiska na korzyść studium jednostki. Utwór ten przedstawia dzieje miłości u-rzędnika Emilia Brentaniego do inteligentnej, choć pustej i nie niedostępnej dla innych Angio-liny, przysparzającej mu więcej tragicznych przeżyć niż szczęścia. Ale dopiero śmierć siostry Emilia, Amalii, która stała się eteromanką przez nieszczęśliwą i nigdy nie wyjawioną miłość, uzmysławia bohaterowi kruchość życia ludzkiego, podobnego w istocie do śmierci. Pro-tagoniści S. wykazują wyraźne pokrewieństwa z "antybohate-rami" awangardowej literatury XX w.: są to ludzie samotni, nieprzystosowani do życia, nie umiejący znaleźć kontaktu ze społeczeństwem (pierwsza powieść S. miała być nawet zatytułowana Un inetto - nieprzystosowany, niezdolny). Obraz środowiska wykazuje krytyczny stosunek pisarza do struktury społeczeństwa kapitalistycznego, do niesprawiedliwości w tym społeczeństwie panującej. Dowodem zainteresowania S. problematyką społeczną jest także utwór La tribu (1897, Plemię). Najpełniejszy wyraz problemom nurtującym pisarzy zachodniej awangardy europejskiej daje ostatnia powieść S., Zeno Cosini. Autor umieszcza swego bohatera w realiach dobrze znanych mu z własnych przeżyć i dzieje Zena, podobnie jak i bohaterów poprzednich powieści, nasycone są elementami autobiograficznymi. Pierwsze miejsce zajmuje w utworze S. wnikliwa, drążąca, obsesyjna analiza psychiki bohatera, toteż świat jego wewnętrznych przeżyć staje się rzeczywistością bardziej realną niż świat operacji finansowych, miłości małżeńskiej i pozamałżeńskiej, w którym Zeno się obraca. Pisarz zastosował w Żenię technikę monologu wewnętrznego, która najbardziej odpowiadała przyjętej przez niego koncepcji dzieła. Powieść ta jest także rodzajem studium psychoanalitycznego, w którym nauka Freuda jest nie tylko środkiem zgłębienia psychiki postaci, ale także elementem konstruktywnym treści. S. traktuje jednak terapię psychoanalityczną, rozumianą jako swego rodzaju symbol terapii przeciw chorobom współczesnego świata, w sposób wyraźnie ironiczny. Na zakończenie powieści stwarza pesymistyczną wizję eksplozji nieznanego materiału wybuchowego o ogromnej energii (a jest to rok 1923), która może zniszczyć zarazki choroby wraz z całym globem ziemskim. Dysku- 189 TANSILLO sja nad oceną wartości artystycznej dzieła S. przechodziła różne koleje i w historii literatury włoskiej otrzymała nawet swoją nazwę - caso Svevo (przypadek Sveva). Początkowe niedostrzeganie utworów S. wynikało stąd, że autor pisał swoje utwory z dala od głównego nurtu literatury włoskiej: Triest, w którym spędził większą część swego życia, należał do Austrii, zaś z literaturą zetknął się pisarz głównie w Niemczech. Dzieła S. różniły się więc od rodzimej twórczości tych lat, a ponadto w okresie panującej wówczas we Włoszech metody bello scrwere (pięknego pisania) autorowi zarzucano nawet nieznajomość gramatyki. Język S. nie jest wolny od naleciałości dialektu triesteńskiego, jednakże stanowi on posłuszne i doskonałe narzędzie do wyrażenia tego, co pisarz chciał przekazać. Zresztą owo "odkrycie Sveva" budziło również liczne sprzeciwy: wielu poważnych krytyków uważało stworzenie legendy wokół S. jako "włoskiego Joy-ce'a" czy "włoskiego Prousta" za kaprys samego Joyce'a. Powszechne uznanie zdobył S. we Włoszech dopiero po II wojnie w l. 50-tych, gdy ukazało się zbiorowe wydanie jego dzieł i korespondencji obok poważnych monografii i prac krytycznych. Oprócz wspomnianych powieści S. pozostawił szereg opowiadań opubl. głównie po jego śmierci, wśród nich La no-vella del huon yecchio e delia helia fanciulla (1954, Nowela o dobrym staruszku ł pięknej dziewczynce), Corto viaggio sen-timentale e altri racconti (1949, Krótka podróż sentymentalna i inne opowiadania) oraz 13 sztuk teatralnych, przeważnie o nikłych wartościach scenicznych, z których większość ukazała się drukiem dopiero w wydaniu zbiorowym Commedie (1960, Komedie). Na język polski powieści S. tłumaczyli: Z. Ernstowa i A. Speiser. J.H. TANSILLO Luigi, 1510-1568, poeta. Przez pewien czas bawił na dworze neapolitańskim, odbywał dalekie podróże i doznał wielu przygód. Prócz zbioru pt. Rime (Wiersze), zawierającego utwory liryczne różnej treści, napisał wytwornym stylem sielankę dialogowaną I due pelle-grini (1538, Dwaj pielgrzymi), a także poemat w oktawach U yendemmiatore .(1532, Zbieracz winogron), wyraz swobody erotycznej ludzi Renesansu, zachętę do miłości i używania życia, o słownictwie dobitnym, potępiony przez Kościół. W poematach Balia (1553, Mamka) i Po-dere (1554, Włość), utrzymanych w żartobliwym, dobrodusznym tonie, zaleca matkom, by karmiły same swe dzieci, i poucza przyjaciela, jak powinno wyglądać wzorowe gospodarstwo. Pod koniec życia napisał T. poemat religijny w oktawach Lagrime di San Piętro (opubl. pośm. 1585, Łzy św. Piotra), który zyskał dużą popularność. Jedną ze swych podróży morskich opisał tonem żartobliwym w utworze Stanze a Bernardo Martirano (1540, Wiersze dla Bernarda Martirano). W krótkich utworach T. (tzw. capitoli) przeważa nastrój smutku i melancholii. Zawierają one także wspomnienia z życia T. jako TASSO żołnierza i jego awanturniczych podróży. W.P. TASSO Torquato, 11 III 1544 Sorrento - 25 IV 1595 Rzym, poeta. Dzieciństwo i pierwsze lata młodości odbiły się silnie na późniejszych losach T. Ojciec poety. Bernardo, autor m. in. poematu Amadigi (Amadis), jako sekretarz księcia Salerna towarzyszył swemu panu od 1552 wraz z synem na kilkuletnim wygnaniu opuszczając pozostawioną w Neapolu żonę wraz z dwojgiem dzieci. Matka T. zmarła nagle w 4 lata później. Fakt ten oraz życie wygnańca wywarły silny wpływ na psychikę młodego T. Kształcił się w Neapolu, w Rzymie, a kiedy ojciec przyjęty został na dwór księcia Urbino, zamieszkał wraz z nim. Od 1560 T. kształcił się w Padwie. Studiował tu prawo, filozofię i wymowę, słuchał wykładów historyka Sigoniusa, przestawał głównie z S. Speronim, filologiem, krytykiem i literatem, brał u-udział w debatach literackich. W 1562 wydał poemat Jl Rinal-do (Rinaldo), a ukończywszy studia w 1565 osiadł na dworze Estów w Ferrarze, gdzie w blaskach i rozkoszach życia dworskiego spędził najbujniejszy okres życia i twórczości. Tu w 1573 powstał dramat pasterski Amyntas (Aminta), tu w 1575 ukończona została Jerozolima wyzwolona {La Gerusalemme liberała). Ale pod koniec 1575 zaczął się dla T. 20-letni, trwający aż do zgonu, okres nie kończącej się udręki, spowodowanej zachwianiem równowagi psychicznej. Wciąż nowe skrupuły nie pozwalały poecie na ogłoszenie drukiem Jerozolimy. Dręczony wątpliwościami natury moralnej, religijnej, artystycznej zasięgał porady przyjaciół rozsyłając odpisy utworu. 190 Inkwizycja kościelna domagała się przeróbek, usunięcia części romansowej, Speroni krytykował budowę poematu. Sam T. dostrzegał zresztą trudne do pogodzenia w poemacie przeciwieństwa między przedstawieniem pogoni za zmysłowymi przeżyciami a zasadami surowej etyki. Bronił najpiękniejszych ustępów przed przyziemną krytyką. Ogarnięty chorobliwym strachem przed herezją, popadł w manię prześladowczą. Na skutek szaleńczych wybuchów został na rozkaz księcia zamknięty w klasztorze, skąd wkrótce uciekł i bez środków do życia tułał się po Włoszech. W 1579 wrócił do Ferrary przyjęty na dwór pod warunkiem, że pozwoli się leczyć. Ale gdy oburzony na okazane mu jakoby lekceważenie gwałtownie wybuchnął w czasie dworskiej uroczystości, został uwięziony na 7 lat w szpitalu, gdzie ulegał napadom szału, to znów przeżywał okresy względnego spokoju. Pisał wtedy dialogi este-tyczno-literackie, wiele wierszy i mnóstwo listów. Tymczasem pojawiały się korsarskie, rojące się od błędów wydania Jerozolimy, a równocześnie rozpętała się głośna polemika na temat wartości Jerozolimy w porównaniu z Orlandem szalonym ->- Ariosta. Poprawna edycja Jerozolimy ukazała się dopiero w 1581. Zwolniony z więzienia w 1586, T. zmieniał wciąż miejsce pobytu (Bergamo, Neapol, Rzym, Mantua, Florencja), zabiegał o protekcję, pisał mnóstwo panegirycznych wierszy, liryków, czasem bardzo pięknych, listów skarżących się na los. Z tworzywa Jerozolimy zbudował nowy poemat, Jero-zolmę zdobytą (La Gerusalemme conquistata). Ostatnie lata spędził w Rzymie otrzymując sporą pensję od papieża. Zano- 191 siło się nawet na uwieńczenie go laurem poetyckim. Jednakże T., schorowany i obojętny już na zaszczyty,' prosił w 1595 o umieszczenie go w klasztorze Sant' Onofrio na Janikulum, gdzie wkrótce zmarł. Obfita twórczość T., rozpoczęta wcześnie w młodości, trwała nieprzerwanie aż do ostatnich lat życia. Odbiły się w niej wyraziście na j charakterystycznie j sze przemiany we współczesnej kulturze włoskiej. Utwory okresu pierwszego, t j. aż do ukończenia Jerozolimy wyzwolonej, powstające w cieplarnianej atmosferze życia dworskiego, stały pod znakiem zmierzchu Renesansu i zdobyły sobie szybko szeroki rozgłos. Cechuje te u-twory związek z renesansową tradycją, z jej tematyką i ulubionymi gatunkami literackimi. T. tworzył zrazu z całą swobodą nie przejmując się zbytnio zasadami panującej poetyki. Napisał wtedy epicki poemat w 12 pieśniach Rinaldo, pełen przygód romansowych, niezbyt spoi-ście związanych z dalekim tłem wojny z Saracenami. Uderza tu gładkość oktawy, wyróżniają się sceny miłosne i opisy pojedynków. Liryczne podłoże, znamienne dla całej twórczości poety, wystąpiło w pełni w dramacie pasterskim Amyntas przedstawiającym dzieje miłości pasterza Amyntasa do Sylwii, gdzie rozbłysło jasno piękno muzyczne, a zręczne zestawienie dysonansów pozwoliło je rozwiązać w pogodnym akordzie końcowym. Głównym dziełem T. jest Jerozolima wyzwolona, poemat heroiczno-roman-sowy w 20 pieśniach, pisanych oktawami, rozpoczęty w 1565 i ukończony po 10 latach. Wątek historyczny utworu: walki wojsk