SKRÓTY afr. - afrykański amer. - amerykański ang. - angielski arab. - arabski austr. - austriacki azjat. - azjatycki brazyl. - brazylijski czes. - czeski czyt. - czytaj dł. - długość eur. - europejski franc. - francuski gł. - główny, głównie gr. - grecki graf. - graficzny hiszp. - hiszpański im. - imienia i in. - i inne, i inni indonez. - indonezyjski itd. - i tak dalej itp. - i tym podobne kub. - kubański lit. - litewski 1. mn. - liczba mnoga łac. - łaciński m.in. - między innymi min - minuta mł. - młodszy muz. - muzyczny n.e. - naszej ery niem. - niemiecki np. - na przykład ok. - około op. - opus pd. - południowy, południe pn. - północny, północ p.n.e. - przed naszą erą pocz. - początek poi. - polski pół. - połowa port. - portugalski radź. - radziecki red. - redaktor, redakcja roś. - rosyjski rum. - rumuński rzym. - rzymski s - sekunda starofranc. - starofrancuski starogr. - starogrecki staropol. - staropolski starowł. - starowłoski staroż. - starożytny szkoc. - szkocki św. - święty tj. - to jest tur. - turecki tyś. - tysiąc tzn. - to znaczy tzw. - tak zwany ukr. - ukraiński w. - wiek warsz. - warszawski wg - według węg. - węgierski wł. - włoski właśc. - właściwie wsch. - wschodni, wschód wyd. - wydawany, wydany, wydanie zach. - zachodni, zachód zał. - założony zm. - zmarł zob. - zobacz zw. - zwany zwł. - zwłaszcza A a zob. alfabet muzyczny. a, al, all [w}.], w, do, np.: a due - w dwie osoby, na dwa instrumenty itp.; al fine - do końca, do znaku "fine"; all ottava - w oktawie. a battuta zob. batuta. absolutny słuch zob. słuch muzyczny. a cappella [czyt. a kapella; wł., na sposób kościelny, cappella = kaplica]: 1. Styl muz. oparty na śpiewie wielogłosowym bez akom-: paniamentu instrumentów muz., powstały na ; gruncie muzyki kościelnej (wykonywanej w kaplicy), rozwinięty gł. w XVI w. Choć instrumenty były dopuszczone także w mu- zyce wokalnej renesansu, pojęcie stylu a c. ustaliło się w epoce baroku, kiedy dominował przeciwny styl - koncertujący (z udziałem instrumentów). 2. Potocznie - wykonanie chóralne bez towarzyszenia instrumentów muz. accelerando [czyt. aczczelerando; wł.], stopniowo przyśpieszając, coraz szybciej; określenie wykonawcze. adagio [czyt. adadżo; wł., powoli]: 1. Tempo powolne, wolniejsze niż andante, szybsze niż largo. 2. Nazwa powolnej części sonaty, kwartetu, symfonii albo nazwa samodzielnej kompozycji, np. Adagio na smyczki S. Barbera. 3. W balecie klasycznym - rodzaj lirycznego, powolnego tańca solistki z partnerem, polegającego na następstwie odpowiednich pozycji ruchu; także - część lekcji tańca klasycznego, obejmująca ćwiczenia równowagi, płynności ruchów itp. adapter [ang., z łac. adaptare = przystosować], część gramofonu służąca do odczytywania dźwięku zapisanego na płycie gramofonowej. Składa się z ramienia za- kończonego głowicą, wyposażoną w igłę szafirową lub diamentową, która styka się bezpośrednio z rowkiem płyty i przekazuje drgania mechaniczne. Przetwarzane są one w głowicy na drgania elektryczne, odtwarzane - po wzmocnieniu - przez głośnik. W nowoczesnym a. nacisk igły jest mały i ramię jest opuszczane za pomocą specjalnej dźwigni, aby uniknąć uszkodzeń płyty. ad libitum [łac.], dowolnie; określenie wskazujące na dowolność tempa, w przeciwieństwie do a battuta (-> batuta), także - na możliwość wyboru jednej z kilku podanych wersji danego odcinka utworu; cadenza ad 1. (-> kadencja) - możliwość wprowadzenia improwizowanej kadencji w koncercie; także - dowolne, w przeciwieństwie do -> obbligato, zastosowanie danego instrumentu muz. (np. oboju - oboe ad L). aerofony [gr. aer = powietrze + phóne = głos, dźwięk], instrumenty muz., w których źródłem dźwięku jest słup powietrza zawarty w piszczałce, pobudzany do drgań za pomocą zadęcia. Wysokość dźwięku zależy od długości i przekroju piszczałki, jego barwa zaś - m.in. od materiału, z którego piszczałka jest wykonana. Zmiany wysokości uzyskuje się przez zmianę ciśnienia powietrza (przedęcie), otwieranie i zamykanie bocznych otworów lub przedłużenie rury suwakiem (puzon) albo -> wentylami. Z uwagi na sposób wydobycia dźwięku (zadęcie) a. dzielą się na: ustnikowe, z ustnikiem lej-kowatym lub kociołkowatym (rogi, trąbki), wargowe lub fletowe, oraz stroikowe, ze stroikiem pojedynczym (klarnet) i podwójnym (obój). Do a. należą instrumenty dęte drewniane (wargowe i stroikowe, np. flet, obój, klarnet, fagot, saksofon), dęte Wasza- affettuoso ne (ustnikowe, np. trąbka, róg, puzon), organy i głos ludzki. A. znane były już w starożytności (-> aulos), obecnie są jedną z podstawowych grup orkiestry symfonicznej, wchodzą w skład różnych zespołów kameralnych i są stosowane jako instrumenty solowe. affettuoso [czyt. affetuozo; wł.], czule, tkliwie, namiętnie, z uczuciem; określenie wykonawcze. agitato [czyt. adżitato; wł.], burzliwie, gwałtownie, niespokojnie; określenie wykonawcze. Agnus Dei zob. msza. agogika [gr. agóge = prowadzenie, tempo], element muzyki odnoszący się do tempa u-tworu i ruchliwości jego przebiegu. air de cour zob. aria. akcent [łac. accentus = nacisk], podkreślenie danego dźwięku w przebiegu muz.; a. metryczny - regularny, tj. pojawiający się na mocnej części taktu, i nieregularny, na słabej (nie akcentowanej) części taktu; wyróżnia się ponadto a. dynamiczny, oznaczany: > A tf tfZ r r r r uzyskiwany za pomocą zwiększonego natężenia dźwięku; a. rytmiczny - uzyskiwany za pomocą dłuższej wartości rytmicznej; a. melodyczny (intonacyjny, toniczny) - uzyskiwany za pomocą zmiany (czasem nieznacznej) wysokości dźwięku; a. agogiczny - uzyskiwany za pomocą nieznacznego wydłużenia dźwięku. akompaniament [wł. accompagnamento = wtór, orszak, towarzyszenie], partia instrumentalna, niekiedy też wokalna, towarzysząca i podporządkowana partii głównej, solowej lub zespołowej. Od czasów staroż. znany jest a. homofoniczny, ograniczający się do zdwajania w unisonie lub w oktawie partii głównej; w przypadku ozdabiania a. homofonicznego powstało zjawi- sko -> heterofonii. W muzyce orientalnej charakterystyczny jest a. r y t m i c z n y , np. ; śpiew i taniec z towarzyszeniem instrumentów perkusyjnych. W muzyce eur. od czasów baroku wykształcił się a. harmoniczny, polegający na towarzyszeniu melodii w postaci akordów, figuracji lub pasaży, np. w pieśniach z a. fortepianu, w utworach na jeden lub kilka instrumentów muz. czy chór z orkiestrą. A. harmoniczny jest rozpowszechniony w muzyce rozrywkowej dla podtrzymania intonacji, rytmu piosenek, w muzykowaniu amatorskim (np. śpiew z gitarą), w śpiewaniu pieśni w kościele przy wtórze organów. akord [franc. accord = zgoda], współbrzmienie różnych co do wysokości co najmniej 3 dźwięków, których wzajemne relacje wysokości są określone przez zasady akustyki, harmonii i psychologii muzyki. A. występujące w harmonii klasycznej, tj. -> trój-dźwięk, a. septymowy i nonowy (cztero-dźwiękowy i pięciodźwiękowy), są zbudowane na zasadzie nakładania nad sobą składników w odległości tercji. W harmonii na przełomie XIX i XX w. pojawiły się a. budowane na zasadzie nakładania kwart. Zob.: pozycja; przewrót. akordeon [franc.], instrument z grupy -> idiofonów dętych (języczkowych), odmiana harmonii ręcznej. Składa się z miecha, 2 przegród z wiatrownicami, kanałami wiatrowymi i stroikami oraz z 2 klawiatur: klawiszowej dla prawej ręki, wykonującej melodię, i guzikowej (basy) dla lewej ręki. Guziki basów otwierają równocześnie kanały do kilku języczków; powstają w ten sposób akordy towarzyszące melodii. Zmian barwy dokonuje się przez włączenie rejestrów umieszczonych nad klawiaturą. Prototypy a. powstały w latach dwudziestych XIX w.; a. popularny jest w muzykowaniu amatorskim, w muzyce tanecznej i rozrywkowej. Istnieje też koncertowa muzyka na a., prezentowana np. przez alikwoty Akordeon Akordeonowy Warszawski Kwintet W. L. Puchnowskiego. akustyka [gr. akoustikós = dotyczący słuchu], dziedzina fizyki zajmująca się wytwarzaniem, rozchodzeniem się i odbiorem fal wywołanych drganiem ośrodków sprężystych; bada dźwięki, tj. drgania mechaniczne, dostrzegalne zmysłem słuchu oraz drgania pokrewne (infradźwięki i ultradźwięki). A. muzyczna obejmuje badaniami wszystkie zjawiska dźwiękowe stanowiące materiał muzyki, systemy dźwiękowe, budowę instrumentów muz.; a. pomieszczeń, tj. wnętrz i budowli, zajmuje się warunkami akustycznymi, np. w salach koncertowych; a. fizjologiczna - słyszalnością różnych dźwięków i mechanizmów ich wytwarzania; a. psychologiczna - wrażeniami słuchowymi; a. m o w y - głosem ludzkim w mowie i śpiewie; a. środowiska -zagadnieniem hałasu dopuszczalnego dla organu słuchu, także np. natężeniem dźwięku w dyskotekach. al - > a. aleatoryzm [łac. aleatorius = odnoszący się do gry w kości], metoda komponowania, polegająca na świadomie niedokładnym określeniu obrazu dźwiękowego kompozycji w zapisie (- > partytura), aby dopuścić do wprowadzenia przez wykonawcę elementów przypadkowych, dowolnych, także dowolnej kolejności odcinków utworu muz. A. rozwinął się na szerszą skalę w muzyce współczesnej. alfabet muzyczny, litery łac. użyte do oznaczenia kolejnych dźwięków skali diatonicz-nej: a, b, c, d, e, f, g, h. W teorii muzyki nowożytnej za punkt wyjścia skali oktawowej przyjęto dźwięk c i zmieniono kolejność dźwięków: c, d, e, f, g, a, h (h jako dźwięk wyższy o półton od b). A.m. powtarza się we wszystkich oktawach skali, ale dla zaznaczenia różnicy rejestrów stosuje się duże i małe litery oraz cyfry (lub podkreślenia): oktawa subkontra C2-//2 (lub Q-H), oktawa kontra C1 -//'(lub C-//), oktawa wielka C-H, oktawa mała c-h, oktawa raz-kreślna c1 -h1, oktawa dwukreślna c-h , oktawa trzykreślna c' -h , oktawa cztero-kreślna c4-h4 i c5 (c pięciokreślne). alikwoty [łac. aliąuot = kilka (tonów)], tony harmoniczne [harmoniczne - gr. harmo-nikós = dźwięczny], tony składowe dźwięku, których częstotliwości pozostają do częstotliwości tonu podstawowego (decydującego o wysokości dźwięku) w stosunku l : 2 : 3 : 4 : 5 itd. A. decydują o barwie dźwięku. Wysokości pierwszych kolejnych a. tworzą w skali muz. rozłożony trójdźwięk majorowy (np. C-c-g-c -e , czyli zbudowany z tercji akord c-e-g), dla- 123 456 7 8 9 10 11 12 13 14 Szereg alikwotów dźwięku C all tego teoretycy zbudowali teorię o "naturalnym" pochodzeniu harmonii tonalnej. all -» a. all, alla [wL], w stylu, na wzór, np. all antico [czyt. a. antiko] - w dawnym stylu; all ongarese [czyt. a. ongareze] - w stylu węg.; alla marcia [czyt. a. marczija] - na wzór marsza; alla polacca [czyt. a. polakka] - na wzór poloneza; alla turca [czyt. a. turka] -w stylu tur.; alla camera [czyt. a. kamera] -kameralnie. alla breve [wł., krótki], takt \ lub \, w którym półnuta jest jednostką metryczną, oznaczany: formie sonatowej i szybkim tempie; także - samodzielny utwór. A. może się łączyć z wieloma innymi określeniami, np. a. con brio [czyt. a. koń brijo] -szybko, z werwą; a. con moto [czyt. a. koń moto] - szybko, ruchliwie; a. con fuoco [czyt. a. koń fuoko] - szybko, z ogniem; a. maestoso [czyt. a. majestozo] - szybko, ale z powagą; a. moderato - umiarkowanie szybko. 3. W balecie klasycznym - taniec żywy i szybki; także - część lekcji tańca klasycznego, złożona ze skoków, z obrotów i ćwiczeń, wyrabiających lekkość, zwrotność tancerza. allegro sonatowe -> forma sonatowa. alleluja zob. sekwencja. allemande [czyt. almad; franc., niemiecki (taniec)], taniec w metrum parzystym, w fakturze homofonicznej (układ melodii z towa- 10 rzyszeniem harmonicznym), złożony z 2 części. Powstał prawdopodobnie z naśla- ( downictwa tańca niem. i w XVII w. wszedł w skład -» suity barokowej, jako jej pierwsza część, poprzedzona niekiedy preludium, toccatą, fantazją itp. alt [wł. alto = wysoki, głęboki]: 1. Głos żeński niższy od sopranu i mezzosopranu. Zob. ,' głos (2). 2. Głos środkowy między sopranem a tenorem w chórze mieszanym lub w instrumentalnym utworze polifonicznym. 3. Potocznie - instrument muz. z grupy instrumentów budowanych w'różnych wielkościach, np. saksofon altowy. alteracja [łac. alteratio = zmiana], obniżenie lub podwyższenie za pomocą znaku chromatycznego (tj. krzyżyka, bemola i kasownika) stopnia skali diatonicznej lub składnika akordu. Powstaje w ten sposób tzw. dźwięk prowadzący wymagający rozwiązania, przez co ułatwione jest w systemie dur-moll przejście do innej tonacji (lub chwilowe z niej zboczenie). Zob. modulacja. altówka, instrument strunowy smyczkowy, nieco większy od skrzypiec i strojony o kwintę niżej od nich, mianowicie: c, g, d1, a]. Charakteryzuje się łagodną, głęboką barwą brzmienia, jest stosowana przede wszystkim w zespołach kameralnych, np. w kwartecie, oraz w orkiestrze symfonicznej; jest także instrumentem solowym. Muzyk grający na a. nazywa się altowiolistą. ambitus [łac., obwód, zakres], rozpiętość in-terwałowa melodii - między najniższym a najwyższym jej dźwiękiem. amplifikator [łac. amplificator = ten, który powiększa], część instrumentu muz. zwiększająca promieniowanie dźwięku dzięki dużej powierzchni drgań, np. pudło w instrumentach strunowych, płyta rezonansowa w fortepianie, czara głosowa w instrumentach dętych. W czeleście i wibrafonie są zastosowane specjalne rezonatory (zestawy dodatkowych a., z których każdy wzmacnia tylko jeden ton o określonej częstotliwości drgań na zasadzie rezonansu). andante [wł., umiarkowanie, idąc]: 1. Tempo umiarkowane zbliżone do wolnego kroku ludzkiego, pośrednie między allegretto a adagio. Łączy się z innymi określeniami, np.: a. cantabile [czyt. a. kantabile] - umiarkowanie i śpiewnie; a. ma non troppo - niezbyt umiarkowanie. 2. Określenie tytułowe utworu lub części utworu, np. druga część symfonii, zwł. klasycznej. andantino [wł.], tempo nieco żywsze niż andante. anglaise [czyt. anglez; franc., angielski (taniec)], nazwa tańców pochodzenia ang. znanych w XVII-XIX w., najczęściej w metrum parzystym, np. country dances, ballads, hornpipes [czyt. kauntry dansyz, balladz, hornpajpz], zwykle ułożonych w cykl. A. były spotykane w formie stylizowanej w suitach i baletach franc. ansambl -> ensemble. anthem [czyt. entem; ang., hymn, antyfona], nieliturgiczny utwór chóralny z tekstem ang., odpowiednik -> motetu. Wyróżniano 2 rodzaje a.: fuli a. - pełny a., powstały w XVI w., przeznaczony na chór, i v e r s e a. [czyt. wers a.] - wierszowany, odcinkowy a., powstały w XVII w., komponowany na jeden lub kilka głosów solowych z towarzyszeniem instrumentów; verse a. przekształcił się w Anglii w kantatę. antrakt [franc. entracte = przerwa]: 1. Utwór muz., najczęściej instrumentalny, wykonywany między aktami (częściami) sztuki teatralnej lub opery, nazywany też -» intermezzem (2). 2. Przerwa między aktami sztuki teatralnej, opery lub baletu. antyfonalny śpiew -> śpiew antyfonalny. aojda [gr. aoidós - śpiewak, pieśniarz], 1. mn. aojdowie, śpiewak gr. opiewający w czasach Grecji homeryckiej (VIII w. p.n.e.) czyny bohaterskie przy wtórze instrumentu aranżacja zw. formingą (-> kitara). A. byli związani z dworami możnych panów lub wędrowali. aplikatura -> palcowanie. appassionato [wł.], namiętnie, porywczo, z pasją; określenie wyrazowe; stąd wywodzi się nazwa Sonaty fortepianowej op. 57 L. van Beethovena - Appassionata. a prima vista -> a vista. arabeska [franc. arabesąue = arabski, rodzaj ornamentu na wzór arabski], utwór o charakterze miniatury instrumentalnej z delikatną figuracją ornamentalną, np. w twórczości C. Debussy'ego. W tańcu klasycznym - figura polegająca na ustawieniu się na jednej nodze z pochyleniem korpusu do przodu i wyprostowaną drugą nogą uniesioną z tyłu. aranżacja [franc. arranger = organizować, uporządkować], aranżowanie: 1. Opracowanie utworu muz. lub jego części dla celów koncertowych, studyjnych lub dydaktycznych, różniące się od jego wersji pierwotnej przede wszystkim inną obsadą, np. przeniesienie utworu na inny instrument muz. lub zespól. A. dotyczy zarówno redukcji (zmniejszenia) obsady, np. w tzw. wyciągu fortepianowym z oper, symfonii, jak i jej zwiększenia, np. w instrumentacji utworu fortepianowego na orkiestrę. A. może być wiernym opracowaniem pierwowzoru (-> transkrypcja) lub swobodnym. 2. We współczesnej muzyce rozrywkowej -zharmonizowanie melodii piosenki, a także jej opracowanie rytmiczno-metryczne (np. w rytmie fokstrota), artykulacyjne, dynamiczne itd. oraz dyspozycja poszczególnych partii wokalnych i instrumentalnych. 3. W muzyce jazzowej - w przeciwieństwie do improwizacji - to m «-* -ne, wyznaczone, tzn. harmoniczny, następsi partii, jak np. w -»jaz; w którym pianista oma przebieg utworu, gdyż nut. arco, coll'areo [czyt. arko, kollarko; wt.], smyczkiem, określenie artykulacyjne, używane np. po grze -> pizzicato. aria [wł.], solowa forma wokalna o charakterze kantylenowym z akompaniamentem orkiestry, stanowiąca część opery, kantaty, oratorium, mszy, albo samodzielny utwór koncertowy. Występuje także w muzyce instrumentalnej, np. w suicie, jako część nie-taneczna. A. wykształciła się na pocz. XVII w. jako prosta forma zwrotkowa lub wariacyjna. Ważniejsze typy a.: air de c o u r [czyt. er de kur; franc., a. dworska], przeznaczona jest na 1-4 głosów z towarzyszeniem lutni, często o treści miłosnej; a. da capo [czyt. a. da kapo], trzyczęściowa (ABA) z powtórzeniem pierwszej części, najbardziej popularna w okresie późnego baroku i klasycyzmu; a. c a v a t a [czyt. a. kawata], a. skrócona do 2 części; a. di b r a v u r a, brawurowa, popisowa a. w okresie baroku; a r i e 11 a , a. o mniejszych rozmiarach, zwykle w formie dwuczęściowej, niekiedy także utwór instrumentalny lub część formy cyklicznej. W operze i innych formach scenicznych a. daje śpiewakom okazję do pokazania swych możliwości wokalnych i aktorskich, poprzedzona jest najczęściej recytatywem. Zob. kawatina. arietta zob. aria. arioso [czyt. ariozo; wł.]: 1. Śpiewnie; określenie wykonawcze. 2. W muzyce dramatycznej - rodzaj kanty-lenowego i wirtuozowskiego śpiewu, pośredni między arią a recytatywem, ale bez określonej formy muz. arpeggio [czyt. arpedżdżo; wł. arpeggiare = grać na harfie], technika wykonywania akordów na harfie, także na innych instrumentach, np. klawiszowych, polegająca na szybkim następstwie składowych dźwięków, najczęściej od najniższego do najwyższego. A. oznacza się pionowym wężykiem Przed nutami akordu. 12 Arpeggio: zapis i wykonanie : ars antiqua [czyt. a. antikwa; łac., sztuka stara, dawna], w historii muzyki - okres ok. 1160-1290, przeciwstawiany późniejszemu okresowi -> ars nova, wyróżniający się przede wszystkim działalnością -> szkoły Notre Damę (Leoninus, Perotinus). W okresie a.a. nastąpił rozkwit -> organum i notacji modalnej, także bujny rozwój twórczości świeckiej (trubadurzy, truwerzy) i wczesnego -> motetu. W Polsce w 2. pół. XIII w. była znana twórczość kompozytorów szkoły Notre Damę, o czym świadczy m.in. czterogłosowy utwór Omnia beneficia (Wszystkie dobrodziejstwa) odkryty w 1970 w klasztorze Klarysek w Starym Sączu. ars nova [łac., sztuka nowa], w historii muzyki - muzyka XIV w., przeciwstawiana muzyce wcześniejszego okresu -> ars antiąua. W okresie a.n. nastąpił rozkwit świeckiej muzyki instrumentalnej i wokalnej; obok motetu pojawiły się nowe formy wokalne, jak ballada, rondo, madrygał, caccia i in.; wykształciły się podstawy rytmiki menzu-ralnej (-> notacja menzuralna); zaczęto opracowywać polifonicznie mszę. Głównymi ośrodkami muzyki a.n. były Francja (G. de Machault) i Włochy (F. Landino). artykulacja [łac. articulatio = rozczłonkowanie]: ł. Element muzyki określający sposób wzbudzania dźwięków, np. legato, staccato, portamento. 2. Wyraziste wykonanie frazy głosem lub na instrumencie muz., tj. za pomocą odpowiedniej akcentacji. a tempo [wł., w lempie], powrót do poprzedniego tempa po chwilowym odstępstwie od niego, np. po rilcnuto. atonalność | gr. aloiws = wiotki, luźny), zasada konstrukcji utworu muz., polegająca na braku hierarchicznej zależności między po- szczególnymi dźwiękami wskutek nieistnienia centrum tonalnego, czyli toniki; przeciwieństwo tonalności. Terminu "a." używa się na określenie muzyki -» szkoły wiedeńskiej i całego okresu przejściowego między tonalnością harmonii funkcyjnej -» systemu dur-moll i muzyką serialną (-> seria). audycja muzyczna: 1. Program radiowy, którego celem jest słowno-dźwiękowa prezentacja, np. określonego utworu muz., gatunku, instrumentu muz., wykonawcy albo dorobku danego kompozytora, także - nauka piosenki przeznaczonej dla dzieci. 2. Popis uczniów szkoły muz.; także - koncert organizowany dla szkół. augmentacja [łac. augmentatio], powiększanie (najczęściej podwójne) wartości rytmicznych dźwięków, stosowane w technice imitacyjnej, np. w przekształceniach tematu -» fugi. aulos [gr.], w staroż. Grecji popularny instrument dęty drewniany z podwójnym stroikiem, z grupy -> aerofonów, w kształcie długiej cylindrycznej piszczałki z otworami bocznymi (4-15). Zazwyczaj posługiwano a vista się równocześnie dwoma a. Instrument ten towarzyszył obrzędom związanym z kultem boga wina i plonów Dionizosa, a także chórom w dramacie antycznym; na olimpiadach organizowano zawody auletów, tj. muzyków grających na a. Aulos a vista, a prima vista [wł., za spojrzeniem, bez przygotowania, na pierwszy rzut oka], wykonanie utworu muz. z nut bez uprzedniego przygotowania. także 15 barok B - akompaniujące, biegnące wzdłuż szyjki. Struny szarpie się palcami lub -» plektro-nem, nie skraca się ich palcami lewej ręki. b zob. alfabet muzyczny. bagatela [franc. bagatelle - drobnostka], krótki utwór muz. o pogodnym nastroju, najczęściej na fortepian, np. w twórczości L. van Beethovena. balet [franc., z łac. ballare = tańczyć]: 1. Widowisko teatralne, w którym gł. środkiem wyrazu jest taniec, wykonywany przez tancerzy wg scenariusza (-> libretto), z towarzyszeniem muzyki. 2. Utwór muz. stanowiący kanwę klasycznego widowiska baletowego. Początkowo stanowił część renesansowych widowisk dworskich oraz oper, a w 2. pół. XVIII w. wyodrębnił się jako samodzielny dramat baletowy. Współcześnie układa się także choreografię do muzyki wcześniej skomponowanej (np. do utworów F. Chopina, K. Szy-manowskiego), komponuje się tzw. choreo-dramy, b.-pantomimy, operobalety, b. abstrakcyjne i in. 3. Zespół taneczny (np. Balet XX Wieku); także - sztuka baletowa danego kraju. baletmistrz [niem. Balletmeister], kierownik zespołu baletowego. ballada [franc. balladę]: 1. Utwór wokalny o różnej budowie, często złożony z 3 zwrotek, których ostatnie 2 wiersze stanowiły refren, np. w twórczości trubadurów, truwe-rów i minnesingerów. W postaci wielogłosowej b. rozwinęła się w okresie ars no-va i w XV w. w Burgundii. Odżyła i rozkwitła na nowo w epoce romantyzmu jako pieśń epicka, zwrotkowa (np. S. Moniuszki Trzech Budrysów do słów A. Mickiewicza). 2. Utwór instrumentalny; b. na fortepian rozwinął w formie artystycznej F. Chopin, w XIX w. uprawiali b. także F. Liszt, J- Brahms, E. Grieg i in. 14 bałałajka, roś. ludowy instrument strunowy szarpany z grupy -> chordofonów. Składa się z trójkątnego pudła rezonansowego o wypukłym spodzie, szyjki z prożkami zakończonej główką i 3 strun strojonych w kwarcie i unisonie. B. pojawiła się w Rosji w XVII w.; obecnie na Ukrainie spotyka się b. czterostrunowe i sześciostrunowe, budowane w 5 rozmiarach. Bałałajka band [czyt. bend; ang., kapela, orkiestra dęta], zespół rozrywkowy lub jazzowy (jazz- -band), w którym przeważają instrumenty dęte; b i g - b a n d [czyt. big-bend] - duży zespół, popularny w stylu -» swing; s m a 11 - b a n d [czyt. smol-bend] - mały zespół, zw. też -> combo. bandura [ukr., z gr. pandoura = cytra], ludowy instrument strunowy szarpany z grupy -> chordofonów, pochodzenia azjat. Pudło rezonansowe jest lekko wypukłe i owalne, szyjka szeroka. Struny dzielą się na melodyczne (krótsze), biegnące nad pudłem, przymocowane do jego krawędzi, i basowe Bandura banjo, bandżo [ang.], strunowy szarpany instrument z grupy -» chordofonów, stosowany przez Murzynów amer. Rodzaj gitary z długą szyjką, okrągłym pudłem rezonansowym, które pokrywa napięta błona, i ze strunami (5-9), biegnącymi nad podstrunnicą bez Banjo progów. Seryjną produkcję b., z progami w celu ułatwienia gry, podjęto na pocz. XX w. B. używane są gł. w zespołach jazzowych. bard [celtyckie], celtycki poeta i pieśniarz. W starożytności b. byli związani z dworami, opiewali przy akompaniamencie instrumentu strunowego, zw. c h r o 11 a, czyny bohaterskie swych panów. W końcu XIII w. utracili znaczenie w celtyckiej Walii, ich zwyczaje były naśladowane przez wędrownych żebraków do XVIII w. barkarola [wł. barca = łódź], pieśń weneckich gondolierów, w tempie umiarkowanym i metrum |. W postaci stylizowanej b. rozwinęła się w muzyce fortepianowej okresu romantyzmu (F. Chopin), w liryce wokalnej (J. Gali Ach, zejdź do gondoli) i w muzyce scenicznej XIX w. (w operze J. Offenbacha Opowieści Hoffmannd). barok [wł. barocco = przesadny, dziwny], w historii muzyki - okres od ok. 1580 lub 1600 do ok. 1730 (1750), kiedy rozwijał się ruch kontrreformacji, kwitła kultura dworska i także mieszczańska, zwł. w krajach protestanckich. W okresie b. dokonały się dla muzyki zmiany przełomowe. Powstały gł. gatunki wokalno-instrumentalne i instrumentalne, z których większość uprawiana jest do czasów współczesnych. Z powiązania idei wskrzeszenia antycznego dramatu z nowym stylem - monodią akompaniowaną powstała -> opera. Wykształciły się wielkie formy i gatunki, jak -> oratorium i -> kantata. Rozwinęły się formy oparte na stylu koncertującym: concerto grosso i solowy -> koncert, -> sonata, a ukoronowaniem form polifonicznych stała się -» fuga, łączona często z poprzedzającą ją fantazją, toccatą lub preludium. Struktura dzieła muz. została oparta przede wszystkim na technice -> basso con-tinuo, uwypuklającej podstawę akordową (basową), i na głosie najwyższym prowadzącym melodię, co przyczyniło się do wykształcenia tzw. funkcyjnych związków między akordami w -> systemie dur-moll. Rozwój opery barokowej odbywał się w różnych ośrodkach wł., we Florencji (-> Canlerata florencka), w Mantui (C. Monteyerdi), także 15 barwa dźwięku bęben w szkołach: rzymskiej, weneckiej i neapoli-tańskiej; opera rozprzestrzeniła się w całej Europie, przybierając odmienne formy, np. we Francji, w Anglii. We Włoszech b. zaznaczył się także wspaniałym rozkwitem -> lutnictwa. Syntezę późnego stylu barokowego stworzyli: A. Vivaldi, J.S. Bach, G.F. Handel. barwa dźwięku, cecha dźwięku, uzależniona od liczby, rodzaju i natężenia -> alikwotów, czyli tonów harmonicznych, i nieharmo-nicznych tonów współbrzmiących z tonem podstawowym dźwięku, także od innych czynników. Pozwala na rozróżnienie jakości dźwięku - ostrości, jasności, rejestru. W muzyce b.dź. odgrywa szczególną rolę od okresu impresjonizmu. baryton [wł. baritono, z gr. barytonos = głęboko brzmiący]: 1. Niski głos męski o skali ok. A-al. Wyróżnia się b. liryczny i b. dramatyczny. Zob. głos (2). tt basetla [niem.], nazwa wiolonczeli stosowana w Polsce w XIX w.; prymitywna ludowa wiolonczela o 2-4 strunach strojonych w kwartach lub kwintach, zwana też basami; występuje w kapelach ludowych jako instrument akompaniujący. basso continuo [czyt. b. kontinuo; wł.], bas cyfrowany, generalbass [niem. General-bass], skrót b.c., w okresie baroku rodzaj skróconego zapisu harmonii, tj. następujących po sobie współbrzmień, w postaci odpowiednio oznaczonego głosu basowego. Nad nutami głosu basowego umieszczano cyferki wskazujące budowę akordu. Dodawane były także znaki obniżenia i podwyższenia składników akordu, np. kwinta z krzyżykiem lub seksta z bemolem znaczyły podwyższenie kwinty lub obniżenie seksty (-> krzyżyk lub -> bemol bez cyfry odnosił się zawsze do -> tercji). Trójdźwięki w postaci zasadniczej (bez przewrotu) nie miały 1 l-« r - ^ - -  J- r ^^ *= » ---- ^H 3 7 J -- *^J =1 =1 t=4 t=--!=-- h ^= F --- ^ --- dif 1 ! » Basso continuo: zapis i wykonanie 2. Potocznie - instrument muz. z grupy instrumentów budowanych w różnych wielkościach, np. saksofon barytonowy. bas [wł. basso = niski, głęboki]: 1. Najniższy głos męski o skali (C) D-el. Zob. głos (2). 2. Najniższy głos w chórze mieszanym, w kompozycji polifonicznej. 