SKRÓTY afr. - afrykański amer. - amerykański ang. - angielski arab. - arabski austr. - austriacki azjat. - azjatycki brazyl. - brazylijski czes. - czeski czyt. - czytaj dł. - długość eur. - europejski franc. - francuski gł. - główny, głównie gr. - grecki graf. - graficzny hiszp. - hiszpański im. - imienia i in. - i inne, i inni indonez. - indonezyjski itd. - i tak dalej itp. - i tym podobne kub. - kubański lit. - litewski 1. mn. - liczba mnoga łac. - łaciński m.in. - między innymi min - minuta mł. - młodszy muz. - muzyczny n.e. - naszej ery niem. - niemiecki np. - na przykład ok. - około op. - opus pd. - południowy, południe pn. - północny, północ p.n.e. - przed naszą erą pocz. - początek poi. - polski pół. - połowa port. - portugalski radź. - radziecki red. - redaktor, redakcja roś. - rosyjski rum. - rumuński rzym. - rzymski s - sekunda starofranc. - starofrancuski starogr. - starogrecki staropol. - staropolski starowł. - starowłoski staroż. - starożytny szkoc. - szkocki św. - święty tj. - to jest tur. - turecki tyś. - tysiąc tzn. - to znaczy tzw. - tak zwany ukr. - ukraiński w. - wiek warsz. - warszawski wg - według węg. - węgierski wł. - włoski właśc. - właściwie wsch. - wschodni, wschód wyd. - wydawany, wydany, wydanie zach. - zachodni, zachód zał. - założony zm. - zmarł zob. - zobacz zw. - zwany zwł. - zwłaszcza A a zob. alfabet muzyczny. a, al, all [w}.], w, do, np.: a due - w dwie osoby, na dwa instrumenty itp.; al fine - do końca, do znaku "fine"; all ottava - w oktawie. a battuta zob. batuta. absolutny słuch zob. słuch muzyczny. a cappella [czyt. a kapella; wł., na sposób kościelny, cappella = kaplica]: 1. Styl muz. oparty na śpiewie wielogłosowym bez akom-: paniamentu instrumentów muz., powstały na ; gruncie muzyki kościelnej (wykonywanej w kaplicy), rozwinięty gł. w XVI w. Choć instrumenty były dopuszczone także w mu- zyce wokalnej renesansu, pojęcie stylu a c. ustaliło się w epoce baroku, kiedy dominował przeciwny styl - koncertujący (z udziałem instrumentów). 2. Potocznie - wykonanie chóralne bez towarzyszenia instrumentów muz. accelerando [czyt. aczczelerando; wł.], stopniowo przyśpieszając, coraz szybciej; określenie wykonawcze. adagio [czyt. adadżo; wł., powoli]: 1. Tempo powolne, wolniejsze niż andante, szybsze niż largo. 2. Nazwa powolnej części sonaty, kwartetu, symfonii albo nazwa samodzielnej kompozycji, np. Adagio na smyczki S. Barbera. 3. W balecie klasycznym - rodzaj lirycznego, powolnego tańca solistki z partnerem, polegającego na następstwie odpowiednich pozycji ruchu; także - część lekcji tańca klasycznego, obejmująca ćwiczenia równowagi, płynności ruchów itp. adapter [ang., z łac. adaptare = przystosować], część gramofonu służąca do odczytywania dźwięku zapisanego na płycie gramofonowej. Składa się z ramienia za- kończonego głowicą, wyposażoną w igłę szafirową lub diamentową, która styka się bezpośrednio z rowkiem płyty i przekazuje drgania mechaniczne. Przetwarzane są one w głowicy na drgania elektryczne, odtwarzane - po wzmocnieniu - przez głośnik. W nowoczesnym a. nacisk igły jest mały i ramię jest opuszczane za pomocą specjalnej dźwigni, aby uniknąć uszkodzeń płyty. ad libitum [łac.], dowolnie; określenie wskazujące na dowolność tempa, w przeciwieństwie do a battuta (-> batuta), także - na możliwość wyboru jednej z kilku podanych wersji danego odcinka utworu; cadenza ad 1. (-> kadencja) - możliwość wprowadzenia improwizowanej kadencji w koncercie; także - dowolne, w przeciwieństwie do -> obbligato, zastosowanie danego instrumentu muz. (np. oboju - oboe ad L). aerofony [gr. aer = powietrze + phóne = głos, dźwięk], instrumenty muz., w których źródłem dźwięku jest słup powietrza zawarty w piszczałce, pobudzany do drgań za pomocą zadęcia. Wysokość dźwięku zależy od długości i przekroju piszczałki, jego barwa zaś - m.in. od materiału, z którego piszczałka jest wykonana. Zmiany wysokości uzyskuje się przez zmianę ciśnienia powietrza (przedęcie), otwieranie i zamykanie bocznych otworów lub przedłużenie rury suwakiem (puzon) albo -> wentylami. Z uwagi na sposób wydobycia dźwięku (zadęcie) a. dzielą się na: ustnikowe, z ustnikiem lej-kowatym lub kociołkowatym (rogi, trąbki), wargowe lub fletowe, oraz stroikowe, ze stroikiem pojedynczym (klarnet) i podwójnym (obój). Do a. należą instrumenty dęte drewniane (wargowe i stroikowe, np. flet, obój, klarnet, fagot, saksofon), dęte Wasza- affettuoso ne (ustnikowe, np. trąbka, róg, puzon), organy i głos ludzki. A. znane były już w starożytności (-> aulos), obecnie są jedną z podstawowych grup orkiestry symfonicznej, wchodzą w skład różnych zespołów kameralnych i są stosowane jako instrumenty solowe. affettuoso [czyt. affetuozo; wł.], czule, tkliwie, namiętnie, z uczuciem; określenie wykonawcze. agitato [czyt. adżitato; wł.], burzliwie, gwałtownie, niespokojnie; określenie wykonawcze. Agnus Dei zob. msza. agogika [gr. agóge = prowadzenie, tempo], element muzyki odnoszący się do tempa u-tworu i ruchliwości jego przebiegu. air de cour zob. aria. akcent [łac. accentus = nacisk], podkreślenie danego dźwięku w przebiegu muz.; a. metryczny - regularny, tj. pojawiający się na mocnej części taktu, i nieregularny, na słabej (nie akcentowanej) części taktu; wyróżnia się ponadto a. dynamiczny, oznaczany: > A tf tfZ r r r r uzyskiwany za pomocą zwiększonego natężenia dźwięku; a. rytmiczny - uzyskiwany za pomocą dłuższej wartości rytmicznej; a. melodyczny (intonacyjny, toniczny) - uzyskiwany za pomocą zmiany (czasem nieznacznej) wysokości dźwięku; a. agogiczny - uzyskiwany za pomocą nieznacznego wydłużenia dźwięku. akompaniament [wł. accompagnamento = wtór, orszak, towarzyszenie], partia instrumentalna, niekiedy też wokalna, towarzysząca i podporządkowana partii głównej, solowej lub zespołowej. Od czasów staroż. znany jest a. homofoniczny, ograniczający się do zdwajania w unisonie lub w oktawie partii głównej; w przypadku ozdabiania a. homofonicznego powstało