chrześcijańskich pod wodzą Godfryda de Bouillon podczas I wyprawy krzyżowej, oparł T. TASSO na studium średniowiecznych legend i kronik. Wątek ten splótł z fikcją romansową, silnie przesyconą liryzmem. Jerozolima wiąże się przy tym z antyczną epiką i elegią. Odmiennie niż Ariosto, kładł T. nacisk na jedność akcji i treść historyczną, ale, jak Ariosto, wprowadził w akcję siły nadprzyrodzone. W kompozycji opierał się na poetyce Arystotelesa i stworzył całość zwartą, z wyrazistą akcją główną i staranną charakterystyką bohaterów. Ideologia średniowiecza, wcielająca się w postaci Gofreda i pustelnika Piotra, przenika rycersko--religijną część eposu, aż nazbyt wystudiowaną, oschłą w tonacji, teatralną i widowiskową. Część romansowa, pełna zmysłowego czaru, w tonacji smętna, elegijna, uosobiona jest w niezwykle plastycznych postaciach (Armida, Erminia, Klo-rynda, Tankred, Rynald). W przedstawieniu miłości pulsuje wiara, że prawdziwa miłość oczyszcza się przez cierpienie, a nawet sięga poza grób. W o-gólnym nastroju dzieła, w jego dwoistym, religijno-romanso-wym, epicko-lirycznym charakterze dostrzegamy osad własnych przeżyć poety, jego niepokoje i rozterki. Przebija to silnie w części romansowej, nierównie sugestywniejszej aniżeli część heroiczna, niedokrew-na, sztuczna, zbyt erudycyjna, pozbawiona podłoża we współczesnej włoskiej rzeczywistości. Sympatia autora zbliża go nie do chrześcijańskich, ale do pogańskich bohaterów, jak Argant i Soliman, walczących z nieuniknionym losem. Nowatorstwo poematu polega w znacznej mierze na psychologicznej, introwersyjnej charakterystyce osób, na zaczątkach konceptyz-mu i retoryczności, na hipertrofii słowa ł jego muzycznych TASSONI 192 wartości. Drugi okres twórczości T. cechuje gwałtowne wyczerpywanie się weny poetyckiej. Przyczyniła się do tego w dużym stopniu duszna i po-• nura atmosfera kultury włoskiej w dobie kontrreformacji i moralno-religijne skrupuły poety, chorobliwie uczulonego, dręczonego wyrzutami sumienia. Aby obronić romansową część Jerozolimy przed zarzutami inkwizycji, T. starał się treść poematu tłumaczyć alegorycznie. Ale w ten sposób nie zdołał swych skrupułów uciszyć. W atmosferze zacietrzewionej polemiki na temat Or-landa i Jerozolimy zabrał też głos T. ogłaszając swą Apologia del S. Torq.ua.to Tasso in difesa delia sua "Gerusalemme libe-rata" (1585, Apologia w obronie Jerozolimy), a następnie dokonał niefortunnej przeróbki poematu na Jerozolimę zdobytą. Zredukował tu część romansową łamiąc niejako kręgosłup swego dzieła, wykrzywiając jego oblicze. Tak powstała bolesna autokarykatura • arcydzieła jako wyjątkowe zjawisko w dziejach światowej literatury, wyd. w 1593 w 27 pieśniach. Tymczasem Jerozolima wyzwolona pojawiała się we wciąż nowych wydaniach i przekładach w środkowej i zachodniej Europie. Nie zasługują na bliższą uwagę niezliczone utwory z drugiego okresu twórczości T., jak tragedia o królu Norwegii Tor-rismondo, poemat II mondo creato (Świat stworzony), dialogi na tematy filozoficzne, moralne i estetyczne, setki wierszy i listów, jałowej przeważnie treści. Na język polski Jerozolimę wyzwoloną przełożyli P. Kochanowski (1618) i L. Kamiń-ski (1846), Amyntasa - A. Mor-sztyn. R.P. TASSONI Alessandro, 1565- -1635, poeta. Był sekretarzem kardynała A. Colonny, najpierw w Rzymie, potem w Hiszpanii. Przebywał następnie na dworze Karola Emanuela I w Turynie. Ostatnie lata życia spędził w Modenie na dworze księcia Franciszka I. T. był jednym z najżarliwszych przeciwników ulegania wpływom literatury i filozofii antycznej w XVII w. we Włoszech. Umysł niezależny, niewolny od paradoksów, nie uznający żadnych autorytetów (łącznie z Homerem), był T. bystrym i ciętym krytykiem i po-lemistą. W Pensieri diversi (1620, Myśli różne) poruszał wiele problemów z dziedziny psychologii, literatury, moralności, fizyki. Utrzymywał, że czasy nowożytne przewyższają okres starożytności, że np. w literaturze stworzono nowe rodzaje literackie, jak tragikomedia, poemat heroikomiczny, zaś liryka włoska osiągnęła we Włoszech takie wyżyny, że przewyższyła autorów starożytnych, a nawet współczesnych poetów obcych. Considerazioni sopra le rime del Petrarca (1611, Rozważania nad wierszami Petrarki) to najpoważniejszy komentarz XVII w. do dzieł -^ Petrarki. Talent polemiczny i dar elokwencji T. widoczny jest również w Filipiche (1614-1615, Filipiki), wymierzonych przeciwko hiszpańskiemu najeźdźcy. Głównym dziełem T. jest poemat heroikomiczny w 12 ks. oktawą Wiadro porwane (La secchia rapita, 1630), humorystyczny opis wojny pomiędzy mieszkańcami Modeny i boloń-czykami, stoczonej w średniowieczu z powodu wiadra zabranego z miejskiej studni. Jest to satyra nap. z temperamentem, stylem prostym, z aluzjami dość wyraźnymi do osób i zdarzeń współczesnych. Poemat posiada szereg doskonałych portretów- 193 TESTONI »karykatur oraz scenek i obrazków z życia mieszczan i ludu. Ponadto zostawił T. nieukoń-czony poemat epicki, sławiący odkrycie Ameryki, pt. Oceano (1620, Ocean), wzorowany na Luzjadach Camoesa. Wiadro porwane na język polski tłumaczył I. Krasicki. W.P, TECCHI Bonaventura, ur. 1896, powieściopisarz i historyk literatury. Ukończył studia filologiczne, był przed wojną wykładowcą literatury włoskiej w Brnie i Bratysławie, a obecnie kieruje w Rzymie katedrą filologii germańskiej. Jako powieściopisarz debiutował autobiograficznym Zl nome sulla sabbia (1924, Imię na piasku) oraz zbiorem opowiadań II wento trą le case (1928, Wiatr między domami). Fatalistyczną koncepcję losu kobiety, której źródło upadku tkwi w jej bezbronności, rozwinął T. z dużą finezją psychologiczną i realizmem w Trę storze d'amore (1931, Trzy historie miłosne). Następnie wydał T. m.in.: J Vtllatauri, 1935, powieść uważaną za jego najlepsze dzieło; La signora Ernestina (1936, Pani Ernesty-na); Yalentina Yelier, 1950, utwór także wysoko 'oceniony przez krytykę; Luna e ponente (1955, Księżyc i zachód), obrazek z życia obcych sobie ludzi zbierających się w kasynie gry we wspólnej nadziei wygranej. Kasyno staje się symbolem losu człowieka szamocącego się między nadzieją, chęcią ucieczki przed innymi i sobą samym, oszukującego i oszukiwanego. W całej niemal twórczości T. podejmuje tematykę ludzkich niepokojów, trwogi przed życiem, szukania ucieczki w intensywnym życiu codziennym, bądź też w melancholijnej" refleksji. Książki T. zawierają jednak elementy optymizmu: poprzez doświadczenie i ból człowiek może jednak osiągnąć pogodę, a nawet radość. Styl T. jest staranny, prosty. Jako historyk literatury i krytyk literacki wydał kilka książek o literaturze włoskiej (na temat twórczości -> Foscola, ->• Pirandella), ale większość prac poświęcił literaturze niemieckiej. Tu należą m. in. Scrittorź tedeschi del Novecento (1941, Pisarze niemieccy XX w.), L'arte dż Thomas Mann (1956, Sztuka Tomasza Manna), Romantici tedeschi (1959, Niemieccy romantycy), Goethe scrittore di fiabe (1966, Goethe - autor baśni). W 1939 opublikował T. Jdźlli moram (Idylle morawskie), w których starał się ukazać obyczaje i umysłowość mieszkańców Czechosłowacji, których poznał osobiście. J-H. TESTONI Alfredo, 1859-1931, poeta i komediopisarz. Ur. w Bolonii, pracował głównie jako dziennikarz, pisząc artykuły na tematy literackie i artystyczne do "Capitan Fracassa" i "II re-sto del, Carlino". Debiutował utworami poetyckimi, opiewając w nich głównie miasto rodzinne, Bolonię młodzieńczych lat. Pisał w dialekcie bolońskim i w języku literackim. Opublikował m. in. następujące zbiory wierszy: A Bulogna (1882, Bolonia), Sull' Appenino modenese (1894, W Apeninie modeńskim), I sonettź delia sgnera Catta-rema (1901, Sonety pani Katarzyny), La sgnera Cattareina in pellegrinaggio (1901, Pielgrzymka pani Katarzyny). T. zajmuje poczesne miejsce wśród włoskich poetów piszących w dialekcie. Sonety pani Katarzyny są obrazem życia i obyczajów prowincji włoskiej na przełomie XIX i XX w. Bohaterką ich jest przedstawicielka środowiska małomłeszczańskiego, ga- 194 dulska i plotkarska, ale pełna życiowego sprytu i zdrowego rozsądku, zabierająca głos w sprawach wielkich i małych współczesnego życia. Głównym terenem działalności literackiej T. był teatr. Napisał cały szereg komedii w języku włoskim i w dialekcie, jak np.: Jl burbe-ro burtato (1850, Mruk wyśmiany), La sgnera Tuda (1893, Pani Tuda), Mia mogile non ha chic (1901, Mojej żonie brak szyku), II porno delia discordia (1917, Jabłko niezgody), Balconi sul Canal Grandę (1928, Balkony na Canal Grandę), II ąuieto vi-vere (1907, Spokojny żywot). Z komedii historycznych największym powodzeniem cieszyła się Jl cardinale Lambertini (1905, Kardynał Lambertini). Daleki od głębszej problematyki, T. pisał dla widowni mieszczańskiej, dostosowując się do jej gustów, zręcznie skonstruowane sztuki, w których komizm przechodzi często w satyrę, a sentymentalizm w patos. Jego komedie dialektalne - Jnste-r»art (Gusła), Pisumeint (Lokatorzy) i in. - są doskonalą transkrypcją sceniczną typów i charakterów regionalnych, odbiciem mentalności prowincjonalnej. T. napisał również powieść II romamo delia sgnera Cattareina (1922, Romans pani Katarzyny) oraz opracował, łącznie z O. Trebbim, antologię Aneddoti bolognesi (1929, Anegdoty bolońskie). H.M. TESTORI Giovanni, ur. 1923, pisarz i dramaturg. Ukończył studia na wydziale filozoficznym uniwersytetu w Mediolanie; został krytykiem sztuki, interesując się szczególnie malarstwem XVII i XVIII w. Opublikował kilka zbiorów opowiadań: Jl dio di Roserio (1954, Bożyszcze Roseria), II ponte delia Ghisolfa (1958, Most Ghi- solfy}. La Gźlda del Mac Mahoń (1959, Gilda z ulicy Mac Mahoń), Jl fabricone (1961, Fabryka), które wraz z dwoma utworami scenicznymi: La Maria Brasca. 