3. Potocznie - kontrabas, pedał w organach, klawiatura guzikowa (basy) w akordeonie lub harmonii. bas cyfrowany -> basso continuo. specjalnych oznaczeń. B.c. stosowano w partiach klawesynu, organów i innych instrumentów muz. wspomagających partię basu; praktyka b.c. dawała wykonawcom możliwość rozwijania improwizacji; w muzyce orkiestrowej b.c. zostało zniesione w -> szkole mannheimskiej. batuta [wł. battuta = uderzenie, takt], pałeczka dyrygencka, wprowadzona ok. 1820 do rytmicznego zaznaczania taktu; a b a 11 u -t a, ścisłe przestrzeganie tempa wskazywa- nego przez dyrygenta, w przeciwieństwie do -> ad libitum. bazuna [niem. Posaune = puzon], ludowy instrument dęty, kaszubska odmiana -» li-gawki, przeniesiona z Mazowsza na Pomorze, prawdopodobnie przez flisaków. Beatles, The [czyt. de bitles], ang. zespół wo-kalno-instrumentalny muzyki rozrywkowej, działający w 1958-70, w składzie: G. Harri-son - gitara prowadząca i śpiew, J. Lennon - gitara rytmiczna, fortepian, śpiew, P. McCartney - gitara klasyczna, gitara basowa, fortepian elektryczny, śpiew, R. Starr - perkusja, organy elektryczne i śpiew. Zdobyli światową popularność, koncertowali w Europie i Stanach Zjednoczonych. Piosenki, które wykonywali, autorstwa (muzyka i tekst) Lennona i McCartneya, reprezentowały najpierw styl -> rock and roiła, następnie wykazywały wpływ piosenek country (-> Country and Western), -> bluesa, zachowując zawsze własny, indywidualny styl estradowy. The B. występowali także w filmach, dyktowali modę młodzieżową. Po 1966 dokonywali wyłącznie nagrań studyjnych. bebop [czyt. bibop; ang.], styl jazzowy z pocz. lat czterdziestych XX w., powstały na wsch. wybrzeżu Stanów Zjednoczonych. Twórcami b. byli Ch. Parker, J.B. Gillespie, Th. Monk. B. charakteryzował się m.in. ekspresją gry, rozszerzeniem zakresu improwizacji i wzbogaceniem rytmiki. B. dał początek kierunkowi -> modern jazz. belcanto [czyt. belkanto; wł., piękny śpiew], technika wokalna charakterystyczna dla muzyki XVII-XIX w. we Włoszech; równoznaczna ze śpiewem pięknym, ozdobnym, wirtuozowskim. Jako styl operowy b. zaczęło się wykształcać ok. 1630 w -> szkole weneckiej, będąc reakcją na postulaty -> Cameraty florenckiej sprowadzające muzykę do roli służebnej wobec poezji, i było rozwijane w -> szkole neapolitań-skiej, wiążąc się z rozkwitem sztuki -> ka- stratów, -> primadonn i wielkich popisowych arii. bemol [wł. bemolle, b molle = b miękkie], w notacji muz. znak chromatyczny \f oznaczający obniżenie dźwięku o półton; b. podwójny \fo oznacza obniżenie dźwięku o 2 półtony, czyli o cały ton. Zob. znaki chromatyczne. Benedictus zob. msza. berceuse -» kołysanka. bęben, instrument perkusyjny z grupy -> membranofonów, o nieokreślonej wysokości dźwięku; jeden z najstarszych instrumentów muz.; powstał przez obciągnięcie skórą wydrążonego pnia drzewa. Składa się z korpusu rezonansowego, l lub 2 membran; jest uderzany l lub 2 pałkami z główkami filcowymi lub drewnianymi, także palcami, czasami pocierany również dłonią lub metalową szczoteczką. Główne odmiany: b. wielki (tamburo grandę, tołumbas), metalowy walec o średnicy ok. 100 cm, ob- Bęben ciągnięty z obu stron skórą napinaną za pomocą śrub, używany w orkiestrach wojskowych, symfonicznych, operowych; b. mały (tamburo militare, -> werbel, bębenek), używany w zespołach wojskowych i orkiestrze symfonicznej; b. podłużny (-» taraban), używany w zespołach wojsko- 16 17 l bębenek baskijski 1 wych i kapelach ludowych w zach. Europie; b. obręczowy, o drewnianej obręczy, obciągnięty z jednej strony skórą, niekiedy zaopatrzony w metalowe brzękadła (-> bębenek baskijski). bębenek baskijski, tamburyn [franc. tam-bourin = bębenek], instrument perkusyjny z grupy -> membranofonów. Niewielka drewniana obręcz obciągnięta skórą i zaopatrzona w brzękadła lub dzwoneczki. B.b. potrząsa się, uderza się weń lub pociera jego skórę. W okresie średniowiecza przeniesiony z Azji do Europy, od ok. 1800 jest używany w udoskonalonej formie w orkiestrze wojskowej, niekiedy symfonicznej lub operowej. Bębenek baskijski big-band zob. band. big-beat, bigbit [ang., mocne uderzenie], muzyka młodzieżowa lat sześćdziesiątych XX w.; w latach siedemdziesiątych termin "b.-b." stosowany w Polsce wyparła nazwa -» muzyka rockowa. bitonalność [lać. bis = dwa razy + gr. tónos = dźwięk], podwójna tonalność, zestawienie jednocześnie 2 tonacji lub trybów w różnych głosach kompozycji. Na pocz. XX w. b. była próbą wzbogacenia środków harmonicznych bez rezygnacji z -> tonalności. blue notes zob. blues. blues [czyt. blus; ang., smutek, melancholia], popularna, smętna pieśń Murzynów arner., wywodząca się prawdopodobnie z pieśni pracy. Charakterystyczna dla b. jest budowa dwunastotaktowa, stały schemat harmoniczny i tzw. blue notes [czyt. blu nots], tj. obniżenia III i VII stopnia skali, a w pó- źniejszym okresie rozwoju muzyki jazzowej - także V stopnia. B. wywarł wpływ na jazz i muzykę rockową. bocca chiusa zob. mormorando. Bogurodzica, najstarsza zachowana pieśń poi. Znane są 2 wersje melodii B.: bogatsza -ozdobna, i uproszczona - sylabiczna. Dwie pierwsze zwrotki pochodzą prawdopodobnie z XIII w., a początek melodii pokrywa się z początkiem pieśni truwera Jehane de Braine, co może świadczyć o powstaniu pieśni w kręgach rycerskich. Dalsze zwrotki (od trzeciej do szóstej) dołączono w XIV w., ale ich melodia pochodzi ze znacznie wcześniejszych śpiewów kościelnych. B. była pieśnią poi. rycerstwa, rodzajem hymnu narodowego; śpiewano ją pod Grunwaldem (1410) i pod Nakłem (1431) w bitwach z Krzyżakami, w czasie koronacji Władysława III Warneńczyka (1434) i pod Wiłkomierzem (1435) w bitwie z wielkim księciem litewskim Świdrygiełłą, wspomaganym przez Krzyżaków. bolero, hiszp. taniec ludowy, w Kastylii i Andaluzji znany do dziś, składający się z powtarzających się części i tria; ma partie śpiewane (będące często -» wokalizą) i instrumentalne; tancerz wybija rytm kasta-nietami. W postaci stylizowanej najbardziej jest znane orkiestrowe Bolero M. Ravela. Bolero: charakterystyczne rytmy Bolszoj Tieatr, Teatr Wielki Opery i Baletu w Moskwie, gmach wybudowany w 1824 dla zespołu operowego teatrów cesarskich; po pożarze w 1853 otwarty ponownie w 1856. Zespół B.T. jest słynny z wysokiego poziomu wykonawstwa. boogie-woogie [czyt. bugi-ugi; ang.], jazzowy styl fortepianowy, rozwinięty w latach dwudziestych XX w. w Chicago; charakteryzuje się stałymi, złożonymi z 8 ósemek figurami ostinatowymi w lewej ręce (-> ostinato), na które prawa ręka nakłada improwizowaną, ozdobną linię melodyczną. Forma oparta na dwunastotaktowym schemacie przejętym z -> bluesa. bossa nova [port., nowy talent], kierunek w muzyce jazzowej lat sześćdziesiątych XX w., wyzyskujący elementy ludowej muzyki Ameryki Południowej, zwł. brazylijskiej samby, i charakterystycznego brzmienia gitary. boston [od nazwy miasta Boston w Stanach Zjednoczonych], amer. taniec towarzyski w tempie powolnego walca, w takcie 4. bourrde [czyt. bure; franc.], starofranc. taniec ludowy w takcie parzystym, dość szybkim tempie; w formie stylizowanej wchodził czasem do -> suity barokowej. Boże coś Polskę, pieśń religijno-patriotyczna do tekstu A. Felińskiego, z pocz. XIX w., z 2 melodiami. Pierwszą skomponował w 1816 J.N. Kaszewski, ale dość szybko wyszła z użycia. Drugą przypisywano wielu twórcom i narosło wokół niej wiele nieporozumień; pochodzi z melodii hejnału krakowskiego. Po wydaniu w 1861 przez władze carskie i poi. władze cywilne zakazu śpiewania B.c.P., zaczęto śpiewać na tę melodię pieśń religijną Serdeczna matko. Od czasu odzyskania niepodległości w 1918 B.c.P. odgrywa nieprzerwanie rolę uroczystego śpiewu w kościele. brillant [czyt. brija; franc.]: 1. Błyskotliwie; określenie wyrazowe. burleska 2. Styl w muzyce instrumentalnej, gł. fortepianowej, rozwijający się w 1815-50, łączący elementy muzyki klasycyzmu i romantyzmu; charakteryzował się stosowaniem na przemian odcinków popisowo-wir-tuozowskich i kantylenowo-ornamentalnych; wyrósł z tradycji muzyki austr. (W.A. Mozart) i muzyki niem. (C.Ph.E. Bach). Przedstawicielami stylu byli: J.N. Hummel, J.L. Dusfk, C.M. Weber, J. Field, młody F. Chopin i in. Styl b. przejawił się gł. w formach sonaty, koncertu, ronda, nokturnu i stylizowanych tańców (Zaproszenie do tańca Webera). buffo [wł., komiczny], komiczna rola we wł. operze XVIII w.; także - wykonujący tę rolę bas lub tenor. Opera buffa (opera komiczna) to przeciwieństwo opery seria (opera poważna). burdon f franc. bourdon = trzmiel, piszczałka dud]: 1. Stała nuta basowa, spełniająca funkcję akompaniamentu, np. w -> orga-num, w środkowej części gawota, jako tzw. musette. 2. Najniższe struny instrumentów strunowych z gryfem, np. lutni, nie przeznaczone do skracania, wydające tylko l dźwięk; również jeden z głosów w organach bazujących na zamkniętych piszczałkach wargowych. 3. Piszczałka burdonowa (stroikowa) w -> dudach, wydająca zazwyczaj l dźwięk. burleska [wł. burlesco = śmieszny, żartobliwy], popisowy utwór instrumentalny o charakterze żartobliwym, występujący jako element formy cyklicznej lub jako samodzielna kompozycja. 18 19 chór C c zob. alfabet muzyczny. caccia [czyt. kaczczia; wł., polowanie], forma wokalna, najczęściej trzyglosowa, o tematyce myśliwskiej, uprawiana w XIV w.; wyzyskiwała technikę -> kanonu, -> imitacji dla celów ilustracyjnych. cake-walk [czyt. kejk-uok; ang., cake = placek + walk = chodzić], taniec Murzynów amer., polegający na chodzeniu wokół placka stanowiącego nagrodę dla najlepszych tancerzy; jedno ze źródeł jazzu; jako taniec towarzyski cechuje się metrum 4, żywym tempem i rytmem synkopowanym. W Europie był modny na pocz. XX w. cała nuta, wartość rytmiczna dźwięku równa 2 półnutom lub 4 ćwierćnutom. Zapis graf.: o cały ton, odległość między 2 dźwiękami wynosząca 2 półtony, równa interwałowi sekundy wielkiej. Camerata florencka [czyt. kamerata f.; wł.], grupa wł. poetów, uczonych i muzyków, działających pod koniec XVI w. we Florencji; G. Bardi, O. Rinuccini, J. Corsi, J. Peri, O. Caccini, V. Galilei i in.; postulowali nowy styl -> monodii akompaniowanej i wskrzeszenie antycznego dramatu gr., co przyczyniło się do powstania -> opery; byli rzecznikami prymatu słowa nad melodią i zdecydowanego przeciwstawienia się muzyce polifonicznej, która zacierała treść tekstu poetyckiego. campanelli -> dzwonki. cantabile [czyt. kantabile; wł.], umiarkowanie i śpiewnie; określenie wyrazowe. cantus firmus [czyt. kantus f.; lać., śpiew stały], melodia, do której dokomponowywano linie melodyczne pozostałych głosów. C.f. pochodził z różnych źródeł - z chorału gre- goriańskiego lub protestanckiego, z pieśni świeckich i in.; do XVII w. był często podstawą kompozycji wielogłosowych. canzona -> kancona. capotasto -> kapodaster. capriccio -» kaprys. cavatina -> kawatina. celesta -> czeiesta. cello -> wiolonczela. cha-cha -> cza-cza. chaconne [czyt. szakon; franc.], ciacona [czyt. cziakkona; wł.], taniec nie ustalonego pochodzenia; pierwsze wiadomości o ch. pochodzą z końca XVI w. z Hiszpanii; był wykonywany z wtórem kastanie-tów i śpiewanego refrenu, w metrum trójdzielnym, z charakterystycznie powtarzającą się formułą melodyczno-harmo-niczną. W XVII w. wykształciła się forma wariacyjna ch., pokrewna -> passacaglii, oparta na ostinacie (np. na powtarzaniu in-terwału kwarty wypełnionego krokami dia-tonicznymi lub chromatycznymi). Słynna jest Chaconne J.S. Bacha z Partity d-moll na skrzypce solo. chanson [czyt. szasą; franc., piosenka], pieśń franc.: w twórczości trubadurów i truwerów - jednogłosowa pieśń balladowa i rondowa, w XVI w. - polifoniczna i programowa, w XVIII i XIX w. - sentymentalna, popularna piosenka solowa z towarzyszeniem fortepianu lub gitary. charleston [czyt. czarlston; ang., od nazwy miasta Charleston w Stanach Zjednoczonych], taniec Murzynów amer., przejęty do jazzu: ok. 1924 modny taniec towarzyski, podoby do -> fokstrota, w takcie 4, o żywym tempie i synkopowanym rytmie. Chicago styl -» styl Chicago. chodzony, ogólnie - poi. taniec ludowy w takcie trójdzielnym, w tempie powolnym, zw. też: obchodnym, do przodka, równym, starodawnym, wolnym, starostą itd. W ch. pary chodzą korowodem, np. po oczepinach lub dla uczczenia starszych gości weselnych. Ch. był łączony także z następującym po nim -> gonionym. chorał gregoriański [chorał - gr. chorós = chór + gregoriański - łac. Gregorius = Grzegorz], śpiewy liturgiczne kościoła rzymskokatolickiego; repertuar śpiewów z tekstem łac. został ukształtowany na pocz. VIII w. i przekazany w rękopisach z IX w. Przypisywanie kodyfikacji śpiewów papieżowi Grzegorzowi I Wielkiemu (zm. 604) jest błędne. Ch.g. jest typem -> monodii, tj. śpiewu jednogłosowego opartego na diato-nice H> skal modalnych (kościelnych). Wyróżnia się: śpiewy psalmodyczne, recytacyj-ne; -> śpiew antyfonalny; -> śpiew res-ponsorialny, ozdobny, melizmatyczny; śpiewy stałych niezmiennych części mszy (ordi-narium missae), jak Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Benedictus, Agnus Dei; hymny; -> sekwencje; -» tropy i in. W początkowej fazie rozwoju ch.g. śpiewy w różnych ośrodkach różniły się od siebie (np. śpiew rzymski, zw. cantus romanus, mediolański, zw. ambrozjańskim, gallikański, benewen-tyński, mozarabski w Toledo), podlegały też w ciągu następnych stuleci zmianom i kodyfikacjom. Na pocz. XX w. benedyktyni z Solesmes (Francja) opublikowali obowiązującą wersję ch.g., z w. Editio Vaticano (Wydanie watykańskie). II sobór watykański (1965), zwołany za pontyfikatu papieża Jana XXIII, zezwolił na liturgię w językach narodowych, a tym samym na swobodny rozwój śpiewów liturgicznych, co w praktyce oznacza odchodzenie od ch.g. chorał protestancki, śpiewy liturgiczne kościoła protestanckiego, wprowadzone przez teologa i reformatora religii M. Lutra. Tworzono oryginalne kompozycje oraz wyzy- skiwano śpiewy kościoła rzymskokatolickiego, pieśni dysydenckie (różnowiercze), ludowe śpiewy religijne i świeckie. Początkowo wykonywano chorał jednogłosowo, później w układzie czterogłosowym na chór mieszany w prostej fakturze homofonicznej z melodią w głosie najwyższym. Ch.p. oraz chorał kalwinów franc. przejęli poi. dysydenci, którzy wydawali liczne śpiewniki (-> kancjonał). W Niemczech rozwinęły się formy instrumentalne oparte na ch.p., np. preludium chorałowe, wariacje chorałowe. Specyficzny układ ch.p. na czterogłosowy chór stał się ważną częścią kantat religijnych okresu baroku w Niemczech, także -> pasji i in. Mistrzostwo tego typu opracowań osiągnął J.S. Bach. chordofony [gr. chorde = struna + phóne = głos, dźwięk], instrumenty muz., w których źródłem dźwięku są napięte -> struny. Ch. dzielą się na: szarpane, np. palcami lub plektronem (harfa, mandolina, gitara); smyczkowe, w których dźwięk jest wydobywany za pomocą smyczka; uderzane, np. pałeczkami (cymbały); klawiszowe, w których dźwięk jest wydobywany za pośrednictwem dźwigni klawiszowej; uruchamia ona w ch. uderzanych np. młotek (fortepian) lub tangent (klawikord), w ch. szarpanych zaś np. piórko szarpiące strunę (klawesyn). Ch. były znane ok. 2000 lat p.n.e. w Asyrii i Babilonii, następnie w Indiach i Europie, gdzie w okresie baroku stały się podstawową grupą instrumentów muz. choreografia [gr. chorela = taniec + grdphein = pisać], dosłownie - zapisywanie tańca; w szerszym znaczeniu - sztuka tworzenia form tanecznych i wiązania ich w całość; w węższym znaczeniu - układ taneczny, stąd twórca takich układów zwany jest choreografem. chór [gr. chorós]: 1. W starogr. teatrze - grupa artystów łączących sztukę lanca ze śpiewem. 2. W czasach nowożytnych - zespół śpiewaków wykonujących utwór muz. jedno- 20 21 chromały ka cza-cza , głosowo lub wielogłosowo, z towarzysze-, niem instrumentalnym lub bez towarzysze-nią. Rozróżnia się: ch. mieszane, złożone np. z sopranów, altów, tenorów i basów, lub ch. jednorodne - męskie, żeńskie, chłopięce; mo-gą też być ch. podwójne, tj. złożone z 2 równorzędnych zespołów. Największy rozkwit muzyki chóralnej i ch. przypadł na XIX w. 3. Utwór muz. na zespół chóralny. 4. Miejsce w kościele przeznaczone dla organów i chóru. 5. Rodzina instrumentów muz. podobnej i. budowy, lecz różnych rozmiarów (viole, flety i in.). 6. Grupa równoimiennych strun strojonych w unisonie lub oktawie, np. w mandolinie, fortepianie. chroma tyka [gr. chrómatikós = barwny], zasada podwyższania lub obniżania stopni skali diatonicznej i uzyskania w ten sposób kroków półtonowych między dźwiękami odległymi o cały ton. Jeśli ch. obejmuje wszystkie stopnie oddalone o cały ton, powstaje -> skala chromatyczna. chrotta zob. bard. ciacuna -> chaconne. clarino [czyt. klarino; wł.], w średniowieczu i renesansie - rodzaj trąbki o wąskiej menzu-rze i płaskim ustniku; od końca XVI w. - wysoki rejestr trąbki naturalnej, wydobywany za pomocą specjalnego ustnika. Tak nazwał np. C. Monteverdi partię wysokiej trąbki w swojej słynnej operze Orfeusz (1607); po 1630 w Niemczech stosowano dwie wysokie partie trąbki: c. I - do c lub g~ oraz c. II - do g lub a . Niekiedy rekonstruowane trąbki barokowe są nazywane niewłaściwie c. coda -> koda. collage [czyt. kolaż; franc., klejenie, oklejanie], w muzyce 2. pół. XX w. - technika komponowania utworu z różnorodnego materiału, np. przez zestawienie dźwięków, szumów i trzasków, podobnie jak w plastyce - przez łączenie gazet, fotografii, papieru z różnymi technikami malarstwa. colParco -> arco. i , swingu, np. zespół B. Goodma-na, D. Brubecka. comes -> odpowiedź. compact disc -> płyta kompaktowa. con [czyt. koń; wł.], z, wraz z, np.: c. durezza [czyt. k. durecca] - twardo; c. fervore -z zapałem; c. forza [czyt. k. forca] - z mocą; c. grandezza [czyt. k. grandecca] -wzniosie; c. grazia [czyt. k. gracija] -z wdziękiem, c. malinconia [czyt. k. malin-konija] - smutno; c. passione - z pasją; c. rigore - ściśle wg podanego rytmu i tempa; c. variazioni [czyt. k. warijacioni] -z wariacjami. concerto da camera zob. koncert. concerto da chiesa zob. koncert. concerto grosso [czyt. konczerto g.; wł., wielki koncert], typ barokowego koncertu, w którym grupa instrumentów solowych, zw. concertino lub principale, jest przeciwstawiona reszcie orkiestry, zw. -> tutti, concerto lub ripieni, wspomaganej przez -> basso continuo. Początkowo c.g. składało się z 5 i więcej części, ostatecznie ustalił się, m.in. w twórczości A. Vivaldiego, trzyczęściowy schemat c.g.: allegro, adagio, allegro. Zob. koncert. con espressione -> espressivo. cool jazz [czyt. kuł dżez; ang., chłodny dżez], styl jazzu nowoczesnego (-> modern jazz), powstały pod koniec lat czterdziestych XX w., będący przeciwieństwem -> bebopu. C.j. reprezentowali w Stanach Zjednoczonych m.in. L. Trista-no i M.D. Davis. corno -> róg. corno inglese -> rożek angielski. corps de ballet [czyt. kor de bale; franc., zespół baletowy], podstawowy zespół baleto- wy, tancerze i tancerki tańczący grupowo, w przeciwieństwie do solistów. corrente zob. kurant. Country and Western [czyt. kauntry end ue-stern; ang., wieś i zachód], rodzaj muzyki popularnej stworzonej przez emigrantów eur. w Stanach Zjednoczonych (silnie zrytmizowana piosenka, formy instrumentalne); country to prosta muzyka wiejska, western zaś - ballady kowbojskie i piosenki z pd.-zach. stanów. Muzyka C.a.W. wpłynęła na amer. muzykę popularną, także na jazz. Za centrum popularyzacji tej muzyki jest uważane miasto Na-shville (stolica stanu Tennessee). courante zob. kurant. Covent Garden Theatre [czyt. kawnt gardn tieter; ang.], teatr w Londynie, otwarty w 1732, przekształcony w 1842 w operę; obecny gmach wzniesiony w 1856, po spaleniu, odbudowany w 1858, służy scenie operowej, która zyskała światową sławę. Credo zob. msza. crescendo [czyt. kreszendo; wł., stopniowo, coraz głośniej], skrót er esc., stopniowe wzmacnianie dźwięków, w przeciwieństwie do -> decrescendo; w notacji muz. oznaczane też za pomocą znaku graf.: -cykl -> forma cykliczna. cykl sonatowy zob. sonata. cymbałki zob. dzwonki. cymbały [gr. kymbalon], instrument strunowy z grupy -> chordofonów. Płaska skfzynka rezonansowa w kształcie trapezu, z naciągniętymi wzdłuż równoległych boków strunami, opartymi na 2 podstawkach; struny uderza się pałeczkami. C. są instrumentem pochodzenia azjat., w Europie pojawiły się we wczesnym średniowieczu; spotykane w Rumunii, Słowacji, na Ukrainie i Białorusi, w kapelach cygańskich, zwł. na Węgrzech. W Polsce z gry na c. słynęli Żydzi; obecnie c. są używane w pd.-wsch. Polsce. cynk [niem. Zinken], instrument dęty z grupy -> aerofonów. Początkowo budowany z obciągniętych skórą rynienek z drewna lub kości słoniowej, później - z metalu; miał prostą lub zakrzywioną rurę z ustnikiem kociołko-watym i 7 otworami bocznymi. Pozaginane wężowato basowe c. są zwane -> serpenta-mi. C., znane w Europie już w średniowieczu, w XVIII w. wyszły z użycia. cytra [gr. kithdra], instrument strunowy szarpany z grupy -» chordofonów. Płaskie pudło rezonansowe, na którym jest napiętych ok. 40 strun. Kilka strun nad gryfem (3-5) ' służy do wykonywania melodii (szarpie się je za pomocą specjalnego pierścionka zakładanego na kciuk prawej ręki); pozostałe - szarpane samymi palcami - służą do akompaniamentu; popularna w XIX w., obecnie używana jeszcze niekiedy np. w Górnej Austrii; c. smyczkowa, w kształcie serca, ma 4 struny, które wzbudza się, zarywając je lub pociągając po nich smyczkiem; instrument do muzykowania amatorskiego. Cytra Cymbały cza-cza, hiszp. cha-cha, taniec kub. w rytmie -> mambo, ale w nieco wolniejszym tempie; ok. 1955 zyskał popularność na kontynencie amer. i w Europie. 22 23 czardasz czardasz Iwęg. csarda = karczma], taniec węg. utrzymany w takcie parzystym, składający się z 2 części: pierwszej - powolnej, melancholijnej, zw. lassu, w takcie 4, i drugiej - szybkiej, gwałtownej, zw. f r i -s k a, w takcie ^; stylizowanym cz. jest // Rapsodia węgierska F. Liszta. czasopisma muzyczne, wydawnictwa ukazujące się w określonych odstępach czasu, poświęcone muzyce. Pierwsze cz.m. powstały w XVIII w. w Niemczech, we Francji, w Anglii, Rosji i Ameryce, w XIX i XX w. ich liczba znacznie wzrosła. W Polsce pierwszym cz. m. był "Tygodnik Muzyczny", wyd. w Warszawie 1820-21, pod red. K. Kurpińskiego; następnie ukazywały się tam m.in.: "Ruch Muzyczny", wyd. 1857-62, pod red. J. Sikorskiego, "Echo Muzyczne", pod red. J. Kleczyńskiego, wychodzące od 1877 (1885-1907 jako "Echo ; Muzyczne, Teatralne i Artystyczne"). W 1 XX w. ukazywały się m.in.: miesięcznik "Muzyka" (1924-38, 1950-54), od 1956 jako kwartalnik muzykologiczny; kwartalnik "Muzyka Polska" (1934-39); dwutygodnik "Ruch Muzyczny" (Kraków 1945-59 z przerwami, następnie Warszawa); miesięcznik "Poradnik Muzyczny" (Łódź od 1947, od 1990 jako "Przegląd Muzyczny"); dwumiesięcznik "Śpiew w Szkole" (od 1964, od 1967 jako "Wychowanie Muzyczne w Szkole"); miesięcznik "Jazz" (Gdańsk 1957-62, Warszawa od 1962, od 1983 "Magazyn Muzyczny"); dwumiesięcznik "Jazz-Forum" (od 1966); "Rock Estrada" (od 1983). czastuszka, roś. pieśń ludowa o charakterze tanecznym, treści żartobliwej lub satyrycznej, z dużą liczbą strofek opartych na jednej prostej melodii, z akompaniamentem m.in. akordeonu. Wywodzi się ze skorogoworek, parodyjnych przypowiastek wykonywanych przez -> skomorochów. czelesta, celesta |wł. celeste = niebiański], instrument perkusyjny z grupy -> idiofonów (klawiszowych), przypominający kształtem fisharmonię. Przygniecie klawisza urucha-mia młotek, który uderza w metalową pły -ke przyciśnięcie pedału pozwala na swobodne wybrzmiewanie dźwięku. Cz. zostaw zbudowana w 1886 przez A. Mustela; D Czelesta odznacza się delikatnym dźwiękiem, jej skala obejmuje c -c ; znalazła zastosowanie w orkiestrze symfonicznej, np. jest eksponowana w Tańcu wróżki z baletu P. Czajkow-skiego Dziadek do orzechów. czterodźwięk, akord składający się z 4 różnych dźwięków odległych jeden od drugiego najczęściej o tercję. W harmonice funkcyjnej cz. są przede wszystkim -> trój-dźwięki z dodana sekstą, akordy septymo-we i akordy nonowe bez prymy, tj. pierwszego składnika. czterogłos, układ kompozycji na 4 głosy mieszane: sopran, alt, tenor i bas; także - układ tradycyjnych, klasycznych konstrukcji harmonicznych. czynele -> talerze. ćwierćnuta, wartość rytmiczna dźwięku równa 1/4 całej nuty. Zapis graf.: J ćwierćton, odległość równa połowie półtonu lub 1/24 oktawy. Propagatorem muzyki ćwierćtonowej w XX w. byt Czech A. Haba. d zob. alfabet muzyczny. da capo [czyt. da kapo; wł., od początku], skrót d.c., w notacji muz. polecenie powtórzenia utworu od początku; da c. al fine -polecenie powtórzenia do miejsca oznaczonego fine [wł., cel, koniec]; da c. al se-gno [czyt. senjo; wł. segno = znak] - polecenie powtórzenia od początku do znaku L5 ; da c. forma, forma złożona z 3 części, w której trzecia część jest powtórzeniem części pierwszej. Zob. aria. decrescendo [czyt. dekreszendo; wl., coraz ciszej], skrót dccrcsc., stopniowe ściszanie, w przeciwieństwie do -> crescendo; w no-lacji muz. oznaczane leż za pomocą znaku grat.: ^====~ Zob. diminuendo. decyma |łac. decima = dziesiąta], odległość między 2 dźwiękami równa oktawie i tercji (interwał złożony); może być mała (oktawa + tercja mała = 15 półtonów ) i wielka (oktawa + tercja wielka = 16 półtonów). detache [czyt. detasze; franc., odłączony, oderwany], wykonywanie każdego dźwięku na instrumentach smyczkowych oddzielnym ruchem smyczka. diafonia [gr. diaphónia = rozdźwięk]: 1. W IX-XII w. forma wielogłosowości, rodzaj wczesnego -> organum. 2. W teorii starogr.-> dysonans, w odróżnieniu od -> konsonansu. dialog [gr. dialogos = rozmowa], gatunek muzyki wokalnej o tematyce religijnej lub świeckiej, uprawiany w XVF-XVII w. Tekst literacki d. - lać., wł. lub niem. -opierał się na opozycji pytań i odpowiedzi. Pod względem muz. zawierał partie solowe, chóralne, także części instrumentalne, na wzór małego oratorium. D. był rozpowszechniony gł. we Włoszech i w Niem- czech (d. protestancki). Technika dialogo-i1' wania, tj. stosowania na przemian 2 partii,  znalazła swe miejsce w różnych gatunkach, często także instrumentalnych, np. w koncercie - między solistą a orkiestrą. diatonika [gr. d id = przez + tónos = ton, dźwięk], zasada doboru dźwięków wchodzących w skład jakiejś skali siedmiodźwię-kowej; uwzględniająca calotonowe i półtonowe odległości między nimi, uzależnione od dźwięku centralnego. Dobór ten opiera się więc wyłącznie na materiale dźwiękowym właściwym dla danej -» ga-iny. Zob. chromatyka. diminuendo |wł., zmniejszając], skrót dim., stopniowe ściszanie, w przeciwieństwie do -> crescendo; w notacji muz. oznaczane też za pomocą znaku graf. -> decrescendo. disc jockey zob. dyskoteka. divertimento [wł., zabawa, rozrywka], diver-tissement [franc.], cykliczna forma instrumentalna, pośrednia między suitą a symfonią, złożona z szeregu kontrastujących ze sobą części, wykonywana w XVIII w. przez małe zespoły orkiestrowe, często na wolnym powietrzu; zw. też -» serenadą. divertissement |czyt. diwertisma; franc., zabawa, rozrywka]: 1. Synonim -> diverti-mento. 2. W operze franc. epoki baroku - antrakt, wstawka baletowa. 3. Rodzaj -> potpourri, złożonego z fragmentów operowych lub baletowych. divisi |czyt. diwizi; łac. divisus = podzielony], skrót div., podział zespołu określonych instrumentów orkiestry, np. skrzypiec, na kilka grup, wykonujących różne partie melodyczne; może być stosowany dla ułatwienia trudnych technicznie fragmentów utworu muz. 25 24 diwa diwa -> primadonna. dixieland [czyt. diksilend; ang. Dixieland = ludowa nazwa okolic Nowego Orleanu w Stanach Zjednoczonych], tradycyjny styl jazzu, powstały ok. 1900 jako naśladownictwo przez białych muzyków murzyńskiego stylu nowoorleańskiego. Rozkwit d. przypadł na 1916-25; znane zespoły to: Original Dixieland Jazz [czyt. oridżinal diksilend dżez], New Orleans Rhythm Kings [czyt. nju orlians rytm kings]. Około 1940 rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych i w innych krajach renesans d. do, zgłoska solmizacyjna odpowiadająca dźwiękowi c we wszystkich oktawach (także jego podwyższeniom i obniżeniom), wprowadzona w XVIII w. na miejsce używanej wcześniej zgłoski ut. dobosz [węg. dób = bęben], staropol. nazwa grającego na bębnie, np. w kapeli wojskowej. dodekafonia [gr. dodeka = dwanaście + phó-ne, = głos, dźwięk], technika dwunasto-dźwiękowa, równouprawniająca wszystkie 12 dźwięków oktawy, a tym samym wykluczająca istnienie w utworze muz. centrum tonalnego. D. została wykształcona w 1914-25 (Austriacy - J. Hauer, A. Schon-berg, Rosjanin J. Gołyszew). Postawowym uporządkowaniem dźwięków w d. jest występująca w 4 postaciach -> seria, obejmująca 12 wysokości skali w dowolnym następstwie. Pierwszym przedstawicielem d. w Polsce był J. Koffler. Zob. szkoła wiedeńska. dolce [czyt. dolezę; wł.], słodko, łagodnie; określenie wykonawcze. dolcissimo [czyt. dolczissimo; wł.], bardzo słodko i łagodnie; określenie wykonawcze. dominanta [lać. dominans = panujący], dominanta górna, skrót D, piąty (V) stopień skali, także gamy durowej lub molowej, odległy o kwintę czystą w górę lub kwartę czystą w dół od toniki, jeden z 3 gł. stopni gamy (obok toniki i subdominanty) i jedna z 3 gł. funkcji harmonicznych (akord d.), charakteryzująca się ciążeniem do funkcji toniki, przede wszystkim przez tzw. dźwięk prowadzący (VII stopień gamy), wchodzący w skład wszystkich akordów zbudowanych na d.: trójdźwięk d., cztero-dźwięk d. septymowej i pięciodźwięk d. no-nowej (wszystkie akordy budowane na zasadzie nakładania na siebie interwałów tercji). dominanta dolna -> subdominanta. dominanta górna -> dominanta. dominantowe pokrewieństwo -> pokrewieństwo dominantowe. dramat muzyczny [dramat - gr. drama -działanie, akcja], utwór sceniczny, w którym muzyka jest podporządkowana tekstowi i ściśle z nim współdziała. Powstał w okresie przełomu renesansu i baroku w -> Cameracie florenckiej i stanowił pierwszą fazę rozwoju opery. W XIX w. koncepcję d.m. podjął R. Wagner, przede wszystkim w tetralogii (cykl 4 dramatów) Pierścień Nibelunga. O jedności dzieła miały decydować podstawowe tematy muz., tzw. motywy przewodnie, będące symbolami elementarnych sił przyrody, postaci, uczuć, wydarzeń i przedmiotów, oraz tzw. nie kończąca się melodia. Nastąpiło też znaczne wzbogacenie środków orkiestrowych i harmonicznych. W d.m. Wagnera nie było podziału na występujące w operze współczynniki, jak: recytatyw, aria, chór, czyli na tzw. numery muz. Podstawą budowy była scena. Idee d.m. oddziałały na kompozytorów w wielu krajach. druk nutowy. Wprowadzenie d.n. przypada naj 2. pół. XV w. (w Polsce w XVI w.). Naj-i pierw drukowano same linie, nuty zaś wpiJ sywano ręcznie, stopniowo wprowadzone} czcionki nutowe wg notacji chorałowej; Obok druku typograficznego rozwinęły sii techniki graf. - drzeworyt, miedzioryt, lito grafia. Obecnie stosuje się technikę offseti (fotolitografia) i korzysta się z komputeró"' dudy, ludowy instrument dęty z grupy -> ae-rofonów stroikowych. Składają się ze skórzanego worka, stanowiącego zbiornik powietrza, jednej lub kilku piszczałek stroikowych melodycznych, jednej lub kilku piszczałek stroikowych (burdonowych) oraz mieszka (lub drewnianej rurki), służącego do napełniania worka powietrzem. D. pojawiły się w Europie we wczesnym średniowieczu. W Polsce zachowało się kilka typów d.: d. wielkopolskie, kozioł wielkopolski, kozioł ślubny (wszystkie z piszczałką melodyczną zwaną przebierką, piszczałką burdonową zwaną bąkiem i mieszkiem zwanym dymką), gaj d y istebniańskie, d. żywieckie (bez mieszka), d. podhalańskie (z 3 piszczałkami melodycznymi wyżłobionymi w l kawałku drewna, zwanymi gajdzicą oraz rurką do tłoczenia powietrza, zwaną duhacem). W niektórych okolicach d. zwane są kozą. Często spotykane nazywanie d. -> kobzą jest błędne. dynamika wokalnego, na ogół obie nazwy stosuje się wymiennie. W XIX w. duo przybrało postać wirtuozowskiego utworu na instrument solowy z akompaniamentem fortepianu. Rozwijało się od czasów baroku w kantacie, w operze buffa i w operze seria oraz w muzyce kameralnej. duma, ludowa ukr. pieśń epicka z towarzyszeniem instrumentów strunowych: bandury, kobzy lub liry, opiewająca zdarzenia z okresu wojen z Tatarami i Turkami. dumka, piosenka ukr. o charakterze ele- gijnym. duo -> duet. duola [wł., łac. duo = dwa], grupa rytmiczna powstała z nieregularnego podziału trójdzielnej wartości rytmicznej na 2 równe części (zamiast na 3 części), oznaczana cy- Dudy duet [wł. duetto; zdrobnienie od wł., łac. duo = dwa], duo: 1. Zespół 2 wykonawców. 