zjawi- sko -> heterofonii. W muzyce orientalnej charakterystyczny jest a. r y t m i c z n y , np. ; śpiew i taniec z towarzyszeniem instrumentów perkusyjnych. W muzyce eur. od czasów baroku wykształcił się a. harmoniczny, polegający na towarzyszeniu melodii w postaci akordów, figuracji lub pasaży, np. w pieśniach z a. fortepianu, w utworach na jeden lub kilka instrumentów muz. czy chór z orkiestrą. A. harmoniczny jest rozpowszechniony w muzyce rozrywkowej dla podtrzymania intonacji, rytmu piosenek, w muzykowaniu amatorskim (np. śpiew z gitarą), w śpiewaniu pieśni w kościele przy wtórze organów. akord [franc. accord = zgoda], współbrzmienie różnych co do wysokości co najmniej 3 dźwięków, których wzajemne relacje wysokości są określone przez zasady akustyki, harmonii i psychologii muzyki. A. występujące w harmonii klasycznej, tj. -> trój-dźwięk, a. septymowy i nonowy (cztero-dźwiękowy i pięciodźwiękowy), są zbudowane na zasadzie nakładania nad sobą składników w odległości tercji. W harmonii na przełomie XIX i XX w. pojawiły się a. budowane na zasadzie nakładania kwart. Zob.: pozycja; przewrót. akordeon [franc.], instrument z grupy -> idiofonów dętych (języczkowych), odmiana harmonii ręcznej. Składa się z miecha, 2 przegród z wiatrownicami, kanałami wiatrowymi i stroikami oraz z 2 klawiatur: klawiszowej dla prawej ręki, wykonującej melodię, i guzikowej (basy) dla lewej ręki. Guziki basów otwierają równocześnie kanały do kilku języczków; powstają w ten sposób akordy towarzyszące melodii. Zmian barwy dokonuje się przez włączenie rejestrów umieszczonych nad klawiaturą. Prototypy a. powstały w latach dwudziestych XIX w.; a. popularny jest w muzykowaniu amatorskim, w muzyce tanecznej i rozrywkowej. Istnieje też koncertowa muzyka na a., prezentowana np. przez alikwoty Akordeon Akordeonowy Warszawski Kwintet W. L. Puchnowskiego. akustyka [gr. akoustikós = dotyczący słuchu], dziedzina fizyki zajmująca się wytwarzaniem, rozchodzeniem się i odbiorem fal wywołanych drganiem ośrodków sprężystych; bada dźwięki, tj. drgania mechaniczne, dostrzegalne zmysłem słuchu oraz drgania pokrewne (infradźwięki i ultradźwięki). A. muzyczna obejmuje badaniami wszystkie zjawiska dźwiękowe stanowiące materiał muzyki, systemy dźwiękowe, budowę instrumentów muz.; a. pomieszczeń, tj. wnętrz i budowli, zajmuje się warunkami akustycznymi, np. w salach koncertowych; a. fizjologiczna - słyszalnością różnych dźwięków i mechanizmów ich wytwarzania; a. psychologiczna - wrażeniami słuchowymi; a. m o w y - głosem ludzkim w mowie i śpiewie; a. środowiska -zagadnieniem hałasu dopuszczalnego dla organu słuchu, także np. natężeniem dźwięku w dyskotekach. al - > a. aleatoryzm [łac. aleatorius = odnoszący się do gry w kości], metoda komponowania, polegająca na świadomie niedokładnym określeniu obrazu dźwiękowego kompozycji w zapisie (- > partytura), aby dopuścić do wprowadzenia przez wykonawcę elementów przypadkowych, dowolnych, także dowolnej kolejności odcinków utworu muz. A. rozwinął się na szerszą skalę w muzyce współczesnej. alfabet muzyczny, litery łac. użyte do oznaczenia kolejnych dźwięków skali diatonicz-nej: a, b, c, d, e, f, g, h. W teorii muzyki nowożytnej za punkt wyjścia skali oktawowej przyjęto dźwięk c i zmieniono kolejność dźwięków: c, d, e, f, g, a, h (h jako dźwięk wyższy o półton od b). A.m. powtarza się we wszystkich oktawach skali, ale dla zaznaczenia różnicy rejestrów stosuje się duże i małe litery oraz cyfry (lub podkreślenia): oktawa subkontra C2-//2 (lub Q-H), oktawa kontra C1 -//'(lub C-//), oktawa wielka C-H, oktawa mała c-h, oktawa raz-kreślna c1 -h1, oktawa dwukreślna c-h , oktawa trzykreślna c' -h , oktawa cztero-kreślna c4-h4 i c5 (c pięciokreślne). alikwoty [łac. aliąuot = kilka (tonów)], tony harmoniczne [harmoniczne - gr. harmo-nikós = dźwięczny], tony składowe dźwięku, których częstotliwości pozostają do częstotliwości tonu podstawowego (decydującego o wysokości dźwięku) w stosunku l : 2 : 3 : 4 : 5 itd. A. decydują o barwie dźwięku. Wysokości pierwszych kolejnych a. tworzą w skali muz. rozłożony trójdźwięk majorowy (np. C-c-g-c -e , czyli zbudowany z tercji akord c-e-g), dla- 123 456 7 8 9 10 11 12 13 14 Szereg alikwotów dźwięku C all tego teoretycy zbudowali teorię o "naturalnym" pochodzeniu harmonii tonalnej. all -» a. all, alla [wL], w stylu, na wzór, np. all antico [czyt. a. antiko] - w dawnym stylu; all ongarese [czyt. a. ongareze] - w stylu węg.; alla marcia [czyt. a. marczija] - na wzór marsza; alla polacca [czyt. a. polakka] - na wzór poloneza; alla turca [czyt. a. turka] -w stylu tur.; alla camera [czyt. a. kamera] -kameralnie. alla breve [wł., krótki], takt \ lub \, w którym półnuta jest jednostką metryczną, oznaczany: <fc. allegretto [wł., umiarkowanie żywo]: 1. Tempo wolniejsze niż allegro, szybsze niż andante. 2. Nazwa części większego, kilkuczęścio-wego utworu muz. allegro [wł., żywo, szybko, wesoło]: 1. Tempo wolniejsze niż presto, szybsze niż allegretto. 2. Określenie tytułowe najczęściej pierwszej części utworu cyklicznego, np. sonaty, symfonii, kwartetu, tzw. a. sonatowe utrzymane w -> formie sonatowej i szybkim tempie; także - samodzielny utwór. A. może się łączyć z wieloma innymi określeniami, np. a. con brio [czyt. a. koń brijo] -szybko, z werwą; a. con moto [czyt. a. koń moto] - szybko, ruchliwie; a. con fuoco [czyt. a. koń fuoko] - szybko, z ogniem; a. maestoso [czyt. a. majestozo] - szybko, ale z powagą; a. moderato - umiarkowanie szybko. 3. W balecie klasycznym - taniec żywy i szybki; także - część lekcji tańca klasycznego, złożona ze skoków, z obrotów i ćwiczeń, wyrabiających lekkość, zwrotność tancerza. allegro sonatowe -> forma sonatowa. alleluja zob. sekwencja. allemande [czyt. almad; franc., niemiecki (taniec)], taniec w metrum parzystym, w fakturze homofonicznej (układ melodii z towa- 10 rzyszeniem harmonicznym), złożony z 2 części. Powstał prawdopodobnie z naśla- ( downictwa tańca niem. i w XVII w. wszedł w skład -» suity barokowej, jako jej pierwsza część, poprzedzona niekiedy preludium, toccatą, fantazją itp. alt [wł. alto = wysoki, głęboki]: 1. Głos żeński niższy od sopranu i mezzosopranu. Zob. ,' głos (2). 