1960, L'Arialda, idCl, wchodzą w skład cyklu J se-greti di Milano (Tajemnice Mediolanu). W opowiadaniach swych T. odtwarza Mediolan, zwłaszcza jego dzielnice peryferyjne, przerzucając się od obrazów ogólnych i głosów połączonych jakby w chóry do intymnego świata jednostki, ukazanego poprzez monolog wewnętrzny. Monolog ten, będący jednocześnie fabułą i komentarzem do niej, nabiera u T. cech naturalistycznych: jest obiektywną i dokładną rejestracją myśli i doznań bohaterów, którzy, kierowani popędami niekontrolowanymi przez rozum, utrzymywani są przez autora na stopniu prymitywu i pierwotności. Erotyzm, nienawiść, chęć posiadania, walka o byt - oto bodźce wywołujące w nich gwałtowne reakcje. Pro-tagoniści T. to ludzie o uproszczonych charakterach, wybierani przez autora przeważnie z najniższych warstw proletariatu. Akcja opiera się na banalnych motywach: grzeszna miłość kobiety zamężnej i szwagra poza plecami męża pijaka, daremne wysiłki brzydkiej, starej panny, by przez małżeństwo wyzwolić się spod tyranii zachłannej rodziny, miłość prostytuki padającej ofiarą wyzysku, historia młodego sportowca wykorzystywanego przez przyjaciela, który go lansował, itp. Zasadniczym wątkiem opowiadań składających się na Fabrykę jest historia nienawiści, a potem miłości "Romea i Julii przedmieścia", młodej pary ze środowiska robotniczego, która nie może się połączyć na skutek zaciętych walk miedzy ich 195 TOMASI DI LAMPEDITSA rodzinami, wynikłych z różnicy przekonań ideologicznych: jedni są komunistami, drudzy katolikami. Strukturę opowiadań T. cechuje chaotyczność, która wydaje się zamierzona - poprzez nieskoordynowany materiał treściowy pisarz usiłuje przekazać pełny obraz życia, w całej jego różnorodności i złożoności. Stąd swoisty irracjonalizm i abstrak-cyjność pisarstwa T.: przedstawione sytuacje, wydarzenia, konflikty, postacie, środowiska są słabo osadzone w kontekście społecznym i historycznym; zakrzepły w prymitywie i pierwotności plebejski świat T. daleki jest od rzeczywistości współczesnego Mediolanu. Pomimo to utwory T. stanowią etap przejściowy młodej literatury włoskiej do trudnej, nowoczesnej problematyki wielkich, przemysłowych miast. T. posługuje się językiem używanym w przemysłowych ośrodkach płn. Włoch, przechodząc często w dialog i żargon. W sztukach teatralnych T. kładzie nacisk głównie na analizę psychologiczną. W 1967 odbyła się premiera dramatu. T., La TOO-naca di Monza (Mniszka z Mon-zy), którego bohaterką jest występna przeorysza, unieśmiertelniona już przez -»Manzo-niego, a której historię przenosi T. do naszych czasów, łącząc jej przeżycia z problemami nurtującymi współczesnego człowieka. H.M. TOMASI DI LAMPfiDUSA Giu-seppe, 23 XII 1896 Palermo - VII 1957 Rzym, powieściopisarz. Pochodził z sycylijskiej rodziny książęcej i dzieciństwo spędzone w wiejskich rezydencjach oraz w pałacu w Palermo wywarło duży wpływ na ukształtowanie się jego osobowości. Regularnych studiów nie odbył, poznał jednak kilka języków, wiele czytał zyskując szeroką kulturę literacką. Brał udział w I wojnie światowej. W okresie faszyzmu trzymał się na uboczu od polityki podróżując wiele po Europie. W czasie II wojny służył w wojsku w randze kapitana. Po wojnie zetknął się ze znanymi pisarzami i krytykami, m. in. -> Montalem, -> Bassanim, ->• Belloncłm, uczestniczył w zebraniach i dyskusjach literackich i postanowił spróbować swoich sił na polu literatury, jednak utworów swoich za życia nie publikował. Lampart (II Gattopardo, 1958), jedyna powieść T. di L., nap. w l. 1955-1956, została "odkryta" po śmierci autora przez Bassaniego, stając się od razu bestsellerem. Lampart jest powieścią historyczną, a fabuła jej obejmuje głównie okres walki o niepodległość i zjednoczenie Włoch w l. 1860-1862; jedynie końcowe rozdziały książki przenoszą akcję w ostatnie lata XIX i początek XX w. Na tym tle ukazana została historia upadku arystokratycznego rodu sycylijskiego, książąt Salina. Bohaterem Lamparta uczynił autor wielkiego arystokratę, człowieka o wybitnej indywidualności, którego osobowość dominuje nad całą powieścią. Równocześnie starał się odtworzyć przemiany zachodzące wśród arystokracji sycylijskiej w obliczu aktualnych wydarzeń historycznych. W ten sposób powstał obraz Risorgi-menta (-> Abba) odbiegający w pewnym stopniu od dotychczasowych schematów, mianowicie T. di L. wykazał zachowawczy charakter swojej klasy, której jedna część zdecydowanie przeciwstawiła się przemianom społeczno-politycznym, druga zaś, reprezentowana przez bohatera książki, księcia Salina, pozytywniej oceniona przez TOMMASEO 196 autora, zachowała swego rodzaju neutralność odmawiając zaangażowania się po którejkolwiek stronie. Autor kompromituje jednak i ten odłam arystokracji, idący na kompromis z bogatym mieszczaństwem czy wiejskimi dorobkiewiczami. Znamienna jest tu postać siostrzeńca księcia Saliny, Tancre-diego, który najpierw z wyrachowania ("aby wszystko pozostało tak, jak jest") zostaje garybałdczykiem, potem oficerem konserwatywnej armii królewskiej, a wreszcie za zgodą wuja żeni się z córką wiejskiego lichwiarza i robi karierę polityczną w zjednoczonym Królestwie Italii. Ale wartość Lamparta leży nie tylko w przedstawieniu tej "odwrotnej strony" Risorgimenta. Właściwy T. di L. urzekający sposób widzenia miejsc i rzeczy, zdolność uchwycenia i oceny w niewielu słowach - ludzi i wydarzeń, ironia, swoisty humor w połączeniu ze skłonnością do melancholijnej zadumy - stanowią w dużym stopniu o wartości Lamparta. Posiadając sporo walorów literackich, powieść - zwłaszcza tuż po opublikowaniu jej - wzbudziła zaciętą polemikę. Zarzucano T. di L., że książka jest nierówna, że obok pięknych stronic, gdzie autor opisuje np. spotkania dwojga narzeczonych na tle tajemniczego starego zamku, obok doskonale zarysowanego portretu głównego bohatera istnieją dłu-żyzny w przedstawianiu wydarzeń itp. Niedociągnięcia stylistyczne powieści wynikają zapewne z braku doświadczenia pisarskiego. Najlepsze strony książki związane są w dużej mierze z elementami autobiograficznymi: w opisach miejsca akcji łatwo doszukać się stron rodzinnych autora, także wieloma cechami znanego mu środowiska arystokracji sycylijskiej obdarzył pisarz szereg postaci, a choć modelem głównego bohatera miał być dziadek autora, to przecież posiada on bardzo wiele z samego T. di L. Obok dość obiektywnej oceny przeszłości, a zwłaszcza zjawisk dotyczących jego własnej klasy, można także w Lamparcie znaleźć wiele aluzji do czasów współczesnych. Oprócz Lamparta T. di L. napisał trzy opo-wadania i szkic biograficzny, które ukazały się w 1961 pt. Opowiadania (Racconti). Miejsca mojego dzieciństwa (I luoghi delia mia prima infamia) to zbiór wspomnień autora z okresu dzieciństwa; opowiadanie Poranek don Batassana (II mat-tino di un mezzadro), mający podobno stanowić pierwszy rozdział nienapisanej powieści, dalszego ciągu Lamparta, kreśli obrazek z życia wzbogaconego wiejskiego lichwiarza. Radość i prawo (La gioia e la legge) przedstawia epizod z życia ubogiego urzędnika. Profesor i syrena (Lighea), piękna, na wpół fantastyczna nowela, ukazuje tak charakterystyczne dla T. di L. jako autora i człowieka poszukiwanie spokoju, zapomnienia, które nierzadko kojarzy się w jego utworach z wizją śmierci. Spośród kilku esejów o pisarzach francuskich XIX w., które zamykają dorobek pisarski T. di L., czasopismo "Para-gone" opublikowało Lezioni su Stendhal (Uwagi o Stendhalu). Na język polski utwory T. di L. tłumaczyły J. Bristiger i Z. Ern-stowa. J.H. TOMMASEO Niccołó, 1802-1874, pisarz i filolog. Pochodził z Dalmacji. Z wykształcenia prawnik, był człowiekiem o wszechstronnym umyśle, nie -przeciętnych zdolnościach i silnej indywidualności, odznaczał 197 TOŻ Z I się dużymi przymiotami charakteru. Życie T., burzliwe, niespokojne i nie pozbawione tragicznych doświadczeń (utrata wzroku w starszym wieku), wypełniały bez reszty praca twórcza i działalność polityczna. Bojownik o niepodległość Włoch, a przy tym nieugięty republikanin, wiele lat spędził na wygnaniu (Francja, Korsyka, skąd przywiózł zbiory poezji ludowej, potem Korfu), jakiś czas nawet w austriackim więzieniu (1848). Węzły przyjaźni łączyły go z filozofem katolickim A. Rosminim, z -> Manzo-nim (Colloqui con Mamoni, 1855 - Rozmowy z Manzonim; Venti ore con A. Mamoni, 1855 - Dwadzieścia godzin z A. Manzonim). Bogaty dorobek literacki T. obejmuje: utwory poetyckie (Poesie, 1838 - Poezje); powieściowe, np. Fede e bellez-za (1840, Wiara i piękno), II duca d'Atene (1837, Książę Aten); rozprawy moralno-filo-zoficzne i prace filologiczne. Problematyce walk niepodległościowych i projektom rewolucyjnych reform poświęcone jest obszerne dzieło -T., Dęli' Italia (O Italii) ze względów politycznych wy d. w 1835 jako rzekome Opuscoli inediti di Fra Gerolamo Savonarola (Nieznane drobne pisma Gerolamo Sa-vonaroli). W języku francuskim wydał T. dzieło Rome et le monde (1851,- Rzym i świat), wymierzone przeciwko władzy świeckiej papieży. Pracami T., świadczącymi o jego głębokiej i wszechstronnej wiedzy filologicznej, są: Dizionario dei sino-nini (1830, Słownik synonimów) oraz Dizionario delia lingua ita-liana (1856-1879, Słownik języka włoskiego), który został dokończony przez Meiniego, dzieła do dziś uważane za fundamentalne w tej dziedzinie. Wyrazem zainteresowań T. sprawą polską jest ro.in. broszura wydana dla niesienia pomocy "szlachetnym synom Polski" pt. Italia e Polonia (1863, Włochy i Polska). Z.M. TOZZI Federigo, 111883 Sie-na - 21 III 1920 Rzym, powie-ściopisarz, poeta i dramaturg. Pochodził z rodziny chłopskiej, która przeniosła się do Sieny, gdzie ojciec T. był oberżystą. Uczęszczał do szkoły o kierunku artystycznym, potem do instytutu technicznego, którego nie ukończył. Interesował się jednak