2. Utwór na 2 głosy wokalne, nie licząc akompaniamentu, lub na 2 instrumenty; może być jednoczęściowy lub wieloczę-ściowy, zbudowany wg zasad cyklu sonatowego (-> sonata). Termin "duo" odnosi się do utworu instrumentalnego, "d." zaś - do /2\ ^" frą 2 i łukiem, np.: J~"j zamiast J J J dur [łac. durus = twardy], major [łac., większy, starszy], tryb durowy, tryb majorowy, rodzaj skali, gamy, tonacji, trój-dźwięku, w -> systemie dur-moll. Major cechuje tercja wielka w przeciwieństwie do minoru z charakterystyczną tercją małą. dusza, niewielki drewniany słupek rozpierający wierzchnią i spodnią płytę skrzypiec i pokrewnych instrumentów smyczkowych, przenoszący drgania podstawka na dolną płytę rezonansową. dux zob.: fuga; odpowiedź. dwugłos, konstrukcja muz. złożona z 2 głosów poruszających się równolegle, np. w tercjach, sekstach, jak i w sposób samodzielny, czyli polifonicznie. dyminucja [łac.], pomniejszanie (najczęściej podwójne) wartości rytmicznych dźwięków, np. w technice imitacyjnej w -> fudze. dynamika [gr. dynamikós = mający siłę, potężny]: 1. Jeden z elementów muzyki, efektywna siła brzmienia; określają ją w sposób relatywny -» znaki dynamiczne. 2. W akustyce - rozpiętość między największym a najmniejszym natężeniem dźwię- 26 27 dyrygent ków, np. zapisanych na płycie gramofonowej lub w danym przebiegu muz. D. mierzy się w decybelach. dyrygent |łac. dirigens = kierujący], kierownik zespołu muz., prowadzący wykonanie utworu muz. za pomocą umownych ruchów rąk, wskazujących rytm, metrum, dynamikę, tempo, wejście poszczególnych instrumentów muz. i sugerujących charakter wyrazowy przebiegu muz. D. posługiwał się dawniej smyczkiem, rulonem nut, od XIX w. -> batutą lub samymi dłońmi. D. tworzy koncepcję interpretacji wykonywanego dzieła; dyrygowanie, prowadzenie zespołu muz. (orkiestry, chóru) przez d. dyrygowanie zob. dyrygent. dysalteracja [łac. dis = roz + alternare = odmienić, przeplatać], jednoczesne podwyższenie i obniżenie tego samego składnika akordu, np./na/w ifes. dyskoteka [franc. discotheąue = zbiór płyt], lokal taneczny, w którym prezentuje nowe nagrania disc jockey [czyt. disk dżokej; ang. disc = płyta gramofonowa + jockey od Jock = szkoc. forma imienia John (Jan)]. Pierwsze d. powstały we Francji w latach pięćdziesiątych XX w., w Polsce zaś pierwsza d. była założona w 1970 w Sopocie - Musicorama |czyt. muzikorama]. W d. muzyce towarzyszą projekcje filmów, efekty świetlne i in. dysonans [łac. dissonans = różnie brzmiący], współbrzmienie (d. harmoniczny) lub następstwo 2 różnej wysokości dźwięków (d. melodyczny), które w przeciwieństwie do -> konsonansu daje wrażenie niezgodności brzmienia. W dziejach muzyki poczucie d. było zmienne, np. w okresie klasycznym za d. uważano sekundę i septymę oraz inter-wały zwiększone i zmniejszone. W muzyce współczesnej podział na d. i konsonanse zanikł. dyszkant [łac. discantus = niezgodny śpiew], w utworach muzyki dawnej (do XVI w. włącznie) głos górny, który następnie otrzy- mał nazwę "cantus", później nazwę "sopran"; także - wysoki głos chłopięcy. dzwonki, wł. campanelli |czyt. kampanelli], instrument perkusyjny z grupy -» idiofo-nów. Składa się z płytek metalowych różnej wielkości, strojonych chromatycznie, ułożonych w 2 rzędach na drewnianej ramie, w płaskim pudle. Uderza się w nie drewnianymi pałeczkami o główce stalowej lub drewnianej, obciągniętej gumą, skórą lub filcem. Udoskonaloną formę instrumentu - dz. z klawiaturą wprowadzono do orkiestry w XVIII w. Istnieje też odmiana dz. w kształcie liry, używana w orkiestrach wojskowych. Dz. używane w szkole często są nazywane cymbałkami. dzwony: 1. Dz. wieżowe, instrument muz. z grupy -> idiofonów. Składa się z silnie wygiętej odlewanej, rozszerzającej się płyty, na krawędzi ze zgrubieniem, zw. wieńcem, w który uderza tzw. serce; znane były w starożytności. 2. Dz. orkiestrowe, instrument muz. złożony najczęściej z metalowych rur różnej wielkości, wiszących równolegle na wspólnej ramie; uderza się w nie drewnianym młotkiem, oklejonym skórą lub filcem. dźwięk, zjawisko akustyczne, falowe zaburzenie w ośrodku sprężystym oraz wywołane tym zaburzeniem wrażenie słuchowe (dźwiękowe). Wyróżnia się obiektywne cechy dź., jak częstotliwość, natężenie i widmo oraz subiektywne cechy dź., jak wysokość, głośność, barwa; te ostatnie zależą nie tylko od| obiektywnych cech dź., ale także od czasu jego trwania. Do dź. o określonej wysokościj należą tony i wielotony harmoniczne (-> ali' kwoty), także niektóre wielotony nieharmi niczne, szumy (np. w dź. dzwonów). dźwięki obce, w strukturach opartych na h; monice funkcyjnej (-> system funkcyjn dźwięki nie należące do akordów budów; nych wg zasady tercjowej, traktowane ja" elementy wtórne, dysonujące. Dź.o. mo być diatoniczne, tj. składające się z dźw: ków danej tonacji, lub chromatyczne, powstałe przez -> alterację. Należą do nich tzw. opóźnienia, dźwięki pomocnicze, przejściowe, wyprzedzające i in. dźwięk prowadzący, składnik gamy diato-nicznej, dążący do przejścia na sąsiedni dźwięk oddalony o półton. W gamach duro- dżez wych i molowych (harmonicznych i melodycznych) najważniejsze znaczenie ma siódmy dźwięk (VII stopień) skali, dążący do przejścia na VIII stopień, czyli na tonikę, np. w gamie C-dur: h-c1, w gamie G-dur. /«v. dżez -» jazz. 28 29 E e zob. alfabet muzyczny. echo [gr. echo = głos, dźwięk, odbicie głosu]: 1. W akustyce - zjawisko polegające na jednokrotnym lub wielokrotnym powtarzaniu się dźwięku, słyszalnym po pewnym czasie (wartość co najmniej 1/25 sekundy między kolejnymi powtórzeniami), możliwe dzięki odbijaniu się dźwięku o daleką przeszkodę; różnice czasowe są zależne od odległości od niej. W salach koncertowych e. jest zjawiskiem niepożądanym. 2. W muzyce - powtarzanie motywu naśladujące zjawisko e. "Echo", nazwa niektórych chórów amatorskich działających w Polsce, zwł. w okresie zaborów, np. "Echo Macierz", zał. w 1887 we Lwowie. e'cossaise [czyt. ekosez; franc., szkocki (taniec)], ludowy taniec z grupy ang. country dances [czyt. kauntry dansyz; tańce wiejskie], w szybkim tempie, metrum nieparzystym 2, 4, popularnych w XVII i XVIII w., z których wywodzi się kontredans; e. był rozpowszechniony także we Francji. Wbrew nazwie nie jest tańcem szkoc. W XVIII i XIX w. e. w metrum parzystym 4 były modne w stylizowanej formie (L. van Beethoven, F. Chopin). ekspozycja [lać. expositio = wyłożenie, rozwinięcie]: 1. Pierwszy człon -> formy sonatowej. Składa się najczęściej z 2 tematów: głównego w tonacji zasadniczej i pobocznego w tonacji dominanty, jeśli utwór muz. utrzymany jest w tonacji majorowej (czyli relacja I-V stopień) lub w tonacji paraleli toniki, jeśli utwór jest w tonacji minorowej (czyli relacja I-III stopień). Między tematami występują łączniki, pierwszy, modulujący do tonacji tematu pobocznego, i drugi, niemodulujący, występujący po temacie pobocznym, prowadzący niekiedy do tematu kończącego e. Tematy są sobie przeciwstawiane, zwł. główny ( pierwszy) i poboczny (drugi), nie tylko tonacyjnie, ale i melodycznie, rytmicznie itd.; stąd też mówi się o tzw. dualizmie tematów w e. formy sonatowej. 2. W fudze - pierwsze przeprowadzenie tematu (i jego odpowiedzi) przez wszystkie głosy. ekspresjonizm [franc. expressionnisme, łac. expressio = wyrażenie], w historii muzyki -kierunek, który rozwijał się w kilku fazach w 1905-26, gł. w Niemczech i Austrii; stawiał sobie za cel wyrażanie w sztuce subiektywnych przeżyć i zagubienia człowieka w świecie. Najwyraźniej przejawił się w dramacie muz. poprzez ograniczenie obsady i niekiedy rozmiarów dzieła, np. do jednego aktu, wyolbrzymianie szczególnych stanów psychologicznych postaci, a od strony muz. poprzez atonalność, duże interwały w melodyce, rozluźnienie więzi, spoistości formy muz. Typowe muz. dramaty ekspresjonistycznę stworzyli przedstawiciele -> szkoły wiedeń-j skiej: A. Schonberg (Oczekiwanie, Szczęślij wa r^kd) i A. Berg (Wozzeck). elegia [gr. elegeia = pieśń żałobna], forma li ryki starogr., pieśń żałobna z towarzysze niem aulosu. W XIX w. - miniatura instru mentalna, gł. na fortepian, o smutny melancholijnym wyrazie. elektroakustyka [gr. elektron = bursztyn akoustikós = dotyczący słuchu], dziedzi nauki i techniki (dział akustyki) zajmuj; się zagadnieniem przetwarzania ener akustycznej w elektryczną lub elektryczi w akustyczną oraz przenoszeniem przeb gów dźwiękowych w czasie i przestrzeni. E. odgrywa wielką rolę w konstruowaniu, elektronicznych instrumentów muz. i realizacji muzyki elektronicznej oraz przy rozpowszechnianiu muzyki za pośrednictwem środków masowego przekazu (film, radio, nagrania dźwiękowe itd.). elektrofony [gr. elektron = bursztyn + phóne = głos, dźwięk], instrumenty elektryczne, instrumenty muz., w których dźwięk powstaje za pośrednictwem drgań elektrycznych (częściowo bądź wyłącznie) i jest emitowany przez głośnik. E. dzielą się na: elektromechaniczne, w których dźwięk powstały w sposób mechaniczny w instrumencie zwiększa swoją głośność we wzmacniaczu i promieniowany jest przez głośnik, np. w gitarze elektrycznej; elektroniczne, w których dźwięk powstaje w -> generatorze elektrycznym, np. -» fale Martenota. emisja głosu [emisja - łac. emissio = wydanie, wypuszczenie], wydobycie głosu; zależy od właściwego oddychania i jest związana z tzw. postawieniem głosu oraz filowaniem głosu, czyli łagodnym przechodzeniem od piano do forte i od legato do staccato lub odwrotnie. Kształcenie prawidłowej e.g. jest jednym z gł. zadań nauki śpiewu. knharmonia [gr. enarmónios = zgodny, har-I monijny]: 1. Zmiana pisowni dźwięków możliwa w stroju równomiernie temperowanym, np. des zamiast cis, es zamiast dis, pociągająca za sobą zmianę znaczenia składników akordu; może być źródłem -> modulacji, tzw. enharmonicznej. etnografia muzyczna Zmiana pisowni dźwięków des na cis i es na dis 2- W muzyce starogr. - postępy ćwierćtono- we. 'senible [czyt. asabl; franc., razem, zespół], ansambl, zespół co najmniej 3 wokalistów lub instrumentalistów; także - utwór muz. o pojedynczej obsadzie głosów, przeznaczony na taki zespół. W muzyce instrumentalnej tożsamy z gatunkami kameralnymi, np. kwartetem, kwintetem; w wielkich formach wokalno-instrumentalnych, takich jak opera, kantata, msza, oratorium, operetka i inne, e. odgrywa wielką rolę. epizod [gr. epeisódios = dodany, wtrącony], w fudze i rondzie - cząstka formy oparta na własnym materiale tematycznym nie związanym z tematem głównym czy refrenem. Zob. kuplet. espressiyo, con espressione [czyt. e., koń e.; wł.], uczuciowo, z wyrazem; określenie wykonawcze. estetyka muzyczna [estetyka - gr. aisthetikós = postrzegany zmysłami, odczuwający], dział estetyki ogólnej, jest zarazem filozofią muzyki; obejmuje zagadnienia dotyczące istoty muzyki, jej specyfiki jako sztuki, treści i formy w muzyce, cech gatunków i stylów muz., stosunku muzyki do rzeczywistości, istoty przeżycia muz., funkcjonowania muzyki w społeczeństwie i kryteriów oceny muz. zjawisk. etiuda [franc. etude = nauka, badanie], utwór muz., którego celem jest opanowanie i doskonalenie gry na instrumencie muz. E. podejmuje jeden lub kilka problemów tech-niczno-wykonawczych, np. figuracje różnego typu, -> polirytmię, zagadnienia artykulacji, palcowania. Forma e. jest ewolucyjna lub wykazuje budowę trzyczęściową ABA, z kontrastującą częścią środkową. Nowoczesną e. fortepianową stworzyli M. Cle-menti i J.B. Cramer; twórcą e. koncertowej o walorach artystycznych jest F. Chopin, a rozwijali ją F. Liszt, S. Rachmaninow, A. Skriabin, C. Debussy, K. Szymanowski; e. skrzypcowe tworzyli m. in. R. Kreutzer i N. Paganini (kaprysy-e.). etnografia muzyczna [etnografia - gr. ethnos = naród, lud + grdphein = pisać], etnologia muzyczna [etnologia - gr. ethnos = naród, 30 31 ewolucjonizm lud + logos = słowo, nauka], etnomuzyko- logia, n; uka zajmująca się opisem, analizą i interpretacją ludowej twórczości muz., czyii lolkloru eur., muzyki kultur pozaeuropejskich oraz społeczeństw pierwotnych, jak i związanych z nią zjawisk kulturowych. Wiąże się z muzykologią, etnografią ogólną i socjologią; w Polsce podwaliny e.m. położył w XIX w. O. Kolberg. ewolucjonizm [łac. evolutio = rozwinięcie], zasada kształtowania formy muz., charakterystyczna dla okresu baroku, polegająca na rozwijaniu materiału wysnutego z tematu (motywu) głównego. Fundamentalną formą ewolucyjną jest -> fuga. W okresie klasycznym dużą rolę odgrywał specjalny typ e., zw. pracą tematyczną, np. w -> przetworzeniu w formie sonatowej. W XIX w. e. współwystępował w małych formach z budową okresową, np. w etiudzie, preludium. F / zob. alfabet muzyczny. fa, zgłoska solmizacyjna odpowiadająca dźwiękowi / we wszystkich oktawach (także jego podwyższeniom i obniżeniom), IV (stopień) dźwięk gamy C-dur. fagot [wł.fagotto = wiązka, pęk], instrument dęty stroikowy z grupy -> aero-fonów. Dwie drewniane rury, łącznej dl. ponad 250 cm,, połączone kolankiem: dłuższa - zakończona czarą głosową, krótsza - wygiętą rurką metalową z podwójnym stroikiem. Otwory boczne są zamykane klapami. Cl^-l.- ' - ' ~ -j---~ «jc.r Skala f. sięga od Bl do d1 (f2). Prototypami f. były dulciany, budowane w różnych wielkościach (w Polsce zw. sztortami), popularne w okresie renesansu i baroku. Od XVIII w. f. znalazł zastosowanie jako instrument solowy, także w zespole kameralnym i orkiestrze. Basową odmianą f. jestkontrafagot [wł. contra-fagotto]. faktura [łac. factura = wykonanie, obróbka, budowa]: 1. Stosunek głosów lub partii w kompozycji, np. f. homofoniczna to układ melodii z akompaniamentem (-> ho-mofonia), f. polifoniczna to współistnienie kilku samodzielnie prowadzonych głosów (-> polifonia). 2. Specyficzne środki (artykulacja, dynamika, zasięg skali itp.), właściwe danemu instrumentowi muz. lub głosowi wokalnemu, np. f. fortepianowa, chóralna, smyczkowa. fale Martenota, instrument elektroniczny z grupy -» elektrofonów, z manuałem klawiszowym, skonstruowany w 1928 przez M. Martenota. Dźwięk powstaje jako ton różnicowy drgań ultradźwiękowych wytwarzanych przez 2 generatory elektryczne, przestrajane za pośrednictwem klawiatury. Można też zmieniać barwę. F.M. używa się w radiu, telewizji, teatrach, gł. we Francji. falset [wł. falsetto, zdrobnienie odfalso = fałszywy], fistuła [łac. fistula = rurka, fujarka], rodzaj głosu męskiego wydobywanego z silnie napiętych strun głosowych, drgających tylko w części swej długości i wzmacnianych za pomocą rezonansu głowowego; w śpiewie f. uzyskuje się dźwięki powyżej naturalnej skali głosu. F. ma barwę nosową i jest głosem słabym. Był stosowany w muzyce dawnej, obecnie - w folklorze (-» jodłowanie). fandango [hiszp.], taniec hiszp. z XVIII w., w umiarkowanym tempie, w metrum g lub \, wykonywany przez parę tancerzy przy wtórze gitary i kastanietów, przeplatany śpiewanymi kupletami. Lokalne odmiany f. to malaguena (z Malagi), granadina (z Granady) i in. fanfara [franc. fanfarę = sygnał, hejnał, orkiestra dęta]: 1. Krótka melodia oparta zwykle na dźwiękach rozłożonego trójdźwięku durowego, wykonywana na trąbce naturalnej (bez wentylów), np. podczas polowania, ceremonii wojskowych, dworskich. 2. Mała orkiestra, zwykle wojskowa, złożona z instrumentów dętych i perkusyjnych. 3. Trąbka naturalna (bez wentylów), tzw. sygnałówka. ^ fantazja [gr. phantasta], utwór instrumental- 33 farandola ny o charakterze improwizacyjnym, często figuracyjny, przybierający cechy niektórych form muz. charakterystycznych dla danej epoki, np. na pocz. XVII w. identyfikowano f. z capricciem, ricercarem, toccatą, także z preludium; w okresie klasycznym - z formą ; sonatową, koncertem; f. były też luźnymi zestawieniami tematów; w XIX w. specyficznym typem były brawurowe f. fortepianowe na tematy operowe (F. Liszt) i inne, np. Fantazja na tematy polskie F. Chopina; komponowano też f. orkiestrowe zbliżone charakterem do poematu symfonicznego. farandola [franc.], taniec prowansalski w tempie umiarkowanym, w metrum g, wykonywany przy wtórze jednoręcznego fletu i bębenka baskijskiego przez tancerzy trzymających się za ręce, tworzących tzw. węża. fauxbourdon [czyt. foburdą; franc., z wł. fal-so bordone = fałszywy burdon], technika trzygłosowa polegająca na wykorzystaniu równoległych akordów sekstowych (trój-dźwięków w pierwszym przewrocie), głos środkowy nie był w niej notowany przez kompozytora, ale tworzony przez wykonawcę; rozwinęła się w szkole burgundzkiej w 1. pół XV w., kiedy stosowano akordy sekstowe przemiennie ze współbrzmieniami kwartowo-kwintowymi. F. stanowił przełom w technice wielogłosowej, rodził poczucie akordowe. Prototypem f. był ang. g y m e l, polegający na dodawaniu do głosu zasadniczego głosu drugiego w równoległych tercjach. Fauxbourdon fermata [wł., pauza, zatrzymanie, przystanek], korona, dowolne przedłużenie wartości rytmicznej nuty, akordu lub pauzy, w notacji muz. oznaczane za pomocą znaku graf.: "* festiwal muzyczny, impreza muz. organizowana najczęściej corocznie, w tym samym miejscu i miesiącu. F.m. są poświęcone muzyce danego kraju, okresu historycznego twórczości danego kompozytora, określonym gatunkom muz., np. operze. Celerr f.m. jest prezentacja bądź nowych kompozycji, bądź specjalnie dobranego repertuaru i wykonawców. Pierwsze f.m., które odbyły się w 1724-26 w Anglii, prezentowały muzykę chóralną; największy rozwój f.m. przypadł na okres po II wojnie światowej. Najbardziej znane f.m. w Polsce to: Międzynarodowy Festiwal Muzyki Współczesnej "Warszawska Jesień" w Warszawie (od 1956), Festiwal Muzyczny w Łańcucie (od 1961), Festiwal Moniuszkowski w Ku-dowie-Zdroju (od 1962), Festiwal Oratoryj-no-Kantatowy we Wrocławiu (od 1966), Jeunesses Musicales de Pologne [czyt. że-nes miizikal de polon; Młodzieży Muzycznej w Polsce] w Częstochowie (od 1966); Pianistyki Polskiej w Słupsku (od 1967). Festiwale piosenkarskie i jazzowe: Jazz Jamboree [czyt. dżez dżembori] w Warszawie (od 1958), Międzynarodowy Festiwal Piosenki w Sopocie (od 1961, oprócz 1982), Festiwal Piosenki Polskiej w Opolu (od 1963), Festiwal Piosenki Żołnierskiej w Kołobrzegu (od 1967), Festiwal Muzyki Rockowej w Jarocinie (od 1980). figuracja [łac. figuratio = kształtowanie], środek kształtowania melodii za pomocą gam dińtonicznych lub chromatycznych, najczęściej w drobnych wartościach rytmicznych, co przyczynia się do urozmaicenia linii melodycznej i wzmożenia jej ruchu. Obok f, melodycznej wyróżnia się f. akordową (harmoniczną), polegającą na rozkładaniu akori dów na ich dźwięki składowe w różnej kcr lejności, niekiedy z dodaniem innyc dźwięków, występującą gł. w akompani; mencie. W obu wypadkach f. charakteryz je się określonym rysunkiem, schemate" który się powtarza. F. może być podsta' wielu form muz., np. etiudy, preludium, toccaty, fantazji. filharmonia [gr. philein = lubić + harmonia = zgoda, związek, zgodność członów, dźwięków], stowarzyszenie miłośników muzyki, później - instytucja koncertowa, także -gmach, w którym działa orkiestra, urządza się koncerty symfoniczne, kameralne, recitale itp. W XIX w. nastąpił bujny rozwój f. W XX w. zyskały sławę m.in. f. w Wiedniu (Wiener Philharmoniker), Londynie, Berlinie Zachodnim, Filadelfii, Bostonie. W Polsce pierwsza f. powstała w 1901 w Warszawie (od 1955 Filharmonia Narodowa); oprócz niej istnieje 19 f., w gł. ośrodkach wojewódzkich, i 7 mniejszych orkiestr. finał [wł. finale, z łac. finalis = końcowy], końcowa część utworu cyklicznego, aktu operowego lub całej opery. W muzyce instrumentalnej f. (np. w sonacie, symfonii) jest utrzymany najczęściej w formie -> ronda, choć są stosowane także inne formy, jak fuga, wariacje, forma sonatowa, marsz. fine zob. da capo. fisharmonia [gr. physa = miech + harmonia = zgoda, związek, zgodność członów, dźwięków], harmonium, instrument dęty z grupy -> idiofonów (języczkowych), w którym źródłem dźwięku są drgające metalowe języczki. Kształtem przypomina niskie pianino, a brzmieniem -» organy. Składa się z miechów tłoczących powietrze, poruszanych nogami, kanałów doprowadzających powietrze do tzw. wiatrownic, oddzielnych dla każdego rejestru (głosu) i podzielonych na przegródki (jednocześnie rezonatory); każda z nich odpowiada jednemu klawiszowi i jest zakończona języczkiem, drgającym pod wpływem powietrza. F. jest wyposażona w różne rejestry, m.in. perkusji, ekspresji (umożliwia cieniowania dynamiczne), gry oktawowej (każdy uderzany klawisz łączony jest z klawiszem wywołującym dźwięk o oktawę wyższym). P- zastępuje małe organy; jej ostateczny flet kształt ustalił w 1840 A. Debain. fistuła -> falset. flażolet [franc. flageolet = flecik, najwyższy rejestr organów], ton fletowy, harmoniczny (alikwot) dźwięku struny, wydobyty przy stłumieniu tonu podstawowego i innych tonów harmonicznych. Przypomina brzmienie 1 fletu, jest wydobywany z niektórych instru-. mentów strunowych i z harfy przez lekkie dotknięcie wzbudzonej struny w miejscu węzła któregokolwiek tonu harmonicznego. Rozróżnia się f. naturalne - na pustej strunie, i sztuczne - na strunie skróconej, W notacji muz. f. jest oznaczany romboidalną 0 nutą: |* flet [wł. flauto], instrument dęty drewniany z grupy -> aerofonów wargowych. Istnieją 2 gł. typy f.: poprzeczny [wł. flauto traverso] o skali h (c ) do c4, obustronnie zamknięta rurka drewniana (także z kości słoniowej i metalu), dł. ponad 70 cm, z otworem wargowym służącym do zadęcia oraz z otworami bocznymi wyposażonymi w klapki, używany w muzyce artystycznej jako instrument solowy, w zespołach kameralnych i w orkiestrze symfonicznej, ostatecznie udoskonalony przez Th. Bóhma (system klap) w 1. pół. XIX w.; odmianą f. poprzecznego jest -» pi- kolo; f. prosty, podłużny, dzióbkowy [wł. flauto dolce, niem. Blockflote], o długiej rurce z otworami bocznymi zakrywanymi palcami (lub klapkami); używany w Europie od XVI w., budowany ". w różnych wielkościach; prastarą poprze odmianą f. podłużnego były f. na- czny Flet pikolo 34 35 fletnia Pana czyniowe z wypalonej gliny. Nawiązuje do nich zbudowana w XIX w. -> okaryna. F. proste są szeroko stosowane we współczesnym wychowaniu muz. młodzieży. fletnia Pana, syrinks [gr., rura], syringa, instrument dęty wargowy z grupy -> aerofo-nów. Składa się z drewnianych piszczałek różnej wielkości, połączonych w jednym rzędzie. Dmucha się na krawędzie otworów poszczególnych piszczałek. F.P., znana w starożytności, cieszyła się szczególną popularnością w Europie w okresie renesansu; w Polsce zwana multankami [od krainy historycznej Multany w Rumunii]. Zachowała się w ludowej muzyce niektórych krajów, zwł. bałkańskich, także na Litwie, w Pirenejach. Według mitologii gr. na in-: strumencie tym grywał opiekun pasterzy i trzód, bóg Pan - stąd nazwa "f.P." fokstrot [ang. fox = lis + trot = krok], współczesny taniec towarzyski pochodzący z Ameryki Północnej, w Europie rozpowszechniony po 1918; charakteryzuje się metrum parzystym |, szybkim tempem i rytmem synkopowanym. folia [hiszp., z łac. folium = liść], taniec port. związany ze świętem urodzaju, znany od końca XV w.; w wolnym tempie, zbliżony do sarabandy. folklor muzyczny -> muzyka ludowa. fonogestyka [gr. phone = głos, dźwięk + łac. gestus = ruch ciała], w systemie wychowania muz. Z. Kodalya, przyjętym również w Polsce, metoda pokazywania gestem relatywnej wysokości dźwięku w stosunku do toniki jako centralnego punktu odniesienia. W f. dźwięk soi nazywa się so, ti jest nazwą dźwięku si. Jeśli chodzi o rytm, to ti oznacza ósemkową wartość rytmiczną przy czytaniu nut głosem, ta - wartość ćwierćnuty, ta-a wartość półnuty. fonograf [gr. phone = głos, dźwięk + graphein = pisać], przyrząd do utrwalania dźwięków na walcu lub płycie, wynaleziony w 1877 przez Th. Edisona, prototyp -> gramofonu. 36 Zapisywanie polegało na tym, że igła, połączona z pobudzoną falami dźwiękowymi membraną, żłobiła spiralny rowek, o zmiennej głębokości, w warstwie wosku na obracającym się walcu. Odtwarzanie zaś - na prowadzeniu wzdłuż rowka igły, której ruch powodował słyszalne drgania membrany. fonografia [gr. phóne = głos, dźwięk + graphein = pisać], nagrywanie dźwięku służące produkcji płyt gramofonowych, kompaktowych, kaset magnetofonowych; powinno odznaczać się odpowiednim poziomem technicznym i artystycznym. W Polsce f. zajmują się firmy: Polskie Nagrania, Wifon, Yeriton, Pronit, Tonpress, Poljazz, Półton, Savitor. fonoteka [franc., z gr. phone = głos, dźwięk + theke = składnica], zbiór nagrań utworów muz., audycji radiowych itp., utrwalonych na taśmie magnetycznej (taśmoteka), pły- i tach gramofonowych i kompaktowych (pły-; toteka) i innych nośnikach dźwięku. Nagra- j nią te są przeznaczone do wielokrotnego odtwarzania lub są dokonywane dla celów archiwalnych. forma [łac., kształt, postać], w muzyce pojęcie wieloznaczne, w szerokim znaczeniu -nadanie materiałowi dźwiękowemu określonego kształtu przez współdziałanie melodii, harmonii, rytmu, dynamiki, tempa i innycł elementów muz. oraz wybór pewnego sche matu budowy, np. ronda, sonaty. W węż szym znaczeniu - schemat budowy, czyi arcMtektonika utworu muz. przejmowan przez różne generacje kompozytorów i zmieniana. F. dzieli się np. na f. cykliczni (np. suita, sonata) i f. jednoczęściowe (na rapsodia), na f. homofoniczne i f. polifd niczne, na f. wariacyjne, figuracyjne, koif certujące itp. We współczesnej muzys awangardowej dotychczasowe schema budowy nie są wystarczające, f. powstą raczej na zasadzie zestawienia struktur imj niż całościowej koncepcji jej przebieg' Kompozytorzy dają np. wykonawcom r' liwość wyboru kolejności fragmentów, segmentów utworu (f. montażowa) lub sugerują wykonawcy przebieg f. za pomocą rysunków (f. graficzna). Zob. gatunek muzyczny. forma cykliczna, cykl [gr. kyklos = koło], forma muz. złożona z 2 lub więcej ustępów. Poszczególne ustępy kontrastują ze sobą pod względem melodycznym, agogicznym (po części wolnej następuje część szybka lub odwrotnie), ale stanowią wyrazową całość na zasadzie jedności tonalnej, podobieństwa substancji tematycznej i in. W muzyce instrumentalnej można wyróżnić 2 gł. typy: 1) f.c. suitową, szeregującą tańce i ustępy nietaneczne, połączone jedną tonacją czy niekiedy wspólnym motywem melodycznym, np. -> suita, -> divertimento, także cykl miniatur powiązanych ideą programową, np. Karnawał R. Schumanna; 2) f.c. sonatową, tj. cyklu sonatowego, który przejawia się w różnych gatunkach - w solowej -» sonacie, w muzyce kameralnej (-> kwartet, -» kwintet itp.), w -» symfonii, w -> koncercie; najczęściej 3 lub 4 ustępy cyklu sonatowego (np. allegro, część powolna, menuet lub scherzo i rondo) wykazują większą spoistość niż cykl suitowy, szeregujący ustępy; niekiedy nawet wszystkie części, np. symfonii, grane są bez przerwy między ustępami; odrębnym rodzajem f.c. jest temat z wariacjami lub cykl preludium i fuga, toccata i fuga i in. Także pieśni mogą tworzyć f.c., gdy poszczególne pieśni są powiązane ze sobą tematycznie, tekstami jednego poety lub środkami muz., np. cykl pieśni Piękna młynarka F. Schuberta. Wielkie formy wokalno-instrumentalne, jak -> opera, -> kantata, -> oratorium, -> msza stanowią również swoistą f.c. W przypadku wielkich form wokalnych o cykliczności decyduje tekst, jego rodzaj (dramat, epika, liryka) i budowa, funkcja całej formy oraz środki muz. , 'orrna dwuczęściowa, forma muz. złożona z 2 powtarzanych części A i B: AABB. fortepian Część A zaczyna się na tonice, kończy na dominancie, część B odwrotnie. Obie części nie są silnie skontrastowane. F.d. jest podstawą ustępów suity, przede wszystkim tańców. Zob. forma trzyczęściowa. forma sonatowa, allegro sonatowe, jedna z podstawowych form muzyki klasycznej i romantycznej. Określa budowę najczęściej pierwszego ustępu cyklu sonatowego (-> sonata), tj. sonaty, koncertu, symfonii, kwartetu, tria i in. Pierwszy ustęp jest utrzymany w tempie allegra, stąd f.s. nazywa się również allegrem sonatowym. Składa się z 3 członów: ekspozycji, prezentującej materiał tematyczny, przetworzenia, w którym ten materiał jest poddany różnym przemianom, oraz repryzy, tzn. powtórzenia materiału tematycznego ekspozycji, lecz z pewnymi zmianami harmonicznymi (sprowadzenie tematów do jednej tonacji lub tonacji równoimiennych, np. C-dur i c-moll). Do niestałych współczynników f.s. należą wstęp i koda. forma trzyczęściowa, trzyczęściowa forma pieśni, złożona z 3 części ABA (A ), z których ostatnia jest dosłownym lub zmodyfikowanym powtórzeniem pierwszej; części skrajne są utrzymane (zaczynają się i kończą) w tonacji zasadniczej, natomiast część środkowa - w innej tonacji; część ta różni się od pozostałych także materiałem tematycznym. Budowę f.t. wykazuje aria da ca-po, menuet lub klasyczne scherzo (rozbudowane niekiedy do formy ABABA zbliżonej do ronda), także miniatury wokalne i instrumentalne okresu romantyzmu (nokturn, im-promptu, stylizowane tańce i in.). forminga zob. kitara. forte [wł.], skrót/, silnie, głośno; określenie wykonawcze. fortepian [wł. pionoforte], instrument strunowy uderzany, klawiszowy, z grupy -> chor-dofonów. W drewnianym pudle wspartym na 3 nogach znajduje się płyta rezonansowa i żelazna rama ze strojnicą. Struny zacze- 37 forte-piano  pione w tylnej części ramy, a z przodu nawi-! nięte na kołki strojnicy, są ułożone krzyżowo. Dźwiękom w rejestrze wysokim odpowiadają 3 struny, w rejestrze średnim - 2, a w niskim - 1. Klawisze klawiatury są połączone z młoteczkami uderzającymi w struny za pomocą systemu dźwigni, wyposażo-' nego w tzw. wymyk, zapobiegający zbyt gwałtownemu opadnięciu młoteczka i ułatwiający repetycję dźwięku. Struny są przyciśnięte od góry filcowymi tłumikami, wyci- * szającymi rezonans strun nie uderzanych, a po zwolnieniu klawisza - drganie struny uderzonej. Pod pudłem znajdują się zwykle 2 pedały: prawy podnoszący tłumiki, po- Fortepian zwalający na wzmożenie siły dźwięku i przedłużenie jego wybrzmiewania; lewy -przesuwający całą klawiaturę, wskutek czego główka młoteczka uderza tylko w ł lub 2 struny, wzbudzając dźwięk cichszy. Niekiedy znajduje się trzeci pedał, przedłużający czas trwania grupy dźwięków, tzw. prolongement [czyt. prolążma; franc., przedłużenie], lub pełniący funkcję -> moderatora. Skala f. sięga od A2 do a lub c . Wynalezienie f. (ok. 1711) przypisuje się budowniczemu klawesynów B. Cristoforii--mu. W zależności od układu młotków wykształciły się następnie 2 mechaniki: tzw. niemiecka (lub wiedeńska) i angielska. Udoskonalenie konstrukcji f. w XIX w. (np. podwójny wymyk S. Erarda. ułatwiający szybką repetycję dźwięku), zwiększenie skali, napięcia strun i inne było zasługą wielu firm, np. austriackich (Bósendorfer). angielskich (Broadwood), francuskich (Erard, Pleyel), niemieckich (Bechstein, Bliithner) i amerykańskich (Steinway). \V Polsce działały firmy: Buchholtza. Fibigera. Kralla i Seidlera, Leszczyńskiego. Budowano f. w różnych kształtach, tzw. f. stołowy o prostokątnym pudle, f. lira. f. żyrafa, f. szafa z pudłem rezonansowym ustawionym p:o-nowo i in. F. jest instrumentem solowym, kameralnym, wchodzi też w skład orkiestry. Zob. pianino. forte-piano [wł. forte = głośno, piano = cicho], skrót ./p, głośno i nagle cicho: określenie dynamiczne. fortissimo [wł., bardzo silnie, bardzo mocno], skrót ff, bardzo głośno; określenie dynamiczne. fraza [gr. phrdsis = mówienie, mowaj: 1. Cząstka formalna utworu muz., złożona z 2 lub więcej motywów jednorodnych lub różnorodnych, tworząca zamkniętą myśl muz. i pewną całość wyrazową. 