2. Głos środkowy między sopranem a tenorem w chórze mieszanym lub w instrumentalnym utworze polifonicznym. 3. Potocznie - instrument muz. z grupy instrumentów budowanych w'różnych wielkościach, np. saksofon altowy. alteracja [łac. alteratio = zmiana], obniżenie lub podwyższenie za pomocą znaku chromatycznego (tj. krzyżyka, bemola i kasownika) stopnia skali diatonicznej lub składnika akordu. Powstaje w ten sposób tzw. dźwięk prowadzący wymagający rozwiązania, przez co ułatwione jest w systemie dur-moll przejście do innej tonacji (lub chwilowe z niej zboczenie). Zob. modulacja. altówka, instrument strunowy smyczkowy, nieco większy od skrzypiec i strojony o kwintę niżej od nich, mianowicie: c, g, d1, a]. Charakteryzuje się łagodną, głęboką barwą brzmienia, jest stosowana przede wszystkim w zespołach kameralnych, np. w kwartecie, oraz w orkiestrze symfonicznej; jest także instrumentem solowym. Muzyk grający na a. nazywa się altowiolistą. ambitus [łac., obwód, zakres], rozpiętość in-terwałowa melodii - między najniższym a najwyższym jej dźwiękiem. amplifikator [łac. amplificator = ten, który powiększa], część instrumentu muz. zwiększająca promieniowanie dźwięku dzięki dużej powierzchni drgań, np. pudło w instrumentach strunowych, płyta rezonansowa w fortepianie, czara głosowa w instrumentach dętych. W czeleście i wibrafonie są zastosowane specjalne rezonatory (zestawy dodatkowych a., z których każdy wzmacnia tylko jeden ton o określonej częstotliwości drgań na zasadzie rezonansu). andante [wł., umiarkowanie, idąc]: 1. Tempo umiarkowane zbliżone do wolnego kroku ludzkiego, pośrednie między allegretto a adagio. Łączy się z innymi określeniami, np.: a. cantabile [czyt. a. kantabile] - umiarkowanie i śpiewnie; a. ma non troppo - niezbyt umiarkowanie. 2. Określenie tytułowe utworu lub części utworu, np. druga część symfonii, zwł. klasycznej. andantino [wł.], tempo nieco żywsze niż andante. anglaise [czyt. anglez; franc., angielski (taniec)], nazwa tańców pochodzenia ang. znanych w XVII-XIX w., najczęściej w metrum parzystym, np. country dances, ballads, hornpipes [czyt. kauntry dansyz, balladz, hornpajpz], zwykle ułożonych w cykl. A. były spotykane w formie stylizowanej w suitach i baletach franc. ansambl -> ensemble. anthem [czyt. entem; ang., hymn, antyfona], nieliturgiczny utwór chóralny z tekstem ang., odpowiednik -> motetu. Wyróżniano 2 rodzaje a.: fuli a. - pełny a., powstały w XVI w., przeznaczony na chór, i v e r s e a. [czyt. wers a.] - wierszowany, odcinkowy a., powstały w XVII w., komponowany na jeden lub kilka głosów solowych z towarzyszeniem instrumentów; verse a. przekształcił się w Anglii w kantatę. antrakt [franc. entracte = przerwa]: 1. Utwór muz., najczęściej instrumentalny, wykonywany między aktami (częściami) sztuki teatralnej lub opery, nazywany też -» intermezzem (2). 2. Przerwa między aktami sztuki teatralnej, opery lub baletu. antyfonalny śpiew -> śpiew antyfonalny. aojda [gr. aoidós - śpiewak, pieśniarz], 1. mn. aojdowie, śpiewak gr. opiewający w czasach Grecji homeryckiej (VIII w. p.n.e.) czyny bohaterskie przy wtórze instrumentu aranżacja zw. formingą (-> kitara). A. byli związani z dworami możnych panów lub wędrowali. aplikatura -> palcowanie. appassionato [wł.], namiętnie, porywczo, z pasją; określenie wyrazowe; stąd wywodzi się nazwa Sonaty fortepianowej op. 57 L. van Beethovena - Appassionata. a prima vista -> a vista. arabeska [franc. arabesąue = arabski, rodzaj ornamentu na wzór arabski], utwór o charakterze miniatury instrumentalnej z delikatną figuracją ornamentalną, np. w twórczości C. Debussy'ego. W tańcu klasycznym - figura polegająca na ustawieniu się na jednej nodze z pochyleniem korpusu do przodu i wyprostowaną drugą nogą uniesioną z tyłu. aranżacja [franc. arranger = organizować, uporządkować], aranżowanie: 1. Opracowanie utworu muz. lub jego części dla celów koncertowych, studyjnych lub dydaktycznych, różniące się od jego wersji pierwotnej przede wszystkim inną obsadą, np. przeniesienie utworu na inny instrument muz. lub zespól. A. dotyczy zarówno redukcji (zmniejszenia) obsady, np. w tzw. wyciągu fortepianowym z oper, symfonii, jak i jej zwiększenia, np. w instrumentacji utworu fortepianowego na orkiestrę. A. może być wiernym opracowaniem pierwowzoru (-> transkrypcja) lub swobodnym. 2. We współczesnej muzyce rozrywkowej -zharmonizowanie melodii piosenki, a także jej opracowanie rytmiczno-metryczne (np. w rytmie fokstrota), artykulacyjne, dynamiczne itd. oraz dyspozycja poszczególnych partii wokalnych i instrumentalnych. 3. W muzyce jazzowej - w przeciwieństwie do improwizacji - to m «-* -ne, wyznaczone, tzn. harmoniczny, następsi partii, jak np. w -»jaz; w którym pianista oma przebieg utworu, gdyż nut. arco, coll'areo [czyt. arko, kollarko; wt.], smyczkiem, określenie artykulacyjne, używane np. po grze -> pizzicato. aria [wł.], solowa forma wokalna o charakterze kantylenowym z akompaniamentem orkiestry, stanowiąca część opery, kantaty, oratorium, mszy, albo samodzielny utwór koncertowy. Występuje także w muzyce instrumentalnej, np. w suicie, jako część nie-taneczna. A. wykształciła się na pocz. XVII w. jako prosta forma zwrotkowa lub wariacyjna. Ważniejsze typy a.: air de c o u r [czyt. er de kur; franc., a. dworska], przeznaczona jest na 1-4 głosów z towarzyszeniem lutni, często o treści miłosnej; a. da capo [czyt. a. da kapo], trzyczęściowa (ABA) z powtórzeniem pierwszej części, najbardziej popularna w okresie późnego baroku i klasycyzmu; a. c a v a t a [czyt. a. kawata], a. skrócona do 2 części; a. di b r a v u r a, brawurowa, popisowa a. w okresie baroku; a r i e 11 a , a. o mniejszych rozmiarach, zwykle w formie dwuczęściowej, niekiedy także utwór instrumentalny lub część formy cyklicznej. W operze i innych formach scenicznych a. daje śpiewakom okazję do pokazania swych możliwości wokalnych i aktorskich, poprzedzona jest najczęściej recytatywem. Zob. kawatina. arietta zob. aria. arioso [czyt. ariozo; wł.]: 1. Śpiewnie; określenie wykonawcze. 