literaturą, wiele czytał, zwłaszcza .z literatury rosyjskiej, pozostawał przejściowo pod wpływem ->• D'Annunzia, a następnie środowiska literackiego zbliżonego do czasopisma "LaVoce" (-^-Prezzolini). Szczególne zainteresowanie okazał T. mistykom sieneńskim, którym poświęcił później dwie antologie: Antologia d' antichź scrit-tori senesź dalie origini fino a Santa Caterina (1913, Antologia dawnych pisarzy sieneńskich aż do św. Katarzyny Sieneńskiej) oraz Le cose piu belle di Santa Caterina da Siena (1918, Najpiękniejsze strony ze św. Katarzyny Sieneńskiej). Ale bardziej niż literatura na kształtowanie się osobowości autora miał wpływ jego dom rodzinny, despotyczny ojciec, który chciał z syna zrobić oberżystę, i uległa, o bardzo łagodnym usposobieniu matka, oraz choroby, które nie oszczędzały T. od dzieciństwa. Pierwszymi utworami T. były listy do narzeczonej z l. 1902-1903, wyd. pośmiertnie pt. Novale (1925, Zaorany ugór), które zawierają już wiele cech późniejszej twórczości pisarza, przede wszystkim poetykę "autobiograficzną", charakterystyczną dla dużej części jego dzieła. T. próbował swoich sił w poezji i, TOZZI 198 m. in. pod wpływem lektury D'Annunzia, wydał zbiorek La zampogna verde (1911, Zielona fujarka). W tym czasie został współredaktorem efemerycznego czasopisma katolickiego "La Torre". T., który opuścił dom rodzinny nie znajdując możliwości współżycia z rodziną, powrócił do Sieny po śmierci ojca, odziedziczywszy po nim oberżę i folwark. Rozczarowanie wywołane niemożnością utrzymania się z odziedziczonego majątku, spory z chłopami i dzierżawcami, poczucie własnej nieudolności i nękająca go choroba stały się inspiracją dla dziennika lirycznego Bestie (1917, Zwierzęta), jednej z pierwszych prób prozy artystycznej, która wkrótce miała owładnąć literaturą włoską. T. wraz z żoną przeniósł się do Rzymu, otrzymał posadę w czasopiśmie "Messaggero delia Domenica", redagowanym przez ->- Piran-della, wszedł w środowisko literackie stolicy, zaczął publikować opowiadania oraz powieści w odcinkach. Jako pierwszą wydał powieść Con gli occhi chiusi (1919, Z zamkniętymi oczyma), której bohater, Piętro, posiada wyraźne cechy autora, a jego losy, jakkolwiek nie są wiernym odtworzeniem dziejów T., stale do nich nawiązują. Treścią książki jest historia miłości Pietra do wiejskiej dziewczyny, która - kiedy bohater marzy "z zamkniętymi oczyma" - staje się prostytutką. Oprócz pewnych reminiscencji z lektury Dostojewskie-go uderzają w tym utworze elementy polemiki społecznej, widoczne już w Zaoranym ugorze, gdzie T. pisał o sobie jako o socjaliście (także Piętro wstąpił do partii socjalistycznej). Jest to jednak socjalizm bez podstaw politycznych, jakkolwiek T. uważał, że tylko partia socjalistyczna może uzdrowić sytuację moralną i ekonomiczną Włoch. Tematyka społeczna przebija także z powieści Trzy krzyże (Trę croci, 1920), opowiadającej historię bankructwa trzech braci, właścicieli księgarni; na pierwszy plan wysuwa się tutaj jednak analiza psychologiczna protagonistów. Ale problema-' tyka społeczna stanowi jedynie tło twórczości T., której motywem przewodnim jest autobiografia pisarza, wcielającego się w postacie fikcyjne. W ten sposób T. wypowiedział w swoich utworach udrękę całego życia, swój pesymizm, swoje rozterki, kompleksy, swoją bezsilność wobec otaczającej go rzeczywistości. Bohaterem książek T. jest człowiek przewrażliwiony do granic patalogii, nieprzystosowany do życia, niezrozumiany przez otoczenie, który za swoją "inność" płaci osamotnieniem. Protagonistami pełnymi kompleksów, jak sam autor, są postacie ze Wspomnień pewnego urzędnika (1920, Ricordi di un impiegato), powieści będącej niezwykle wiernym odtworzeniem własnej historii T. z okresu jego pracy w charakterze urzędnika kolejowego, oraz z U podere (1921, Folwark). Tylko w powieści Trzy krzyże autor dał w miarę obiektywny rzut własnego świata wewnętrznego na sprzeczności małego miasteczka, tworząc obraz eko-nomiczno-moralny środowiska prowincjonalnego, z którego pochodził. Ostatnia powieść T. Gli egoisti (1923, Egoiści) powraca do psychologicznej tematyki i przedstawia dzieje kompozytora przybyłego do Rzymu i nieustannie walczącego o minimum warunków egzystencji. T. napisał również wiele opowiadań i jedną sztukę. Nie był stylistą: pośpiech, w jakim ni-sał swoje utwory, naleciałości IM TRILUBSA dialektu sieneńskiego, wielka bezpośredniość w opisie własnych przeżyć - przyczyniły się zapewne do tego, że książki T. wydają się niedopracowane, styl miejscami zawikłany, myśl niejasna. Mimo przyjaźni i uznania wielu wybitnych pisarzy i krytyków długo pozostawał nie znany szerszym rzeszom czytelników. Wnikliwa analiza psychologiczna, którą T. stosuje w swoich utworach, sprawiła, że podobnie jak ->- Svevo, uważany jest on za prekursora włoskiej powieści psychologicznej, chociaż każdy z tych pisarzy zajmował się innym środowiskiem i posługiwał inną techniką pisarską. Pierwszą próbę "rehabilitacji" T. dokonało czasopismo "Solaria" w 1930, ale dopiero po II wojnie światowej ukazało się szereg artykułów, a nawet monografii, które wskazują na znaczenie twórczości T. w historii literatury włoskiej i starają się umieścić ją nawet w ramach awangardy europejskiej. Na język polski utwory T. tłumaczyła Z. Ern-stowa. J.H. TKDLUSSA (właśc. Carlo Al-berto Salustri), 1873-1950, poeta, satyryk. Przedwczesna śmierć ojca T. pogorszyła jeszcze ciężkie warunki materialne rodziny, uniemożliwiając mu regularną naukę; pozostawiło to u poety osad pesymizmu, złagodzonego wrodzonym poczuciem humoru i dobrodusznością. Przez całe prawie życie T. borykał się z trudnościami finansowymi. Dopiero krótko przed śmiercią otrzymaj stanowisko i związaną z tym pensję senatora. W 1889 ukazał się pierwszy zbiór jego poezji pisanych językiem zbliżonym do dialektu rzymskiego (romanesco), Stelle de Roma (Gwiazdy rzymskie), a po nim: Quaranta sonetti ro- maneschi (1895, Czterdzieści sonetów w romanesco), Favole romanesche (1901, Bajki w romanesco), Caffe concerto (1901, Caffe concerto), Ommim e bestie (1908, Ludzie i zwierzęta) i in. Praca dziennikarza, której oddawał się, by zdobyć środki utrzymania, wpłynęła na tematykę i styl jego utworów. T. czerpał materiał do swych poezji z kroniki dnia powszedniego, przenosił do nich aktualne zdarzenia polityczne i społeczne (interpretując je w duchu ideologii drobnomieszczaństwa), nastrój peryferyjnych placów i ulic rzymskich. Krytyk P. Pan-crazzi nazwał go "śpiewakiem codziennego życia". T. nie ograniczał się do sonetu, którym posługiwali się -»- Belli i -»• Pascarella: znalazł własną, oryginalną formę ekspresji i osiągnął w niej doskonałość. Był to swoisty typ bajki. Idąc za odległym przykładem Ezopa, lecz operując motywami własnej inwencji, T. personifiko-wał zwierzęta, ptaki, owady, czyniąc je narzędziem satyry, która rzadko przechodzi w sarkazm i inwektywę, a najczęściej utrzymuje się w tonie żartu. Morał, jaki z niej wynika, dyktowany jest przeciętnym, zdrowym rozsądkiem, sprytem i ludowym sceptyzmem, ma jednak swą wymowę i ciężar gatunkowy. T. jest jedynym z pisarzy włoskich, który w latach faszystowskiej dyktatury zdołał zachować wolność swego słowa i "swego śmiechu": jego paszkwile, plotki, epigramy obiegały cały kraj, dając wyraz wrogości ludu rzymskiego do reżimu Mussoliniego. W 1.1930- -1940 twórczość poety osiągnęła najbogatsze wyniki. W niektórych wierszach T. dochodzi do głosu poeta liryczny, ujmujący w strofy swą zadumę, swój pesymizm, melancholię, THISSINO 200 wspomnienia codziennej rzeczywistości, wykazując pewne powinowactwo z "poetami zmierzchu" (-> Gozzano). Posługiwał się T. gwarą rzymską, mającą bardziej cechy żargonu niż dialektu. Wszystkie utwory T. połączone z licznych zbiorów w tom Poesie ukazały się w 1951. H.M. TRISSINO Giangiorgio, 1478- -1550, poeta. Cieszył się zaufaniem papieża Leona X, później Klemensa VII, którzy zlecali mu ważne funkcje dplomatycz-ne. Mimo licznych zajęć pogłębiał swe zamiłowania humanistyczne, znał doskonale grekę, był wielbicielem Arystotelesa. Jest autorem pierwszej "regularnej" tragedii włoskiej Sofonisbe (1524, Sofo-nizba), nap. zgodnie z regułami poetyki klasycznej, oraz poematu epickiego z dziejów Włoch Jtalto liberała dai Goti (1547- 1548, Italia wyzwolona od Gotów). Wartość literacka tych utworów jest niewielka. Tragedia Sofonizba, której główna bohaterka popełnia samobójstwo, nie chcąc ukorzyć się przed Scypionem, jest utworem monotonnym; lepsze są partie liryczne utworu. Wiersz Sofo-nizby - jedenastozgłoskowiec nierymowany - i wprowadzenie chórów stały się wzorem dla innych dramaturgów (również Kochanowskiego). Italia wyzwolona ód Gotów, której. treść została zaczerpnięta z historycznych pism Prokopiusza z Cezarei (VI w.), jest chłodnym naśladownictwem wzorów i kanonów antycznych, któremu T. pomimo swojej erudycji i ogromnego wkładu pracy nie potrafił przydać życia i lekkości. Napisał także komedię naśladowaną z Plauta. T. wywarł natomiast znaczny wpływ na współczesną mu literaturę włoską jako krytyk i gramatyk. W liście do Klemensa VII sformułował swoje postulaty reformy alfabetu włoskiego (1524). Wydawca rozprawki O mowie pospolitej ->- Dantego, bronił T., idąc w ślady wielkiego poety, konieczności utworzenia ogólnonarodowego języka włoskiego w dialogu Lo castellano (1529, Kasztelan). Pisał T. również łacińskie i włoskie liryki. W.P. U UNGARETTI Giuseppe, ur. 1888, poeta. Studiował w Paryżu, brał udział w I wojnie światowej, potem poświęcił się pracy dziennikarskiej. Pod koniec l. 30-tych otrzymał katedrę literatury włoskiej na uniwersytecie w Brazylii, a następnie w Rzymie. Pierwsze zbiory poezji U. jak II porto sepolto (1916, Zasypany port), Allegria degli naufraghi (1919, Radość