2. Odcinek utworu objęty w notacji muz. tu-j kiem frazowym (dla muzyki instrumental-f nej) lub oddzielony znakami oddechu (dla muzyki wokalnej). frazowanie [gr. phrasis = mówienie, mowajj interpretacja fraz muz. przez odpowiednią^ akcentację, cieniowanie dynamiczne, temp itd. free jazz [czyt. fri dżez; ang., wolny dżezj new jazz [czyt. nju dżez; ang., nowy dże:-kierunek w muzyce jazzowej w końcu pięćdziesiątych XX w., charakteryzują się odejściem od tonalności, tematów i ry goru rytmicznego; stąd nazwy "jazz swobodny", , jazz nowy". friska zob. czardasz. frottola [wł.], pieśń popularna w XV i XVI w., o treści miłosnej lub satyrycznej, oparta na różnych formach poetyckich, jak oda, sonet, kancona i in. F. są trzygłosowe, czterogłosowe, utrzymane w fakturze akordowej (np. głos górny - wokalny, głosy dolne - instrumentalne). fuga [wł., ucieczka], forma ewolucyjna oparta na technice polifonicznej. Rozwinęła się gł. z -> ricercaru i osiągnęła szczyt rozwoju w twórczości J.S. Bacha. Jest kompozycją na 2-6 głosów (najpopularniejsza jest f. czterogłosowa) i przeważnie na l temat, niekiedy na 2 (f. podwójna) lub 3 tematy (f. potrójna). Występuje samodzielnie lub w połączeniu z poprzedzającym ją preludium, toccatą lub fantazją, wchodzi też w skład wielkich form cyklicznych, np. sonaty, wariacji. Budowa f.: tzw. pierwsze przeprowadzenie (ekspozycja) polega na ukazaniu tematu, zw. d u x [łac., wódz], w jednym głosie, i następnie imitowaniu go, tzw. -> odpowiedź, w innym głosie, podczas gdy głos pierwszy przechodzi w -> kontrapunkt. Temat z kolei pojawia się w następnym (trzecim) głosie (a 2 głosy kontrapunktują) i odpowiedź w czwartym głosie (a 3 głosy kontrapunktują). Między pojawieniem się tematu i odpowiedzi mogą występować łączniki. Dalsze przeprowadzenia są o wiele swobodniejsze pod względem kolejności występowania tematu i odpowiedzi, harmo- furiant nii, bogactwa środków polifonicznych, np. temat występuje w powiększeniu (augmen-tacja) i w pomniejszeniu wartości rytmicznych (dyminucja), jest odczytywany w odwróceniu kierunku interwałów, zw. inwersją, lub odczytywany od końca, zw. rakiem, niekiedy pojawia się stretto, czyli ścieśnienie głosów imitujących, pod koniec f. Czasami między kolejnymi przeprowadzeniami f. jest umieszczony epizod, nie związany z f. tematycznie. Zob. imitacja. fugato [wł.], fragment utworu muz. wyzyskujący środki konstrukcyjne fugi, najczęściej przeprowadzenie imitacyjne tematu przez wszystkie głosy kompozycji. fuiara zob. fujarka. fujarka, ogólnie - piszczałka pasterska, np. z kory wierzbowej, z kilkoma otworami bocznymi. W XVIII w. znano w Polsce dość długą piszczałkę zw. f u i a r a [czes., z rum.]. funkcja harmoniczna [funkcja - tac.funclio = czynność, działanie], w systemie dur-moll związek między strukturami dźwiękowymi, polegający na dążeniu dźwięków lub akordów dysonansowych, nacechowanych napięciem, ku konsonansowym, osłabiającym napięcie. Najważniejsze 3 f.h. to: tonika, dominanta i subdominanta. Akord dominanty, zawierający tzw. dźwięk prowadzący, dąży (rozwiązuje się) do toniki. Zob. kadencja. furiant [czes., z łac. furiare = szaleć], czes. taniec ludowy, w szybkim tempie w metrum jj. W stylizowanej formie pojawił się w XIX w. w twórczości czes. kompozytorów szkoły narodowej. 38 39 G g zob. alfabet muzyczny. gagliarda -> galiarda. > gaillarde -» galiarda. gajdy zob. dudy. galant [czyt. gala; franc., grzeczny, wytworny], styl w muzyce rozwijany w okresie wczesnego klasycyzmu, ok. 1720-60, gl. we Francji i Włoszech w muzyce instrumentalnej (klawesynowej), także dramatycznej. Charakteryzuje się stosowaniem homofonii i prostych form, takich jak rondo, jednoczęściowa sonata, suita, stylizowane tańce. Reprezentantami g. byli D. Scar-latti, C.Ph.E. Bach oraz kompozytorzy franc. opery komicznej, niem. Singspielu i wł. opery buffa. gaiiarda, gagliarda [czyt. galiarda; wł.], gaillarde [czyt. gajard; franc., wesoły (taniec)], taniec pochodzenia romańskiego (starofranc. lub starowi.) z przełomu renesansu i baroku, najczęściej trzyczęściowy lub dwuczęściowy, o skocznej rytmice, wesołym charakterze, w takcie trójdzielnym. Zwykle następuje po tańcu w metrum parzystym, tzn. po -> pawanie, passamezzo i odgrywa taką rolę, jak np. -> saltarello. Oba tańce, np. pawana i g., wykazują pokrewieństwa melodyczne. Niekiedy g. występowała samodzielnie. galop [franc., cwał], taniec szybki, skoczny, w takcie parzystym, wykonywany na zakończenie -> kadryla, spopularyzowany w 1825-75, m.in. przez F. Liszta i J. Offenbacha. gama [gr. gamma = nazwa trzeciej litery alfabetu gr. y, odpowiadającej głosce g], skala durowa lub molowa zbudowana od dźwięku, który nadaje g. nazwę, np. g. C-dur, a-moll; g. jest podstawowym materiałem dźwiękowym każdej tonacji. Na podstawie jednej skali można zbudować w stroju muz. 40 równomiernie temperowanym 12 różnych g. o tym samym układzie interwałów, lecz o odmiennych dźwiękach. Zob.: skala muzyczna; system dur-moll. gamelan [malajskie], gamelang, orkiestra in-donez. złożona gl. z instrumentów perkusyjnych (gongi, ksylofony, dzwonki, bębenki), do których dodaje się zwykle 2-3 instrumenty smyczkowe i dęte wykonujące melodię. gatunek muzyczny, klasa utworów muz.; przynależność do niej zależy od przezna- j czenia i charakteru dzieła (g.m. dydaktyczne i koncertowe, np. etiuda, koncert), jego j obsady (g.m. orkiestrowe, np. symfonia, kameralne, np. kwartet, solowe, np. g.m. fortepianowe), rozmiarów, rodzaju tekstu (np. j liryka wokalna, epickie oratorium, dramat muz.) i środków choreotechnicznych oraz teatralnych (balet, opera, operetka). G.m. krzyżuje się z pojęciem -> formy, tożsamej: z budową utworu, np. symfonia jest kliczną formą najczęściej czteroczęściową oraz g.m. orkiestrowym, także koncerto-j wym (do wykonania na koncercie). Gaudeamus igitur [łac., Radujmy się więc] międzynarodowa pieśń studencka, wykony wana gl. w czasie uroczystości akademie kich. Tekst ułożył w 1781 C.W. Kinderle ben, a melodię zapożyczono z piesi J.Ch. Gunthera z pocz. XVIII w. Gaude Muter Polonia [łac., Raduj się Matki Polsko], hymn łac. z XIII lub XIV w. ku cz św. Stanisława ze Szczepanowa, biskupa l kowskiego, zapisany w Antyfonarzu kieleckiA (1372). Melodia była rozpowszechniona Polsce w okresie średniowiecza, późnią prawdopodobnie w okresie baroku, zosti opracowana na czterogłosowy chór a cappelj gawot [franc. gavotte], taniec franc. z Delfin tu (kraina historyczna w pd.-wsch. Francji), w tempie umiarkowanym, metrum parzystym z przedtaktem, zbudowany przeważnie z 3 części z triem jako częścią środkową, a zarazem jako drugim g. opartym na dźwięku burdonowym. G. rozpowszechnił się w XVII i XVIII w., wchodził niekiedy w skład barokowej -> suity jako intermezzo taneczne. generałbas -> basso continuo. generator [łac., ten kto rodzi, wytwarza, przodek], część wyposażenia instrumentu muz. pobudzająca do drgań jego -> wibrator, np. smyczek pobudzający w instrumentach smyczkowych struny, pałeczki pobudzające membranę bębna. G. elektryczny, w -> elektroakustyce układ elektryczny wytwarzający drgania elektryczne, które mogą być za pomocą głośnika przetworzone w dźwięki, tony, wielotony i in. G. elektryczny może działać niezależnie lub być częścią -> elektroforów. Gewandhaus [niem. Gewand = suknia + Haus = dom, sukiennice], dom cechów su-kienniczych w Lipsku, w G. utworzono w 1761 salę koncertową G.; od 1884 koncerty odbywały się w nowym gmachu; orkiestra G., którą kierowali m.in. F. Mendelssohn-Bartholdy, W. Furtwangler, H. Abendroth, zyskała światową sławę; po II wojnie światowej koncertuje w sali zastępczej, gęśle, staropol. ludowy instrument smyczkowy (lub może szarpany), znany m.in. z ryci- gitara ny z XVII w. W czasie prac archeologicznych odnaleziono w Opolu g. z 2. pół. XI w., w Gdańsku g. dwustrunne z przełomu XII i XIII w. gęśliki podhalańskie -> złóbcoki. gigue [czyt. żig; franc., z ang. jig, czyt. dżig], giga, taniec pochodzący ze Szkocji i Irlan-t dii, występujący w różnych odmianach, w metrum g, g lub g, rzadziej w metrum parzystym, z charakterystycznym odwróceniem tematu (-> inwersja) w drugiej części tańca; stanowił ostatnią z czterech gł. części suity barokowej. gitara [wł., z gr. kithdro], instrument strunowy szarpany z grupy -> chordofonów. Owalne, zwężone w środku pudło rezonansowe, z szyjką zaopatrzoną w metalowe progi, ułatwiające skracanie 6 strun strojonych w kwartach z tercją między czwartą i piątą Gęśle Gitara struną. Struny zarywa się palcami lub plek-tronem. W Europie g. pojawiła się w średniowieczu, ale szczególną popularność zdobyła zwł. w XVIII i XIX w. w Hiszpanii i we Włoszech jako instrument amatorski i koncertowy. Obecnie jest używana gł. do akompaniowania śpiewowi, także w zespołach rozrywkowych i jazzowych. G. h a - 41 glissando wajska, podczas gry leży poziomo; jej struny przyciska się specjalnym suwakiem i zarywa metalowym plektronem, co wywołuje charakterystyczą wibrację dźwięku. Była używana w latach trzydziestych XX w., zwl. przez amer. orkiestry taneczne. G. elektryczna, jest wyposażona w przetwornik elektromechaniczny zmieniający drgania strun w impulsy elektryczne, które po ponownym przetworzeniu w drgania akustyczne i po wzmocnieniu są emitowane przez głośnik jako dźwięki. Łatwo reguluje się natężenie i barwę dźwięku. Pudło rezonansowe nie jest konieczne. Używana w zespołach rozrywkowych. Gitara elektryczna glissando [franc. glisser = ślizgać się], płynne przejście od jednego do innego dźwięku, np. w grze skrzypcowej - przez przesunięcie palca wzdłuż struny przy równoczesnym prowadzeniu po niej smyczka; na fortepianie - przez szybkie przesunięcie palcem lub wierzchem dłoni zwykle po białych klawiszach (g. po dźwiękach skali diatonicznej); na puzonie - przez ruch suwaka podczas zadęcia. Glissando Gloria zob. msza. glos: 1. Dźwięk wydawany przez narząd g. człowieka, przypominający swą budową stroikowy instrument dęty. Źródłem dźwięku g. ludzkiego jest drgający w górnych drogach oddechowych słup powietrza, pobudzony do drgań przez wibrację strun głosowych, spełniających funkcję stroika. G. ludzki stanowi fizjologiczną podstawę ' -> śpiewu. i 2. Właściwości brzmieniowe i skala, którą l rozporządza śpiewak lub śpiewaczka; wyróżnia się g. żeńskie (sopran, mezzosopran, alt i kontralt), g. męskie (tenor, baryton, bas), także g. chłopięce (sopran, alt) i -> falset.? 3. Linia melodyczna współdziałająca z in-/ nymi liniami w utworze wielogłosowym^ 4. W utworze na zespół wokalny lub instru-l mentalny - partia wykonywana przez l wy-| konawcę lub l grupę wykonawców, np. gj skrzypiec.  5. Rejestr np. w organach, tj. zbiór jednako wego rodzaju piszczałek, a w wypadku fis harmonii lub akordeonu - metalowych strn ików. 6. G. dyrekcyjny, w instrumentalnej muzy ce rozrywkowej zanotowana partia gł. ir strumentu (np. fortepianu), z zaznaczonyrr partiami innych instrumentów. głośnik, urządzenie przetwarzające energii drgań elektrycznych w energię drgań mechal nicznych i akustycznych, i wypromieniowul jące ją w przestrzeń w postaci energii dźwięf kowej. Ze względu na sposób przetwarzani energii elektrycznej w mechaniczną rozró nią się g. elektrostatyczne, dynamiczne, ele tromagnetyczne, piezoelektryczne, jono> itp. Ze względu na sposób emisji dźwiętó - g. otwarte i tubowe. G. muszą być um szczone w odpowiedniej obudowie. Szerr zakres częstotliwości dźwięków wymaga zespołu g., nP- niskotonowego, średniotonowe-go i wysokotonowego. God save the King (Queen) [czyi. god sejw de king (kuin); ang., Boże zachowaj króla (królową)], ang. hymn narodowy wykonany pierwszy raz w 1745. Autorstwo tekstu i muzyki nie jest wyjaśnione. Melodia zdobyła dużą popularność i została wyzyskana w hymnach narodowych Danii i Szwajcarii. goliard [franc., błazen, hulaka], wędrowny poeta średniowieczny (X-XIII w. ), najczęściej kleryk, student. G. tworzyli w języku lać. poematy i pieśni o treści satyrycznej, antypapieskiej, bachicznej i erotycznej. Świadectwem ich działalności jest rękopis Carmina burana t. XIII w., zbiór poematów, pieśni, rymowanych sentencji, wykazujący w muzyce wpływy m.in. -> szkoły Notre Damę. Niektóre utwory g. są zaopatrzone w -> neumy. gong [malajskie], instrument perkusyjny z grupy -> idiofonów. Okrągła płyta z brązu (rzadziej z mosiądzu) o nieco wypukłej powierzchni, zawieszona pionowo na specjalnym statywie. G. uderza się pałką o filcowej główce. Wydaje dźwięk o nieokreślonej wy- sokości, ale dostrajający się do każdego współbrzmienia. Odmianą g. jest -> tam--tam. G. pochodzi z Chin, gdzie do dziś jest produkowany na nieosiągalnym w Europie gymel poziomie. W kulturach azjat. stosuje się zespoły g. różnie strojonych, np. w -> gamela-nie. W orkiestrze symfonicznej używany od przełomu XVIII i XIX w. goniony, taniec staropol. znany z nazwy w poi. literaturze szlacheckiej i mieszczańskiej od pół. XVI w.; przypuszczalnie tańczony na sposób krakowiaka, łączony z poprzedzającym go chodzonym lub innymi tańcami. góralski taniec -> taniec góralski. gramofon [gr. grdmma = litera, zapis + phonś = glos, dźwięk], urządzenie do odczytywania dźwięku zapisanego na płycie gramofonowej. G. składa się z metalowego talerza napędzanego silnikiem elektrycznym oraz z -> adap-teru, przetwarzającego wychylenia rowka płyty gramofonowej na drgania elektryczne. Prędkości obrotowe g. wynoszą 78, 45, 33 1/3 i 16 2/3 obrotów na minutę. W zależności od głowicy adapteru g. może odczytywać płyty monofoniczne, stereofoniczne. Pełny zestaw urządzeń do odczytywania dźwięku z płyt gramofonowych musi zawierać także wzmacniacz i głośniki (lub słuchawki). grave [wł.]: 1. Ciężko, poważnie; określenie wyrazowe. 2. Tytuł jednej z części utworu cyklicznego. Grupa Pięciu -> Potężna Gromadka. Grupa Sześciu, Les Six [czyt. le sis; franc., sześciu], grupa kompozytorów franc., powstała ok. 1918. Założeniem G.Sz. było przeciwstawianie się -> impresjonizmowi. Do G.Sz. należeli: D. Milhaud, A. Honegger, F. Poulenc, G. Auric, L. Durey i G. Taille-ferre, patronowali jej E. Satie i J. Cocteau. Ideałem G.Sz. była prostota klasycznej formy, umiarkowanie ekspresji oraz duch groteski i ironii, o czym świadczą m.in. tytuły, np. 3 Utwory w kształcie gruszki Satie. G.Sz. nie stworzyła jednak wspólnego stylu. gruppetto -> obiegnik. gymel zob. fauxbourdon. 42 43 heterofonia H h zob. alfabet muzyczny. habanera [hiszp., hawański (taniec)], taniec kub. pochodzenia hiszp., zbliżony do tanga, powstały ok. 1850, w takcie \, w umiarkowanym lub szybkim tempie, o charakterystycznym synkopowanym rytmie. Słynna jest h. z opery Carmen G. Bizeta. hajduk [węg., żołnierz], hajducki, taniec pochodzenia węg., skoczny, w metrum |, popularny w Polsce prawdopodobnie przed 1500. Być może z h. wykształcił się taniec -> zbójnicki. hard-bop [czyt. had-bop; ang.], styl jazzowy, odmiana stylu -» bebop, należąca do -> jazzu nowoczesnego; h.-b. powstał pod koniec lat pięćdziesiątych XX w. jako reakcja na -> cool jazz. Charakteryzuje się m.in. wzbogaceniem improwizacji; h.-b. był reprezentowany np. przez zespół Jazz Mes-sengers [czyt. dżez mesendżers]. harfa [wł.], instrument strunowy szarpany z grupy -» chordofonów, w kształcie dużego, rozwartokątnego trójkąta, którego je- Harfa den bok stanowi rozszerzające się ku dołowi pudło rezonansowe, opierane o ramię harfisty. Nowoczesna h. ma 46, strojonych ' w tonacji Ces-dur, strun osadzonych w pudle i naciągniętych na kołki w górnej ramie. Za pomocą 7 pedałów podwyższa się ' dźwięki h. o półton i o cały ton, i w ten sposób osiąga się wszystkie tonacje. Skala h. sięga od Ces[ do ges4. Struny zarywa się 8 palcami. Charakterystyczne jest -> ar-peggio, -> glissando, także -> flażolety. H. jest znana w Azji Mniejszej od ok. 5000 lat, w Europie pojawiła się we wczesnym średniowieczu. Jest instrumentem koncertowym, wchodzi w skład instrumentów orkiestry. "Harfa", nazwa niektórych chórów amatorskich działających w Polsce; najbardziej jest znany istniejący do dziś warsz. chór "H"., zał. w 1906 przez W. Łachmana. harfa Eola [Eol - gr. bóg wiatrów], instrument muz. z grupy -» chordofonów, znany już w starożytności, popularny zwł. w XVIII w. Struny (do kilkunastu), nastrojone na jedną wysokość dźwięku, pod wpływem wiatru wydają różnej wysokości alikwoty, co przy zmiennej głośności daje charakterystyczne efekty dźwiękowe. harmonia [gr. harmonia = zgodność (dźwię- < ków, kształtów), związek, zgoda]: 1. Jeden .; z elementów muzyki, wyrażający się we j współbrzmieniach i akordach, stanowiący  podstawę -> homofonii. W muzyce eur. wyróżnia się 2 etapy rozwoju h.: etap współbrzmień opartych na skalach modal-nych i kształtowania się poczucia akordowego - do okresu renesansu włącznie; etap h. funkcyjnej - od okresu baroku do pocz. XX w. (-» system funkcyjny, -» system dur-moll); jej teoretyczne podstawy dał J. Ph. Rameau (1722), tworząc system pod-, stawowych odniesień między 3 trójdźwię-kami: toniki, dominanty, odległej od toniki o kwintę ( w górę), i subdominanty, odległej od toniki o kwintę w dół, zakładający także możliwość budowania innych akordów, np. septymowych. System h. funkcyjnej został szeroko rozbudowany w XIX w. 2. Nauka o budowaniu i łączeniu akordów; wykładana w szkołach i akademiach muz. 3. Średnia orkiestra dęta, tzw. marszowa. harmonia ręczna, instrument muz. podobny do akordeonu, ale z guzikami dla prawej ręki zamiast klawiszy. Wysokość dźwięku jest zależna od kierunku ruchu miecha. H. r. pozwala na większą biegłość techniczną niż akordeon. harmonijka ustna, instrument dęty z grupy -> idiofonów (języczkowych); mała, płaska, podłużna skrzyneczka z przegródkami, w których drgają blaszki pod wpływem wdmuchiwanego lub wciąganego ustami powietrza. W zależności od kierunku przelotu powietrza dźwięk jest wyższy lub niższy o półton. H.u. jest budowana w kilku wielkościach, służy przede wszystkim jako zabawka dziecięca (tzw. organki), grali na niej także muzycy w początkach jazzu, obecnie jest stosowana niekiedy w muzyce rockowej. Harmonijka ustna harmonika [gr. harmonikós = dźwięczny], zespół cech harmonicznych, charakterystycznych dla muzyki danej epoki, szkoły kompozytorskiej, twórcy lub dzieł muz.; w wypadku określonego dzieła mówi się raczej o harmonii. harnionium -» fisharmonia. harmonizacja melodii [harmonizacja - franc. harmoniser, z gr. harmonia = zgodność (dźwięków, kształtów), związek, zgoda], dobieranie współbrzmień akordowych do melodii. hejnał [węg. hajnal = zorza, świt], prosta melodia grana na trąbce na rozpoczęcie dnia, pobudka; później wykonywana też w różnych porach dnia z wież ratuszowych lub kościelnych. W Polsce najpopularniejszy jest h. z wieży kościoła Mariackiego w Krakowie. heksachord [gr. heksachordos = sześciostru-nowy], diatoniczny postęp 6 dźwięków; podstawa podziału materiału dźwiękowego oraz podstawa systemu -> solmizacji od czasów Guido d'Arezzo (1050) do XVII w. Istniały 3 odmiany h.: naturale od dźwięku c, durum (twardy) od g i molle (miękki) od /, z dźwiękiem b zamiast h. helikon [gr. heliks = skręcony, spiralny], instrument dęty blaszany z grupy -> aerofo-nów; rodzaj tuby basowej lub kontrabasowej o ustniku kociołkowatym.Wprowadzo-ny w XIX w., od pocz. XX w. budowany w różnych wielkościach, obecnie używany w orkiestrach dętych. Helikon heterofonia [gr. het er os = drugi, inny + phóne = głos, dźwięk], prowadzenie równocześnie z melodią jej ornamentalnego wa- 44 45 hi-fi riantu (jednego lub kilku), tzn. takiej samej melodii, ale nieco zmienionej. Technika h. jest znana wśród ludów orientalnych, np. w Indonezji, Chinach, Japonii, Tajlandii. hi-fi [czyt. haj-faj; ang. skrót od highfidelity = wysoka wierność, jakość], odtwarzanie dźwięku o wysokim stopniu zgodności z < oryginałem; możliwe dzięki aparaturze wysokiej jakości. Nagranie na taśmie magnetycznej czy nadawane przez radio winno też wykazywać wysoki poziom techniczny. Zestaw hi-fi obejmuje: gramofon, magnetofon, wzmacniacz akustyczny, zestaw głośników i odbiornik fal ultrakrótkich do odbioru programów lokalnych stacji radiofonicznych. historicus -> testo. homofonia [gr. homós = taki sam, równy + phóne = głos, dźwięk], technika kompozytorska związana z -» systemem dur-moll; faktura polegająca na oparciu głównej melodii, prowadzonej najczęściej w najwyższym głosie, na współbrzmieniach akordowych. Prototypem h. była na przełomie XVI i XVII w. -> monodia akompa-niowana, która wyparła -» polifonię. homofonizacja [gr. homóphónos = mówiący tą samą mową], w utworze muz. występowanie w obrębie polifonicznej faktury fragmentów opartych na współbrzmieniach akordowych. H. jest przeciwieństwem -> polifonizacji. / hopak, roś. taniec ludowy w takcie |, w szybkim tempie, o charakterze wesołym, rubasznym; wprowadzony do muzyki arystycz-nej przez M. Musorgskiego, P. Czajkow-skiego, N. Rimskiego-Korsakowa. hot jazz [czyt. hot dżez; ang., gorący jazz], ogólnie - dawniejszy jazz; styl jazzowy, charakteryzuje się wzmożoną uczuciowością, specjalnym frazowaniem i intonacją. Dominował w erze jazzu tradycyjnego, -> swingu i -> bebopu, odrodził się w -> hard-bopie. humoreska [niem. Humoreskę], typ romantycznej miniatury instrumentalnej o charakterze wesołym, żartobliwym, np. Humoreska A. Dvofaka. hymn [gr. hymnos = pieśń pochwalna], pieśń uroczysta chwaląca Boga, w staroż. Grecji - boga śmierci, mądrości i muzyki Apolla. Obecnie w liturgii kościoła katolickiego używa się ok. 120 h. Sporadycznie komponowano dla celów kościelnych także h. wielogłosowe. hymn narodowy, hymn państwowy, pieśń patriotyczna, wykonywana podczas uroczystości narodowych i państwowych. H.n. są symbolem danego państwa, podobnie jak godło i flaga. Najczęściej są to proste melodie. Zob.: God save the King (Queen); Marsylianka; Mazurek Dąbrowskiego. idee flxe [czyt. idę fiks; franc., natrętna myśl], myśl przewodnia. H. Berlioz nazwał tak główny temat w Symfonii fantastycznej, przewijający się w każdej z jej pięciu części. idiofony [gr. idios = własny, swoisty + phóne = głos, dźwięk], instrumenty muz. "samo-brzmiące", w których źródłem dźwięku jest elastyczne ciało; ciało o naturalnej sprężystości, nie wymagające napinania, jak struna lub membrana, będące samo źródłem dźwięku, np. płyta, sztabka, rura, pręt, metalowy języczek. Wyróżnia się 2 najważniejsze grupy i.: i. uderzane, np. gong, tam-tam, trójkąt, talerze, kastaniety, ksylofon, dzwony, wibrafon, czelesta, oraz i. dęte (języczkowe), w których drgania języczków, czyłi stroików, są wzbudzane strumieniem powietrza z miechów (fisharmonia, akordeon oraz piszczałki organów) lub bezpośrednio z ust (harmonijka ustna). Inne grupy i. to: pocierane, potrząsane, szarpane, zderzane i klawiszowe (-> instrumenty klawiszowe). I. wraz z membranofonami tworzą grupę instrumentów perkusyjnych. igrzec, staropol. poeta ludowy, śpiewak, muzykant i żartowniś; opiewał lub szydził z aktualnych wydarzeń. imitacja [łac. imitatio = naśladowanie], powtórzenie fragmentu lub całości struktury jednego głosu w innym głosie kompozycji (w tym czasie głos pierwszy kontynuuje swoją linię melodyczną, tworząc w ten sposób -> kontrapunkt do głosu drugiego). I. jest możliwa we wszystkich odległościach - od unisonu do oktawy, a nawet przekraczających oktawę. W -> kanonie najczęściej stosowano i. w unisonie i oktawie, w -> fudze - w kwincie lub w kwarcie, I 46 często z zastosowaniem kunsztownych środków rytmicznych i melodycznych, jak powiększanie lub pomniejszanie wartości rytmicznych (-> augmentacja, -* dyminu-cja), odczytywanie tematu od końca (-> rak) lub w odwróceniu kierunku inter-wałów (-> inwersja). W muzyce artystycznej i. stanowi podstawę wielu innych form polifonicznych. I. znana jest także w muzyce ludowej. impresjonizm [franc. impressionisme, od im-pression - wrażenie], w historii muzyki - kierunek, który rozwinął się na przełomie XIX i XX w. we Francji, pod wpływem symbolizmu w poezji oraz i. w malarstwie. Wysunięcie na pierwszy plan kolorytu brzmienia przejawiło się m.in. w doborze subtelnych barw w orkiestrze, we wzbogaceniu środków dynamicznych, rytmicznych i harmonicznych, np. przez użycie egzotycznych skal (skali całotonowej). Przejmowano do muzyki tytuły odzwierciedlające nastrojowe obrazy przyrody (np. gry fal morskich, światła księżyca, padającego deszczu), wrażenia wzrokowe i słuchowe. Do czołowych przedstawicieli i. należeli C. De-bussy, choć na jego twórczość oddziałały także inne kierunki, i częściowo M. Ravel. Elementy i. przejęli: we Francji - P. Dukas, we Włoszech - O. Respighi, w Hiszpanii - M. de Falla, w Polsce - K. Szymanowski. impromptu [czyt.. ęprąptii; franc., bez przygotowania], rodzaj romantycznej miniatury fortepianowej, najczęściej o nie ustalonej (ze względu na improwizacyjny charakter) budowie; u F. Schuberta i. przybierało formę wariacji, ronda, formy trzyczęściowej lub innej. improwizacja [franc. improvisation, z łac. im- 47 instrumentacja provisus = nieprzewidziany]: 1. Jednoczesne tworzenie i wykonywanie tworzonej muzyki; może dotyczyć caiej kompozycji (pochodzącej z inwencji twórcy-wykonaw-cy lub powstałej z fantazjowania na temat wcześniej znany), jej fragmentu (np. wprowadzenie improwizowanej -> kadencji wirtuozowskiej w koncercie) lub też jednego elementu w utworze, np. harmonii (w wykonaniu basso continuo). 