2. W muzyce dramatycznej - rodzaj kanty-lenowego i wirtuozowskiego śpiewu, pośredni między arią a recytatywem, ale bez określonej formy muz. arpeggio [czyt. arpedżdżo; wł. arpeggiare = grać na harfie], technika wykonywania akordów na harfie, także na innych instrumentach, np. klawiszowych, polegająca na szybkim następstwie składowych dźwięków, najczęściej od najniższego do najwyższego. A. oznacza się pionowym wężykiem Przed nutami akordu. 12 Arpeggio: zapis i wykonanie : ars antiqua [czyt. a. antikwa; łac., sztuka stara, dawna], w historii muzyki - okres ok. 1160-1290, przeciwstawiany późniejszemu okresowi -> ars nova, wyróżniający się przede wszystkim działalnością -> szkoły Notre Damę (Leoninus, Perotinus). W okresie a.a. nastąpił rozkwit -> organum i notacji modalnej, także bujny rozwój twórczości świeckiej (trubadurzy, truwerzy) i wczesnego -> motetu. W Polsce w 2. pół. XIII w. była znana twórczość kompozytorów szkoły Notre Damę, o czym świadczy m.in. czterogłosowy utwór Omnia beneficia (Wszystkie dobrodziejstwa) odkryty w 1970 w klasztorze Klarysek w Starym Sączu. ars nova [łac., sztuka nowa], w historii muzyki - muzyka XIV w., przeciwstawiana muzyce wcześniejszego okresu -> ars antiąua. W okresie a.n. nastąpił rozkwit świeckiej muzyki instrumentalnej i wokalnej; obok motetu pojawiły się nowe formy wokalne, jak ballada, rondo, madrygał, caccia i in.; wykształciły się podstawy rytmiki menzu-ralnej (-> notacja menzuralna); zaczęto opracowywać polifonicznie mszę. Głównymi ośrodkami muzyki a.n. były Francja (G. de Machault) i Włochy (F. Landino). artykulacja [łac. articulatio = rozczłonkowanie]: ł. Element muzyki określający sposób wzbudzania dźwięków, np. legato, staccato, portamento. 2. Wyraziste wykonanie frazy głosem lub na instrumencie muz., tj. za pomocą odpowiedniej akcentacji. a tempo [wł., w lempie], powrót do poprzedniego tempa po chwilowym odstępstwie od niego, np. po rilcnuto. atonalność | gr. aloiws = wiotki, luźny), zasada konstrukcji utworu muz., polegająca na braku hierarchicznej zależności między po- szczególnymi dźwiękami wskutek nieistnienia centrum tonalnego, czyli toniki; przeciwieństwo tonalności. Terminu "a." używa się na określenie muzyki -» szkoły wiedeńskiej i całego okresu przejściowego między tonalnością harmonii funkcyjnej -» systemu dur-moll i muzyką serialną (-> seria). audycja muzyczna: 1. Program radiowy, którego celem jest słowno-dźwiękowa prezentacja, np. określonego utworu muz., gatunku, instrumentu muz., wykonawcy albo dorobku danego kompozytora, także - nauka piosenki przeznaczonej dla dzieci. 2. Popis uczniów szkoły muz.; także - koncert organizowany dla szkół. augmentacja [łac. augmentatio], powiększanie (najczęściej podwójne) wartości rytmicznych dźwięków, stosowane w technice imitacyjnej, np. w przekształceniach tematu -» fugi. aulos [gr.], w staroż. Grecji popularny instrument dęty drewniany z podwójnym stroikiem, z grupy -> aerofonów, w kształcie długiej cylindrycznej piszczałki z otworami bocznymi (4-15). Zazwyczaj posługiwano a vista się równocześnie dwoma a. Instrument ten towarzyszył obrzędom związanym z kultem boga wina i plonów Dionizosa, a także chórom w dramacie antycznym; na olimpiadach organizowano zawody auletów, tj. muzyków grających na a. Aulos a vista, a prima vista [wł., za spojrzeniem, bez przygotowania, na pierwszy rzut oka], wykonanie utworu muz. z nut bez uprzedniego przygotowania. także 15 barok B - akompaniujące, biegnące wzdłuż szyjki. Struny szarpie się palcami lub -» plektro-nem, nie skraca się ich palcami lewej ręki. b zob. alfabet muzyczny. bagatela [franc. bagatelle - drobnostka], krótki utwór muz. o pogodnym nastroju, najczęściej na fortepian, np. w twórczości L. van Beethovena. balet [franc., z łac. ballare = tańczyć]: 1. Widowisko teatralne, w którym gł. środkiem wyrazu jest taniec, wykonywany przez tancerzy wg scenariusza (-> libretto), z towarzyszeniem muzyki. 2. Utwór muz. stanowiący kanwę klasycznego widowiska baletowego. Początkowo stanowił część renesansowych widowisk dworskich oraz oper, a w 2. pół. XVIII w. wyodrębnił się jako samodzielny dramat baletowy. Współcześnie układa się także choreografię do muzyki wcześniej skomponowanej (np. do utworów F. Chopina, K. Szy-manowskiego), komponuje się tzw. choreo-dramy, b.-pantomimy, operobalety, b. abstrakcyjne i in. 3. Zespół taneczny (np. Balet XX Wieku); także - sztuka baletowa danego kraju. baletmistrz [niem. Balletmeister], kierownik zespołu baletowego. ballada [franc. balladę]: 1. Utwór wokalny o różnej budowie, często złożony z 3 zwrotek, których ostatnie 2 wiersze stanowiły refren, np. w twórczości trubadurów, truwe-rów i minnesingerów. W postaci wielogłosowej b. rozwinęła się w okresie ars no-va i w XV w. w Burgundii. Odżyła i rozkwitła na nowo w epoce romantyzmu jako pieśń epicka, zwrotkowa (np. S. Moniuszki Trzech Budrysów do słów A. Mickiewicza). 