rozbitków), Allegria (1931, Radość) odzwierciedlają ówczesny L-Hwol. yI,,y>l,ni»T^ oHtv liłwao- kiej. Poszukiwanie nowej formy poetyckiego wyrazu poprzez futuryzm i wzory francuskie (A. Rimbaud, S. Mallarme, P. Valery) zaprowadziło U. do porzucenia tradycyjnych zasad metryki i składni, pomijania znaków przestankowych, do pojmowania słowa nie jako odbicia myśli, ale jako czynnika czysto emocjonalnego. Cierpienie, poczucie samotności, której nie tylko nie zmniejsza kontakt z ludźmi, ale, przeciwnie, za-nsłrzn ia tęsknota, nraenienie 201 VALERI ucieczki od życia w świat czystej poezji, oderwanie się od rzyczywistości - wyraża poeta specyficzną formą zdań eliptycznych, które są owocem głębokich przemyśleń. Białe plamy interlinii, pauzy i przemilczenia nie są pozbawione wymowy, obrazują dążenie poety .do wyrażenia tego, czego w słowa nie da się ująć. U. uważany jest za koryfeusza poezji hermetycznej. Bardziej liryczną, bardziej zbliżoną do życia postawę poetycką osiągnął poeta dzięki bezpośredniemu kontaktowi - po powrocie z Brazylii - z rodzimym źródłem poezji klasyków włoskich, a przede wszystkim pod wpływem przeżyć związanych z I wojną i z okresem po jej zakończeniu. Zachowując kunsztowność formy i stylu starał się U. przywrócić słowu jego pełną wartość, wyrazić w sposób mniej hermetyczny niepokój i wewnętrzną rozterkę. Z tego okresu pochodzą takie zbiory jak iSentimento del tempo (1933, Poczucie czasu), Jl dolore (1947, Cierpienie). Jednak obawa przed profanacją poezji, pospolitością w wyrażaniu uczuć nie pozwala mu wyzwolić się z zaklętego kręgu twórczości hermetycznej. Uważany jest za jednego z najwybitniejszych poetów dwudziestolecia, a jego silna indywidualność twórcza wywarła zdecydowany wpływ na młodą generację artystów. U. jest również wybitnym tłumaczem Shakes-peare'a, J. Racine'a, L. Gongo-ry, S. Mallarmego. Z.M. V VALERI Diego, ur. 1887, poeta, pisarz, krytyk. Z zamiłowania pedagog, był profesorem lite-' ratury klasycznej w liceach, a potem został wykładowcą literatury francuskiej na uniwersytecie w Padwie. Mieszka w Wenecji, którą darzy gorącym uczuciem i która od lat stanowi dla niego źródło natchnienia. V. debiutował jako poeta zbiorem Le gaie tristezze (1913, Wesołe smutki); inne tomy jego poezji to: Poesie vecchie e nuo-ve (1930, Poezje stare i nowe), Scherzo e finale (1937, Scherzo i finale);. Tempo che muore (1942, Czas, który umiera), Ter-20 tempo (1950, Trzeci czas) i in. Poeta subtelny i wrażliwy, oddaje V. w impresjonistycznym krajobrazie piękno i czar Wenecji, przelewa w melodyjne strofy motywy niegdyś drogie "poetom zmierzchu" (->• Gozzano), dając wyraz swym uczuciom o łagodnej tonacji, SWÓJ głębokiej sympatii dla ludzi i świata, pogodnej akceptacji życia. V. jest również autorem opowiadań o tematyce zaczerpniętej ze średniowiecznych opowieści rycerskich, jak np. Le leg-gende del Graal (1934, Legendy o Graalu), I cavalieri di ArtH. (1935, Rycerze króla Artura). Wenecja jest również bohaterką jego pisanych prozą Fantasie veneziane (1934, Fantazje weneckie), a zwłaszcza Guida sentimentale di Venezia (1942, Przewodnik sentymentalny po Wenecji), będącego przewodnikiem "dla oczu, dla serca i dla umysłu". Autor nie tylko usiłuje przekazać fascynujący urok tego miasta, jedynego na świecie pod względem malowniezo-ścł krajobrazu i bogactwa dzieł sztuki, ale sięga do historii da- VALLA 202 jąć obraz "królowej morza", prawdziwy, precyzyjny i imponująco piękny. Proza V., łącząca w barwny i ruchliwy fresk historię, sztukę i krajobraz, posiada wysokie walory opisowe i interpretacyjne. Wielki znawca literatury francuskiej, V. napisał m.in.: Scnttorż francesi (1937, Pisarze francuscy), Saggi e notę di letteratwa francese moderna (1941, Szkice i notatki o nowoczesnej literaturze francuskiej), II simbolismo francese da Nerval a de Regnier (1954, Symbolizm francuski od Ner-vala do de Regniera). Przetłumaczył na język włoski: Mi-reio F. Mistrala, Panią Boyary •G. Flauberta i in. Opracował kilka antologii, m.in.: Lirici tedeschi (1959, Lirycy niemieccy), Lirici francesi (1960, Lirycy francuscy). H.M. VALLA Lorenzo (właśc. Loren-zo delia Valle), 1407-1457, filolog i filozof, humanista, piszący po łacinie. Gruntownie wykształcony, wykładał w Pawii, był sekretarzem króla Neapolu Alfonsa, a kiedy w 1448 osiedlił się w Rzymie, pełnił takie same obowiązki na dworze papieskim. Wielki erudyta, wybitny filolog i krytyk, bystry i śmiały polemista, V. przyczynił się nie tylko do popularyzacji i przekładów autorów greckich i rzymskich, ale był również jednym z pierwszych myślicieli Renesansu, którzy próbowali pogodzić naukę starożytnych z zasadami wiary chrześcijańskiej • Dantego i ->• Petrarki, którą piastował przez szereg lat. V. to typowy przedstawiciel humanizmu flo-renckiego XVI w. Jego dorobek pisarski jest bardzo różnorodny i bogaty. Obok utworów poetyckich, jak petrarkizujące Sonetti (Sonety) i wdzięczne Pastowali (Pastorałki), pozostawił liczne dzieła prozą, z których warto wymienić: Lezioni (Komentarze) o Dantem i Petrarce; Ora-zioni (Mowy) oraz podręcznik Grammatźca delia lingua pro-venzale (Gramatyka języka prowansalskiego). Na osobną wzmiankę zasługuje dialog Er-colano (wyd. pośm. 1570; tytuł pochodzi od nazwiska C. Erco-lano, rzekomego dyskutanta V.), stanowiący istotny wkład do zaawansowanych już wówczas badań nad językiem włoskim. Najważniejszym dziełem V. jest lorinair Rtnrin finrmtinn. fHisto- 203 VASABI rła Florencji), nap. po 1547, wyd. dopiero w 1721, w 16 ks., poświęcona dziejom miasta w l. 1527-1538. Praca ta powstała w oparciu o szczegółowe poszukiwania źródłowe i odznacza się obiektywizmem w podejściu do wysoce nieraz spornych zagadnień (choć niektórzy krytycy zarzucają V. stronniczość wobec Medyceuszów). Mimo pewnej rozwlekłości, regionalizmu i niedociągnięć stylistycznych Historia uważana jest za jedno z wybitnych osiągnięć włoskiej historiografii renesansowej. K.Z. VASARI Giorgio, 30 VII 1511 Arezzo - 1574 Florencja, prozaik. Malarz ze szkoły Michała Anioła (-»- Buonarroti) i A. del Sarto, znakomity architekt, wiele podróżował po całych Włoszech. Związany z rodziną Medyceuszy, w 1554 osiedlił się we Florencji, gdzie projektował m.in. słynny gmach Uffizi. Jest autorem monumentalnego zbioru biografii artystów włoskich Vite de' piu eccellenti architet-ti, pittori et scultori italiani da Cimabue insino a' tempi nostrź (Żywoty najbardziej znakomitych architektów, malarzy i rzeźbiarzy włoskich od Cimabuego po nasze czasy). Dzieło swe rozpoczął w 1543, wydał w 1550. W 1568 ukazało się pod nieznacznie zmienionym tytułem II wyd., poprawione i poszerzone, obejmujące ok. 200 życiorysów. V., uzdolniony artysta i człowiek o starannym wykształceniu humanistycznym, potrafił należycie wykorzystać prace o sztuce innych autorów, jak Commentarii (Komentarze) L. Ghibertiego, Trattato di archi-tettura (Traktat o architekturze) A. Filareta i in. Posłużył się ponadto zapiskami zmarłych artystów, a przede wszystkim materiałem własnym, opartym na tradycji ustnej, który zebrał podczas swych długich podróży po kraju. Dzieło poprzedzone jest wstępem o charakterze technicznym, poświęconym trzem sztukom głównym (architektura, malarstwo, rzeźba). Następnie V. omawia narodziny i rozwój sztuki u starożytnych oraz początek jej upadku w Rzymie, gdzie u-przednio osiągnęła szczyty doskonałości. Dekadencja ta pogłębia się, zdaniem V., w średniowieczu, kiedy zapanowały "styl grecki" (bizantyjski) i "styl niemiecki" (romańsko-gotycki). Odrodzenie sztuki - V. iako pierwszy używa w historiografii terminu rinascita - następuje za sprawą mistrzów włoskich, a przede wszystkim dzięki Ci-mabuemu. W owej epoce ponownego rozkwitu wyróżnia V. trzy okresy-dzieciństwo, młodość i wiek dojrzały - którym odpowiadają 3 cz. jego Żywotów. W okresie pierwszym u-mieszcza mistrzów XIII i XIV w., jak Cimabue, Arnolfo, Giot-to, którzy powoli wyzwalają się od konwencjonalnych form średniowiecznych. Okres drugi to wiek XV z Brunelleschim, Donatellem, Masacciem, Jacopo delia Ouercia i in., dążącymi do coraz większego zbliżenia sztuki do rzeczywistości poprzez studiowanie perspektywy i anatomii. Wreszcie kolej na wiek złoty, w którym sztuka staje się zdolna do pełnego oddania rzeczywistości, a artyści osiągają przez to zupełną swobodę twórczą. Doskonałość tę reprezentują najlepiej -> Leonardo da Vinci, Rafael i Michał Anioł; nad dwoma pierwszymi góruje jednak geniusz tego ostatniego, który przewyższa nawet starożytnych. Apoteoza Michała A-nioła jest oczywista zwłaszcza w I wyd. Żywotów; w wyd. II, poszerzonym, zaciemnia ją VĘRGA- nieco fakt, że mowa tam o wielu innych artystach współczesnych autorowi. Sztuka jest dla V. "niczym innym jak naśladownictwem natury", a p jej postępie stanowi owa virtu, która każe każdemu artyście dążyć do przewyższania swych poprzedników. Historia jest dla niego, zgodnie z ideałami humanizmu, magistra vitae, a dzieje wielkich twórców służyć mają ku nauce potomnym. V. nie stara się odtworzyć osobowości artystycznej danego twórcy, ale ukazać jego życie. Charakteryzuje swych bohaterów na ogół umiejętnie, często posługując się anegdotą biograficzną. Niejeden artysta staje nam przed oczyma jak żywy - doskonałym przykładem jest tu Piero di Cosimo, drugorzędny malarz toskański z przełomu XV i XVI w., którego dziwaczna sylwetka nakreślona została w Żywotach prawdziwie po mistrzowsku. V. celuje również w opisach obrazów i rzeźb; stronice poświęcone Kaplicy Sykstyńskiej; Sw. Jerzemu Donatella, Pożarowi Borgo Rafaela, Giocondzie Leonarda, przypisywanym Giottowi freskom o życiu św. Michaliny (kościół Św. Franciszka w Rimini) należą do jego szczytowych osiągnięć w tej dziedzinie. Pisze językiem jasnym, żywym, obfitującym w