2. Tytuł utworu skomponowanego pod wpływem chwilowego impulsu, natchnienia. instrumentacja [lać. instrumentum = narzędzie], dobór i określony sposób użycia instrumentów muz. przewidzianych do wykonania określonego dzieła muz. I. wchodzi w zakres nauki kompozycji; jest dyscypliną określającą możliwości techniczne i wyrazowe instrumentów muz. oraz zmieniające się w historii muzyki zasady ich współdziałania. Zob. orkiestracja. instrumenty elektryczne -> elektrofony. instrumenty klawiszowe, instrumenty muz. zaopatrzone w klawiaturę; wzbudzanie drgań - struny, słupa powietrza, języczków, blaszek itp. - dokonuje się pośrednio przez naciśnięcie dźwigni klawiszowej. Do i.k. należą chordofony uderzane (fortepian, kla-wikord), smyczkowe (lira korbowa) i szarpane ( klawesyn), aerofony (organy), idio-fony dęte języczkowe (fisharmonia, akordeon, harmonia), uderzane (czelesta) itd. Dużą grupę i.k. stanowią elektrofony (za pomocą klawiatury są uruchamiane generatory elektryczne): organy Hammonda, fale Marteno-ta, syntezatory dźwięku itp. instrumenty mechaniczne, instrumenty muz. "samogrające", zaopatrzone w ruchomy wałek, taśmę lub talerz; odpowiednio rozmieszczone kolce wałka bądź otwory perforowanej taśmy lub talerza powodują uruchomienie dźwigni, np. otwierających dostęp powietrza do piszczałek, zwalniających młoteczki uderzające w struny, bębenki lub dzwonki, jak w katarynce, pianoli, szafie grającej itp.; kolce obracającego się wałka mogą też bezpośrednio zaczepiać o blaszki, jak np. w pozytywce. instrumenty muzyczne, przyrządy wytwarzające dźwięki, używane w muzyce. Składają się z części będącej źródłem dźwięku, tzn. -> wibratora (struna, membrana, słup powietrza drgający w rurze, sztabka), z elementu pobudzającego wibrator do drgań (smyczek, młoteczek w fortepianie, pałeczki, piórka i in.) oraz z elementu wzmacniającego drgania -> amplifikatora ' (pudło rezonansowe czy płyta rezonansowa); niektóre i.m. (np. gong) nie potrzebują pudła rezonującego, gdyż wibrator sam jest w stanie wypromieniować energię ' dźwiękową. I.m. dzieli się na -> chordofony, -> aerofony, -> membranofony, -> idiofony; dwie ostatnie grupy należą do tzw. instrumentów perkusyjnych. Każda z 4 podstawowych grup i.m. ma swoje podgrupy. Wyróżnia się też -> elektrofony, w których źródłem dźwięku są -> generatory. instrumenty transponujące [transponujące -łac. transponere = przestawiać], instrumenty muz., których dźwięki brzmią o pewien interwał niżej lub wyżej od dźwięków zapisanych w nutach; i.t. są np. klarnet, róg, kontrabas. interludium [łac. inter = między + ludus = gra, zabawa], wstawka muz., rodzaj krótkiego utworu organowego między wersetami hymnu, psalmu lub chorału protestanckiego; występuje też w utworach scenicznych, np. w operze. Zob.: antrakt; intermezzo. intermedium [łac. intermedius = środkowy], utwór instrumentalny lub wstawka muzyczno-sceniczna w antraktach sztuk dramatycznych, w operze seria, niekiedy jedna ze środkowych części wieloczęścio-wego utworu instrumentalnego; operowe i. stało się jednym ze źródeł opery buffa, częściej było zw. intermezzem. intermezzo [czyt. intermecco; wł., środkowy, wstawka]: 1. Krótki fragment orkiestrowy (wpleciony w akcję dramatyczną opery lub i Wstawka baletowa w operze. '- 2. W antraktach opery poważnej komiczne wstawki muzyczno-sceniczne; ze wstawek ' tych powstał rodzaj wł. opery buffa. Zob. l intermedium. International Society for Musie Education -» Międzynarodowe Stowarzyszenie Wychowania Muzycznego. interpolacje -> tropy. interwal [łac. intervallum = miejsce między wałami, przerwa, odstęp], różnica wysokości 2 dźwięków współbrzmiących (i. har- I moniczny) lub następujących po sobie j (i. melodyczny). Różnica ta może być wyrażona fizycznie jako stosunek częstotliwości drgań, w praktyce muz. jest mierzona liczbą półtonów. Ta sama liczba półtonów może być różnie zapisana, ze względu na Interwały od dźwięku c. Liczba półtonów 9 10 11 12 13 14 15 Nazwa interwalu pryma cz c-c, sekunda zm c-deses sekunda m c-des, pryma zw c-cis sekunda w c-d, tercja zm c-eses tercja m c-es, sekunda zw c-dis tercja w c-e, kwarta zm c-fes kwarta cz c-/, tercja zw c-eis kwarta zw c-fis, kwinta zm c-ges kwinta cz c-g, seksta zm c-osas seksta m c-as, kwinta zw c-gis seksta w c-a, septyma zm c-heses septyma m c-b, seksta zw c-ais septyma w c-h, oktawa zm c-cesl oktawa cz c-c1, septyma zw c-his, nona zm c-deses nona m c-des{ = oktawa cz + sekunda m, oktawa zw c-cis1 nona w c-d1 = oktawa cz + sekunda w, decyma zm c-eses1 = oktawa cz + tercja zm decyma m c-es1 ... itd. Objaśnienia: cz - czysta, m - mała, w - wielka, zm - zmniejszona, zw - zwiększona inwencja zjawisko -> enharmonii, np. jako sekunda zwiększona c-dis lub tercja mała c-es. I. mogą być czyste (pryma, kwarta, kwinta i oktawa), wielkie i małe (sekunda, tercja, seksta, septyma), zmniejszone (wszystkie oprócz prymy) i zwiększone (wszystkie). I. większe od oktawy powstają przez złożenie oktawy z sekundą (nona), tercją (decyma), kwartą (undecyma), kwintą (tercde-cyma) itd. I. dzielą się na -> konsonanse i -> dysonanse. Nazwy i. pochodzą od liczebników porządkowych. Zob. przewrót. intonacja [łac. intonare = grzmieć, krzyczeć, rozbrzmiewać], sposób wydobywania dźwięków muz., zwł. w śpiewie i w grze na instrumentach smyczkowych; może być mniej lub bardziej właściwy pod względem wysokości. Stąd też i. może być czysta, chwiejna, fałszywa. Zależy od czułości słuchu, umiejętności posługiwania się instrumentem muz. W instrumentach o ustalonej wysokości dźwięków, np. w fortepianie, nie ma problemu i. podczas gry, jest potrzebne właściwe nastrojenie instrumentu; intonowanie, rozpoczynanie śpiewu przez kantora, jednego z chórzystów itp. intonowanie zob. intonacja. intrada [hiszp. entrada = wejście, wstęp, rozpoczęcie], krótki wstęp instrumentalny, np. do suit w XVII w., często o charakterze marsza. Zob. introdukcja. introdukcja [łac. introductio = wprowadzenie], wstępny odcinek wieloczęściowego utworu muz., niekiedy o charakterze impro-wizacyjnym, np. w operze, operetce (zamiast uwertury), w cyklu tanecznym. I. kontrastuje z dalszym tokiem utworu przede wszystkim tempem i rytmem, ale wyzyskuje często motywy czy tematy utworu. inwencja [łac. imentio = pomysłowość], krótki utwór polifoniczny, najczęściej dwugłosowy lub trzygłosowy oparty na imitacji; rodzaj małej uproszczonej -> fugi. I. komponował J.S. Bach dla celów dydaktycznych. 48 49 inwersja inwersja [tac. irwersio = odwrócenie], odwrócenie kierunków interwałów, tzn. zmiana interwałów wznoszących się na opadające i odwrotnie, stosowane w kolejnych imitacjach tematu w -> fudze, -> kanonie i innych formach opartych na imitacji; połączone niekiedy z innymi środkami polifonicz- ; nymi, jak np. augmentacja (powiększanie!) i; i dyminucja (pomniejszanie) wartości rytmicznych, ruch wstecz, tj. od końca temjitu |# (rak) i in. I. znalazła zastosowanie także >' w technice -> dodekafonii. JSME -^ Międzynarodowe Stowarzyszenie Wychowania Muzycznego. jam session [czyt. dżem seszyn; ang.], wspólna improwizowana gra muzyków jazzowych nie dla celów zarobkowych, lecz dla przyjemności muzykowania. Termin "j.s." ' wszedł w użycie w okresie -> stylu Chica-i go. W Polsce są organizowane publiczne i,f j.s. w klubach jazzowych w Krakowie i Warszawie (m.in w Stodole, Hybrydach). janczarska kapela zob. kapela. jazz, dżez [ang-], muzyka, gł. instrumentalna, powstała pod koniec XIX w. w środowisku Murzynów i Kreoli na pd. Stanów Zjednoczonych. Była wynikiem zespolenia: 1) elementów muzyki eur., takich jak harmonika i melodyka popularnych utworów tanecznych, salonowych oraz pieśni, także instrumentarium pochodzące gł. z franc. orkiestr dętych (np. trąbka, saksofon, perkusja); 2) śpiewanych przez Murzynów w Ameryce - pieśni religijnych i obrzędowych, wynikających z przemieszania się elementów eur. i afr. (-> negro spirituals, hymny, psalmy, " muzyka fortepianowa, -> ragtime); 3) autentycznego folkloru murzyńskiego (np. pieśni pracy, tańce, jak -> cake-walk, zawołania) i niektórych, specyficznych dla j. instrumentów afro-kubańskich oraz banjo. Wyróżnia się j. tradycyjny, do którego poza wstępnymi formami należą style: nowoorle-  ański (-> jazz nowoorleański), -> boogie-woogie, -> swing i -> dixieland, oraz j. n o -woczesny, rozwinięty w pół. lat czterdziestych XX w. jako przeciwstawienie j. tradycyjnego, obejmujący: -> bebop, J -> hard-bop i in. Najbardziej charakterystycznymi cechami j. są: ciągłe wyprzedzenia melodii, rytmu, przesunięcia akcentów w ramach taktu, synkopacja (-> synkopa), co stwarza rodzaj napięcia; zastosowanie tzw. blue notes (-> blues), tzn. obniżania III i VII, później także V stopnia skali i efektów swobodnego używania głosu (brzmienia ochrypłe, szmerowe, wibrato); improwizacja indywidualna i zespołowa w obrębie określonej harmoniki i odcinków melodycznych; specyficzna dla stylów j. aranżacja. jazz nowoorleański [nowoorleański - od nazwy miasta Nowy Orlean w Stanach Zjednoczonych], pierwszy ze stylów jazzowych, należący do jazzu tradycyjnego, wykształcony ok. 1910; oparty na kontrapunkcie instrumentów melodycznych (kornet lub trąbka, klarnet i puzon), stałym powtarzaniu formuły rytmicznej, improwizacji zbiorowej na tematy bluesowe i ragtimc'owe. Znani muzycy j.n. to: J. Oliver, L. Ann-strong i in. Jeszcze Polska nie zginęla -» Mazurek Dąbrowskiego. jodłowanie [niem. jodeln = jodłować, od dźwiękonaśladowczego jo], jodłowanie, sposób wydobywania głosu, polegający na szybkim przechodzeniu od rejestru piersiowego do -> falsetu, tzn. rejestru głowowego, i odwrotnie. Górale tyrolscy stosują j. podczas nawoływania się, także przy śpiewie pieśni. Refren pieśni kończy się czasem zawołaniem "holladio". 50 51 K kadencja [łac. cadere = upadać, opadać]: 1. Formuła melodyczna lub melodycz-no-harmoniczna, a także rytmiczna i dynamiczna, kończąca utwór, jego część, okres lub zdanie muz. Rolą k. jest potęgowanie i niwelowanie napięć. Najważniejsze k. harmoniczne wykształcone w systemie dur--moll to: k. doskonała (rozwiązanie cercie solowym k. pojawia się przy końcu pierwszej części na tzw. akordzie kwartse-kstowym (drugi przewrót trójdźwięku) opóźniającym wejście akordu dominantowego. Początkowo k. były improwizowane przez wykonawcę, następnie stały się elementem formy, komponowanym przez kompozytora (od czasów L. van Beethovena). a) b) c) d) e) Kadencje w C-dur: a) doskonała D-T; b) plagalna S-T; c) zawieszona S-D; d) zwodnicza D-TVT; e) wielka doskonała S-D-T V1 dominanty - D na tonikę - T), tzw. k. p l a -g a l n a lub k. kościelna (rozwiązanie subdominanty - S na tonikę - T), k. z w o -d n i c z a (rozwiązanie dominanty - D na paralelny akord toniki - Tyi zamiast na tonikę), k. zawieszona, niedoskonała, zw. też półkadencją (następstwo subdominanty - S i dominanty - D, a w tonacji molowej - rozwiązanie subdominanty - S na paralelę toniki - T vi ), k. wielka doskonała (rozwiązanie następstwa subdominanty - S i dominanty - D na tonikę - T). K. mogą być wzbogacone akordami septy-mowymi, nonowymi, także dźwiękami zamiennymi. 2. Odcinek kompozycji o charakterze impro-wizacyjnym i wirtuozowskim, zw. k. wirtuozowską, pozwalający wykonawcy na zaprezentowanie swych możliwości technicznych i wyrazowych. W klasycznym kon- 52 kadryl [franc. ąuadrille], taniec dworski popularny we Francji w okresie napoleońskim, wywodzący się z -» kontredansa. K. był tańczony przez 2 lub 4 pary ustawione w kwadracie, wykonujące 5 figur tanecznych na zmianę w metrum g i 4. kakofonia [gr. kakophónia = złe brzmienie], współbrzmienie lub następstwo nie powiązanych harraonicznie i melodycznie dźwięków. kalikowanie zob. organy. kamarinskaja, roś. ludowa pieśń taneczna utrzymana w szybkim tempie i takcie parzystym. M. Glinka napisał fantazję orkiestrową Kamarinskaja. kamerton [niem.]: 1. Dźwięk a (a razkreśl-ne) o wzorcowej wysokości, obecnie = 440 drgań/s, ustalonej przez Międzynarodową Organizację Normalizacyjną. 2. Przyrząd służący do ustalania stroju; k. widełkowy (stalowe widełki) lub stroiko- ' wy (rurka metalowa z metalowym języczkiem), niekiedy chromatyczny (strojony w obrębie c -c ). kancjonał [łac. cantio = śpiew], śpiewnik religijny do użytku powszechnego, zawierający teksty i prosto opracowane melodie. K. były rozpowszechnione gł. w XVI i XVII w.: k. katolickie, wyd. w okresie kontrreformacji, k. protestanckie, wyd. gł. w Niemczech i " Czechach, k. dysydenckie, wyd. w Polsce, np. J. Seklucjana (1547), Walentego z Brzozowa (1554). Zob. śpiewnik. kancona, wł. canzona: 1. W twórczości trubadurów forma poetycko-wokalna, pieśń. 2. W XV i XVI w. wielogłosowa trzyczęściowa forma świeckiej muzyki wokalnej i instrumentalnej. Instrumentalna k. powstała z przeniesienia wokalnej polifonicznej chanson na instrumenty klawiszowe; wywarła wpływ na rozwój -> fugi, rozwijała się też w obsadzie na zespół instrumentalny. 3. W XIX w. liryczna miniatura instrumentalna. kankan [franc. cancan], taniec popularny w 2. pół. XIX w., rozwinięty z kadryla; bardzo szybki, żywiołowy, w rytmie galopu, w metrum 4, o dość swobodnych, nawet frywolnych figurach; osiągnął niezwykłą popularność w kabaretach i teatrzykach we Francji. kanon [łac. canon - reguła, prawidło]: 1. W teorii muzyki - do XVI w. przepis, reguła, wg której z podanego materiału należało zbudować utwór. 2. Oparta na ścisłej -» imitacji kompozycja, której melodia przeznaczona do imitowania spełnia także funkcję kontrapunktu, czyli trwa od początku do końca utworu, a głos lub głosy imitujące powtarzają ją z jednakowym opóźnieniem. K. klasyfikuje się najczęściej wg odległości (łnterwałów), w jakich wchodzą głosy imitujące (k. w unisonie, oktawie, kwincie, kwarcie itd.). W XIV w. k. stosowano dla celów ilustracyjnych, np. w utworach naśladujących od- kapela głosy polowania (-> caccia). K. k o ł o w y, k. w którym melodię można powtarzać bez przerwy. K. towarzyski, popularna melodia śpiewana w k. kantata [wł. (musica) cantata = (muzyka) śpiewana], wieloczęściowy utwór wokal -no-instrumentalny nie przeznaczony na scenę, składający się z arii, recytatywów, duetów, chórów, z instrumentalnych ritoraeli oraz wstępu, oparty na tekstach lirycznych, także niekiedy epickich i dramatycznych, o tematyce mitologicznej, pastoralnej, religijnej lub świeckiej. Na pocz. XVII w. k. była jedną w gł. form świeckiej muzyki kameralnej we Włoszech, w XVIII w. znalazła się pod wpływem stylu operowego. W Niemczech rozwinęła się k. protestancka, kościelna, oparta na tekstach biblijnych, chorałowych lub pieśniowych, dużą rolę obok arii, recytatywów odgrywały w niej chóry. Największym mistrzem k. był J.S. Bach. W następnych epokach k. miała często charakter okolicznościowy. kantor [łac. cantor = śpiewak], pierwszy śpiewak, kierownik chóru, np. w kościołach, klasztorach, synagogach; wykonywał partie solowe, intonował wersety w psalmach, antyfonach itp. W kościele protestanckim - kierownik chóru, nauczyciel muzyki i zarazem organista. Słynnym k. w kościele św. Tomasza w Lipsku w Niemczech był J.S. Bach. kantyczki [łac. canticum = pieśń, śpiew], zbiory pieśni religijnych, zwł. kolęd, pastorałek; w XIX w. rozpowszechnione gl. wśród mieszkańców wsi, sprzedawane na odpustach, jarmarkach. kantylena [wł. cantilena = piosenka], typ lirycznej melodii, w tempie raczej powolnym, rozwinięty w stylu -> belcanto, typowy dla arii, pieśni lirycznej, a także dla utworów instrumentalnych o zbliżonym charakterze, np. nokturnów F. Chopina. kapela [wł. cappella = kaplica], w średniowieczu - chór śpiewaków kościelnych przy 53 kapelmistrz klarnet katedrach i klasztorach, na dworach, kierowany przez prefekta k., np. k. - > roranty-stów na Wawelu. W XVII i XVIII w. - zespół muzyków instrumentalistów utrzymywany na dworach magnackich. Obecnie - k. ludowe (np. dudziarskie, smyczkowe), dęte, harmonistów. K.janczarska, tur. orkiestra wojskowa janczarów (przyboczna gwardia sułtana), złożona z piszczałek i obojów oraz licznych instrumentów perkusyjnych. Wywarła wpływ na muzykę eur. w XVIII w. kapelmistrz [niem. Kapellmeister], dawniej -kierownik zespołu chóralnego lub instrumentalnego, obecnie - prowadzący zespoły popularne, wojskowe, amatorskie. kapodaster, wł. capotasto [czyt. kapotasto; - capo = głowa, rozdział + tasto = dotyk], urządzenie do podwyższenia stroju w instrumentach strunowych; ruchoma drewniana lub metalowa listewka, przyciskana do strun za pomocą śruby w odpowiednim miejscu szyjki, np. gitary, lutni, i przestraja-jąca je o półton lub większy interwał. Dzięki k. palcowanie nie zmienia się przy przejściu do innej tonacji, co jest ułatwieniem dla grającego. kaprys, wł. capriccio [czyt. kapriczczio; żart]: 1. Polifoniczna forma instrumentalna. o dość swobodnej budowie, jedna z form poprzedzających - > fugę. 2. W XIX w. - rodzaj popisowej etiudy. np. Kaprysy N. Paganiniego, EtiutJy-kapry-sy H. Wieniawskiego. karmaniola [franc. carmagnole, od nazwy stroju, kaftana noszonego w okolicach miasta wł. Carmagnola], franc. pieśń rewolucyjna z 1792 nieznanego autora, śpiewana też ze zmienionym tekstem w czasie rewolucji 1830, 1848, 1871; także - taniec wykonywany do melodii pieśni. kaseta magnetofonowa [kaseta - ang. casset-te - szkatułka], pojemnik taśmy magnetycznej używanej w magnetofonie kasetowym. o znormalizowanej konstrukcji i wymia- rach, do wielokrotnego rejestrowania i odtwarzania. Najbardziej rozpowszechniony typ compact fczyt. kompakt: ang.] wprowadzony przez firmę Philips tczyt. filips], umożliwia nagranie 2 x 30 min (C-60), 2 x 45 min (C -90) lub 2 x 60 min (C-120). kasownik [łac. cassus = wydrążony, próżny, pozbawiony, bez], znak graf.: \ umieszczany przed nutą, unieważniający obowiązujący poprzednio (w tym samym takcie) -> krzyżyk lub -> bemol. Znak graf. k. podwójnego: (jij. Zob. znaki chromatyczne. kastaniety [hiszp. castańetas = kasztany], instrument perkusyjny z grupy -> idiofonów. Płytki w kształcie muszli, wykonane z twardego drewna i związane sznurkiem; grający trzyma je palcami i uderza jedną o drugą. Przeniesione z Azji, rozpowszechniły się w Hiszpanii. Towarzyszą tańcom hiszp. i południowoamerykańskim, stosowane też niekiedy w orkiestrze. KaslanieW kastrat [łac. castratiei = trzebienie], śpiewak o głosie sopranowym lub altowym, uzyskanym wskutek usunięcia jąder przed okresem dojrzewania. Głos k. charakteryzował się dużą rozpiętością skali, siłą i specyficzną barwą. Praktyka wykorzystywania śpiewu k., rozpowszechniona w XVI-XVIII w., zwł. w operze wł., została później zaniechana. katarynka |niem. Kath(a)rinclten = Kasia], przenośny -» instrument mechaniczny. Składa się z piszczałek, mechanizmu rozdzielającego powietrze, miechów i wałka melodycznego. Korba wprawia w ruch miechy, tłoczące powietrze do tzw. wiatrowni-cy, oraz wałek melodyczny, na którym są umieszczone druciki lub drewniane kołecz-ki, otwierające w odpowiedniej kolejności kanały dla strumienia powietrza wchodzącego do piszczałek. K. rozpowszechniła się w XVIII w.; obecnie jest spotykana na ulicach większych miast jako atrakcja dla turystów. skie drewniane pudło rezonansowe zakończone 2 ramionami, które łączy poprzeczka zw. jarzmem. Struny, rozpięte między koń- Katarynka kawatina, kawatyna, wł. cavatina, w muzyce operowej - krótka pieśń solowa, prostsza niż aria, najczęściej jednoczęściowa lub dwuczęściowa (clęść wolna i szybka); niekiedy też pieśń (zwrotkową) w operze nazywano k. kinetografia [gr. kinetós = ruchomy + grdphe-in = pisać], sposób graf. notacji ruchu tanecznego, opracowany przez R. Labana, posługujący się małą liczbą znaków, ale w najróżniejszych kombinacjach. Zapisy ruchu tanecznego nazywają się kinetogramami i są czytane od dołu do góry. kitara [gr. kit hora = cytra], instrument strunowy szarpany z grupy -> chordofonów. Pła- Kitara cem pudła a jarzmem, szarpano -> plektro-nem trzymanym w prawej ręce i skracano palcami lewej ręki. K. była popularnym instrumentem muz. w starożytnej Grecji; poświęcona Apollinowi, służyła do akompaniowania śpiewakom wykonującym pieśni religijne i do solowej gry koncertowej (podczas muz. zgromadzeń w Atenach, Delfach i na wyspie Delos). Homer nazywał k. formingą [gr. phór-minks]. klarnet [wł. clarinetto, zdrobnienie od darmo = trąbka], instrument dęty drewniany z grupy -> aero-fonów. Drewniana cylindryczna rura wyposażona w klapy, zakończona z jednej strony lekko rozszerzającą się czarą głosową, z drugiej - płasko ściętym "dziobem" ze stroikiem. K. ma duże możliwości techniczne. Jest instrumentem transponującym, najczęściej używa się k. w stroju A (transponuje o tercję małą w dół) i B (transponuje o sekundę wielką w dół), a także Es (transponuje o tercję małą w górę) i C (nie transponuje). Zbudowany w XVII w., wszedł w skład instrumentów orkiestry symfonicznej. Z odmian k. najbardziej Klarnet 54 55 r klaster jest znany basklarnet, o większych rozmiarach i stroju B. klaster [ang. (tonę) cluster = wiązka (dźwiękowa)], wielodźwięk zbudowany z dźwięków sąsiadujących ze sobą w skali muz., np. na fortepianie realizuje się k. całą dłonią, pięścią, przedramieniem. K. są często stosowane w muzyce współczesnej i notowane w postaci zaczernionego pola między skrajnymi dźwiękami, niekiedy wraz z informacją o dźwiękach składowych. klasycy wiedeńscy [klasycy - łac. classicus = pierwszej klasy, wzorowy, doskonały], kompozytorzy działający w okresie -> kla-sycyzmu: J. Haydn, W.A. Mozart, L. van Beethoven. Udoskonalili klasyczne gatunki i formy muzyki instrumentalnej, takie jak sonata, kwartet, symfonia, sprecyzowali obsadę orkiestry symfonicznej i nadali dojrzałą formę gatunkom scenicznym, takim jak opera seria, opera buffa, Singspiel. klasy c} zm [łac. classicus = pierwszej klasy, wzorowy, doskonały], w historii muzyki -kierunek obejmujący okres od ok. 1750 lub 1760 do 1820 lub 1830, poprzedzony wcze-snoklasycznym stylem -> galant, działalnością szkół: berlińskiej, starowiedeńskiej, '" mannheimskiej. Termin "k." przejęty z historii literatury i sztuki oznacza nawiązanie do kultury antycznej, do jej estetycznych ideałów (symetria, doskonałość proporcji itp.). K. jest związany z działalnością -> klasyków wiedeńskich (J. Haydn, W.A. Mozart, L. van Beethoven), a w dziedzinie opery - z twórczością Ch.W. Glucka i innych kompozytorów, uprawiających zwł. Singspiel, czyli śpiewogrę, wodewil itp. Wykształcenie klasycznej orkiestry, kwartetu smyczkowego, dominacja symetrycznej budowy okresowej (-> okres muzyczny), opartej na harmonice funkcyjnej, szły w parze z rozwinięciem w różnych gatunkach cyklu sonatowego (-» sonata), którego pierwszą częścią było allegro eonatowe (-» forma sonatowa), oparte na rozwijaniu 2 tematów (dualizm tema- tyczny) i na pracy tematycznej. W okresie k. nastąpiło zreformowanie opery przez Glucka - przygotowane przez ostatnią generację -> szkoły neapolitańskiej - zwrot ku antykowi, podejmowanie heroicznych wątków antycznych, przywrócenie roli chórów w myśl * zasad: prostoty, naturalności i prawdy dramatycznej. Syntezę osiągnięć operowych epoki stworzył w swych operach Mozart. klawesyn [franc. clavecin], klawicymbal [łac. clavicymbalum\, klawiszowy instrument strunowy szarpany z grupy -> chordofo-nów, o skali F^-f . Podobny do fortepianu, wyposażony w 2 -> manuały i 7 pedałów rejestrowych, 4 rzędy skoczków zakończonych piórkami, które szarpiąc struny wywołują krótkotrwały dźwięk, oraz 4 układy strun tworzących rejestry: 2 ośmiostopowe, l czterostopowy (klawiszowi a odpowiada Klawesyn dźwięk a ) i l szesnastostopowy (klawiszowi a1 odpowiada dźwięk a). K. wykształcił się dzięki zastosowaniu mechanizmu klawiszowego do -> psalterium lub cymbałów. Do okresu klasycyzmu służył do gry solowej, akompaniowania śpiewakom, a także orkiestrze jako instrument, na którym realizowano -» basso continuo. K. został wyparty przez -» fortepian. Ponowne zaintereso- wanie k. datuje się od przełomu XIX i XX w. (W. Landowska). klawesyniści francuscy, kompozytorzy działający w 1650-1750 we Francji, nawią- .,: zywali do muzyki lutniowej, przesyconej s ornamentyką i programowością, w muzyce na klawesyn rozwinęli formę suity fi (zw. ordre) i wirtuozowskie środki tech- i niczne. Najwybitniejszymi przedstawiciela- i mi k.f. byli: L. i F. Couperin, J.Ph. Rameau, L.C. Daąuin; osiągnięcia k.f. przypadają na ; okres, który w sztuce jest określany mianem rokoka. klawiatura [niem. Klaviatur], zespół klawi-.1 szów, najczęściej białych (długich), którym , odpowiadają dźwięki podstawowej skali diatonicznej, i czarnych (krótszych i węższych), którym odpowiadają pozostałe dźwięki skali chromatycznej. Niektóre instrumenty muz. (organy, klawesyn) mają dwie lub więcej k., zw. -> manuałami, w odróżnieniu od -> pedałów obsługiwa- kobza turę, było stawiane przeważnie na stole. Na końcu każdej dźwigni klawiszowej był umieszczony -> tangent, który uderzał w strunę. Cichy dźwięk powodował, że k. nadawał się jedynie do muzykowania kameralnego. W Europie znany już we wczesnym średniowieczu. W 2. pół. XVIII w. został wyparty przez -> fortepian. klucze muzyczne, znaki graf. umieszczane na początku każdej pięciolinii, wyznaczające bezwzględną wysokość nutom, umiejscowionym na niej, a także znajdującym się między liniami. Wprowadzono je do notacji muz. łącznie z liniaturą w X w. Wyróżnia się następujące grupy kluczy: g - określa wysokość g , jego rodzaje: starofrancuski i wiolinowy (skrzypcowy na drugiej linii); c - określa wysokość c , jego rodzaje: sopranowy (dyszkantowy), mezzosopranowy, altowy (na trzeciej linii), tenorowy, barytonowy; f - określa wysokość /, jego rodzaje: barytonowy, basowy ° c) Klucze muzyczne, znaki graficzne i wyznaczanie wysokości dźwięku: a) klucze g: starofrancuski i wiolinowy (skrzypcowy); b) klucze c: sopranowy (dyszkantowy), mezzosopranowy, altowy, tenorowy, barytonowy; c) klucze f: barytonowy, basowy, subbasowy (kontrabasowy) nych nogami. Odmianą k. jest k. guzikowa w -> harmonii ręcznej. klawicymbał -» klawesyn. klawikord [franc. clavicorde, z łac. clavis = klucz + corda = struna], klawiszowy instrument strunowy uderzany z grupy -> chor-dofonów. Pudło rezonansowe w kształcie prostokątnej skrzynki, zawierające klawia- (na czwartej linii), subbasowy (kontrabasowy). Obecnie stosuje się najczęściej klucz wiolinowy, basowy oraz altowy (gł. dla altówki) i tenorowy (dla wysokiego rejestru wiolonczeli i puzonu). kobza [ukr., z tur. kopuz, kobuz = cytra o jednej strunie], instrument strunowy szarpany z grupy -> chordofonów. Rodzaj lutni o 56 57 kocioł mocno wypukłym pudle rezonansowym i krótkiej szyjce. K. używana do gry solowej miała 2-6 strun, służąca zaś do akompaniamentu - 8-12 strun. Popularna w Rumunii, obecnie na Bukowinie, w Mołdawii, Dobrudży, na Wołoszczyźnie. W Polsce znana w XVI i XVII w. Często -> dudy nazywa się błędnie k., prawdopodobnie pod wpływem ich nazw regionalnych, takich jak kozioł czy koza. Kobza kocioł, wł. timpano, instrument perkusyjny z grupy -> membranofonów. Składa się z dużego półkolistego pudła rezonansowego, wykonanego zwykle z blachy miedzianej, na którym jest napięta membrana ze skóry oślej lub cielęcej. W orkiestrze symfonicznej stosuje się co najmniej 2 k.: większy Kocioł o skali F-c i mniejszy o skali B-f. K. wydaje dźwięki określonej wysokości; uderza się w membranę drewnianymi pałkami z główkami pokrytymi filcem, gumą lub gąbką. K. można stroić przez napinanie membrany za pomocą sznurów, śrub, obręczy lub pedałów. K. pojawiły się w Europie w okresie średniowiecza, przeniesione prawdopodobnie z krajów arab. Są podstawowym instru-j mentem perkusyjnym w orkiestrze symfonicznej. koda, coda [wł., ogon, epilog, koniec], końcowy fragment utworu lub jego części, sta-. nowiący niekiedy przypomnienie tematów i kompozycji i jego kulminację wyrazową, i odzwierciedloną przyśpieszonym tempem i ruchem. K. rozbudowana w -> formie sonatowej staje się niekiedy rodzajem drugie-: go -> przetworzenia. kolęda [łac.], pieśń religijna o tematyce związanej z narodzeniem Jezusa Chrystusa, śpiewana w okresie świąt Bożego Narodzenia, od 24 grudnia do 2 lutego. W Polsce szeroko rozpowszechniona. Najstarszym zabytkiem jest k. Chrystus się nam narodził z XIV w. Forma i rytm k. są różnorodne; k. stanowią rodzaj hymnu, marsza, poloneza (W żłobie leży), mazurka i in. Zob. pastorałka. koloratura [wł. coloratura = zabarwienie], śpiew zdobiony za pomocą wirtuozowskich figur, pasaży, trylów, wymagający precyzji rytmicznej i intonacyjnej, rozwijany w śpiewie od XVII w. Występuje też specjalny typ głosu, -> sopran (koloraturowy), obejmujący najwyższe rejestry głosu kobiecego, predestynowany do wykonania k. Zob. kolorowanie. kolorowanie [łac. colorare = farbować, barwić], w muzyce instrumentalnej XVI w, -ornamentowanie (ozdabianie) i wprowadzanie wariacyjnych zmian. Technika stosowana przez kompozytorów niem. szkoły organowej XVI i pocz. XVII w., zwanych kolorystami. Kolorystyka |lac. color = barwa], element "^ utworu muz. zależny od liczby i jakości ' środków wykonawczych, tzn. od rodzaju in-strumentów muz., sposobu ich użycia, tj. artykulacji, rejestru, siły pobudzenia. Na k. zwrócono większą uwagę w XIX i XX w. Zob. sonorystyka. kołatka, ludowy instrument perkusyjny z grupy -» idiofonów. Drewniana rączka zakończona ruchomym młotkiem, uderzającym przy potrząsaniu w umieszczoną poprzecznie płaską deseczkę. Jedno z najstarszych narzędzi dźwiękowych. Obecnie k. pełni '" funkcję zabawki dziecięcej, używana też bywa w kościele katolickim zamiast dzwonków w Wielkim Tygodniu. |^J Kołatka koło kwintowe -» okrąg kwintowy. kołomyjka, ukr. taniec ludowy górali karpackich, w metrum j, zbliżony do poi. -> tańca góralskiego. Wykonywany jest częściowo przez samych chłopców, częściowo w parach z dziewczętami. Nazwa "k." pochodzi od koła, figury, która dominuje w tańcach okolic miasta Kołomyja na Ukrainie. kołysanka, franc. berceuse [czyt. bersez], ludowa pieśń śpiewana nad kołyską dziecka, o równomiernej pulsacji rytmicznej. W muzyce artystycznej rozwinęła się szczególnie w epoce romantyzmu jako miniatura wokalna i instrumentalna, np. u E. Griega. koncert M. Batakiriewa. P. Czajkowskiego, także u F. Chopina, który nadał k. formę trzyczęściową ABA i wyzyskał w niej kunsztowną technikę wariacji ostinatowych (-> ostina-to), polegających na powtarzaniu w akompaniamencie stałej formuły rytmiczno-me-lodycznej, nad którą rozwija się melodia głosu górnego. komedia madrygałowa, utwór sceniczny z XVI w. z muzyką w postaci -> madrygałów i innych form wokalnych, np. O. Vec-chiego LAmfiparnasso (Wokół Parnasu). komedioopera, zbliżony do wodewilu utwór sceniczny, w którym partie mówione są niekiedy przeplatane piosenkami. Nazwę "k." wprowadził L. Dmuszewski. kompozycja [łac. compositio = zestawienie, układ, połączenie]: 1. Utwór muz., jego budowa i sposób jego tworzenia (technika kompozytorska). 