2. Utwór instrumentalny; b. na fortepian rozwinął w formie artystycznej F. Chopin, w XIX w. uprawiali b. także F. Liszt, J- Brahms, E. Grieg i in. 14 bałałajka, roś. ludowy instrument strunowy szarpany z grupy -> chordofonów. Składa się z trójkątnego pudła rezonansowego o wypukłym spodzie, szyjki z prożkami zakończonej główką i 3 strun strojonych w kwarcie i unisonie. B. pojawiła się w Rosji w XVII w.; obecnie na Ukrainie spotyka się b. czterostrunowe i sześciostrunowe, budowane w 5 rozmiarach. Bałałajka band [czyt. bend; ang., kapela, orkiestra dęta], zespół rozrywkowy lub jazzowy (jazz- -band), w którym przeważają instrumenty dęte; b i g - b a n d [czyt. big-bend] - duży zespół, popularny w stylu -» swing; s m a 11 - b a n d [czyt. smol-bend] - mały zespół, zw. też -> combo. bandura [ukr., z gr. pandoura = cytra], ludowy instrument strunowy szarpany z grupy -> chordofonów, pochodzenia azjat. Pudło rezonansowe jest lekko wypukłe i owalne, szyjka szeroka. Struny dzielą się na melodyczne (krótsze), biegnące nad pudłem, przymocowane do jego krawędzi, i basowe Bandura banjo, bandżo [ang.], strunowy szarpany instrument z grupy -» chordofonów, stosowany przez Murzynów amer. Rodzaj gitary z długą szyjką, okrągłym pudłem rezonansowym, które pokrywa napięta błona, i ze strunami (5-9), biegnącymi nad podstrunnicą bez Banjo progów. Seryjną produkcję b., z progami w celu ułatwienia gry, podjęto na pocz. XX w. B. używane są gł. w zespołach jazzowych. bard [celtyckie], celtycki poeta i pieśniarz. W starożytności b. byli związani z dworami, opiewali przy akompaniamencie instrumentu strunowego, zw. c h r o 11 a, czyny bohaterskie swych panów. W końcu XIII w. utracili znaczenie w celtyckiej Walii, ich zwyczaje były naśladowane przez wędrownych żebraków do XVIII w. barkarola [wł. barca = łódź], pieśń weneckich gondolierów, w tempie umiarkowanym i metrum |. W postaci stylizowanej b. rozwinęła się w muzyce fortepianowej okresu romantyzmu (F. Chopin), w liryce wokalnej (J. Gali Ach, zejdź do gondoli) i w muzyce scenicznej XIX w. (w operze J. Offenbacha Opowieści Hoffmannd). barok [wł. barocco = przesadny, dziwny], w historii muzyki - okres od ok. 1580 lub 1600 do ok. 1730 (1750), kiedy rozwijał się ruch kontrreformacji, kwitła kultura dworska i także mieszczańska, zwł. w krajach protestanckich. W okresie b. dokonały się dla muzyki zmiany przełomowe. Powstały gł. gatunki wokalno-instrumentalne i instrumentalne, z których większość uprawiana jest do czasów współczesnych. Z powiązania idei wskrzeszenia antycznego dramatu z nowym stylem - monodią akompaniowaną powstała -> opera. Wykształciły się wielkie formy i gatunki, jak -> oratorium i -> kantata. Rozwinęły się formy oparte na stylu koncertującym: concerto grosso i solowy -> koncert, -> sonata, a ukoronowaniem form polifonicznych stała się -» fuga, łączona często z poprzedzającą ją fantazją, toccatą lub preludium. Struktura dzieła muz. została oparta przede wszystkim na technice -> basso con-tinuo, uwypuklającej podstawę akordową (basową), i na głosie najwyższym prowadzącym melodię, co przyczyniło się do wykształcenia tzw. funkcyjnych związków między akordami w -> systemie dur-moll. Rozwój opery barokowej odbywał się w różnych ośrodkach wł., we Florencji (-> Canlerata florencka), w Mantui (C. Monteyerdi), także 15 barwa dźwięku bęben w szkołach: rzymskiej, weneckiej i neapoli-tańskiej; opera rozprzestrzeniła się w całej Europie, przybierając odmienne formy, np. we Francji, w Anglii. We Włoszech b. zaznaczył się także wspaniałym rozkwitem -> lutnictwa. Syntezę późnego stylu barokowego stworzyli: A. Vivaldi, J.S. Bach, G.F. Handel. barwa dźwięku, cecha dźwięku, uzależniona od liczby, rodzaju i natężenia -> alikwotów, czyli tonów harmonicznych, i nieharmo-nicznych tonów współbrzmiących z tonem podstawowym dźwięku, także od innych czynników. Pozwala na rozróżnienie jakości dźwięku - ostrości, jasności, rejestru. W muzyce b.dź. odgrywa szczególną rolę od okresu impresjonizmu. baryton [wł. baritono, z gr. barytonos = głęboko brzmiący]: 1. Niski głos męski o skali ok. A-al. Wyróżnia się b. liryczny i b. dramatyczny. Zob. głos (2). tt basetla [niem.], nazwa wiolonczeli stosowana w Polsce w XIX w.; prymitywna ludowa wiolonczela o 2-4 strunach strojonych w kwartach lub kwintach, zwana też basami; występuje w kapelach ludowych jako instrument akompaniujący. basso continuo [czyt. b. kontinuo; wł.], bas cyfrowany, generalbass [niem. General-bass], skrót b.c., w okresie baroku rodzaj skróconego zapisu harmonii, tj. następujących po sobie współbrzmień, w postaci odpowiednio oznaczonego głosu basowego. Nad nutami głosu basowego umieszczano cyferki wskazujące budowę akordu. Dodawane były także znaki obniżenia i podwyższenia składników akordu, np. kwinta z krzyżykiem lub seksta z bemolem znaczyły podwyższenie kwinty lub obniżenie seksty (-> krzyżyk lub -> bemol bez cyfry odnosił się zawsze do -> tercji). Trójdźwięki w postaci zasadniczej (bez przewrotu) nie miały 1 l-« r - ^ - -  J- r ^^ *= » ---- ^H 3 7 J -- *^J =1 =1 t=4 t=--!=-- h ^= F --- ^ --- dif 1 ! » Basso continuo: zapis i wykonanie 2. Potocznie - instrument muz. z grupy instrumentów budowanych w różnych wielkościach, np. saksofon barytonowy. bas [wł. basso = niski, głęboki]: 1. Najniższy głos męski o skali (C) D-el. Zob. głos (2). 2. Najniższy głos w chórze mieszanym, w kompozycji polifonicznej. 3. Potocznie - kontrabas, pedał w organach, klawiatura guzikowa (basy) w akordeonie lub harmonii. bas cyfrowany -> basso continuo. specjalnych oznaczeń. B.c. stosowano w partiach klawesynu, organów i innych instrumentów muz. wspomagających partię basu; praktyka b.c. dawała wykonawcom możliwość rozwijania improwizacji; w muzyce orkiestrowej b.c. zostało zniesione w -> szkole mannheimskiej. batuta [wł. battuta = uderzenie, takt], pałeczka dyrygencka, wprowadzona ok. 1820 do rytmicznego zaznaczania taktu; a b a 11 u -t a, ścisłe przestrzeganie tempa wskazywa- nego przez dyrygenta, w przeciwieństwie do -> ad libitum. bazuna [niem. Posaune = puzon], ludowy instrument dęty, kaszubska odmiana -» li-gawki, przeniesiona z Mazowsza na Pomorze, prawdopodobnie przez flisaków. Beatles, The [czyt. de bitles], ang. zespół wo-kalno-instrumentalny muzyki rozrywkowej, działający w 1958-70, w składzie: G. Harri-son - gitara prowadząca i śpiew, J. Lennon - gitara rytmiczna, fortepian, śpiew, P. McCartney - gitara klasyczna, gitara basowa, fortepian elektryczny, śpiew, R. Starr - perkusja, organy elektryczne i śpiew. Zdobyli światową popularność, koncertowali w Europie i Stanach Zjednoczonych. Piosenki, które wykonywali, autorstwa (muzyka i tekst) Lennona i McCartneya, reprezentowały