doskonale mu znane terminy techniczne; sam jednak przyznaje, że "ręce jego bardziej przywykły do pędzla niźli do pióra". I rzeczywiście proza autora Żywotów, mimo korek-tur poczynionych przez przyja-ciół-literatów, niejednokrotnie okazuje się mało poprawna. Dzieło V. wzbudziło olbrzymie zainteresowanie wśród współczesnych, a w czasach późniejszych stało się prawdziwą kopalnią wiadomości dla historyków sztuki. Na język polski 204 fragmenty Żywotów przełożył M. Brahmer. K.2, VĘRGA Giovanni, 2 IX 1840 Catania (Sycylia) - 2711922 Catania, pisarz i krytyk. Wychowany w środowisku poste-. powym i patriotycznym, porzucił rozpoczęte studia prawnicze i poświęcił się dziennikarstwu' i literaturze. Pracował jako dziennikarz w walczącym o zjednoczenie kraju tygodniku "Roma degli Italiani", którego był " współzałożycielem. Pisał powieści historyczne, jak np. J carbonari delia montagna (1862, Karbonariusze z gór). Silne poczucie jedności narodowej uważać można za oznakę postępowości autora, mimo iż V. nigdy nie był zwolennikiem idei socjalistycznych ani nawet republikańskich; postępowi służyły też jego dzieła wyrosłe z ducha realizmu. Od 1865 mieszkał V. przez kilka lat we Florencji, gdzie brał udział w życiu literackim i zaprzyjaźnił się z -r Capuaną. W 1872 przeniósł się do Mediolanu; przebywał tam z małymi przerwami, do 1893. Był to okres bardzo ważny dla ukształtowania osobowości twórczej V. Poznał wybitnych pisarzy i krytyków, jak ->• Boi-to, -> Praga, -> De Roberto, F, Cameroni, brał żywy udział w dyskusjach na temat nowych tendencji w literaturze. Wraz z Capuaną i krytykiem Came-ronim zaczęli opracowywać tezy nowego kierunku w literaturze-włoskiej, który wkrótce przybrał miano weryzmu (verismo od vero - prawdziwy). Nawiązując do wzorów europejskiego realizmu, a przede wszystkim: francuskiego naturalizmu, we-ryzm powstał jako reakcja na subiektywizm i autobiograf izm romantyków i "poetów zmierzchu" (-> Gozzano). Literaturai miała stać się obiektywnym. 205 VEBGA obrazem przedstawianej rzeczywistości, narzędziem jej poznania przez precyzyjną, "naukową" rekonstrukcję wydarzeń. Utwór wery styczny miał być "studium prawdy", którego pisarz dokonywał na wybranym "dokumencie ludzkim", z wykluczeniem wszelkich wstawek lirycznych i autobiograficznych. Bohaterowie powinni mówić - nie konwencjonalnym językiem autora, ale językiem swego środowiska, który najlepiej wyrazić zdoła ich przeżycia wewnętrzne. Weryzm był również wyrazem refleksji nad ruchem Risorgimenta (-> Abba), nad połowicznością dokonanego zjednoczenia Włoch, nad niezdolnością nowych władz do wprowadzenia w życie państwa mas ludowych z zacofanego, żyjącego w biedzie i warunkach feudalnych Południa Włoch. Dlatego weryzm przedstawiając świat wywodzący się z mroków archaicznej cywilizacji, zamkniętej w głuchym oporze na wszelkie przejawy współczesnej kultury, miał w stosunku do pokrewnych mu ruchów europejskich silne zabarwienie regionalne i dialektalne. Wywarł on duży wpływ na rozwój literatury włoskiej. Werystyczny obiektywizm osiągnął V. dopiero po kilkunastu latach pracy pisarskiej. Zdobył popularność szeregiem powieści o tematyce romansowo-melodramatycznej i autobiograficzne!, których akcja toczy się w salo. .ach arystokracji, wśród cyganerii artystycznej, w buduarach sentymentalnych kobiet, jak Peccatrice (1866, Grzesznica), Ewa (fiua, 1873), Eros (Eros, 1875). Punktem zwrotnym w twórczości V. była Nedda, 1874, opowiadanie o biednej dziewczynie sycylijskiej, w którym V. dokonał pierwszej próby wcielenia w dzieło literackie zasad weryzmu. Odtąd egotyzm i cierpienie jednostki ustępują przed rzeczową, obiektywną obserwacją świata i ludzi, opartą na ścisłej logice wydarzeń. W literackim ich odbiciu V. potrafił wykluczyć własną osobowość. Aby to osiągnąć, pisarz stosował maksymalną oszczędność słowa, prostotę i powściągliwość artystycznego wyrazu, unikał wszelkich komentarzy, a nawet dłuższych opisów ludzi i krajobrazu, pisał stylem szorstkim, impulsywnym, barwnym - dzięki regionalnym zwrotom językowym i bogactwu ludowych przysłów. W oparciu o tematykę sycylijską powstał długi szereg opowiadań i oo-wieści, które stawiają V. w rzędzie znakomitych pisarzy epoki. W La vita dei campi (1880, Życie na polach), zbiorze obejmującym wstrząsające prawdą i tragizmem opowiadania: Rycerskość wieśniacza - Cavalleria rusticana (przerobiona dla teatru w 1884, a w 5 lat później wyst. jako opera z muzyką Mascaniego), La lupa - Wilczyca, Jęli U pastore - Pasterz Jęli i in., panują niepodzielnie, podobnie jak w regionalnej twórczości -> Deleddy, gwałtowne namiętności, zemsta rodowa, tragiczne konflikty w obronie honoru, świętości ogniska rodzinnego. Smutek krajobrazu, harmonizujący z obrazem ciężkiej, uporczywej walki o chleb, rezygnacja i wiara w fatalizm cechują dalsze opowiadania V., jak zbiory: Novelle rusticane (1883, Nowele wiejskie), Per le me (1883, Na drogach), Yagabondaggio (1887, Włóczęga). W tym najaktywniejszym okresie twórczości V. powstają znakomite powieści o tematyce sycylijskiej: Rodzina Malayogliów (I Malavoglia, 1881) i Mastro-don Gesualdo (Mastro-dore Gesualdo, 1889), VIKRI A. 206 dwa pierwsze ogniwa zamierzonego cyklu, który miał nosić ogólny tytuł I vinti (Zwyciężeni). Pierwsza powieść to tragiczne dzieje biednej rodziny rybackiej, nieustępliwie i beznadziejnie walczącej z zagładą, która grozi jej domowi. Przyczyną tych nieszczęść są warunki społeczne i ekonomiczne (nędza, wyzysk lichwiarza, walka z morzem), ale autor przedstawia je ułamkowo, nie tłumacząc - jak to np. czyni Bal-zac - ich mechanizmu. Jedynie wzruszenie, ludzkie współczucie, kryjące się pod maską obiektywizmu, pozwala odgadnąć humanistyczne intencje autora. W Mastro-don Gesualdo konflikt postawiony jest również na płaszczyźnie stosunków międzyludzkich: rządzi prawo mocniejszego i siła pieniądza. Utwory V. tłumaczyli na język polski m. in.: M. Czerwłński, Z. Ernstowa, B. Sieroszewska, A. Strzelecki, W. K. Zieliński. Z.M. YERM Alessandro, 1741-1816, powieściopisarz, publicysta. W młodości współpracował z Oświeceniowym pismem "II Caffe", kierowanym przez jego brata (-^- Verri P.). Atakował wtedy ze szczególnym upodobaniem językowych pedantów spod znaku Akademii delia Crusca (->• Grazzini). Do najbliższych jego przyjaciół zaliczał się -> Beccaria. V. podróżował po Francji i Anglii; od 1767 zamieszkał w Rzymie. Jest jedynym bodaj godnym wzmianki powieściopisarzem włoskim XVIII w. Pozostawił 3 powieści, owoc pobytu w Rzymie: Awen-ture di Saffo (1782, Przygody Safony), Vita di Erostrate (1793, Życie Herostratesa), oraz najbardziej znaną Noce Rzymian (Notti romane, 1792; wyd. poszerzone 1804). Dwie pierwsze noszą charakter wyraźnie neo-klasyczny, a ostatnia jest kla-sycyzującym naśladownictwem Nocy E. Younga, popularnych w ówczesnych Włoszech. W Nocach Rzymian cienie starożytnych Rzymian obradują wokół grobowca Scypionów, a potem towarzyszą autorowi w nocnej wędrówce po uśpionym mieście. Zamierzeniem V. jest pochwała humanitarnej cywilizacji chrześcijańskiego Rzymu poprzez porównanie jej z okrutnymi czasami Imperium. Ponura scenaria, budzące grozę wspomnienia, posępny nastrój postaci czynią z tej powieści utwór wyjątkowo reprezentatywny dla gustów literackich epoki. Dźwięczna i rytmiczna, choć nieco sztuczna proza V. zapowiada już sobą prozę ->-Foscola z Listów Jakuba Or-tźs. K.2. VERKI Piętro, 1728-1797, publicysta, brat poprzedniego. Pochodził z arystokratycznej rodziny mediolańskiej, z którą szybko się poróżnił. Do 1786 sprawował szereg odpowiedzialnych funkcji w austriackiej administracji Mediolanu, starając się wprowadzić w życie Oświeceniowe reformy, opracowywane przez dwór wiedeński za panowania cesarzowej Marii Teresy. W 1761 założył, wraz z grupą przyjaciół Societa dei Pugni (Towarzystwo Pięści), mające na celu ropowszechnia-nie poglądów współczesnych filozofów francuskich i angielskich. V. był wybitnym nole-mistą, co znalazło wyraz w serii artykułów na tematy historyczne, literackie, polityczne. W l. 1764-1766 kierował sztandarowym pismem włoskiego Oświecenia, "II Caffe", z którym współpracowali najwybitniejsi przedstawiciele nowego prądu w płn. Włoszech: -> Beccaria, 207 vico G. Colpani, P. Frisł, G. R. Carii, -> Verri A. i in. Ten inteligentnie redagowany periodyk poświęcony był przede wszystkim problematyce czysto praktycznej - zgodnie z ogólnym nastawieniem włoskiej myśli 0-świeceniowej, o wiele uboższej od współczesnej filozofii francuskiej i angielskiej. Dlatego też mowa w nim głównie o konkretnych zagadnieniach z dziedziny ekonomii politycznej (w duchu francuskiej fizjokracji), administracji i sądownictwa, o nowinach technicznych, jak statki parowe i gaz świetlny, o szczepieniu ospy, sposobach uprawy lnu itp. Uderza w "II Caffe" szczery entuzjazm wobec rzeczy nowych i użytecznych, któremu towarzyszy głęboka niechęć do tradycyjnej kultury akademickiej. V. jest również autorem ważnego traktatu hi-storyczno-ekonomicznego Me-morie storiche sull' Economia pubbiica delio Stato di Milano (Rozprawa historyczna o ekonomii publicznej w Państwie Mediolańskim), wyd. pośm. w 1804, oraz kilku innych prac ekonomicznych. Na uwagę zasługuje ponadto jego obszerna korespondencja (Carteggio) z bratem Alessandro, która odzwierciedla problemy ideologiczne epoki. K.2. VICO Giambattista, 23 VI 1668 Neapol - 2311744 Neapol, filozof, estetyk, poeta. Syn ubogiego księgarza, wątły i chorowity, od wczesnej młodości samodzielnie kierował swoimi studiami, zyskując miano autodydakty. W 1699 został wykładowcą retoryki uniwersytetu w Neapolu; skromną tę funkcję pełnił przez lat z górą 40. Obarczony liczną rodziną, życie spędził w niedostatku. W młodości V. próbował również sił w 'poezji. Pierwszym jego