2. Nauka k., wydział w akademiach muz., w których kształci się kompozytorów, czyli twórców dzieł muz. koncert [wł. concerto, z łac. concertare = współzawodniczyć]: 1. Forma muz. - początkowo k. wokalny a cappella lub z towarzyszeniem instrumentów, np. w prawosławnej muzyce liturgicznej, od XVII w. także k. instrumentalny jako concerto da chiesa [czyt. konczerto da kjeza; k. kościelny] i concerto da ca m era [czyt. konczerto da kamera; k. kameralny). W 2. pół. XVII w. jako -> concerto g r o s s o , w którym grupa instrumentów solowych (zw. concertino) przeciwstawia się zespołowi orkiestrowemu (zw. -> tutti, concerto lub ripieni). K. solowy kształtował się w XVIII w., a szczyt rozwoju osiągnął w okresie klasycyzmu i romantyzmu; charakteryzuje się budową trzyczęściową (części: szybka, wolna, szybka), zgodnie z założeniami cyklu sonatowego (-> sonata), z 2 ekspozycjami w pierwszej części cyklu -dla orkiestry i z udziałem solisty, oraz z kadencją wirtuozowską na zakończenie. W 58 59 koncertmistrz XIX w. wyłoniły się 2 typy k.: k. bril-1 a n t, łączący elementy wirtuozowskie z kantylenowymi, i k. symfoniczny, dążący do traktowania instrumentu solowego jako składnika orkiestry, do likwidacji 2 ekspozycji, mający kadencję wypisaną przez kompozytora, zbliżający się niekiedy do jednoczęściowego poematu symfonicznego. W XX w. tworzy się też k. na orkiestrę (np. W. Lutosławski). 2. Impreza muz., z reguły publiczna, na której program składa się publiczne prezentowanie najczęściej kilku utworów muz., a zarazem sztuki wykonawczej, praktykowane i rozwijane w Europie od XVII w., w Polsce - od końca XVIII w. koncertmistrz [niem. Konzertmeister], w orkiestrze symfonicznej pierwszy instrumentalista w grupie instrumentów smyczkowych, tzw. pierwszy skrzypek, pierwszy al-towiolista i pierwszy wiolonczelista. Przewodzi grupie instrumentów i wykonuje partie solowe. konferansjer ffranc. conferencier = prelegent], osoba zapowiadająca, prowadząca program koncertu, rewii, np. umuzykalnia-jących koncertów szkolnych. konkurs muzyczny [konkurs - łac. concursus - schodzenie się, zbieranie się, natarcie], współzawodnictwo o najlepsze skomponowanie lub wykonanie dzieła muz. Mogą być także k. na zbudowanie instumentu muz., np. k. lutniczy im. H. Wieniawskiego w Poznaniu (organizowany od 1957). K.m. odbywały się już w staroż. Grecji jako "igrzyska pytyjskie". Do idei konkursów w dziedzinie muzyki nawiązano w XIX w. Laureaci otrzymywali różne nagrody, stypendia itp. Najbardziej znanym konkursem kompozytorskim jest od XIX w. Prix de Rome (Nagroda Rzymska), czteroletnie stypendium we Włoszech dla absolwenta kompozycji konserwatorium paryskiego; w Polsce - konkurs im. G. Fitelberga (od 1956), także konkurs im. A. Malawskiego (od 1962), K. Serockiego (od 1981). K.m. wykonawcze to m.in.: konkurs im. P. Czaj-kowskiego w Moskwie (od 1958, różne kategorie muz.), Jeunesses Musicales [czyt. żenes miizikal; Młodzieży Muzycznej] w Belgradzie (od 1971); konkursy pianistyczne: im. F. Chopina w Warszawie (od 1927), im. Van Cliburna w Fort Worth [czyt. wan kliburna w f. uort] w Stanach Zjednoczonych (od 1962); konkursy pianistów i skrzypków: im. M. Long i J. Thibaud w Paryżu (od 1943); konkursy skrzypcowe im. H. Wieniawskiego w Warszawie (od 1935) i Poznaniu (od 1954); konkursy śpiewacze; konkursy dyrygentów w Katowicach (od 1970, od 1979 konkurs międzynarodowy); konkursy baletowe i in. konserwatorium [wł. consematorio (musicale) = szkoła muzyczna], w XVI i XVII w. we Włoszech - zakład wychowawczy dla sierot, w którym wychowankowie uzyskiwali wykształcenie muz.; później k. stało się zawodową szkołą muz. kształcącą kompozytorów i wykonawców muzyki: dyrygentów, instrumentalistów, śpiewaków, a także teoretyków i pedagogów. Najstarsze k. powstało w 1784 w Paryżu, w Warszawie - w 1810. W Polsce obecnie nie stosuje się nazwy "k.", istnieją wyższe szkoły muz., zw. akademiami muz., średnie szkoły muz. (także licea muz. łączące program ogólnokształcący z muzycznym) i podstawowe szkoły muz. konsonans [łac. consonans = harmonijny, razem brzmiący], współbrzmienie (k. harmoniczny) lub następstwo dźwięków (k. melodyczny), dające wrażenie zgodności, przeciwieństwo -» dysonansu. Początkowo za k. uważano tylko prymy, oktawy, kwinty i kwarty, później także seksty wielkie i małe oraz tercje wielkie i małe; jeśli chodzi o akordy, to w harmonii klasycznej za k. uważa się tylko trójdźwięki durowe i molowe. K. próbowano uzasadnić argumentami natu- : ry akustycznej (np. zasada dudnień między s -> alikwotami współbrzmiących dźwięków)  lub psychologicznej (zasada odczuwanej stopliwości brzmienia). Wraz ze zmieniającymi się zjawiskami w muzyce współcze-1 snej pojęcie k. i dysonansu ulega zmianom. Zob. harmonia. kontrabas [wł. contrabasso], najniższy strojem i największy z instrumentów strunowych smyczkowych z grupy -> chordo- s fonów. Pudło rezonansowe przechodzi w szyjkę zakończoną ślimakiem, w którym umieszczone są kołki strunowe. Najbardziej jest rozpowszechniony k. z 4 strunami strojonymi w kwartach, rzadziej - z 3 lub 5 strunami. K. jest instrumentem transponu-jącym o oktawę w dół. Skala w brzmieniu Kontrabas sięga od E, do a. Smyczek może być z okrągłym drzewcem, dającym dźwięk twardy, lub płaskim - do gry melodycznej. W czasie gry k. ustawia się pionowo i opiera na krótkiej nóżce. K. jest używany we wszystkich typach orkiestr symfonicznych, także w zespołach jazzowych i in. Rzadko wyzyskiwany do gry solowej. Wykształcił się z kontrabasowej violi da gamba. kontredans kontrafagot zob. fagot. kontrafaktura [łac. contra = przeciw + fac-tura = działanie, wykonanie], przeróbka utworu wokalnego dokonana przez zmianę tekstu, np. świeckiego na religijny lub odwrotnie. Praktyka ta rozwijała się np. w okresie reformacji. kontralt [wł. contralto, z łac. contra = przeciw + altus = wysoki, głęboki], najniższy głos żeński o skali c-c . Zob. głos (2). kontrapunkt [ wł. contrappunto, z łac. contra = przeciw + punctum = kropka, punkt, sztych], technika i teoretyczne zasady prowadzenia jednocześnie 2 lub więcej linii melodycznych w utworach polifonicznych oraz w ogóle budowania melodii zarówno w sensie następstw interwałów, jak i przebiegu rytmicznego. Zasady te zmieniały się w teorii i praktyce muz. różnych epok. Wyróżnić można: k. ś c i s ł y , zw. też starokla-sycznym lub palestrinowskim [od nazwiska kompozytora G.P. da Palestrina], rygorystyczny, eliminujący wiele interwałów i ograniczający ruchy głosów, oraz k. swobodny, pozwalający na stosowanie chro-matyki i niektórych dysonansów, wykształcony w okresie baroku. W zależności od układu głosów w kompozycji rozróżnia się k. pojedynczy (gdy układ się nie zmienia) i wielokrotny, tj. podwójny, potrójny (gdy głosy zmieniają położenie względem siebie). K. nazywa się też melodię (głosu) do-komponowaną do melodii głosu podstawowego, np. do -> cantus firmus lub do tematu w -» fudze, w której głos prezentujący temat przechodzi bezpośrednio w k. kontratenor [łac. contra = przeciw + wł. tenore = tenor]: 1. W średniowiecznych kompozycjach polifonicznych głos przeciwstawiany -> tenorowi (4). 2. Głos męski wyzyskujący w śpiewie -> falset; niekiedy nazwa męskiego głosu altowego. kontredans [franc. contredance], taniec rozpowszechniony pod koniec XVIII w. szcze- 60 61 kornet Kyrie gólnie we Francji, tańczony przez 2 pary ustawione naprzeciw siebie, wykonujące figury, którym odpowiadają ośmiotaktowe frazy. Rozwinął się z grupy ang. country dances [czyt. kauntry dansyz; tańce wiejskiej i przekształcił w -> kadryla. kornet |wł. cornetto = trąbka], instrument dęty blaszany z ustnikiem z grupy -> aerofo-nów, zaliczany do rodziny rogów. Powstał z rogu pocztowego (używanego przez po-cztylionów) przez dodanie 3 wentyli. Budowany w różnych strojach, używany obecnie tylko w zespołach dętych. W Polsce w XVII i XVIII w. k. nazywano cynki basowe z podwójnym wygięciem. Kornel korona -» fermata. koryfeusz [gr. koryphaios = przodownik (chóru)], w staroż. teatrze gr. - przewodnik chóru tanecznego; w balecie współczesnym - tancerz stojący na czele grupy baletowej (tancerka jest zwana koryfejką). koza zob. dudy. kozak, taniec ukr. w metrum ;j, w żywym tempie, z charakterystycznymi przysiadami, wyrzucaniem nóg, podskokami. Wymaga siły i zwinności. Tańczony przy akompaniamencie bandury, bałałajki i in. kozioł zob. dudy. krakowiak, taniec ludowy ziemi krakowskiej, jeden z poi. tańców narodowych, w takcie ..u. IJ-J J11 Krakowiak: charakterystyczne rytmy 4, dość żywym tempie, z charakterystycznymi synkopami, czyli przesunięciami akcentów na słabą część taktu; wielokrotnie opracowywany w muzyce artystycznej (F. Chopin, I.J. Paderewski, L. Różycki). kriuki [roś., haki], znaki graf. do zapisu śpiewów liturgicznych cerkwi prawosławnej, używane w XIH-XVII w.; pochodzą z notacji bizantyjskiej i są podobne do zachodnioeuropejskich -> neum. W XVI w. obok k. czarnych wprowadzono także k. koloru czerwonego, precyzujące interwały. krytyka muzyczna [krytyka - gr. kritikós = j osądzający], wyrażenie opinii o muzyce, , o wykonawstwie muzyki za pośrednictwem słowa drukowanego lub mówionego. Od-; działywa na odbiorców, wyjaśnia zjawiska muz., interpretuje je oraz proponuje zmiany w dziedzinie kultury muz. Krytyk wypowiada się w recenzjach, felietonach, esejach, notatkach, polemikach, prelekcjach itd. krzesany zob. taniec góralski. krzyżyk, znak graf.: $ oznacza podwyższenie dźwięku o półton; k. podwójny: x oznacza podwyższenie dźwięku o 2 półtony, czyli o cały ton. Zob. znaki chromatyczne. ksylofon [gr. ksylon = drewno + phóne = głos, dźwięk], instrument perkusyjny z grupy -> idiofonów. Składa się z chromatycznie strojonych płytek (obecnie 50) wykonanych z twardego drewna, ułożonych w kilku rzędach na słomianych wałkach i uderzanych drewnianymi młoteczkami. Skala k. obejmuje zazwyczaj g -g lub e -C. K. pojawił się w Europie w średniowieczu, przeniesiony z Azji, gdzie nadal jest popularny (zwł. w indonez. -> gamelanie). W XIX w. został wprowadzony do orkiestry symfonicznej. kujawiak, poi. taniec ludowy w metrum 4, charakteryzujący się, tak jak -> mazur i -> mazurek, rytmem mazurkowym, ale wolniejszym od tamtych tańców tempem. Melodia k. jest na ogół liryczna, śpiewna; stylizowany mazurek zbliża się niekiedy charakterem do k. kuplet [franc. couplet = zwrotka]: 1. Zmienny odcinek formy ronda, zw. też -> epizodem, występujący między kolejnymi powrotami stałego -> refrenu. 2. Melodia popularnej lub ludowej piosenki, ze zmieniającym się żartobliwym tekstem przy poszczególnych jej powtórzeniach. kurant [franc.]: 1. Taniec powstały w XVI w., w takcie trójdzielnym z -> odbitką ósemkową i ze skocznymi figurami tanecznymi; w stylizowanej formie wszedł do barokowej -> suity (po allemande). Włoska odmiana tańca-corrente [czyt. korente] odznacza się szybkim tempem, franc. zaś courante [czyt. kurat] - tempem umiarkowanym. 2. Melodia wygrywana przez mechanizm zegarów, także - zegar kurantowy. Do melodii k. nawiązywał S. Moniuszko w tzw. arii z k. w operze Straszny dwór. kurdesz [tur. kardasz, karyndasz = brat, bliźniak, towarzysz], pieśń biesiadna popularna w Polsce w XVIII w. Autorem tekstu pieśni Kurdesz nad kurdeszami, napisanej na cześć warsz. kupca win, był F. Bohomolec. kwadrofonia [ łac. ąuadr(i) = czwór-, czworo- (w złożeniach) + gr. phóne = głos, dźwięk], elektroakustyczny system czteroka-nałowego przekazywania dźwięku z 4 głośników rozmieszczonych w układzie kwadratu. K. sprawia wrażenie odbioru zbliżonego do odbioru słuchowego w warunkach sali koncertowej. K. należy odróżnić od wielokanałowego systemu nagłaśniania sali, stwarzającego wrażenie dookolnego rozmieszczenia pierwotnych źródeł dźwięku, czyli tzw. k. trickowej. Zob.: monofonia (2); stereofonia. kwarta [łac. ąuartus = czwarty], odległość (-> interwał) 5 półtonów między 2 dźwiękami, np. c-/ (k. czysta). K. mogą też być zwiększone (6 półtonów, tzw. -» tryton) i zmniejszone (4 półtony). K. l i d y j s k a, IV stopień skali lidyjskiej (-> skale modal-ne), odległy od I stopnia o k. zwiększoną, jest charakterystyczna dla muzyki Podhala. Zob: konsonans; przewrót. kwartet [ wł. ąuartetto, zdrobnienie od (//jurto = czwarty]: 1. Zespół 4 wykonawców. 2. Utwór kameralny dla 4 wykonawców: k. smyczkowy (I i II skrzypce, altówka i wiolonczela), k. fortepianowy (3 instrumenty smyczkowe i fortepian), k. fletowy, obojowy, wokalny (4 głosy z akompaniamentem, np. sopran, alt, tenor i bas lub 2 tenory i 2 basy, lub 2 soprany i 2 alty), k. na instrumenty dęte, k. instrumentalny jest zbudowany najczęściej wg zasad cyklu sonatowego (-> sonata). Ze względu na jednorodność brzmienia i możliwość realizacji czterogłosowej harmonii najważniejszy jest k. smyczkowy; gatunek ten jest uprawiany od okresu klasycznego do dziś. kwinta [łac. ąuintus = piąty]: 1. Odległość (-> interwał) 7 półtonów między 2 dźwiękami, np. c-g (k. czysta). K. mogą być także zwiększone (8 półtonów) i zmniejszone (6 półtonów, tzw. -> tryton). K. czysta jest charakterystycznym interwałem dla stroju skrzypiec, altówki i wiolonczeli. Zob.: konsonans; przewrót. 2. K. akordu, trzeci składnik akordu. 3. Głos wargowy, manuałowy w organach. kwintet [wł. ąuintetto, zdrobnienie od ąuinlo = piąty]: 1. Zespół 5 wykonawców. 2. Utwór kameralny dla 5 wykonawców: k. smyczkowy (2 skrzypiec, 2 altówki i wiolonczela), k. fortepianowy (kwartet smyczkowy i fortepian), k. klarnetowy (kwartet smyczkowy i klarnet), k. wokalny (najczęściej 2 soprany, alt, tenor i bas), k. instrumentalny jest zbudowany na zasadzie cyklu sonatowego (-> sonata). Kyrie zob. msza. 62 63 L la, zgłoska solmizacyjna odpowiadająca dźwiękowi a we wszystkich oktawach (także jego podwyższeniom i obniżeniom). Zob. solmizacja. lacrimoso [czyt. lakrimozo; wł.]: 1. Płaczliwie, boleśnie; określenie wykonawcze. 2. Nazwa części utworu, np. w Requiem W.A. Mozarta, lub całej krótkiej kompozycji, np. W. Lutosławskiego. lansjer [franc. lancier = ułan], taniec powstały na pocz. XIX w. we Francji, składający się z 5 figur; odmiana -> kadryla. W 1856 w Paryżu wprowadzono także 1. tańczonego w strojach ułańskich z lancami. largo, largamento [wł.], szeroko, bardzo powoli; określenie wykonawcze. La Scala [czyt. la skala; wł.], właśc. Teatro alla Scala, teatr operowy w Mediolanie we Włoszech, jeden z najsłynniejszych w świecie; otwarty w 1778, na widowni - 3200 miejsc. W La S. odbywały się premiery najsłynniejszych oper wł. XIX w. Stał się miejscem tryumfu największych śpiewaków wł. (E. Caruso, B. Gigli, M. Callas) i in. (F. Szalapin, Ada Sari), także dyrygentów (A. Toscanini, H. Karajan). lassu zob. czardasz. lauda [łac. laudare = chwalić], wł. religijna pieśń pochwalna, w okresie średniowiecza jednogłosowa, w XV-XVI w. wielogłosowa. L. wykonywane przez stowarzyszenia religijne stanowiły jedną ze wstępnych form -» oratorium. legatissimo [wł.], bardzo ścisłe wiązanie dźwięków; określenie artykułacyjne. legato [wł.], łącząc, wiążąc kolejne dźwięki; rodzaj artykulacji, polegający na wykonaniu kolejnych dźwięków w sposób ciągły, powiązany, bez ich oddzielania. Oznaczane jest słownie lub za pomocą -> łuku (2). legenda [łac.], rodzaj miniatury instrumentalnej powstałej w okresie romantyzmu, niekiedy o cechach wirtuozowskich i o treści programowej, np. Legenda na skrzypce i fortepian H. Wieniawskiego lub 2 legendy < o św. Franciszku na fortepian F. Liszta. Leitmoth zob. motyw. lendler [niem. Landler], taniec austr. w metrum 4 lub g o cechach wolnego walca, popularny w końcu XVIII i na pocz. XIX w., przed rozpowszechnieniem się walca. lento [wł.], powoli; określenie tempa. Les Six -> Grupa Sześciu. libretto [wł., książeczka], tekst literacki stanowiący podstawę utworu scenicznego -opery, operetki, dramatu muz., baletu i in. L. mogą być tworzone na podstawie utworów literackich (dramatów, powieści, nowel). ligawka, ludowy instrument dęty z ustnikiem z grupy -> aerofonów. Drewniana trąba o przewodzie stożkowatym; pień olchy prze- Ligawka cina się wzdłuż, drąży, następnie składa i owija łykiem; 1. była używana na Mazowszu. Zob.: bazuna; trombita. LIM -> Ludowy Instytut Muzyczny. 64 lutnia linearyzm [łac. linearis = liniowy], technika polifoniczna, w której prowadzenie kilku głosów nie jest regulowane prawami harmonii tonalnej; charakteryzuje przede wszystkim polifonię okresu średniowiecza i częściowo renesansu. lira [gr. lyra], instrument strunowy szarpany z grupy -> chordofonów: 1. klasyczna, instrument muz. popularny w staroż. Grecji, w Azji Mniejszej i pn.-wsch. Afryce. Pudło rezonansowe ze skorupy żółwia pokrytej skórą, z 2 ramionami z rogów antylopy połączonych jarzmem i z 7 strunami, zarywa-nymi prawą ręką; 1. średniowieczna, instrument smyczkowy o gruszkowatym pudle rezonansowym z krótką szyjką, zakończoną deską kołkową. Na kołki napinano l, później 2 lub 3 struny; 1. da brać -cio [czyt. 1. da braczczio], instrument smyczkowy o korpusie podobnym do skrzypcowego, z 5 strunami melodycznymi, strojonymi w kwartach i kwintach, rozpiętymi nad szyjką, oraz z 2 strunami burdono-wymi, rozpiętymi obok szyjki. Była to rozbudowana forma violi średniowiecznej, popularna w XVI i XVII w.; 1. d a g a m -ba, tenorowa odmiana 1. da braccio o 13 strunach melodycznych i 2 burdonowych, zaopatrzona w 5 progów. Lira grecka lira korbowa, łac. organistrum, instrument strunowy smyczkowy z grupy -> chordofonów. Pudło rezonansowe zbliżone do pudła gitary, z krótką skrzynkową szyjką, 1-2 strunami melodycznymi, skracanymi za pośrednictwem klawiszów przyciskanych palcami lewej ręki, i 2-4 strunami burdonowy-mi. Funkcję smyczka pełni poruszane korbką kółko, którego obręcz jest smarowana żywicą, aby zwiększyć tarcie. Znana od wczesnego średniowiecza, w XVIII w. była popularna także na dworach, obecnie spotykana na Ukrainie i Białorusi. lira wojskowa, instrument muz. z grupy -> idiofonów, używany w orkiestrach dętych, odmiana -> dzwonków. Metalowe płytki, czasami dzwonki, umieszczone w metalowej ramie w kształcie liry; grający uderza w nie pałeczką lub młoteczkiem. Ludowy Instytut Muzyczny (LIM), instytucja zał. w 1945 w celu upowszechniania kultury muz. Prowadzi sieć ognisk muz., organizuje koncerty, wydaje miesięcznik "Przegląd Muzyczny" (w 1947-89 pod nazwą "Poradnik Muzyczny"). lutnia [wł. Huto, z arab. al'ud = drewno, instrument drewniany], instrument strunowy szarpany z grupy -> chordofonów. Wypukłe pudło rezonansowe w kształcie migdała, Lutnia krótka szyjka z progami i wygięta pod kątem prostym główka z kołkami do naciągu strun. Struny najczęściej podwójne (6-16), szarpane palcami lub niekiedy -> plektro-nem. L., przeniesiona z krajów arab. do Europy we wczesnym średniowieczu, do 65 r "Lutnia" XVII w. była popularnym instrumentem solowym i akompaniującym, później wyparta przez mandolinę i gitarę. Dyla budowana w różnych wielkościach: od 1. dyszkantowej do I. basowej, zw. też arcylutnią. "Lutnia", nazwa niektórych chórów amatorskich działających w Polsce, lakże tworzonych w poi. środowiskach emigracyjnych; wysokim poziomem artystycznym odznaczał się istniejący do dziś chór Warszawskiego Towarzystwa Śpiewaczego "Lutnia", żal. w 1886 na wzór "L." we Lwowie, działającej od 1880. lutnictwo, sztuka budowy instrumentów strunowych szyjkowych, gł. skrzypiec, altówek, wiolonczel i kontrabasów. Pierwotnie (XV w.) 1. dotyczyło tylko budowy lutni. W XVI w. powstały we Włoszech wielkie ośrodki 1., tzw. szkoły lutnicze, reprezentowane przez całe rody lutników: w Brescii w XVI-XVJI w. (G. Berlolotti, G.P. Maggi-ni), w Cremonie w XVI-XVIO w. (rodziny Arnatich i Guarnerich, A. Stradivari, G. Gu-adagnini), w Wenecji w XVI-XVIII w. (S. Serafino, F. Gobetli, D. Montagnana); w Polsce działali w Krakowie M. Dobruc-ki, rodzina Grobliczów, w Wilnie - rodzina Dankwartów, w Niemczech - szkoła tyrolska (J. Stainer), także we Francji. W XVIII w., w związku z masową produkcją fabryczną skrzypiec I. zaczęło podupadać. W Polsce tradycje 1. próbuje wskrzesić działające od 1954 Stowarzyszenie Polskich Artystów Lutników. łącznik: 1. Odcinek utworu, np. w -> formie sonatowej między 2 tematami, w -> fudze między przeprowadzeniami tematu; służy wprowadzeniu tonacji, w której pojawia się drugi temat czy temat powtórzony, ale w innej tonacji, dokonuje się w nim proces -» modulacji; niekiedy wyzyskuje motywy tematu. 2. Nazwa -» łuku (2). łuk: 1. Pierwotny, prymitywny instrument Ł strunowy, wywodzi się z ł. łowieckiego którego cięciwa stała się struną. 2. W zapisie nutowym - linia wygięta, zw. łącznikiem: jeśli łączy 2 nuty tej samej wysokości, oznacza wykonanie l dźwięku o zsumowanej wartości rytmicznej obu nut; jeśli łączy grupę nut o różnej wysokości, to oznacza -» legato, ich połączenie w wykonaniu; ł. zaznacza podział utworu na frazy. 66 67 M madison [czyt. medison; ang.], amer. taniec towarzyski w metrum parzystym i tempie umiarkowanym, tańczony grupowo; popularny na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX w. madrygał [wł. madrigale], forma świeckiej wielogłosowej muzyki wokalnej, uprawiana we Włoszech od średniowiecza do wczesnego baroku. Początkowo tekst poetycki m. był zbudowany z 3 strofek wierszowanych i dwuwierszowego -> ritornelu. W XVI w. m. uzyskał nową postać rozwiniętą z -> frottoli i charakteryzował się m.in. wykonaniem -> a cappella, powiększeniem liczby głosów do pięciu, chromaty-ką, elementami polifonii, ilustracyjnością i także towarzyszeniem instrumentalnym, w którym znalazła zastosowanie technika koncertowania. Zob. komedia madrygałowa. madrygałowa komedia -» komedia madrygałowa. maestoso [czyt. majestozo; wł.], szybko, ale z powagą, uroczyście, majestatycznie; określenie wykonawcze, występujące często w połączeniu z określeniem wolnego tempa, np. andante m. magnetofon [gr. magnetes = magnetyczny + phóne = głos, dźwięk], urządzenie do zapisywania dźwięków na taśmie magnetycznej, na zasadzie zamiany drgań mechanicznych na elektryczne, a tych ostatnich na odpowiedni sposób namagnesowania taśmy, oraz do odczytywania dźwięku z uprzednio zapisanej taśmy, na zasadzie odwrotnej przemiany drgań. M. ma zastosowanie w radiofonii, w muzyce elektronicznej, szkolnictwie itd. Rozróżnia się m. szpulowe i kasetowe. Magnificat [czyt. magnifikat], w kościele katolickim - popularny hymn pochwalny Marii Panny, zaczynający się od słów tac. "Magnificat anima mea Dominum...", czyli "Wielbij duszo moja Pana..."; tekst z Ewangelii św. Łukasza ma 8 melodii; opracowany wielogłosowo, np. przez J.S. Bacha, także przez M. Zieleńskiego, M. Miel-czewskiego w okresie baroku. major -> dur. makam, maqam [arab.], w muzyce arab. (także tur., uzbeckiej i innych ludów muzułmańskich) wzorzec melodyczny, powtarzany dowolną liczbę razy, w którym także rytm ma znaczenie przy określaniu typu melodycznego. Owe wzorce melodyczne wyrażają różne uczucia (np. smutek, radość), mają też oddziaływać na człowieka, np. wychowywać. malaguena [czyt. malagenja; hiszp., od nazwy prowincji hiszp. Malaga}: 1. Hiszpańska ludowa piosenka liryczna o swobodnej budowie, charakteryzująca się wzmożoną ekspresją. 2. Taniec popularny w XVII w., oparty na charakterystycznej formule melodycznej w basie, opadającej w obrębie ^kwarty. 3. Odmiana -» fandanga w prowincji Malaga. mambo, kub. taniec ludowy w metrum parzystym, w dość szybkim tempie; zyskał popularność w latach pięćdziesiątych XX w. w Stanach Zjednoczonych i w Europie. mandolina [wł.], instrument strunowy szarpany z grupy -> chordofonów. Przypomina małą lutnię, używany do gry solowej lub zespołowej, np. w tzw. orkiestrze mandolinowej, w której stosuje się także banjo i gitarę. Najczęściej używa się m. neapolitań- 68 "Mazowsze" Mandolina skiej z 8 strunami strojonymi parami 112 w kwincie; g-d -a -e . manuał [łac. manualis = ręczny], klawiatura ręczna w organach, syntezatorach, także w klawesynie. Na ogół nazwę "m." stosuje się w odniesieniu do instrumentów muz., które mają więcej niż l klawiaturę (organy mają 2-5 klawiatur). Zob. pedał. maqam -> makam. marakasy, maraca [port., wysuszona tykwa, grzechotka], instrument perkusyjny z grupy -> idiofonów. Rodzaj gruchawki osadzonej na drewn::,siym trzonku, sporządzo- Marakasy nej ze skorupy orzecha, dyni lub wykonany z gliny. Przy potrząsaniu znajdujące się wewnątrz kamyczki, kulki itp. wydają charakterystyczny dźwięk (szelest). Popularny instrument Indian Ameryki Połu- dniowej. M. są używane przez zespoły jazzowe. marimba [hiszp.], instrument muz. Murzynów afr., rozpowszechniony w Ameryce Środkowej, rodzaj ksylofonu z rezonatorami z tykw; obsługiwany zwykle przez kilku wykonawców, udoskonalony w 1936. M. pod nazwą marimbafon weszła do grupy instrumentów perkusyjnych orkiestry. Marimba marimbafon zob. marimba. Marsylianka, franc. La Marseillaise [czyt. la marsejez], franc. pieśń rewolucyjna, napisana i skomponowana w nocy 25/26 kwietnia 1792 w Strasburgu przez kapitana saperów C.J. Rouget de Lisle'a dla Armii Renu, zaczynająca się od słów: "Alons, enfants..." ("Do broni...", wg popularnego przekładu poi.). W lipcu 1792 śpiewali ją ochotnicy przybyli do Paryża z Marsylii (franc. Mar-seille, miasto i port w pd. Francji; stąd nazwa pieśni). Od 1795 narodowy hymn Francji. marsz [franc.], utwór występujący samodzielnie lub jako część składowa symfonii, suity, opery; charakteryzuje się metrum 4, ale także 4, g i 4; występują m. o różnym charakterze - wojskowe, żałobne, weselne itp. maska [franc. masąue], w XVII w. w Anglii -przedstawienie składające się z pantomimy, tańca i muzyki (pieśni, chóry, partie instrumentalne); muzyka m. wyrasta z tradycji ang. muzyki dworskiej późnego średniowiecza. "Mazowsze", właśc. Państwowy Zespół Pieśni i Tańca "Mazowsze", z siedzibą w Karolinie pod Warszawą, żal. w 1949. Składa 69 mazur się z chóru, baletu, zespołu instrumentalnego; członkowie są dobierani z młodzieży wiejskiej i miejskiej. "M.", zorganizowane przez T. Sygietyńskiego, od 1955 prowadzone przez M. Zimińską-Sygietyńską, propaguje na całym świecie z ogromnym sukcesem poi. pieśni i tańce, ze szczególnym uwzględnieniem folkloru centralnej Polski. mazur, ogólna nazwa wielu tańców ludowych w żywym tempie, w takcie trójdzielnym, opartych na tzw. rytmach mazurkowych, występujących w różnych tańcach i pieśniach, zwł. w środkowej i zach. Polsce; nazwa "m." pochodzi, podobnie jak -> mazurek, od regionu Mazowsze. Cechą charakterystyczną m. jest metrum g, 4 (także w rytmie punktowanym); rytmy te są również podstawą szybkiego -> oberka i powolniejszego -> kujawiaka. Bogactwo rytmiczne m. przyczyniło się do jego szerokiego rozpowszechnienia jako tańca narodowego; był też często opracowywany w muzyce artystycznej, np. w operze Halka S. Moniuszki. 1JJJJIJJJ IJlJJIJJJi Mazur: charakterystyczne rytmy mazurek, krótki utwór muz. o charakterze stylizowanego tańca; podobnie jak mazur opiera się na tzw. rytmach mazurkowych, w metrum trójdzielnym. Nazwa "m." jest związana od XVIII w. nie tylko z ludowymi czy dworkowymi tańcami, ale i ze stylizowaną formą tańca przetwarzającego elementy rytmów mazurkowych, występujących w -> mazurze, wolniejszym -> kujawiaku i szybkim -» oberku. Stąd też tempo 70 i wyraz stylizowanego m. są bogate. M. komponowali w Polsce m.in. M.K. Ogiński, M. Szymanowska, a w pełni artystyczną formę nadał im F. Chopin. Oryginalne cechy wykazują także m. K. Szymanowskiego. Mazurek Dąbrowskiego, Jeszcze Polska nie Zginęła, poi. pieśń patriotyczna, napisana przez J.Wybickiego jako pieśń Legionów Dąbrowskiego we Włoszech, do melodii nieznanego kompozytora lub melodii pochodzenia ludowego. W 1926 ustanowiona hymnem państwowym Polski. meistersingerzy [czyt. majsterzingerzy; niem. Meistersinger], poeci i kompozytorzy działający w XV i XVI w. w miastach niem. Rekrutowali się ze sfery rzemieślniczej i tworzyli związek cechowy. Pieśni m. o swobodnej rytmice, ale jasnej budowie, nawiązywały do pieśni -> minnesingerów; m., w przeciwieństwie do minnesingerów, nie byli artystami wędrującymi. melika [gr. melikós = śpiewny], czynnik melodii dotyczący doboru interwałów, współdziałający z -> rytmiką, dotyczącą przebiegu dźwięków w czasie. melizmat [gr. melisma = śpiew, pieśń], figura melodyczna śpiewana na jednej sylabie, obejmująca od dwóch do kilkunastu i więcej dźwięków, np. w śpiewie gregoriańskim na słowie alleluja. Bogate m. cechują muzykę orientalną i południowosłowiańską. melodeklamacja [gr. melos = pieśń + łac. declamatio = ćwiczenie się w wymowie, mówienie], deklamowanie tekstu na tle towarzyszenia instrumentów. W XIX w. komponowano np. towarzyszenie fortepianowe do recytowanych ballad. melodia [gr., śpiew], następstwo dźwięków różnej wysokości, uporządkowane pod względem tonalnym, rytmicznym  formalnym. Rozróżnia się m. wokalną i instrumentalną, sylabiczną (deklamacyjną) i meli-zmatyczną (koloraturową), kantylenową (śpiewną) i figuracyjną, prostą, nie zdobioną i ornamentalną. Kierunek m. może być metronom wznoszący i opadający. M. może być jednogłosowa (monodia), także z udziałem towarzyszenia harmonicznego, akordowego (-> homolbnia) albo też może współdziałać z innymi m. w konstrukcji polifonicznej. M. nie kończąca się, element -> dramatu muzycznego R. Wagnera. melodramat [gr. melos = pieśń + drama = czynność, akcja), utwór muzyczno-literacki, w którym tekst jest podawany na tle muzyki lub miedzy odcinkami muz., które ilustrują, jego nastrój. M. pisali J.J. Rousseau (Pigmalion), J. Benda (Medea), W.A. Mozart (Zafde). W XIX w. m. miały na ogół dość sentymentalną fabułę. melodyka, ogół zjawisk melodycznych charakterystycznych dla danej epoki, szkoły kompozytorskiej lub poszczególnych dzieł. Nowa (Muzyka w XX w. zarzuca tradycyjne metody budowania melodii; stosuje się ogromne skoki interwałowe i odległości, np. ćwierćtonowe, izolowane brzmienia, wyzyskanie brzmieniowych właściwości tekstu, np. oddzielnych sylab, także rozszerzonego materiału muz., np. o szmery. meloman |gc. meJos = pieśń + mania = szaleństwo], namiętny miłośnik muzyki, membrana [lać., skóra, błona/pergamin l, naprężona błona, która jest wibratorem, czyli elementem drgającym -> w membranofonach; także - część głośnika i mikrofonu emitująca lub odbierająca lale dźwiękowe. membranofony [lać. membrana - skóra, błona, pergamin + gr. phane = glos, dźwięki, instrumenty muz., w których źródłem dźwięki: jest drgająca -» membrana (na ogół skóra lub błona). Dzielą się na 2 grupy: m. o nieokreślonej wysokości dźwięku i m. o określonej wysokości dźwięku (np. kocioł). Na m. gra się przez uderzanie pałką lub palcami (bębny, kotły), pocieranie palcami lub wewnętrzną stroną dłoni, także przez zadęcie. M. były stosowane przez człowieka od początków cywilizacji jako instrumenty sygnałowe. M. tworzą wraz z wieloma -> idiofonami grupę tzw. instrumentów perkusyjnych. menuet [franc., drobny krok], franc. taniec ludowy w metrum trójdzielnym; za króla Ludwika XIV stał się pełnym wdzięku tańcem dworskim i popularnym w całej Europie tańcem towarzyskim. Około 1700 zaczęto grupować 2 m. i powtarzać pierwszy. Doprowadziło to do następstwa: m.