najpierw styl -> rock and roiła, następnie wykazywały wpływ piosenek country (-> Country and Western), -> bluesa, zachowując zawsze własny, indywidualny styl estradowy. The B. występowali także w filmach, dyktowali modę młodzieżową. Po 1966 dokonywali wyłącznie nagrań studyjnych. bebop [czyt. bibop; ang.], styl jazzowy z pocz. lat czterdziestych XX w., powstały na wsch. wybrzeżu Stanów Zjednoczonych. Twórcami b. byli Ch. Parker, J.B. Gillespie, Th. Monk. B. charakteryzował się m.in. ekspresją gry, rozszerzeniem zakresu improwizacji i wzbogaceniem rytmiki. B. dał początek kierunkowi -> modern jazz. belcanto [czyt. belkanto; wł., piękny śpiew], technika wokalna charakterystyczna dla muzyki XVII-XIX w. we Włoszech; równoznaczna ze śpiewem pięknym, ozdobnym, wirtuozowskim. Jako styl operowy b. zaczęło się wykształcać ok. 1630 w -> szkole weneckiej, będąc reakcją na postulaty -> Cameraty florenckiej sprowadzające muzykę do roli służebnej wobec poezji, i było rozwijane w -> szkole neapolitań-skiej, wiążąc się z rozkwitem sztuki -> ka- stratów, -> primadonn i wielkich popisowych arii. bemol [wł. bemolle, b molle = b miękkie], w notacji muz. znak chromatyczny \f oznaczający obniżenie dźwięku o półton; b. podwójny \fo oznacza obniżenie dźwięku o 2 półtony, czyli o cały ton. Zob. znaki chromatyczne. Benedictus zob. msza. berceuse -» kołysanka. bęben, instrument perkusyjny z grupy -> membranofonów, o nieokreślonej wysokości dźwięku; jeden z najstarszych instrumentów muz.; powstał przez obciągnięcie skórą wydrążonego pnia drzewa. Składa się z korpusu rezonansowego, l lub 2 membran; jest uderzany l lub 2 pałkami z główkami filcowymi lub drewnianymi, także palcami, czasami pocierany również dłonią lub metalową szczoteczką. Główne odmiany: b. wielki (tamburo grandę, tołumbas), metalowy walec o średnicy ok. 100 cm, ob- Bęben ciągnięty z obu stron skórą napinaną za pomocą śrub, używany w orkiestrach wojskowych, symfonicznych, operowych; b. mały (tamburo militare, -> werbel, bębenek), używany w zespołach wojskowych i orkiestrze symfonicznej; b. podłużny (-» taraban), używany w zespołach wojsko- 16 17 l bębenek baskijski 1 wych i kapelach ludowych w zach. Europie; b. obręczowy, o drewnianej obręczy, obciągnięty z jednej strony skórą, niekiedy zaopatrzony w metalowe brzękadła (-> bębenek baskijski). bębenek baskijski, tamburyn [franc. tam-bourin = bębenek], instrument perkusyjny z grupy -> membranofonów. Niewielka drewniana obręcz obciągnięta skórą i zaopatrzona w brzękadła lub dzwoneczki. B.b. potrząsa się, uderza się weń lub pociera jego skórę. W okresie średniowiecza przeniesiony z Azji do Europy, od ok. 1800 jest używany w udoskonalonej formie w orkiestrze wojskowej, niekiedy symfonicznej lub operowej. Bębenek baskijski big-band zob. band. big-beat, bigbit [ang., mocne uderzenie], muzyka młodzieżowa lat sześćdziesiątych XX w.; w latach siedemdziesiątych termin "b.-b." stosowany w Polsce wyparła nazwa -» muzyka rockowa. bitonalność [lać. bis = dwa razy + gr. tónos = dźwięk], podwójna tonalność, zestawienie jednocześnie 2 tonacji lub trybów w różnych głosach kompozycji. Na pocz. XX w. b. była próbą wzbogacenia środków harmonicznych bez rezygnacji z -> tonalności. blue notes zob. blues. blues [czyt. blus; ang., smutek, melancholia], popularna, smętna pieśń Murzynów arner., wywodząca się prawdopodobnie z pieśni pracy. Charakterystyczna dla b. jest budowa dwunastotaktowa, stały schemat harmoniczny i tzw. blue notes [czyt. blu nots], tj. obniżenia III i VII stopnia skali, a w pó- źniejszym okresie rozwoju muzyki jazzowej - także V stopnia. B. wywarł wpływ na jazz i muzykę rockową. bocca chiusa zob. mormorando. Bogurodzica, najstarsza zachowana pieśń poi. Znane są 2 wersje melodii B.: bogatsza -ozdobna, i uproszczona - sylabiczna. Dwie pierwsze zwrotki pochodzą prawdopodobnie z XIII w., a początek melodii pokrywa się z początkiem pieśni truwera Jehane de Braine, co może świadczyć o powstaniu pieśni w kręgach rycerskich. Dalsze zwrotki (od trzeciej do szóstej) dołączono w XIV w., ale ich melodia pochodzi ze znacznie wcześniejszych śpiewów kościelnych. B. była pieśnią poi. rycerstwa, rodzajem hymnu narodowego; śpiewano ją pod Grunwaldem (1410) i pod Nakłem (1431) w bitwach z Krzyżakami, w czasie koronacji Władysława III Warneńczyka (1434) i pod Wiłkomierzem (1435) w bitwie z wielkim księciem litewskim Świdrygiełłą, wspomaganym przez Krzyżaków. bolero, hiszp. taniec ludowy, w Kastylii i Andaluzji znany do dziś, składający się z powtarzających się części i tria; ma partie śpiewane (będące często -» wokalizą) i instrumentalne; tancerz wybija rytm kasta-nietami. W postaci stylizowanej najbardziej jest znane orkiestrowe Bolero M. Ravela. Bolero: charakterystyczne rytmy Bolszoj Tieatr, Teatr Wielki Opery i Baletu w Moskwie, gmach wybudowany w 1824 dla zespołu operowego teatrów cesarskich; po pożarze w 1853 otwarty ponownie w 1856. Zespół B.T. jest słynny z wysokiego poziomu wykonawstwa. boogie-woogie [czyt. bugi-ugi; ang.], jazzowy styl fortepianowy, rozwinięty w latach dwudziestych XX w. w Chicago; charakteryzuje się stałymi, złożonymi z 8 ósemek figurami ostinatowymi w lewej ręce (-> ostinato), na które prawa ręka nakłada improwizowaną, ozdobną linię melodyczną. Forma oparta na dwunastotaktowym schemacie przejętym z -> bluesa. bossa nova [port., nowy talent], kierunek w muzyce jazzowej lat sześćdziesiątych XX w., wyzyskujący elementy ludowej muzyki Ameryki Południowej, zwł. brazylijskiej samby, i charakterystycznego brzmienia gitary. boston [od nazwy miasta Boston w Stanach Zjednoczonych], amer. taniec towarzyski w tempie powolnego walca, w takcie 4. bourrde [czyt. bure; franc.], starofranc. taniec ludowy w takcie parzystym, dość szybkim tempie; w formie stylizowanej wchodził czasem do -> suity barokowej. Boże coś Polskę, pieśń religijno-patriotyczna do tekstu A. Felińskiego, z pocz. XIX w., z 2 melodiami. Pierwszą skomponował w 