publikowanym utworem był poemat filozoficzny Affetti di disperato (1693, Cierpienia zrozpaczonego). Źródłem rozpaczy autora jest poczucie bezradności wobec zła, które zdaje się w historii panować niepodzielnie. Cierpienia były wszakże jedynym utworem V. o szczerym tonie osobistym; późniejsze próby rymotwórcze, włoskie i łacińskie (eklogi, dy-stychy, epigrafy, sonety, kan-cony) miały charakter typowych utworów okolicznościowych. Stanowiły zresztą uboczny nurt pracy twórczej V., z biegiem czasu coraz żywiej zajętego filozofią. Pierwszym tekstem filozoficznym V. były wykłady wstępne (Orazioni inau-gurali), którymi w l. 1699-1708 rozpoczynał cykle zajęć pedagogicznych; wśród nich szczególną dojrzałością odznacza się wykład De nostri temporis stu-diorum ratione (O metodzie studiowania współczesności). W następnych latach ukazało się studium De antiąuissima Italo-rum sapientia ex latinae lin-guae originibus eruenda (1809, O najstarszej wiedzy Włochów odczytanej ze źródeł języka łacińskiego) oraz traktat Dintto uniwersale (1720-1721, Prawo powszechne). Główną jednak pozycją w dorobku filozoficznym V. jest nap. w 1725 Nauka nowa, której pełny tytuł brzmi: Principii di una Scienza Nuova d'intorno alla natura commune delie nazioni (Zasady nauki no-' wej dotyczącej ogólnej natury narodów). V. żywił głębokie przekonanie (dowodzi tego Autobiografia nap. przezeń w 1725), że oddając światu Naukę nową spełnił bez reszty swe naukowe powołanie, toteż po 1725 przez lat blisko 20 zajmował się już wyłącznie poprawianiem i uzupełnianiem swego dzieła. Nauka nowa przynosi rozwiniętą, wszechstronną wizję VIDA YILLANI prawidłowego, cyklicznego rozwoju historii ludzkich społeczeństw. Wizja ta nie obejmuje jednym rzutem całej ludzkości. Historia powszechna rozpada się, wg V., na szereg autonomicznych cyklicznych obrotów. W granicach poszczególnych cywilizacji rozwó} jest jednak integralny: wszystkie elementy życia ludzkiego tworzą totalną, synchroniczną strukturę i wszystkie ulegają przemianom wedle wyznaczonego przez Opatrzność, ale realizowanego przez ludzi (słynna teza V. głosi, że ludzie sami tworzą historię) ogólnego rytmu. Epicentrum cyklicznego ruchu historii - to społeczny rozwój ludzkiej świadomości. Przemianom tej świadomości towarzyszą - jako ich wyraz i zarazem warunek - przekształcające się stale formy języka, religii, wiedzy, sztuki, praw, obyczajów, instytucji politycznych itp. U początku swych dziejów człowiek - pozbawiony władzy intelektu - poznawał świat jedynie przy pomocy zmysłów i wyobraźni, miał zatem świadomość poetycką. W pierwszych fazach cyklu dziejowego poezja była zatem zjawiskiem koniecznym, nieuniknionym. Rola jej, wbrew tezom klasycyzmu, nie jest więc akcydentalna. W czasach poprzedzających pojawienie się intelektualnej refleksji naukowej poetycki mit musiał bowiem pełnić rolę przekazu społecznej mądrości, zbiorowego doświadczenia, narodowej pamięci. Wychodząc z tych przesłanek V. głosił tezę o zbiorowym pochodzeniu eposów ho-meryckich - było to słynne Vikiańskie "odkrycie prawdziwego Homera" - oraz opracowywał metodę, pozwalającą legendy i mity ludowe traktować jako wiarygodne źródła wiedzy o dziejach ludzkiej kultury. W miarę rozwoju natury ludzkiej wyobraźnia poetycka słabła i potężne wizje bogów (w "czasach bogów"), oraz bohaterów (w "czasach bohaterów") zanikały, by ustąpić miejsca (w "czasach ludzkich") rozwiniętemu intelektowi. Międzyludzkie więzi obyczajowe, [prawne, polityczne itp., niegdyś cementowane siłą mitów, w nowszych czasach zaczynają się opierać na fundamentach logiki. Sztuka traci zatem dawną funkcję społeczną i ulega atrofii. Staje się igraszką formalną, ornamentem refleksyjnych idei, luksusem i zabawą - taką właśnie, jaką uprawiał sam V., komponując okolicznościowe wiersze. Osiągnąwszy kulminacyjny punkt rozwoju cywilizacja bądź zachowuje równowagę i trwa, bądź chyli się ku upadkowi. Dramatyczny upadek dawnego Rzymu dowodzi, wg V., iż nowy cykl zawsze rozpoczyna się od punktu zerowego: od ery powrotnego barbarzyństwa. V. był jednak przekonany, iż system oświeconej monarchii może zapewnić Europie XVIII w. trwałą równowagę. Idee V., niepopularne w czasach Oświecenia, zyskały znaczny rozgłos w w. XIX i XX. W Europie popularyzował je żywo J. Michelet; we Włoszech, wśród wielu innych, -> Croce. W Polsce Nową naukę tłumaczył we fragmentach A. Lange, w całości T. Ja-kubowicz. S.K.-O. VIDA Marco Girolamo, ok. 1489- -1566, poeta humanistyczny, piszący po łacinie. Był protono-tariuszem apostolskim i biskupem Alby. Odznaczył się wymową i głęboką wiedzą na soborze trydenckim. Głównym jego dziełem jest poemat Chrżs-tias (1535, Chrystiada), przedstawiający dzieje odkupienia ludzkości przez żywot i mękę Chrystusa. Stąd uważa się V. za poprzednika J. Miltona i F. Klopstocka. Także - Tasso wzorował się na V. Pełen humoru poemat dydaktyczny V. Szachy (Scacchia ludus), znany jest w literaturze polskiej z przeróbki J. Kochanowskiego. Bombycorum libri duo (O jedwabnikach ksiąg dwoje) to drugi utwór dydaktyczny. V. jest również autorem: pierwszej włoskiej poetyki Renesansu Poeticorum libri tres (1525, Poetyki ksiąg troje); Hymni de rebus dwinis (Hymny o rzeczach boskich); zbiorów wierszy Carminum liber (Księga pieśni) i napastliwych Discorsi coratra li abitanti di Pawi (Mowy przeciwko mieszkańcom Pawii). Poezje V. zyskały mu miano "księcia nowożytnych poetów łacińskich". Z.M. YIGANO Renata, ur. 1900 na Sycylii, powieściopisarka i poetka. Zadebiutowała jako młoda dziewczynka zbiorkiem poetyckim Piccola fiamma (1915, Mały płomień). W 1933 opublikowała V. następny zbiór poezji II lume spento (1933, Zgaszone światło). Uznanie przyniosła jej powieść Agnieszka idzie na śmierć (Ag-nese va a morwę, 1946), jeden z bardziej interesujących utworów o włoskim ruchu oporu. V. kreśli w niej portret kobiety, typowej wieśniaczki, którą do oddziału partyzanckiego zaprowadziły nie przekonania polityczne, lecz obowiązek zemsty kobiety i żony wobec hitlerowców - katów jej męża. Autorka nie zgłębia psychiki postaci, ale relacjonuje najprostsze myśli i reakcje Agnieszki. Utwór V. staje się jakąś dramatyczną syntezą wydarzeń i bezpośrednim odzwierciedleniem klimatu ruchu oporu, przy czym naświetlenie ideologiczne schodzi w książce na drugi plan. V. jest m.in. także autorką zbioru Ar-riva la cicogna (1954, Przylatuje bocian). J.H, YILLANI Giovanni, ok. 1276- -1348, kronikarz. Był kupcem w rodzinnej Florencji; podróżował po Francji i po Flandrii. Przez długi czas odgrywał pewną rolę w życiu publicznym swego miasta jako członek skrajnie propapieskiego stronnictwa gwelfów, tzw. Czarnych. Obok -»Compagniego był najwybitniejszym dziejopisem XIV w. Jego Nuova cronica (Nowa kronika), złożona z 12 ks., stosuje się jeszcze do wzorów dziejopisarstwa średniowiecznego. Kronikę rozpoczyna opis wieży Babel, następnie zamieszczony jest szereg podań stanowiących dziwaczną mieszaninę wątków mitologicznych z biblijnymi. Po przytoczeniu legendy o założeniu Florencji w ostatnich 6 ks. przechodzi V. do czasów najnowszych, poczynając od wkroczenia do Włoch Karola Andegaweńskiego (1265) aż po r. 1348. Od tego momentu Kronika staje się cennym dokumentem historycznym, opartym na wiarygodnych świadectwach i źródłach. Chociaż V. ogranicza się w zasadzie do zapisywania rok po roku ważniejszych wydarzeń, to cechuje go już niewątpliwie nowa postawa człowieka przekonanego o celowości doczesnych poczynań i zdającego sobie sprawę ze znaczenia okresu historycznego, w którym wypadło mu żyć. V. opowiada oprócz dziejów własnego kraju współczesne mu wydarzenia z historii Francji, Anglii, a także państw Wschodu. Kronika V. uwypukla rolę Florencji jako jednego z przodujących ośrodków gospodarczych i kulturalnych ówczesnej Europy. Obok wiadomości politycznych i militarnych znajdujemy VINCI DA 210 w niej zapiski o -> Dantem, interesujące informacje z dziedziny gospodarki, finansów i administracji: ceny statystyczne o spożyciu mąki i wina we Florencji, ceny rozmaitych towarów, przepisy skarbowe, dane dotyczące poszczególnych kate-: gorii zawodowych (liczba notariuszy, lekarzy, rzemieślników itp.). Oczywiście V. hołduje jeszcze właściwej średniowieczu teologicznej koncepcji historiografii, która we wszystkim każe mu dopatrywać się woli Boga. Opisując np. powódź we Florencji z całą powagą oświadcza, że spowodowali ją szatani dla pokarania florent-czyków za ich grzechy, a nawet przytacza nazwiska ludzi, którzy mieli jakoby z tymi diabłami rozmawiać. Pod względem literackim kronika V. wyraźnie ustępuje pochodzącemu z tego samego prawie okresu dziełu Compagniego. Język V. jest dość ubogi, styl monotonny; wyróżnia się na tym tle kilka barwnych, udanych relacji - jak np. opis słynnej bitwy pod Be-nevento w 1266. Kronikę kontynuowali po śmierci autora jego brat Matteo YILLANI (do 1363) oraz bratanek Filippo YILLANI, który dodał do niej księgę obejmującą rok 1364. Korzystali z niej chętnie autorzy późniejsi. K.2. VINCI da VINCI •LEONARDO DA VITTORINI Elio, 23 VII 1908 Syrakuzy (Sycylia) - 12 II 1966 Mediolan, pisarz i tłumacz. Ojciec V. pracował jako kolejarz, matka, z pochodzenia chłopka, była analfabetką. Kształcił się niewiele; kilkakrotnie uciekał z domu, popychany do włóczęgi żądzą poznania świata i ludzi. Początkowo pracował jako robotnik przy budowie dróg. W 1927, zatrudniony przy budowie mostu, opublikował swe pierwsze opowiadania. W 1930 osiedlił się we Florencji i zaczął pracować w drukarni; tutaj od ro-botnika-repatrianta uczył się angielskiego. Na skutek zatrucia ołowiem i choroby płuc porzucił to zajęcie i w tłumaczeniach znalazł główne źródło zarobku. Współpracował jednocześnie w redagowaniu awangardowego pisma "Solaria", usiłującego przeszczepić na grunt