1816 J.N. Kaszewski, ale dość szybko wyszła z użycia. Drugą przypisywano wielu twórcom i narosło wokół niej wiele nieporozumień; pochodzi z melodii hejnału krakowskiego. Po wydaniu w 1861 przez władze carskie i poi. władze cywilne zakazu śpiewania B.c.P., zaczęto śpiewać na tę melodię pieśń religijną Serdeczna matko. Od czasu odzyskania niepodległości w 1918 B.c.P. odgrywa nieprzerwanie rolę uroczystego śpiewu w kościele. brillant [czyt. brija; franc.]: 1. Błyskotliwie; określenie wyrazowe. burleska 2. Styl w muzyce instrumentalnej, gł. fortepianowej, rozwijający się w 1815-50, łączący elementy muzyki klasycyzmu i romantyzmu; charakteryzował się stosowaniem na przemian odcinków popisowo-wir-tuozowskich i kantylenowo-ornamentalnych; wyrósł z tradycji muzyki austr. (W.A. Mozart) i muzyki niem. (C.Ph.E. Bach). Przedstawicielami stylu byli: J.N. Hummel, J.L. Dusfk, C.M. Weber, J. Field, młody F. Chopin i in. Styl b. przejawił się gł. w formach sonaty, koncertu, ronda, nokturnu i stylizowanych tańców (Zaproszenie do tańca Webera). buffo [wł., komiczny], komiczna rola we wł. operze XVIII w.; także - wykonujący tę rolę bas lub tenor. Opera buffa (opera komiczna) to przeciwieństwo opery seria (opera poważna). burdon f franc. bourdon = trzmiel, piszczałka dud]: 1. Stała nuta basowa, spełniająca funkcję akompaniamentu, np. w -> orga-num, w środkowej części gawota, jako tzw. musette. 2. Najniższe struny instrumentów strunowych z gryfem, np. lutni, nie przeznaczone do skracania, wydające tylko l dźwięk; również jeden z głosów w organach bazujących na zamkniętych piszczałkach wargowych. 3. Piszczałka burdonowa (stroikowa) w -> dudach, wydająca zazwyczaj l dźwięk. burleska [wł. burlesco = śmieszny, żartobliwy], popisowy utwór instrumentalny o charakterze żartobliwym, występujący jako element formy cyklicznej lub jako samodzielna kompozycja. 18 19 chór C c zob. alfabet muzyczny. caccia [czyt. kaczczia; wł., polowanie], forma wokalna, najczęściej trzyglosowa, o tematyce myśliwskiej, uprawiana w XIV w.; wyzyskiwała technikę -> kanonu, -> imitacji dla celów ilustracyjnych. cake-walk [czyt. kejk-uok; ang., cake = placek + walk = chodzić], taniec Murzynów amer., polegający na chodzeniu wokół placka stanowiącego nagrodę dla najlepszych tancerzy; jedno ze źródeł jazzu; jako taniec towarzyski cechuje się metrum 4, żywym tempem i rytmem synkopowanym. W Europie był modny na pocz. XX w. cała nuta, wartość rytmiczna dźwięku równa 2 półnutom lub 4 ćwierćnutom. Zapis graf.: o cały ton, odległość między 2 dźwiękami wynosząca 2 półtony, równa interwałowi sekundy wielkiej. Camerata florencka [czyt. kamerata f.; wł.], grupa wł. poetów, uczonych i muzyków, działających pod koniec XVI w. we Florencji; G. Bardi, O. Rinuccini, J. Corsi, J. Peri, O. Caccini, V. Galilei i in.; postulowali nowy styl -> monodii akompaniowanej i wskrzeszenie antycznego dramatu gr., co przyczyniło się do powstania -> opery; byli rzecznikami prymatu słowa nad melodią i zdecydowanego przeciwstawienia się muzyce polifonicznej, która zacierała treść tekstu poetyckiego. campanelli -> dzwonki. cantabile [czyt. kantabile; wł.], umiarkowanie i śpiewnie; określenie wyrazowe. cantus firmus [czyt. kantus f.; lać., śpiew stały], melodia, do której dokomponowywano linie melodyczne pozostałych głosów. C.f. pochodził z różnych źródeł - z chorału gre- goriańskiego lub protestanckiego, z pieśni świeckich i in.; do XVII w. był często podstawą kompozycji wielogłosowych. canzona -> kancona. capotasto -> kapodaster. capriccio -» kaprys. cavatina -> kawatina. celesta -> czeiesta. cello -> wiolonczela. cha-cha -> cza-cza. chaconne [czyt. szakon; franc.], ciacona [czyt. cziakkona; wł.], taniec nie ustalonego pochodzenia; pierwsze wiadomości o ch. pochodzą z końca XVI w. z Hiszpanii; był wykonywany z wtórem kastanie-tów i śpiewanego refrenu, w metrum trójdzielnym, z charakterystycznie powtarzającą się formułą melodyczno-harmo-niczną. W XVII w. wykształciła się forma wariacyjna ch., pokrewna -> passacaglii, oparta na ostinacie (np. na powtarzaniu in-terwału kwarty wypełnionego krokami dia-tonicznymi lub chromatycznymi). Słynna jest Chaconne J.S. Bacha z Partity d-moll na skrzypce solo. chanson [czyt. szasą; franc., piosenka], pieśń franc.: w twórczości trubadurów i truwerów - jednogłosowa pieśń balladowa i rondowa, w XVI w. - polifoniczna i programowa, w XVIII i XIX w. - sentymentalna, popularna piosenka solowa z towarzyszeniem fortepianu lub gitary. charleston [czyt. czarlston; ang., od nazwy miasta Charleston w Stanach Zjednoczonych], taniec Murzynów amer., przejęty do jazzu: ok. 1924 modny taniec towarzyski, podoby do -> fokstrota, w takcie 4, o żywym tempie i synkopowanym rytmie. Chicago styl -» styl Chicago. chodzony, ogólnie - poi. taniec ludowy w takcie trójdzielnym, w tempie powolnym, zw. też: obchodnym, do przodka, równym, starodawnym, wolnym, starostą itd. W ch. pary chodzą korowodem, np. po oczepinach lub dla uczczenia starszych gości weselnych. Ch. był łączony także z następującym po nim -> gonionym. chorał gregoriański [chorał - gr. chorós = chór + gregoriański - łac. Gregorius = Grzegorz], śpiewy liturgiczne kościoła rzymskokatolickiego; repertuar śpiewów z tekstem łac. został ukształtowany na pocz. VIII w. i przekazany w rękopisach z IX w. Przypisywanie kodyfikacji śpiewów papieżowi Grzegorzowi I Wielkiemu (zm. 604) jest błędne. Ch.g. jest typem -> monodii, tj. śpiewu jednogłosowego opartego na diato-nice H> skal modalnych (kościelnych). Wyróżnia się: śpiewy psalmodyczne, recytacyj-ne; -> śpiew antyfonalny; -> śpiew res-ponsorialny, ozdobny, melizmatyczny; śpiewy stałych niezmiennych części mszy (ordi-narium missae), jak Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Benedictus, Agnus Dei; hymny; -> sekwencje; -» tropy i in. W początkowej fazie rozwoju ch.g. śpiewy w różnych ośrodkach różniły się od siebie (np. śpiew rzymski, zw. cantus