włoski najnowsze tendencje literatury światowej. Duch nowatorski ożywiał zawsze działalność V., którego zasługa polega na przeciwstawianiu się tradycyjnym formom narracji włoskiej i niestrudzonym poszukiwaniu dla niej nowych dróg - m. in. jest on jednym z tych, którzy w okresie międzywojennym wprowadzili do Włoch drogą przekładów powieść amerykańską i angielską. W 1931 ukazał się zbiór jego opowiadań Piccola 'borghesia (Drobnomieszczaństwo), w 1933 "Solaria" rozpoczęła druk powieści V. Ii garofano rosso (Czerwony goździk), przerwany na skutek interwencji faszystowskiej cenzury. Powieść ta, w której analiza przeżyć młodzieńczych łączy się ze śmiałymi dygresjami natury politycznej, ukazała się dopiero w 1948. We wstępie do niej V. komentuje swą poetykę, skrystalizowaną ok. 1937 pod naciskiem nie tylko klimatu literackiego, ale i wydarzeń politycznych tego okresu: tragiczne wypadki wojny hiszpańskiej wpłynęły zarówno na światopogląd V., zbliżając go zdecydowanie do ruchów proletariackich, jak i na jego twórczość: przekazywała ona odtąd w formie prozy poetyckiej głos uciemiężonych i cierpiących, skargę i protest "obrażonego w swej godności 211 VIVANTI rodzaju ludzkiego". Tym wysokim wymaganiom treści i formy miała, wg V., zadośćuczynić "powieść-melodramat". Pisarz rozróżniał w niej dwie warstwy: warstwę narracyjną, opartą .na faktach, kronice i historii ("rzeczywistość niższa") i drugą, która ma być muzyką, trans-figuracją poetycką pierwszej i jej sublimacją ("rzeczywistość wyższa"). Wg V., jedynie "rzeczywistość wyższa" przenika do głębi zjawisk ł rzeczy, przekazując treści wieczne i ogólnoludzkie i przez nią jedynie przemawia prawdziwa sztuka. Utworem, w którym udało się pisarzowi stopić obłe płaszczyzny w harmonijną całość, szczęśliwym połączeniem narracji realistycznej z umuzykalnioną prozą liryczną o tonach epickich jest Conyersazione in Sici-lia (1941, Rozmowa sycylijska). V. porusza tutaj, podobnie jak w innych swych utworach, bolesne problemy Południa Włoch, demaskując jego nędzę, krzywdę społeczną i faszystowski ucisk. Jednak czas i przestrzeń zatracają powoli swe granice, a postacie, krajobrazy, kolory, dźwięki nabierają wartości symboli i łączą się w mity. Wygłodniali Sycylijczycy ustępują miejsca głównemu bohaterowi utworów V. - Człowiekowi. Apoteoza człowieczeństwa, protest przeciwko jego upodleniu, gloryfikacja cierpienia ludzkiego dyktuje V. strony przepojone gorącym, dynamicznym liryzmem, w których daje upust swemu oburzeniu i rozpaczy. W Rozmowie harmonia między wizją poetycką a środkami ekspresji osiąga u V. doskonałość. W 1938 pisarz przeniósł się do Mediolanu; w latach wojny wstąpił do partii komunistycznej i brał udział w ruchu oporu. Jego Ludzie czy nie (Uomini e no, 1945), powieść demaskująca okrucieństwo hitlerowców, stała się prototypem literatury "zaangażowanej", znajdując licznych naśladowców. W l. 1945-1947 V. był redaktorem pisma subsydiowanego przez partię komunistyczną "II Politecnico". II Sempione strizza 1'occhio al Frejus (1947, Sempione mruga do Frejus) to opowiadanie alegoryczne, w którym gigantyczna postać starego robotnika, ujęta w barokowe ramy nad-realizmu, symbolizuje "robotniczy rodzaj ludzki". Powieść Le donnę di Messina (1947, Kobiety z Mesyny) przedstawia grupę rozbitków wojennych, organizujących się w kolektywie wg zasad socjalizmu o odcieniu anar-chiczno-indywidualistycznym. W 1964 ukazała się nowa jej wersja, w której V. nawiązuje ściślej do konkretu historycznego. W 1956 wyszły dwa długie opowiadania Erica. Ga-rihaldynka (Erica e i suoi fra-telli. Garibaldimi), a w rok póz-. niej Diario in pubbiico (Dziennik pisany publicznie), zawierający wyjątki z pism V. opubl. na łamach prasy. V. jest pisarzem szeroko dyskutowanym, a interpretację jego dzieł cechuje niezwykła kontrowersyjność; niemniej wszyscy oceniają zasługi, jakie położył na polu kultury i literatury, wpływ, jaki wywarł na współczesne mu pokolenia dzięki swej postawie pioniera niestrudzonego w poszukiwaniu nowych form i treści. Utwory V. inspirowane "szlachetnymi pasjami" posiadają głębokie i niezaprzeczalne wartości humanistyczne. Na język polski opowiadania Erica. Garihaldynka przełożyła B. Sie-roszewska. H.M. VIVANTI Annie, 1868-1942, pisarka. Córka włoskiego patrioty, który musiai uciekać z kra- WAWRZYNIEC WSPANIAŁY 212 ju skazany przez Austriaków za udział w ruchach polityczno--rewolucyjnych, urodziła się V. w Londynie z matki Niemki. Poznała literaturę niemiecką i angielską. Wychowana w Szwajcarii i Ameryce, poślubiła w 1908 Irlandczyka. ->• Carduc-ci, z którym łączyła V. wielka przyjaźń, przedstawił ją włoskim czytelnikom, pisząc przedmowę do jej pierwszej publikacji, zbioru wierszy Lirica (1890, Liryki). W tym samym roku wydała V. powieść Marian, artista da caffe concerto (Ma-rion, artystka z caffe concerto). Obfita twórczość literacka autorki obejmuje powieści, opowiadania i dramaty. W 1910 ukazała się, nap. po angielsku, powieść V. The Devoureurs, którą przełożyła w następnym roku na włoski pt. I dworatori (Pożeracze). Jest to historia matki poświęcającej wszystko dla własnej córki. Oprócz tej powieści, uważanej za najlepszy utwór V., do ważniejszych osiągnięć autorki należą: zbiór opowiadań Zingaresca (1918, Piosenka cygańska), Gioia (1921, Radość), Mea culpa (1927, Moja wina). Zręcznie i dowcipnie opisuje w nich V. bądź własne przeżycia, bądź środowisko międzynarodowej elity towarzyskiej. Utwory jej podejmują często niezwykłą tematykę: fantastyczne przygody, budzące grozę występki, burzliwe namiętności, obok których spotykamy przejawy dobroci i szlachetności. Nie będąc pisarką wybitną, V. umie jednak wzbudzić zainteresowanie; nie brak również jej utworom swoistego uroku. Z.M. W WAWRZYNIEC WSPANIAŁY -» MEDICI ZAYATTINI Cesare, ur. 1902, pisarz, autor scenariuszy filmowych, dziennikarz. Po studiach klasycznych początkowo pracował jako nauczyciel, potem jako dziennikarz i redaktor. Jego drobne humorystyczne opowiadania rozproszone po czasopismach zostały zebrane w t. Par-liamo tanto di me (1931, Mówimy tak dużo o mnie), który odniósł głośny sukces. Drugi zbiór, I poveri sono matti (1937, Biedni są szaleńcami), najlepsza z książek 7,., wprow&dza czytelnika w świat ludzi złamanych, skrzywdzonych i słabych - owych szaleńców, którzy usiłują poprzez marzenie i fantazję uciec przed tragiczną rzeczywistością. Podobną tematykę podejmuje Z. w lo sono ii diavolo (1942, Jestem diabłem) i w Totó ii huono (1943, Dobry Totó). Pomimo częstych przeskoków w sferę fantazji Z. pozostaje pisarzem na .wskroś realistycznym, poruszającym najbardziej piekące problemy aktualnego życia, wnikającym w małe i wielkie dramaty współczesnego człowieka. Nurtujące go sprawy i swoje współczucie dla pokrzywdzonych ujmuje Z. w formę humorystyczno-satyrycz-nych opowiadań. Ta postawa 213 ZAVATTINI zaangażowania się cechuje pisarza w jego ostatnim zbiorze Straparole (1967, Nadsłowa), gromadzącym jego refleksje, notatki, drobne utwory z okresu ostatnich 20 lat. Zajmuje się od 1935 kinematografią; był jednym z inspiratorów tzw. neorealizmu i pionierem nowej gałęzi twórczości literackiej - scenopisarstwa filmowego. Jest autorem wielu scenariuszy, wsnółreżyserem takich filmów jak: Złodzieje rowerów. Cud w Mediolanie, Rzym - godzina 11 i in. H.M. Printed in poland PW "Wiedza Powszechna" Warszawa 1969. Wydanie I. Nakład 20000 + 275 egż. Obj. 17,5 ark. wyd., 13,5 ark. druk. + 0,5 ark. wkładek. .Papier drUK. sat. kl. IV, 70 g, 82X104/32. Odd. do skl. 29.T.68. Podp. dp dr. 5.2.69. Druk uk. w marcu 69 r. ^Układy Graficzne w Katowicach, zakład nr 2, ul. 3 Maja 12. Żart. 1392/9.IX.l968. CI-H2 • cena zł 30 - Wydawnictwa popularnoencyMopłdyczne "WIEDZY POWSZECHNEJ'^ W MAŁY SŁOWNIK PISARZY POLSKICH Cz. 1.1 1969, wyd. II, a. wyd. 21, ii. • . J/K, zł 3S,- Wznowienie poprawione słownika gr(^ują<»go w porządku alfabetycznym hasła o pisarzach poBNtich.iod czasów najdawniejszych aż do pierwszych lat .drugte} Rzeczypospolitej. Słownik obejmuje ponad 300 nazwistelpisarzy polskich jak również hasła odnoszące się dwasdziflt .anonimowych. W końcu słownika bibliografia infottfiBjtUR o najważniejszych pracach krytycznych, o pisarzatt, iliBsłach, prądach, kierunkach literackich i okresach w llt«r»tvze polskiej. MAŁY SŁOWNIK PISARZY NARODÓW» ettd&lkch. Zawiera ponad 600 alfabetycznych haseł o czutowyit autorach oraz kilkanaście haseł rzeczowych dotyczEpfycli łfrbitaych dziel anonimowych. Artykuły hasłowe zalkderaNt najważniejsze wiadomości o życiu i twórczości pisar<^, krtOtą charakterystykę twórczości z podaniem najłtażnMptych tytułów, większe hasła opatrzone są wzmianką?^ tłalfcczeniach. Wydawnicłi(fqpb^>ularnoencyklopedyczne "WIEDZY POWSZECHNEJ" MAŁY SŁOWNIK KULTURY ANTYCZNEJ. GRECJA-RZYM 1988, wyd. II, 8. 4ł», tl. 2l 45,- Pierwsza część łłowiylia zawiera hasła z zakresu starożytnej historii, literatury, fitofeofii, sztuki i geografii. W części drugiej zamieszczoofc, artykuły omawiające najważniejsze dziedziny kultury sitatożytnej Grecji i Rzymu. Bogaty materiał ilustracyjny dajteipnzetląd rzeźby, architektury i malarstwa. Uzupełnieniem aało&miest obszerna bibliografia najważniejszych publikacjtfcpołttiarnonaukowych z dziedziny kultury świata antycznató, słi. MAŁY SŁOWNHOPISARZY ŚWIATA 1988, S. 423, 11. Zł 45,- Słownik zawieilBiDkoia. 1500 nazwisk wybitnych pisarzy literatur obcych ofcezastw najdawniejszych do współczesności. Uwzględniono tftkże tdelkie dzieła anonimowe różnych literatur. Artykuły hasłowe informują zwięźle o najważniejszych danych ^(egraJStcznych pisarza, charakteryzują jego twórczość i •aWanienttją najważniejsze tytuły dzieł. Praca ilustrowana zrilyiarałi najwybitniejszych pisarzy. Autorami haseł są filolodny raźnych specjalności.