romanus, mediolański, zw. ambrozjańskim, gallikański, benewen-tyński, mozarabski w Toledo), podlegały też w ciągu następnych stuleci zmianom i kodyfikacjom. Na pocz. XX w. benedyktyni z Solesmes (Francja) opublikowali obowiązującą wersję ch.g., z w. Editio Vaticano (Wydanie watykańskie). II sobór watykański (1965), zwołany za pontyfikatu papieża Jana XXIII, zezwolił na liturgię w językach narodowych, a tym samym na swobodny rozwój śpiewów liturgicznych, co w praktyce oznacza odchodzenie od ch.g. chorał protestancki, śpiewy liturgiczne kościoła protestanckiego, wprowadzone przez teologa i reformatora religii M. Lutra. Tworzono oryginalne kompozycje oraz wyzy- skiwano śpiewy kościoła rzymskokatolickiego, pieśni dysydenckie (różnowiercze), ludowe śpiewy religijne i świeckie. Początkowo wykonywano chorał jednogłosowo, później w układzie czterogłosowym na chór mieszany w prostej fakturze homofonicznej z melodią w głosie najwyższym. Ch.p. oraz chorał kalwinów franc. przejęli poi. dysydenci, którzy wydawali liczne śpiewniki (-> kancjonał). W Niemczech rozwinęły się formy instrumentalne oparte na ch.p., np. preludium chorałowe, wariacje chorałowe. Specyficzny układ ch.p. na czterogłosowy chór stał się ważną częścią kantat religijnych okresu baroku w Niemczech, także -> pasji i in. Mistrzostwo tego typu opracowań osiągnął J.S. Bach. chordofony [gr. chorde = struna + phóne = głos, dźwięk], instrumenty muz., w których źródłem dźwięku są napięte -> struny. Ch. dzielą się na: szarpane, np. palcami lub plektronem (harfa, mandolina, gitara); smyczkowe, w których dźwięk jest wydobywany za pomocą smyczka; uderzane, np. pałeczkami (cymbały); klawiszowe, w których dźwięk jest wydobywany za pośrednictwem dźwigni klawiszowej; uruchamia ona w ch. uderzanych np. młotek (fortepian) lub tangent (klawikord), w ch. szarpanych zaś np. piórko szarpiące strunę (klawesyn). Ch. były znane ok. 2000 lat p.n.e. w Asyrii i Babilonii, następnie w Indiach i Europie, gdzie w okresie baroku stały się podstawową grupą instrumentów muz. choreografia [gr. chorela = taniec + grdphein = pisać], dosłownie - zapisywanie tańca; w szerszym znaczeniu - sztuka tworzenia form tanecznych i wiązania ich w całość; w węższym znaczeniu - układ taneczny, stąd twórca takich układów zwany jest choreografem. chór [gr. chorós]: 1. W starogr. teatrze - grupa artystów łączących sztukę lanca ze śpiewem. 2. W czasach nowożytnych - zespół śpiewaków wykonujących utwór muz. jedno- 20 21 chromały ka cza-cza , głosowo lub wielogłosowo, z towarzysze-, niem instrumentalnym lub bez towarzysze-nią. Rozróżnia się: ch. mieszane, złożone np. z sopranów, altów, tenorów i basów, lub ch. jednorodne - męskie, żeńskie, chłopięce; mo-gą też być ch. podwójne, tj. złożone z 2 równorzędnych zespołów. Największy rozkwit muzyki chóralnej i ch. przypadł na XIX w. 3. Utwór muz. na zespół chóralny. 4. Miejsce w kościele przeznaczone dla organów i chóru. 5. Rodzina instrumentów muz. podobnej i. budowy, lecz różnych rozmiarów (viole, flety i in.). 6. Grupa równoimiennych strun strojonych w unisonie lub oktawie, np. w mandolinie, fortepianie. chroma tyka [gr. chrómatikós = barwny], zasada podwyższania lub obniżania stopni skali diatonicznej i uzyskania w ten sposób kroków półtonowych między dźwiękami odległymi o cały ton. Jeśli ch. obejmuje wszystkie stopnie oddalone o cały ton, powstaje -> skala chromatyczna. chrotta zob. bard. ciacuna -> chaconne. clarino [czyt. klarino; wł.], w średniowieczu i renesansie - rodzaj trąbki o wąskiej menzu-rze i płaskim ustniku; od końca XVI w. - wysoki rejestr trąbki naturalnej, wydobywany za pomocą specjalnego ustnika. Tak nazwał np. C. Monteverdi partię wysokiej trąbki w swojej słynnej operze Orfeusz (1607); po 1630 w Niemczech stosowano dwie wysokie partie trąbki: c. I - do c lub g~ oraz c. II - do g lub a . Niekiedy rekonstruowane trąbki barokowe są nazywane niewłaściwie c. coda -> koda. collage [czyt. kolaż; franc., klejenie, oklejanie], w muzyce 2. pół. XX w. - technika komponowania utworu z różnorodnego materiału, np. przez zestawienie dźwięków, szumów i trzasków, podobnie jak w plastyce - przez łączenie gazet, fotografii, papieru z różnymi technikami malarstwa. colParco -> arco. i ,<f col legno zob. smyczkowanie. combo [czyt. kombo; ang. combination = połączenie, związek, zespół], mały zespół jazzowy złożony z kilku muzyków (3-8), popularny w Stanach Zjednoczonych w okresie -> swingu, np. zespół B. Goodma-na, D. Brubecka. comes -> odpowiedź. compact disc -> płyta kompaktowa. con [czyt. koń; wł.], z, wraz z, np.: c. durezza [czyt. k. durecca] - twardo; c. fervore -z zapałem; c. forza [czyt. k. forca] - z mocą; c. grandezza [czyt. k. grandecca] -wzniosie; c. grazia [czyt. k. gracija] -z wdziękiem, c. malinconia [czyt. k. malin-konija] - smutno; c. passione - z pasją; c. rigore - ściśle wg podanego rytmu i tempa; c. variazioni [czyt. k. warijacioni] -z wariacjami. concerto da camera zob. koncert. concerto da chiesa zob. koncert. concerto grosso [czyt. konczerto g.; wł., wielki koncert], typ barokowego koncertu, w którym grupa instrumentów solowych, zw. concertino lub principale, jest przeciwstawiona reszcie orkiestry, zw. -> tutti, concerto lub ripieni, wspomaganej przez -> basso continuo. Początkowo c.g. składało się z 5 i więcej części, ostatecznie ustalił się, m.in. w twórczości A. Vivaldiego, trzyczęściowy schemat c.g.: allegro, adagio, allegro. Zob. koncert. con espressione -> espressivo. cool jazz [czyt. kuł dżez; ang., chłodny dżez], styl jazzu nowoczesnego (-> modern jazz), powstały pod koniec lat czterdziestych XX w., będący przeciwieństwem -> bebopu. C.j. reprezentowali w Stanach Zjednoczonych m.in. L. Trista-no i M.D. Davis. corno -> róg. corno inglese -> rożek angielski. corps de ballet [czyt. kor de bale; franc., zespół baletowy], podstawowy zespół baleto- wy, tancerze i tancerki tańczący grupowo, w przeciwieństwie do solistów. corrente zob. kurant. Country and Western [czyt. kau