- trio (jako drugi m.)-m. W postaci stylizowanej wszedł do -> suity barokowej, do -> sonaty (i cyklu sonatowego), także do -> concerto grosso; w symfonii m. został zastąpiony -> scherzem (w twórczości L. van Beethovena). menzura [łac. mensura = miara), stosunki metryczne między podstawowymi częściami instrumentu muz. będącymi źródłem dźwięku, np. w piszczałce instrumentów dętych, w organach m. oznacza stosunek długości piszczałki do jej przekroju. metronom [gr. met roń = miara + nanoś = prawo], taktomierz [lać. tactnx = dotyk + me-trein = mierzyć), przyrząd do dokładnego ozna.ćzania" tiłmpa utworu muz., skonstruowany w 1816 przez J. Miii/la. Działanie m. opięta się na-zasadzie wahadła zegarowego z umieszczonym na ramieniu ruchomym ciężarkiem. Przesuwanie ciężarka w górę lub w dół przyśpiesza lub zwalnia ruch wahadła. Skala od 40 do 208 wyznacza liczbę' Melronom wychyleń wahadła na minutę, np. MM 0 = 60 oznacza: m. Miilzla. pólnuta równa l s. Oznaczenia m. pierwszy zastosował L. van Beethoyen. 71 Metropolitan Opera Ilouse Metropolitan Opera House [czyt. metropoly-tyn o. haus; ang.], teatr operowy w Nowym Jorku. Jego działalność zapoczątkowało w 1883 przedstawienie opery Faust Ch. Gou-noda; stał się jedną z pierwszych scen operowych świata, rywalizującą z -» La Scalą ' w Mediolanie. Na scenie M.O.H. śpiewali Polacy, m.in. bracia J. i E. Reszkowie, ' A. Didur, A. Bandrowski-Sas, współcześnie zaś W. Ochman, T. Wojtaszek-Kubiak, T. Żylis-Gara, Z. Donat. metrum [łac., miara], schemat określający względny czas trwania nut i układ akcentów w obrębie taktu w danym utworze muz. lub 1 jego części. Na przykład 4 oznacza, że podstawową jednostką czasu trwania jest ćwierćnuta, że na l takt przypadają 4 ćwierćnuty i są akcentowane pierwsza i trzecia z nich. Rozróżnia się: m. parzyste- dwudzielne -\,\,\- jest akcentowana pierwsza jednostka w takcie, cztero-dzielne - \, \, % - jest akcentowana pierwsza i trzecia jednostka w takcie; m. nieparzyste - trójdzielne - \, \, \ - jest akcentowana pierwsza jednostka w takcie. Wymienione m. są m. prostymi, poza nimi istnieją m. złożone, np. g, 'g, 4. mezza voce [czyt. mecca wocze; wł.], półgłosem; określenie wykonawcze w wokalistyce i w grze instrumentalnej. mezzo [czyt. mecco; wł.], średnio, pół; określenie wykonawcze; mezzo-forte, skrótmf, średnio głośno; mezzo-piano, skrót mp, średnio cicho; mezzo-lega-t o, umiarkowanie łącząc. mezzosopran [czyt. meccosopran; wł. mezzo = pół, średni + sopra - nad], średni głos żeński. Rozróżnia się 2 rodzaje m.: lirycz- 2 9 ny, o skali a-g , i dramatyczny, o skali g-b . Zob. głos (2). mi, zgłoska solmizacyjna odpowiadająca dźwiękowi e we wszystkich oktawach, także jego podwyższeniom i obniżeniom, III stopień gamy C-dur. Zob. solmizacja. Międzynarodowe Stowarzyszenie Wycho- wania Muzycznego, ang. International Society for Musie Education [czyt. enter-naszjonal sosajty for mjuzik edukejszyn] (ISME), z siedzibą w Genewie, zał. w  1953, działa w 7 komisjach specjalistycznych, zorganizowało (do 1990) 18 międzynarodowych kongresów (w Polsce w 1980) i wiele międzynarodowych seminariów 1 (m.in. w Poznaniu w 1978) na tematy umuzykalnienia. Polska Sekcja ISME działa od 1964; zostały powołane koła w różnych miastach i także koła tematyczne, np. Koło nauczycieli rytmiki, Koło Kodalyowskie (umuzykalnienia metodą Z. Kodalya), Koło pedagogiki specjalnej. Polska Sekcja ISME » prowadzi różne seminaria, których celem jest doskonalenie metody wychowania muz. dzieci i młodzieży w Polsce. mikrofon [gr. mikrós = mały + phóne = głos, dźwięk], urządzenie elektroakustyczne służące do zamiany drgań akustycznych na drgania elektryczne, umożliwiające utrwalenie dźwięku na taśmie magnetycznej, płycie lub przekazywanie na odległość, np. przez telefon, radio. Rozróżnia się m. pojemnościowe, magnetyczne, piezoelektryczne, węglowe i in. M. kierunkowy odbiera dźwięki z określonego kierunku, m. b e z -kierunkowy odbiera dźwięki ze wszystkich kierunków w jednakowy sposób. miniatura [wł.], krótki utwór instrumentalny rozpowszechniony w okresie romantyzmu, jak preludium, etiuda, kołysanka, moment muz., nokturn, bagatela; także - utwory o programowych tytułach i stylizowane utwory taneczne. M. wokalne to krótkie pieśni grupowane w cykle. minnesingerzy [czyt. minezingerzy; niem. Minnesdnger], wędrujący poeci i śpiewacy działający w XII-XIV w. w miastach niem.; wywodzili się z niem. arystokracji; opierając się na wzorach franc. -> trubadurów wykonywali pieśni o tematyce miłosnej i religijnej. minor -> moll. 72 moll minstrele [ang., z franc. menestrel, minstrel = urzędnik, sługa], średniowieczni śpiewacy i recytatorzy franc., wykonawcy utworów trubadurów lub truwerów, pozostający często w ich służbie; śpiewali przy wtórze instrumentu, np. violi; niekiedy sami układali muzykę; w 1330-1789 w Paryżu działała korporacja zawodowych śpiewaków, grajków i żonglerów. missa -> msza. misterium [łac. mysterium = tajemnica], przedstawienie o treści religijnej, nazywane niekiedy dramatem liturgicznym, powstało w X-XI w. Treścią m. były narodziny, życie i męka Jezusa Chrystusa, legendy o świętych, sceny biblijne. M. odbywały się w kościele lub na cmentarzu przy kościele. Proces zeświecczenia m. rozpoczął się w XIV w. i doprowadził do parodiowania nabożeństw. Rola muzyki sprowadzała się do podkreślenia niektórych fragmentów akcji za pomocą pieśni (niekiedy ludowych) i chorału. Młoda Polska, grupa kompozytorów poi. działających na przełomie XIX i XX w.; ich założeniem było unowocześnienie poi. twórczości kompozytorskiej przez nawiązanie do osiągnięć eur. -> neoromantyzmu. Nastąpiło przejęcie m.in. formy poematu symfonicznego, pieśni deklamacyjnej i rozbudowanej orkiestry. Do M.P. należeli: K. Szymanowski, L. Różycki, G. Fitelberg i A. Szeluto. młoteczek: 1. Część mechanizmu fortepianu, dźwignia jednoramienna wprawiająca strunę w drganie przez uderzenie. 2. Pałeczka drewniana lub obciągnięta skórą, służąca do uderzania strun, np. cymbałów. moderato [wł.], umiarkowanie; określenie tempa, np. allegro m. - umiarkowanie szybko. moderator [łac., ten, kto powściąga], urządzenie w pianinach, niekiedy w fortepianach, pozwalające na wyciszenie dźwięku przez wsunięcie między struny i młotki taśmy z filcu i z sukna. M. uruchamia się za pomocą trzeciego (środkowego) pedału lub dźwigni. modern jazz [czyt. m. dżez; ang., nowoczesny dżez], ogólna nazwa jazzu nowoczesnego od pół. lat czterdziestych XX w., tj. -> be-bopu, -> hard-bopu i in., rozumiana jako przeciwstawienie się stylom tradycyjnym. modulacja [łac. modulatio = takt, rytm]: 1. Przejście z jednej tonacji do drugiej. M. diatoniczna, polega na zmianie funkcji harmonicznej akordu, który łączy tonację wyjściową i docelową, np. akord C-dur (c-e-g) jest toniką w tonacji C-dur i dominantą w tonacji F-dur. Następujące po nim akordy ugruntowują już nową tonację, czyli F-dur; m. chromatyczna, dokonywana za pomocą -> alteracji, tj. obniżeń lub podwyższeń l lub 2-3 składników akordu wprowadzającego, np. akord a-moll (a-c-e) jest paralelą toniki w tonacji C-dur, przez podwyższenie składnika c na cis staje się dominantą w tonacji D-dur; m. e n h a r -m o n i c z n a, dokonywana za pomocą akordu zmieniającego swą funkcję przez zmianę nazwy i pisowni jednego lub kilku jego składników, np. akord Cis-dur (cis-eis--gis) jest dominantą w tonacji Fis-dur, po zamianie enharmonicznej (-> enharmonia) na des-f-as może być subdominantą w tonacji As-dur, dominantą w tonacji Ges-dur. 2. Zmienianie wysokości, barwy i dynamiki stosowane przez śpiewaków. modus [łac., miara, takt, wzór, sposób]: 1. Starogreckie stopy metryczne, zw. modi, w średniowiecznej -> notacji modalnej, podobnie -> skale kościelne (modalne), utożsamiane były z m., np. m. dorycki lub skala dorycka. 2. Rytmiczne schematy w -> muzyce men- zuralnej. Moguczaja Kuczka -> Potężna Gromadka. moll [łac. mollis = miękki], minor [łac., mniejszy], jeden z dwóch trybów, obok 73 molto :i ' ' dur, czyli odmiana, w jakiej występują konstrukcje dźwiękowe (skala, gama, to- <.'. nacja, akord). Zob.: skala molowa; system dur-moll. molto [wl.], bardzo, wiele; określenie wyko-f. nawcze, stosowane przy oznaczeniach dynamiki, tempa i innych, np.: allegro m. -bardzo szybko; crescendo m. - silnie : wzmacniając; m. espressivo - z wielkim wyrazem. moment muzyczny | moment - lać. momcn-i Uim = ruch, chwila], krótki utwór instru-* mentalny, przeznaczony na fortepian; cha-i rakterystyc/ny dla epoki romantyzmu. monochord | gr. MÓIWS = jeden + charcie = struna), w staroż. Grecji - instrument, a właściwie przyrząd z l slruną napiętą na pudle rc/.oiumsowym,'z przcsuwalnym pod-slawkiem, służący do pomiaru interwalów. Na zasadach konstrukcji m. oparty jest kla-wikord. Zamiast pr'/esuwanego podstawka; tangchty za pośrednictwem" klawiszy skra-'. cają struny. W średniowieczu - instrument smyczkowy o t strunie - potem noszący nazwę "tubmaryrw", także - skrzypce jedno-strunne. monodia [ gr. inonoidia], śpiew jednogłosowy, synonim -> monotonii, ale odnoszący się gł. do śpiewu solowego z towarzyszeniem instrumentu muz. Śpiew ten był uprawiany od średniowiecza, ok. 1600 uzyskał postać -> monodii akompaniowanej i dominował w ówczesnej kantacie, operze, oratorium. monodia akompaniowana, śpiew solowy .: z towarzyszeniem instrumentalnym, powstały przed 1600 we Włoszech; rozwijany w środowisku -> Cameraty florenckiej i ''' wypróbowany jako styl recytatywny z akompaniamentem ->' basso continuo w pierwszych dramatach muz. (-> opera), w ariach, w solowym -> madrygale. Basso continuo wykonywano najczęściej na klawesynie, lutni, organach. monofonia [gr. mónos = jeden + phone = głos, 74 dźwięk]: 1. Jednogłosowość, -> muzyka jednogłosowa. 2. Technika przekazywania dźwięku drogą elektroakustyczną, pojedynczym kanałem transmisyjnym, w odróżnieniu od -> slereo-fonii. M. uniemożliwia odebranie wrażeń panoramicznego rozmieszczenia pierwotnych źródeł dźwięku. Zob. kwadrotonia. mordent |wl. mordente = zaprawa, spoina), ozdobnik polegający na szybkim przejściu z dźwięku na jego dolną lub górną sekundę l powrocie do dźwięku wyjściowego, oznaczany odpowiednimi znakami. Mordent: y.ap'is i wykonanie mormorando |wł.J, mrucząc; śpiew z zamkniętymi ustami, także - wl. boć c a c ni u s a |ezyt. bokka kjdza; wł., z zamkniętymi ustami); określenie wykonawcze. motet Ifraiic. niot = słowo, wyraz), jedna z najstarszych form wielogłosowej muzyki wokalnej, powstała w średniowieczu przez podkładanie tekstu w melizinatycznych odcinkach utworów organalnych ( -> orga-nuni) dwugłosowych i trzygłosowych. Głos z tekstem nazywał się moletus, stąd nazwa "m." W formie trzygłosowego m. podkładano 2 różne teksty o treści religijnej lub świeckiej. Największą popularnością cieszył się m. w okresie renesansu jako forma jedńotekslowa, wyzyskująca różne techniki - homoloniczną i polifoniczną, szczególnie tzw. przeimitowaną, tzn., że poszczególne odcinki tekstu były opracowane imitacyjnie, także poi ichóralną, a w okresie baroku -koncertującą. M. przetrwał do XX w. motyw [franc. motif = powód, motyw], najmniejsza cząstka formy muz., powstająca w wyniku współdziałania metrum, rytmiki i melodii, zawiera od dwóch do kilkunastu dźwięków; m. p r z e w o d n i, niem. L e i t -. motiv, m. lub temat melodyczny, ryt- , miczny bądź harmoniczny, którego zadaniem jest charakteryzowanie postaci, symbolizowanie idei, sił przyrody, przedmiotów itd. M. wprowadził R. Wagner jako zasadę konstrukcji w -> dramacie muzycznym. Mogą też występować m. przypominające, stale towarzyszące pojawieniu się danej postaci czy sytuacji w operze. motywiczne snucie -> snucie motywiczne. msza, missa [łac.], jedna z podstawowych, najstarszych cyklicznych form wokalnych lub wokalno-instrumentalnych kościoła katolickiego do tekstów łac. Opracowywane polifonicznie części m., tzw. ordina-rium missae [łac., zwyczajna msza], tj. Kyrie [gr. kyrios = pan, władca], Gloria [łac., chwała], Credo [czyt. kredo; łac., wierzę], Sanctus [ czyt. sanktus; łac., święty], Benedictus [czyt. bene-diktus; łac., błogosławiony], Agnus Dei [łac., Baranek Boży] - początkowo a cap-pella - opierały się często na -> cantus fir-mus z chorału, z pieśni religijnych i świeckich lub pochodziły z inwencji kompozytora (szkoła burgundzka, a w XVI w. G. P. da Palestrina we Włoszech). M. były następnie komponowane z towarzyszeniem instrumentów - w okresie baroku i klasycy-zmu; pojawił się typ m. symfonicznej. Rozróżnia się m. pełną, tzw. missa sole-m n i s , m. krótką, tzw. missa brevis (złożona tylko z Kyrie i Gloria, popularna w kościele protestanckim), -> requiem, czyli m. żałobną. Po II soborze watykańskim (1965), który zezwolił na m. w językach narodowych i na ograniczenia chorału, m. opracowywana muz. straciła swój pierwotny charakter. Współcześnie komponuje się także m. rockowe. multanki zob. fletnia Pana. musette [czyt. muzei]: 1. Francuska nazwa dud; stąd "a la musette" znaczy "w rodzaju brzmienia dud", określenie utworów, np. w suicie, odznaczających się stałym brzmieniem dźwięku basowego, burdonowego (-> burdon). muzyka 2. Starofrancuski taniec ludowy w tempie umiarkowanym, w metrum |, | i \, popularny w 2. pół. XVII i w XVIII w. musical [czyt. mjuzikal; ang., muzyczny], utwór sceniczny o charakterze komediowym lub melodramatycznym, powstały pod koniec XIX w. na terenie Stanów Zjednoczonych, złożony z dialogów, partii śpiewanych, piosenek solowych i zespołowych oraz tańców, zwykle dwuaktowy, spokrewniony z eur. operetką. Słynne m. to m. in.: My Fair Lady (czyt. maj fer ledi; 1956, F. Loewe), West Sicie Story (czyt. uest sajd story; 1957, L. Bernstein), zwane m. rockowymi lub operami rockowymi Hair (czyt. her; 1967, G. McDermot) i Jesus Christ Su-perstar (czyt. dżesus krist s.: 1971, A.L. Webber). muzyk [łac.], artysta uprawiający muzykę -kompozytor, dyrygent, instrumentalista, śpiewak, także pedagog. muzyka [gr. mousike = sztuka będąca pod opieką muz, gr. Mousa = Muza], sztuka artystycznego kształtowania dźwięków wg określonych zasad; tworzy uporządkowany przez teorię język, wyróżniający się swoistą logiką i sensem. Operuje dźwiękami i w pewnym zakresie innymi zjawiskami akustycznymi (szmery), wywołuje przeżycia estetyczne, oddziałując na sferę uczuć i na intelekt. Elementami m. są: -> melodia, -> harmonia, -» rytm, -» dynamika, -> tempo (agogika). Z powiązania m. ze słowem powstają gatunki wokalne i wokal-no-instrumentalne, z gestem i ruchem - balet, gatunki taneczne, z grą sceniczną, scenografią, wizją - gatunki sceniczne, ekranowe. Na podstawie rozmaitych kryteriów dokonuje się różnych podziałów m., np. na religijną i świecką; jednogłosową i wielogłosową ( -> homofonia i -> polifonia); absolutną i programową; solową i zespołową (kameralną, orkiestrową); wokalną i instrumentalną; ludową i komponowaną (zapisywaną); tzw. poważną i lekką, roz- 75 muzyka absolutna rywkową; tradycyjną i awangardową; także na żywą i mechaniczną. Zob.: forma; muzykologia; system dźwiękowy. muzyka absolutna [absolutna - lać. absolutus = zupełny, bezwzględny], muzyka pozbawiona pozamuzycznych treści, termin zrodzony w XIX w. jako przeciwieństwo -> muzyki programowej, w której najczęściej treść utworu uwidoczniona jest w tytule, w komentarzu, w motcie itp. Do m.a. należą np. symfonie (poza III Eroicą, VI Pastoralną) L. van Beethovena, w przeciwieństwie do programowej symfonii (Fantastycznej) H. Berlioza. muzyka baletowa, muzyka stanowiąca podstawę scen baletowych i tańców solowych. Może być wykonywana także niezależnie od baletu, w trakcie koncertu. Zob. balet. muzyka cerkiewna, muzyka kościoła prawosławnego. Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa przez Ruś Kijowską (ok. 988) zaczęto przejmować od kościoła bizantyjskiego modele melodyczne i tonalne śpiewów oraz ich notację. Uniezależnienie m.c. nastąpiło pod wpływem muzyki ludowej, chorału południowosłowiańskiego i przetłumaczenia tekstów liturgicznych na język staroruski; także notacja przekształciła się w ruską, tzw. -» kriuki. Wielogłosowość rozwijała się w Nowogrodzie Wielkim od XIII w.; wystawiano również dramaty liturgiczne, które przetrwały do XVII w. W tym też stuleciu skrystalizował się nowy styl, polegający na połączeniu homofo- muzykę elektroniczną i -» muzykę konkretną. muzyka elektroniczna [elektroniczna - gr. elektron = bursztyn], muzyka oparta na materiale dźwięków wytwarzanych i przekształcanych przez urządzenia elektroniczne i zapisana na taśmie magnetycznej. Stąd w Stanach Zjednoczonych nazywano ją muzyką na taśmę - musie for tape [czyt. mju-zik for tejp]. Z czasem tdrmin ten objął także tzw. -> muzykę konkretną, a obecnie obydwa terminy zastępuje się określeniem -> muzyka eksperymentalna. Istnieje ok. 200 studiów m.e. w świecie, gł. radiowych, w których tworzy się ją laboratoryjnie, wśród nich pierwsze studia: w Kolonii (1953), Nowym Jorku (1953) i w Warszawie (1957). muzyka filmowa, muzyka powstająca na zamówienie u kompozytora, będąca integralnym elementem filmu dźwiękowego. W filmie niemym muzyka była wykonywana na żywo, np. przez pianistę czy orkiestrę, do ilustracji filmu wyzyskiwano różne utwory muz. lub komponowano je. Wynalezienie taśmy magnetycznej pozwoliło na syntetyczne zespolenie obrazu i dźwięku, na udział muzyki w dramaturgii filmu. Obecnie są popularne ekranizacje oper, operetek, musicali, w których muzyka odgrywa rolę podstawową. muzyka ilustracyjna, muzyka, która charakteryzuje zjawiska pozamuzyczne: zjawiska realne, np. w przyrodzie - burzę, głosy ptaków, szum morza i znaczenie pewnych słów czy sytuacji. Obecnie termin "m.i." jest związany z muzyką filmową, z muzyką w teatrze. 76 muzyka mechaniczna muzyka instrumentalna, muzyka przeznaczona do wykonania na instrumentach muz. (bez współudziału głosów wokalnych). Wyróżnia się m.i. na instrumenty solowe, muzykę kameralną i orkiestrową. muzyka jednogłosowa, monotonia, muzyka w postaci jednej linii melodycznej bez towarzyszenia głosów wokalnych czy instrumentalnych. Panowała do czasu pojawienia się wielogłosowości w IX w.; dominuje też w muzyce ludowej, w krajach arab. oraz w Indiach, Chinach i Japonii. muzyka kameralna [wł. musica da camera = muzyka komnatowa], muzyka przeznaczona pierwotnie do wykonania w pomieszczeniach dworów, pałaców, w odróżnieniu od muzyki kościelnej i operowej. W okresie baroku i klasycyzmu wykształciły się formy m.k.: sonata kameralna, kantata kameralna, kwartet smyczkowy, trio i in. Współcześnie m.k. obejmuje utwory pisane na małe zespoły, 2-9 wykonawców, tzn.: duo (w muzyce wokalnej duet), trio, kwartet, kwintet, sekstet, septet, oktet, nonet. W zależności od składu są dodawane określenia dotyczące obsady, np. trio fortepianowe, kwartet smyczkowy, kwintet na instrumenty dęte. M.k. oznacza pojedynczą obsadę instrumentów w przeciwieństwie do chórowej (zwielokrotnionej) obsady w orkiestrze. W muzyce wokalnej m.k. obejmuje na ogół zespoły do septetu. muzyka komputerowa [komputerowa - ang. computer = kalkulator, elektroniczna maszyna cyfrowa], muzyka tworzona za pomocą komputera, także muzyka, której realizacja dźwiękowa jest dokonywana przez komputer. Użycie komputera do tworzenia muzyki wymaga najpierw stworzenia modelu, który odwzorowywałby proces komponowania i stanowiłby podstawę programu. Pierwszą kompozycją tego typu był kwartet smyczkowy powstały w 1957 w Stanach Zjednoczonych na komputerze II-liac [czyt. iliak]. muzyka konkretna [konkretna - łac. concre-tus = sprecyzowany, gęsty, twardy], termin wprowadzony w 1948 na określenie muzyki polegającej na montażu różnych dźwięków otaczającego świata (odgłosy maszyn, pojazdów, natury) lub na ich przetwarzaniu w urządzeniach elektronicznych i nagranej na taśmę magnetyczną. Różnice między m.k. i -> muzyką elektroniczną stopniowo zatarły się. Obecnie używa się określenia -> muzyka eksperymentalna na oznaczenie obu wymienionych typów muzyki. muzyka kościelna, muzyka obejmująca wszystkie utwory muz., które są uznawane przez władze kościelne danego wyznania religijnego za potrzebne i odpowiednie do wykonywania liturgii, nabożeństw. W kościele katolickim do m.k. należą:-> chorał gregoriański, polifonia sakralna, nowoczesna muzyka sakralna, sakralna muzyka organowa, uświetniająca liturgię, akompaniująca śpiewom, religijny śpiew wiernych. Zob.: chorał protestancki; muzyka cerkiewna. muzyka lekka -» muzyka rozrywkowa. muzykalia [łac. musicalis = muzyczny], nuty, książki o muzyce, instrumenty muz., dokumenty dotyczące muzyki, także korespondencja związana z muzyką lub muzykami, przedmioty powiązane z muzyką (np. batuta). muzykalność [łac. musicalis = muzyczny], zdolność do odbioru muzyki, do emocjonalnego jej przeżywania i oceny estetycznej. Zob. uzdolnienia muzyczne. muzyka ludowa, folklor muzyczny [folklor -ang. folklore = wiedza ludu], muzyka ludu tworzona zbiorowo (anonimowo) i przekazywana tradycją ustną, charakterystyczna dla każdego kraju, regionu, grupy etnicznej. Obejmuje pieśni, muzykę instrumentalną i tańce. Zbieranie i zapisywanie m.l. rozpoczęto pod koniec XVIII w. Największym poi. zbieraczem m.l. w XIX w. był O. Kol-berg. Zob. etnografia muzyczna. muzyka mechaniczna [mechaniczna - gr. mechanikós = dotyczący machin], muzyka 77 muzyka menzuralna przekazywana za pośrednictwem nagrania ' (płyta, taśma, kaseta) lub -> instrumentów mechanicznych. muzyka menzuralna [menzuralna - łac. men-sura - miara], muzyka XIII-XIV w., w któ- ; rej każda wartość rytmiczna była ściśle ; określona, oparta na prawidłach -> notacji menzuralnej. muzykant [niem.], człowiek grający na instrumencie w zespole muz., także ludowym; terrrinu "m." nie używa się na określenie profesjonalnego artysty -> muzyka. muzyka obrzędowa, muzyka rytualna, muzyka towarzysząca obrzędom religijnym i świeckim. Wywodzi się ze sztuki synkre-tycznej, w której były zespolone ze sobą słowo, melodia i ruch, i miały swoją wymowę symboliczną. W obrzędach ludowych spotyka się wiele pozostałości dawnej m.o., jak pieśni sobótkowe, weselne, pogrzebowe, także pastorałki związane z Bożym Narodzeniem, pieśni pielgrzymkowe i in. muzyka popularna -> muzyka rozrywkowa. muzyka poważna, muzyka koncertowa, symfoniczna, kameralna, operowa, solowa; przeciwstawienie -> muzyki rozrywkowej. M.p. nie oznacza wyrazu powagi, lecz dążenie do wyrażania głębszych treści, wywoływania różnorodnych wzruszeń za pomocą środków artystycznych. muzyka programowa [programowa - gr. prógramma = przepis], muzyka, która w przeciwieństwie do -> muzyki absolutnej jest powiązana z programem literackim, ideowym, ilustrującym zjawiska przyrody lub inspirowana dziełami malarskimi czy rzeźbiarskimi. Typowe formy m.p. wykształciły się w XIX w., -> poemat symfoniczny, symfonia programowa, uwertura koncertowa, miniatury programowe i ich cykle (np. Obrazki z wystawy na fortepian M. Musorgskiego, inspirowane dziełami malarza W. Hartmanna). muzyka psychodeliczna [psychodeliczna -gr. psyche = dusza + delos = jasny, widocz- ny, oczywisty], odmiana muzyki rockowej, powstała w 2. pół. lat sześćdziesiątych XX w. w Stanach Zjednocznych, związana ze środkami odurzającymi, mająca wprowadzić słuchaczy w stan halucynacji. Odbiła się echem także w Polsce. muzyka religijna [religijna - łac. religio = szacunek, pobożność, religia], ogólnie - muzyka, która treścią jest związana z religią. Za m.r. wchodzącą do -> muzyki kościelnej uważa się muzykę, która zarówno w zamierzeniu twórcy, jak i wg założeń samego dzieła wyraża i wzbudza uczucia religijne, nie jest jednak przeznaczona dla celów liturgii. muzyka rockowa [rockowa - czyt. rokowa; ang. rock = trzęś się, kołysz], muzyka powstała w pół. XX w. w Stanach Zjednoczonych, mająca swoje korzenie w ludowej muzyce amer. i gatunkach muzyki Murzynów amer. (-> rock). Jest to muzyka wokalna z akompaniamentem instrumentów, wykonywana najczęściej zespołowo lub przez solistę z małą gnipą wokalną. Pierwszy okres rozwoju m.r. to -> rock and roli, który szczyt powodzenia osiągnął dzięki E. Presleyowi (1955-60) oraz wykonawcom szybkich rytmicznych piosenek w stylu zw. rockabill y [czyt. rokabili]. Następnie m.r. podlegała różnym przemianom stylistycznym i modom, jak np. słodki rock - sweet-rock [czyt. suit rok] reprezentowany przez Paula Ankę, Connie Francis i innych, rock taneczny łączony np. z -> twi-stem, także ludowy rock - folk-rock [czyt. folk rok], muzyka psychodeliczna i inne, natomiast murzyński rock zachował swój emocjonalny charakter "muzyki duszy" (-> soul musie). W Anglii w latach sześćdziesiątych odnosili sukcesy The -» Beatles i inne zespoły, jak Rolling Stones [czyt. ro-ling stons], The Animals [czyt. de enimals], w Stanach Zjednoczonych zaś - The Plat-ters [czyt. de platers]. Na przełomie lat siedemdziesiątych nastąpiły próby powiązania 78 muzykologia rocka z jazzem, z muzyką elektroniczną, zaczęły też powstawać wielkie gatunki rockowe, jak musicale rockowe (Hair, Jesus Christ Superstcir, czyi. her, dżezus krist s.), msze rockowe (Pan przyjacielem moim K. Giirtner), utwory koncertowe, balety rockowe i in. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych nowymi typami m.r. są: counlry-rock [czyi. kauntry-rok], łączący elementy nowoczesnego rocka i tzw. wiejskiej muzyki, heavy rock [czyt. hewi-rok|, wykonywany z organami Hammonda i gitarą elektryczna, punk-rock [czyi. pank-rok] ilp. W Polsce m.r. rozwija się od lat sześćdziesiątych, uprawiana przez takie zespoły, jak: Rhylhm and Blues [czyt. rytm end blus|, Czerwono-Czarni, Niebiesko-Czarni, Czerwone Gitary, Polanie, Skaldowie (folk-rock) i in. Łączenie rocka z balladą i soul musie stosował Cz. Niemen, z jazzem zaś -zespól Breakout [czyt. brekautj. Nową falę zainteresowania rockiem stanowi wykonawstwo zespołu Perfect [czyt. perfekt], grupy Maanuni oraz nurt punk-rocka. Od 1980 w Jarocinie odbywają się festiwale m.r. muzyka rozrywkowa, muzyka popularna [popularna - lać. popularis = ludowy], muzyka lekka, muzyka tworzona z myślą o masowym rozpowszechnieniu, nie jest -> muzyką poważną i -» muzyką ludową; obejmuje: piosenkę, musical, operetkę, rewie, muzykę kabaretową, taneczną, rockową, różne gatunki jazzu i in. W XIX w. do m.r. należały leż gatunki muzyki balowej, niekiedy salonowej, muzyka teatrzyków ogródkowych. Zob. aranżacja (2). muzyka rytualna -> muzyka obrzędowa. muzyka sceniczna, muzyka obejmująca gatunki muz. wykonywane na scenie z dekoracjami, inscenizacją, grą aktorską, tj. operę, operetkę, musical, Singspiel, wodewil, dramat muz., balel itp. muzyka solowa [solowa - łac. solus = sam], muzyka solistyczna, muzyka przeznaczona do wykonania przez l wykonawcę, także z akompaniamentem, rtp. na skrzypce z fortepianem. Zob. recital. muzyka symfoniczna (symfoniczna - gr. sy-mphónfa = współbrzmienie], muzyka przeznaczona na orkiestrę symfoniczną; obejmuje utwory od okresu klasycyzmu, kiedy wykształciła się orkiestra symfoniczna, tj. symfonie, uwertury koncertowe, suity z oper, baletów i suity samodzielne na orkiestrę, poematy symfoniczne, koncerty i in. muzyka świecka, muzyka o treściach świeckich, niereligijnych, nie związana z kultem religijnym, np. miłosne pieśni trubadurów, kameralna kantata wł., świeckie oratorium, opera i wiele gatunków instrumentalnych, także muzyka rozrywkowa. muzyka taneczna, muzyka przeznaczona do tańca, odznaczająca się określonymi właściwościami rytmu. Pierwotnie była to muzyka z tekstem śpiewanym, co zachowało się do dziś w muzyce ludowej utrzymanej w rytmach tanecznych. M.l. obejmuje różne historyczne i współczesne tańce1: użytkowe, służące do zabawy towarzyskiej, artystyczne (-> taniec, -> balet), stylizowane (np. mazurek). Potocznie - tańce towarzyskie. muzyka wielogłosowa, muzyka na kilka głosów, które są prowadzone wg zasad -» ho-molonii lub -> polifonii. Pojawiła się w IX w. Obejmuje wszystkie gatunki muzyki instrumentalnej i wokalnej, operuje więcej niż jedną linią melodyczną, w przeciwieństwie do -> muzyki jednogłosowej. muzyka wokalna [wokalna - łac. vocalix = głosowy], muzyka przeznaczona do śpiewu, z tekstem słownym, którego treść i nastrój ma muzyka wyrazić, lub bez tekstu (-> wokaliza); obejmuje gatunki solowe, kameralne, chóralne. muzykologia [gr. mousike = muzyka + logos = słowo, nauka], nauka o muzyce, obejmująca dyscypliny teoretyczne i historyczne: akustykę muz. i fizjologię słyszenia muz., psychologię muzyki, teorię muzyki, socjologię, estetykę, etnografię muz. i historię muzyki 79 muzykoterapia jako bardzo obszerny dziat. Rozważania na temat muzyki, włączone w ogólne wywody filozoficzne, były prowadzone już w staro- 1 żytności (Chiny, Egipt, Grecja). Na przełomie XIX i XX w. m. rozwinęła się jako dyscyplina uniwersytecka. W Polsce m. jest obecnie reprezentowana jako kierunek studiów uniwersyteckich w Uniwersytecie : Warszawskim, Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, Uniwersytecie im. A. Mickie- wicza w Poznaniu, w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim i w Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie. muzykoterapia [gr. mousike = muzyka + the-rapeia = opieka, leczenie], dział psychoterapii zajmujący się stosowaniem odpowiednio dobranej muzyki przy leczeniu zaburzeń psychicznych. M. jest rozpowszechniona w Stanach Zjednoczonych, rozwija : się również w Polsce. nagranie dźwiękowe, utrwalenie (zapisanie) dźwięku na taśmie magnetycznej, płycie i innych nośnikach dźwięku. Opiera się na technicznych procesach zamiany drgań akustycznych w drgania elektryczne, które zostają zapisane, oraz na realizacji akustycznej, której celem jest uzyskanie właściwej jakości dźwięku. następnik zob. okres muzyczny. nazwy dźwięków. Stosuje się n.dź. literowe lub sylabowe. Literowe nazwy: c, d, e, f, g, a, h, są wyzyskane w alfabecie muz., który służy do oznaczania skali diatonicznej zawartej w obrębie oktawy. Nazwy podwyższonych lub obniżonych dźwięków skali diatonicznej tworzy się następująco: przez dodanie końcówek -is dla dźwięków podwyższonych przez krzyżyk, tj.: cis, dis, eis, fis, gis, ais, his; przez dodanie końcówek -es dla dźwięków obniżonych przez bemol, tj.: ces, des, es,fes, ges, as, jedynie dźwięk h przy obniżeniu otrzymuje nazwę b (nazwa stosowana w dawnym alfabecie muz.). W systemie równomiernie temperowanym poszczególne dźwięki mogą mieć nawet nazwy potrójne, np. c = his = deses, jest to zjawisko -> enharmonii. Sylabowe n.dź. są stosowane w solmizacji. negro spirituals [czyt. nigrou spiritjuelz; ang. Negro = Murzyn, spiritual = duchowy], spirituals, śpiewy religijne Murzynów amer., wykonywane początkowo w czasie nabożeństw, stanowiące jedno ze źródeł jazzu, rozwinięte w latach trzydziestych XX w. w samodzielną dziedzinę jazzu. Wyróżniają się rytmem synkopowanym, akompaniamentem instrumentów perkusyjnych i treścią pełną skargi, smutku. Słynne wykonawczynie murzyńskie n.s. to: M. Jac-kson, M. Anderson, L. Price. Do n.s. się- N gnał m.in. G. Gershwin w fantazji Amerykanin w Paryżu i w operze o tematyce murzyńskiej Porgy and Bess [czyt. porgi end bes]. neoklasycyzm [ gr. neos = nowy + łac. classi-cus = pierwszej klasy, wzorowy, doskonały], w historii muzyki - kierunek zapoczątkowany pod koniec I wojny światowej, którego ostatni okres oddziaływania przypada na lata pięćdziesiąte XX w., nawiązujący gł. do klasycyzmu i baroku. Rozwinął się przede wszystkim we Francji, przeciwstawiając się przesadzie wyrazu romantycznego; miał przedstawicieli także w Rosji (S. Prokofjew, I. Strawiński), w Niemczech (P. Hindemith), we Włoszech (A. Casella) oraz w Polsce (M. Spisak, G. Bacewicz, B. Szabelski). Nurt klasycyzujący reprezentowali już w 2. pół. XIX w. J. Brahms, M. Reger, C. Franek. neoromantyzm [gr. neos = nowy + franc. ro-mantisme - romantyzm], postromantyzm [łac. post = po, za + franc. romantisme = romantyzm], w historii muzyki - kierunek rozwinięty gł. w muzyce niem., od 2. pół. XIX do pocz. XX w.; późna faza romantyzmu. Istotą n. jest związek sztuk, szczególna więź muzyki z literaturą, co przejawiło się w powstaniu -> poematu symfonicznego, również rozwinięcie symfoniki nie zawierającej treści programowych (J. Brahms, A. Bruckner), rozbudowa orkiestry do ogromnych rozmiarów (VIII Symfonia, zw. Symfonią tysiąca G. Mahlera) i wzbogacenie kolorystyki brzmienia. Reakcją na przerost środków n. był -> impresjonizm. neumy [ gr. neuma = znak], system notacyjny służący do zapisu chorału gregoriańskiego, powstały przed VIII w., wywodzący się 80 81 new jazz prawdopodobnie z ruchów rąk, za pomocą których kierowano wykonaniem śpiewów chorałowych, N. zostały zarzucone na korzyść -> notacji modalnej, rozwiniętej w -> szkole Nolre Damę. Zob. notacja chorałowa. new jazz -> free jazz. no, widowisko teatralno-operowe wykształcone w XIV i XV w. w Japonii. Składa się ze słowa mówionego (recytatywy wykonywane przez 2 aktorów na zmianę z chórem), muzyki (hymny i części chóralne) i tańca. W no aktorzy występowali w maskach, muzycy byli ubrani we wspaniałe stroje; brali udział kapłani i przedstawiciele wielkich rodów. nokturn [1'ranc. nocturne - nocny): 1. Rodzaj miniatury instrumentalnej, przeważnie na fortepian, wykształconej w okresie romantyzmu, odznaczającej się szeroką melodią kantylenowa. niekiedy ornamentowaną i spokojnym charakterem. Twórcą n. był J. Field, rozwinął go F. Chopin w formie trzyczęściowej z kontrastującą częścią środkową. 2. W okresie klasycyzmu notturno |wł.|, czyli w języku poi. n., oznaczał utwór wieloczęściowy o nie ustalonej budowie, zbliżony do -» divertimenta, -> serenady, grupujący części taneczne i nietaneczne. nona |tac. nomts = dziewiąty], odległość (in-terwał) między 2 dźwiękami równa oktawie i sekundzie (interwał złożony). N. może być mała (oktawa i sekunda mała), obejmująca 13 półtonów, i wielka (oktawa i sekunda wielka), obejmująca 14 półtonów. nonet |wł. nono = dziewiąty]: 1. Zespół wykonawczy złożony z 9 instrumentalistów (najczęściej z kwartetu smyczkowego i 5 instrumentów dętych). 2. Utwór kameralny przeznaczony na zespół 9 wykonawców, zbudowany wg zasad cyklu sonatowego (-> sonata). notacja chorałowa | notacja - tac. notatio -oznaczenie, gr. chorós = chór], system znaków zapisu -> chorału gregoriańskiego, 82 wykształcony z notacji nemnatycznej (-> neumy) i ustalony w 2. po). XII w. we Włoszech i we Francji (nota romana lub nota ąuadrata, czyt. n. kwadrata), z systemem 4 linii, kluczami i innymi znakami pomocniczymi; jest używany w księgach liturgicznych kościoła katolickiego. notacja menzuralna [menzuralna - łac. . mensura = miara], system notacji ok. 1250-1500 służący do zapisu utworów polifonicznych i monodii, ustalający dokładnie stosunek czasu trwania poszczególnych nut na zasadzie dwojakiego podziału rytmicznego: trójdzielnego (utrzymał się do końca XIII w.) i dwudzielnego (od XIV w.). Początkowo utrzymywały się różne lokalne notacje (frankońska, francuska, wioska), w okresie renesansu ustabilizowała się tzw. biała notacja (w odróżnieniu od poprzedniej, w której wszystkie nuty były zaczcr-nione). N.m. opierała się na następujących wartościach rytmicznych: maxima ^j, longa 1 , brevis P , semibrevis * , minima i , se- miminima i, fusa l i semifusa (z 2 ogonkami). Z n.m. wykształciła się współczesna notacja muzyczna. notacja modalna [modalna - łac. modus = miara, takt, wzór, sposób], system notacji wykształcony na gruncie muzyki .wielogłosowej w -> szkole Notre Damę w 2. pół. XII i 1. pół. XIII w. Stanowi ogniwo pośrednie między notacją neumatyczną (-» neumy) a -r> notacją menzuralna. Opiera się na 2 wartościach rytmicznych: długiej, zw. longa, i krótkiej, zw. breyis, wyprowadzonych ze starogr. stóp metrycznych, zw. mo-di, ale bez precyzowania czasu ich trwania. Zespół znaków notacyjnych obejmujący nuty pojedyncze, nuty złożone, zw. ligatu-rami, został zaczerpnięty z -> notacji chorałowej. notacja muzyczna, system znaków graf. służących do zapisu muzyki i umożliwiający jej odtwarzanie. Nowoczesna n.m., dostoso- wana do wymagań systemu dur-moll, składa się z: pięciolinii, kluczy muzycznych, nut, określających wysokość i wartość rytmiczną dźwięków, ze znaków chromatycznych, oznaczeń metrum (taktu), znaków i określeń słownych dotyczących tempa, dynamiki, artykulacji, frazowania oraz ze skrótowych form notacji. Systemy n.m. wykształciły się w okresie starożytności, w kulturze chińskiej, babilońskiej, indyjskiej i starogreckiej. W średniowieczu były znane n.m.: literowe (arabska, perska), -> neumy, notacja bizantyjska, n.m. ruskie (tzw. n.m. kondakarna i -> kriuki) oraz notacja modalna, która przekształciła się w notację men-zuralną, z której wywodzi się n.m. używana do dziś. W XV-XVII w. do zapisu muzyki instrumentalnej służyły -> tabulatury. W muzyce współczesnej wykształciły się nowe sposoby zapisu, aż do tzw. grafiki muz., bardziej sugerującej, niż precyzującej środki, których ma użyć wykonawca. Często kompozytorzy tworzą znaki n.m. i wska- nuta stalą zówki wykonawcze odrębne dla każdego utworu. Zob.: paleografia muzyczna; partytura. notturno zob. nokturn. nuta [łac. nota = znak]: 1. W notacji muz. - znak graf. określający wysokość dźwięku, w zależności od położenia na pięciolinii, oraz jego wartość rytmiczną, w zależności od kształtu i zaczernienia lub braku zaczernienia nuty. 2. W muzyce ludowej (na Podhalu) - melodia piosenki. 3. Nuty, potoczna nazwa notacji muz. nuta stała, nuta organowa, nuta pedałowa, długo wytrzymywany dźwięk w najniższym głosie (m.in. na organach na pedale, stąd nazwy) lub w innych głosach; na jego podłożu rozwija się wielogłosowa struktura części utworu lub jego całości. N.s. prowadzi niekiedy do dysonansowych współbrzmień z nadbudowanymi nad nią głosami. Jest środkiem technicznym używanym do dziś. Zob. burdon (1). O obbligato [wł.], obowiązkowo; w partyturze -oznaczenie głosu lub instrumentu, który przy wykonaniu utworu nie może być pominięty, np. flauto o. - flet obowiązkowy, ma wykonać wskazaną partię; termin przeciwstawny do -> ad libitum. oberek, obertas, ober, poi. taniec ludowy i pieśń taneczna w metrum trójdzielnym (w pd. Polsce o. jest tańcem dwumiarowym) i w szybkim tempie, chrakteryzujący się rytmami mazurkowymi (-> mazur, -> mazurek) i rzadziej rytmami występującymi w walcu. Nazwa "o." pochodzi od ruchu obrotowego, wirowego w tańcu. Stylizowany mazurek wykazuje elementy o. obiegnik, toczek, wł. gruppetto, jeden z ozdobników, polegający na szybkim opisaniu dźwięku jego górną i dolną sekundą, przy czym punktem wyjścia może być nuta główna, także górna i (najrzadziej) dolna sekunda; w razie potrzeby stosuje się także znaki chromatyczne. łosny - wł. oboe d'amore [czyt. oboje d.], strojony o tercję niżej, zbudowany na pocz. XVIII w.; o. myśliwski - wł. oboe da caccia [czyt. oboje da kaczczia], o. altowy, który przekształcił się w pół. XVIII w. w -> rożek angielski. odbitka, pojedyncza nuta umieszczana przed pierwszą kreską taktową, zaznaczająca nie akcentowany początek utworu lub jego części. Zob. przedtakt. odpowiedź, zw. też comes [czyt. komes; łac., towarzysz], w fudze - imitacja tematu, zw. d u x [łac., wódz], czyli powtórzenie tematu o kwintę w górę lub o kwartę w dół. Rozróżnia się: o. tonalną, zachowującą ściśle tonację, co powoduje zmianę rozmiaru niektórych interwałów, i o. r e a l n ą, zachowującą dokładnie rozmiary poszczególnych interwałów tematu, co powoduje niekiedy konieczność wykroczenia poza tonację. odrodzenie H> renesans. Obiegnik: zapis i wykonanie obój [wł.], instrument dęty drewniany z podwójnym stroikiem z grupy -> aerofo-nów. Prosta stożkowa rura drewniana zakończona rozszerzoną czarą głosową, z otworami bocznymi wyposażonymi w klapy. Skala sięga od b do g'. Wykształcił się ok. pół. XVII w. z franc. szałamai i rozpowszechnił się w muzyce baroku i klasycyzmu, wszedł do stałego składu orkiestry symfonicznej. Odmiany: o. m i - 84 5 5 U. Paderewski Menuet oficjum, łac. officium zob. psalm. ofiklejda [gr. óphis = wąż + kleis = klucz], instrument dęty blaszany z grupy -> aerofo-nów z ustnikiem. Długa stożkowa rura złożona wpół (podobnie jak w fagocie) z czarą głosową i zwiniętą częścią przyustnikową; ma otwory boczne zamykane klapami. Zbudowana w 1817 w 3 wielkościach: altowej, basowej i kontrabasowej. Używana w orkiestrach wojskowych jako instrument ba- sowy, zastąpiony później przez tubę basową. O. z klapami była też nazywana bombardonem. Pod koniec XIX w. wyszła z użycia. ognisko muzyczne, placówka upowszechniania muzyki, umożliwiająca amatorskie uprawianie i nauczanie muzyki dzieci, młodzieży i dorosłych. Służy ujawnianiu talentów muz. i przede wszystkim kształceniu umiejętności muz. na różnym poziomie oraz muzykowaniu domowemu. Istnieją o.m. państwowe, a także o.m. prowadzone przez Ludowy Instytut Muzyczny, Warszawskie Towarzystwo Muzyczne i inne organizacje społeczne. okaryna [wł. ocarina = gąskaj, instrument dęty wargowy z grupy -> aerofonów; rodzaj -> fletu naczyniowego. Gliniane lub porcelanowe naczynie z 8 otworami, z częścią przyustną zakończoną krawędzią, na którą grający kieruje strumień powietrza. Zbudowana w XIX w. we Włoszech, stała się instrumentem gł. amatorskim. Okaryna okrąg kwintowy [kwintowy - łac. ąuinta = piąta], koło kwintowe, zamknięty układ wszystkich tonacji w -» systemie dur-moll. Dźwięki centralne najbliższych sobie tonacji tego samego trybu są oddalone o inter-wał kwinty, np. od C-dur wg wskazówek zegara - G-dur, D-dur itd. (tonacje o coraz większej liczbie krzyżyków), i od C-dur w ruchu odwrotnym - F-dur, B-dur itd. (tonacje o coraz większej liczbie bemoli). Jest to pokrewieństwo kwintowe. Natomiast dźwięki centralne najbliższych sobie tonacji o różnych trybach są oddalone o tercję ma- oktawa łą. Jest to pokrewieństwo paralelne (równoległe). Dźwięk Fis jest tożsamy enharmo-nicznie z Ges, a Des z Cis. dzięki czemu o.k. zamyka się. Zob. enhannonia (1). ES D; AHewt Okrąg kwintowy okres muzyczny, cząstka formy muz. złożona najczęściej z 2 zdań, z których pierwsze stanowi poprzednik, zakończony kadencją zawieszona (na dominancie), a drugi -następnik, zakończony kadencją doskonałą (na tonice). Zdania mogą być czterotaktowe lub ośmiotaktowe, stąd też okres stanowi całość muz. ośmiotaktową lub szesnastotakto-wą. Mała forma muz. składa się z kilku o. m. Pod względem melodycznym następnik może być prawie dosłownym powtórzeniem, sekwencyjnym lub wariacyjnym opracowaniem poprzednika, mogą też następować pewne skróty albo rozszerzenia, tzn. wprowadzenie nowych fraz w następniku. okres przedklasyczny, w historii muzyki -okres trwający od lat trzydziestych XVIII w., wczesna faza klasycyzmu. Charakteryzował się działalnością wczesnoklasycznych szkół kompozytorskich: -» szkoły berlińskiej, -> szkoły starowiedeńskiej, -> s/koły mann-heimskiej. Wykształcony przez nie styl, zwł. w muzyce symfonicznej, był rozwinięty później przez -> klasyków wiedeńskich. oktawa [łac. octava - ósma], podstawowy 85 oktet ,. -> interwai muz., odległość między 2 dźwiękami równa 12 półtonom, odpowiadająca stosunkowi częstotliwości drgań 2 : 1; występuje między I a VIII stopniem skali diatonicznej. Dźwięki odległe o o. sprawiają wrażenie szczególnego podobieństwa. Nazwy poszczególnych o. skali instrumentalnej są zamieszczone w haśle -> alfabet muzyczny. oktet [łac. octo = osiem]: 1. Zespół 8 wykonawców. 2. Utwór kameralny przeznaczony na zespół 8 wykonawców, np. na o. smyczkowy, o. dęty lub o. mieszany, złożony z różnych grup instrumentów. one step [czyt. uan step; ang. one = jeden, step = krok], taniec amer. w szybkim tempie, w takcie parzystym |, g, zbliżony do fokstrota, spopularyzowany ok. 1910-20. Później rozpowszechniła się forma two step [czyt. tu step; ang. two = dwa, step = krok], w tempie wolniejszym, zbliżona do slow-foxa. opera [wł., z łac. opera = dzieło, praca], dzieło sceniczne, w którym muzyka właściwymi sobie środkami współdziała z akcją dramatyczną i wyraża treści śpiewanego w całości tekstu libretta. O. składa się z partii solowych, jak arie, ariosa, recytatywy, i partii zespołowych, jak duety, tercety, kwartety itp., czyli tzw. ensemble, partii chóralnych oraz ustępów czysto instrumentalnych, jak -> uwertura, intermezza, antrakty. Całość podzielona jest na akty, sceny lub obrazy. Z uwagi na charakter treści rozróżnia się: o. poważną (o. seria),o. komiczną (o. b u f f a) i o. poważną z elementami komicznymi (o. s e m i s e r i a). Z uwagi na dominację jednych współczynników nad innymi wyróżnia się: ->melodramat,w którym śpiew ulega eliminacji na rzecz deklamowanego tekstu, o. baletową (z przewagą .'. scen tanecznych), o. chóralną (z przewagą scen chóralnych), -> śpiewogrę, w której muzyka jest ograniczona do wstawek 86 między partiami mówionymi, tańcami i innymi, podobnie jak w -> wodewilu. Historyczne zmiany stylistyczne i różny dobór tekstów wyznaczają natomiast podział na: początkowe formy dramatyczno-muzyczne, powstałe na przełomie renesansu i baroku we Włoszech, w środowisku -> Cameraty florenckiej, m.in. dramat pastoralny; o. barokową (działalność szkoły rzymskiej, weneckiej i neapolitańskiej); o. klasyczną (działalność Ch.W. Glucka, a z klasyków wiedeńskich zwł. W.A. Mozarta, powstanie Singspielu, wodewilu); o. w XIX w. - fanta-styczno-baśniową, o. romantyczną, wielką o. heroiczno-historyczną, -> dramat muzyczny R. Wagnera, o. liryczną, realistyczną i wery-styczną oraz różne kierunki o. w XX w. - dramat symboliczny, ekspresjonistyczny, o. klasycystyczną, o. o tendencjach narodowych i o. abstrakcyjną. operetka [wł. operetta = mała opera], rodzaj widowiska muz., łączącego melodyjne śpiewy z ustępami mówionymi, z efektownymi tańcami baletowymi i ustępami wyłącznie orkiestrowymi. Zaczyna się uwerturą w typie -> potpourri, nawiązującą do charakterystycznych tematów z o. i kończy się efektownym finałem. Tematyka o. to na ogół zabawne przygody zakochanych par, wszystko w finale znajduje szczęśliwe rozwiązanie. O. powstała w pół. XIX w. we Francji, gdzie jej najwybitniejszym przedstawicielem był J. Offenbach. O. wiedeńską reprezentuje przede wszystkim J. Strauss (ml.), berlińską - m.in. Węgier P. Abraham, angielską -A. Sullivan, amerykańską - R. Friml, radziecką -1. Dunajewski, J. Milutin. opus [łac., dzieło, praca], skrót op., utwór lub zbiór utworów numerowanych wg kolejności wydawania dzieł kompozytora, np. o. 6 nr 1. O. posthumum (o. pośmiertne), dzieło wydane po śmierci kompozytora. Opusowanie było praktykowane w 2. pół. XVIII i w XIX w., także w XX w., ale w najnowszej muzyce zanika. oratorium [tac., dom modlitwy], wielka wo-kalno-insirumentalna forma epicka, pozbawiona akcji scenicznej, wykonywana w kościele lub na estradzie koncertowej bez dekoracji i charakteryzacji wykonawców. Opiera się na współdziałaniu partii wokalnych - solowych (recytatywy, arie, ariosa), zespołowych i chóralnych, z partiami instrumentalnymi. Zawiera też często partię narratora (wl. teslo, zw. też historicus), który opowiada przebieg akcji dramatu. O. powstało w pół. XVI w. we Włoszech z dramatów liturgicznych i misteriów oraz z laud i innych gatunków. Wytworzyły się 2 odmiany: o. ł a -c i ń s k i e (oratorio latiiio) i w jeżyku wł. o. ludowe (oratorio vołgarc); w XVł[ i XVIII w. rozpowszechniło się o. w całej Europie. Największym mistrzem o. był Niemiec G.P. Hżlndcł, który działał w Anglii, gdzie stworzył największe dzieła do tekstów biblijnych (/;/«g/ *v /Tgf/x/f, JmA; Mm&V%'-«łz. M(?ł/ałz). Komponowano też. zwł. w późniejszym okresie, o. świeckie. Zob. pasja, orchestrion -> szafa grająca. ordinarium missae -> zob. msza. 6rgan!strum-> lira korbowa. organk! zob. haimonijka ustna. wrganum |gr. o;ga»«M = narzędzie^ narząd, instrument], w muzyce cur. - najstarsze techniki wielogłosowe (IX-XIH w.). Pierwotna była technika równoległego prowadzenia 2 głosów: podstawowego - v o x p r i n c i p a l i s [łac., głos pierwszy, główny] i uzupełniającego -vox organałis |łac.. głos dodatkowy], w odległości kwinty lub kwarty. Dzięki zdwojeniom oktawowym obu głosów można było uzyskać układ czterogłosowy. Znana też była technika, w której głos podstawowy składał się z długich dźwięków, a głos uzupełniający -z figur melodycznych wykonywanych na ł sylabie tekstu, czyli z melizmatów. Techniki o. uległy wzbogaceniu i udoskonaleniu w -> szkole Notre Damę. Liczba głosów powiększyła się do trzech - l r i p l u m i orkiestra czterech - ąuadruplum [czyt. kwadru-plum|; były one regulowane wg zasad rytmiki modalnej (-» notacja modalna). O. było oparte na chorale gregoriańskim i wykonywane w obrębie liturgii na przemian z jednogłosowymi śpiewami. organy [gr. órganon - narzędzie, narząd, instrument], instrument dęty klawiszowy z grupy -> aerotbnów, złożony z różnego typu piszczałek (wargowych, języczkowych). Zbiory piszczałek wydających dźwięki różnej wysokości, ale tej samej barwy, stanowią tzw. głosy. Klawiatury ręczne (2-7 manuałów) i nożne (pedały) oraz wic-. le dźwigni rejestrowych służą do włączania głosów za pośrednictwem naciśnięcia klawisza lub pedału. Naciśnięcie klawisza (czy rejestru) otwiera wentyle i tym samym dostęp powietrza do piszczałki, która wydaje dźwięk. Powietrze w dużych miechach przechodzi do piszczałek na zasadzie rozdziału powietrza przez wiatrownice podzielone na podłużne komory, nad którymi są ustawione piszczałki należące do jednego głosu (rejestru). Miechy są wprawiane w ruch silnikiem elektrycznym, dawniej dźwignią ręczną lub nożną - była to tzw. czynność kalikowania [łac. calcare = deptać). Wszystkie części o. są połączone. Obudowę zewnętrzną o. stanowi tzw. prospekt. O. wynaleziono w czasach staroż. Rzymu (o. hydrauliczne, czyli wodne). W średniowieczu o. pneumatyczne zostały wprowadzone do kościoła. organy Hammonda, instrument muz., w którym dźwięk powstaje na drodze elektrycznej; mają kształt małych przenośnych organów z 2 manuałami i pedałem; są używane w muzyce rozrywkowej. O.H. zostały skonstruowane w 1935 w Stanach Zjednoczonych przez L. Hammonda (stąd nazwa). orkiestra [gr.j: 1. W teatrze starogr. scena dla chóru. 2. W teatrze rzym. - widownia z miejscami dla patrycjuszy. 87 orkiestracja t 3. Wieloosobowy zespól instrumentalny, w którym poszczególne partie są obsadzone chórowo (obsada zwielokrotniona), grający pod kierunkiem kapelmistrza, dyrygenta. U Rozróżnia się: o. symfoniczną, złożoną  z 80-120 muzyków, podzielonych na 4 gru-''i py. kwintet smyczkowy, instrumenty dęte ; drewniane, instrumenty dęte blaszane i in-i; strumenty perkusyjne, ponadto 1-2 harfy, czasem fortepian i inne instrumenty; o. l symfoniczną matą (o mniejszym y składzie); o. kameralną, z solową w za-:' sadzie obsadą partii instrumentalnych; o. ,' salonową,z fortepianem jako podstawą i .« innymi instrumentami; o. smyczkową, złożoną wyłącznie z instrumentów smyczkowych; o. d ę t ą (-> fanfara) złożoną z instrumentów blaszanych, i -» harmonię (3), złożoną z instrumentów blaszanych i perkusyjnych, oraz o. amatorskie, np. mandolini-stów i in. Termin "o." stosuje się także do zespołów o nie tak licznej obsadzie i do zespołów instrumentalnych znanych w kulturach pozaeuropejskich (-> gamelan). orkiestracja, rozplanowanie poszczególnych instrumentów muz., grup instrumentalnych i -> tutti w utworze przeznaczonym na orkiestrę. Termin "o." pokrywa się w zasadzie z -> instrumentacją (czynnością) , rozpisaniem utworu na partie poszczególnych instrumentów muz. i ich grup oraz sporządzeniem -> partytury. Oznacza także całościową koncepcję brzmienia utworu orkie- strowego oraz -» transkrypcję utworu fortepianowego, kameralnego na orkiestrę. ornament [ tac. ornamentum = ozdoba], wariacyjne ozdabianie melodii (kilkoma lub więcej) dźwiękami o drobnych wartościach rytmicznych, niekiedy wykonywane impro-wizacyjnie. O. jest charakterystyczny gl. dla muzyki ludowej niektórych regionów Europy i muzyki orientalnej. Z o. wykształciły się w muzyce nowożytnej -> ozdobniki. ostinato [wł., uporczywie], wielokrotnie powtarzany, wyrazisty motyw lub temat, najczęściej w basie (basso ostinato), jako swoisty akompaniament, podstawa form wariacyjnych, -> chaconne, -> passacaglii, niektórych części ang. suit i in, ozdobniki, znaki umieszczane nad nutami lub obok nich, oznaczające określony -> ornament. Rozwinęły się na szeroką skalę w XVII w. we Francji, w muzyce lutniowej i klawesynowej, i przyjęły w całej Europie. Najważniejsze w nich to; -> przednutka (długa i krótka), -> arpeggio, -> mordent, -> obiegnik, -> tryl, -> glissando, -> tremolo. oznaczenia wykonawcze, zespól oznaczeń słownych (także skrótowych), najczęściej w języku wł., i znaków graf., odnoszących się do typu ekspresji (np. molto appassionato -z wielką pasją), artykulacji (np. legato, staccato, portato), dynamiki (crescendo, diminuen-do, sforzato) i także tempa, często w powiązaniu z oznaczeniami wyrazowymi (np. allegro agitato - szybko, żywo i burzliwie). Ó ósemka, wartość rytmiczna dźwięku równa 1/8 całej nuty, czyli połowie ćwierćnuty. Zapis graf.: pojedyncza J z chorągiewką, grupy łączone poziomą kreską. palcowanie, aplikatura, w grze na instrumencie muz. sposób przyporządkowania poszczególnych palców osoby grającej klawiszom (np. na instrumentach klawiszowych), pozycjom na podstrunnicy (np. na instrumentach smyczkowych), otworom bocznym albo klapom, wentylom (np. na instrumentach dętych). Palce oznacza się cyframi. palcówki, ćwiczenia na instrumencie muz., ich celem jest wyrobienie biegłości palcowej. P. opierają się najczęściej na prostym, krótkim wzorze, który jest powtarzany w różnych rejestrach skali instrumentu muz. (np. fortepianu) w kierunku w górę i w dół. paleografia muzyczna [paleografia - gr. pa-laiós = stary, dawny + grdphein = pisać, rysować], nauka pomocnicza muzykologii, zajmująca się dawnymi systemami notacji muz. oraz metodami transkrypcji (przeniesienia) dawnego pisma nutowego na nowoczesną notację. pałka, pałeczka, drewniany pręt z główką filcową, gumową lub drewnianą do uderzania instrumentów perkusyjnych, np. kotła, bębna, ksylofonu. Materiał główki ma wpływ na barwę brzmienia instrumentu muz. Państwowy Zespół Ludowy Pieśni i Tańca "Śląsk" ~) "Śląsk". Państwowy Zespół Pieśni i Tańca "Mazowsze" -> "Mazowsze". parafraza [gr. pardphrasis = omówienie], utwór najczęściej instrumentalny o charakterze wirtuozowskim, w postaci swobodnej, improwizowanej fantazji opartej na tematach jakiegoś utworu muz., a nawet na wirtuozowskiej "przeróbce" całego utworu. Mistrzem p. był F. Liszt. Zob.: fantazja; potpourri. parlando [wł., mówiąc], parlante, naślado- P wanie mówienia, deklamacji z zachowaniem określonych wysokości dźwięków. Specjalnym rodzajem p. jest niem. Sprechgesang [czyt. szprechgezang; sprechen = mówić + Gesang = śpiew] - mowa śpiewana lub śpiew mówiony, stosowany w muzyce XX w. partia [łac. pars = część]: 1. W XVII w. synonim -> partity, także głosu w kompozycji, np. fuga na trzy p. - fuga trzygłosowa. 2. Wypisany głos dla danego instrumentu muz. czy danego śpiewaka, także dla grupy instrumentów, np. p. I skrzypiec lub p. sopranów. Przeważająca większość utworów zespołowych powstałych do końca XVIII w. zachowała się w postaci zapisanych oddzielnie p. (głosów), a nie w postaci zestawienia nad sobą wszystkich p. instrumentalnych i wokalnych, które to zestawienie nazywa się -> partyturą. P. utworu notowano więc w jednej lub kilku tzw. księgach głosowych. partita [wł.], pierwotnie - seria wariacji, w XVIII w. we Włoszech określenie suity, spotykane także w twórczości niem., choć termin "p." używano w tym czasie w Niemczech również jako oznaczenie szeregu wariacji. partytura [wł. partitura], szczegółowy zapis wszystkich partii wokalnych i instrumentalnych, umieszczonych jako szereg pięciolinii nad sobą w określonym układzie. Służy do zapisu utworów zespołowych - symfonicznych, kameralnych, chóralnych itp. Układ p. od góry do dołu: instrumenty dęte drewniane, instrumenty dęte blaszane, instrumenty perkusyjne, fortepian (jako instrument orkiestry), harfy, organy, partie wokalne, chór i instrumenty smyczkowe. Par- 89 pasaż tie solowe, np. w koncercie są notowane nad instrumentami smyczkowymi. Instrumenty transponujące są zanotowane w systemie notacji właściwym dla danego instrumentu. P. zrodzita się w związku z zapisem utworów polifonicznych, ale do  XVIII w. włącznie nie była wyzyskiwana na szerszą skalę. Notowano oddzielnie po-; szczególne -> partie instrumentów lub ich ::. grup w głosach, łączonych w tzw. księgi f głosowe. Kapelmistrz prowadził zespół z partii l skrzypiec. Obecnie dyrygent posługuje się wyłącznie p., natomiast głosy sporządza się obok p. dla poszczególnych partii wokalnych i instrumentalnych. pasaż [franc. passage = przejście], wirtuozowska figuracja oparta zwykle na dźwiękach składowych rozłożonego akordu, niekiedy w połączeniu z tzw. dźwiękami obcymi, pomocniczymi, które do akordu nie należą. pasja [łac. passio = cierpienie], utwór muz., którego podstawę stanowi tekst jednego z czterech ewangelistów, opisujący mękę Jezusa Chrystusa. P. powstała w Xli w. na kanwie śpiewów chorału gregoriańskiego,-następnie stopniowo wykształcały się panie recytatywne, arie, cnsemble i chóry, a1 cza-' sem też tylko instrumentalne. W okresie pó-źnego baroku mistrzowskie p. stworzył J.S. Bach (Pasja według świętego Mateusza, Pasja według świętego .luna). Forma la jest żywotna także we współczesnej muzyce, np. u K. Pendereckiego (Pasja według świętego Łukasza). passacaglia [czyt. passakalja; wł., z hiszp. pa-sacalle = piosenka uliczna], początkowo w Hiszpanii - pieśń z towarzyszeniem gitary wykonywana na ulicy, w XVII w. - la-nieć w metrum trójdzielnym. P. wariacyjna wykształcona w XVII w. opiera się na wariacjach ostinalowych (stałe schematy w basie) i wykazuje związki z -> chaconne i formą trzyczęściową. Stosowana była jako utwór samodzielny lub np. w kantacie, sui- cie, także w symfonii (np. w IV Symfonii J. Brahmsa). passamezzo [czyt. passamecco; wł., półtora kroku), taniec wł. z 2. pół. XVI w., utrzymany w metrum dwudzielnym i tempie umiarkowanym. Zazwyczaj po p. następowało -> saltarello; po 1550 ten cykl taneczny zastąpił parę tańców -> pawanę i -> galiardę. passocloble [his.zp., podwójny krok], taniec w metrum ^ lub Ą, w żywym tempie; popularny ok. 1925 jako taniec towarzyski. pastorale |łac. pastoralis = pasterski |: 1. U-twór dramatyczno-muz. o tematyce pastoralnej, wiejskiej, np. opera, balet, popularny zwł. w XVI i XVII w. we Francji. 2. Utwór wokalny lub instrumentalny, często programowy, o tematyce wiejskiej lub bożonarodzeniowej, np. koncert pastoralny, symfonia pastoralna. pastorałka (tac. pastoratis = pasterski|, pieśń ludowa w rylmie tanecznym, o charakterze pogodnym, związana z tematyką Bożego Narodzenia. Zob. kolęda. pauza |gr. pnusis = przerwa), przerwa rozdzielająca dźwięki, ściśle określona pod względem rytmicznym. Notacja i nazwy p. odpowiadają notacji nut: p. calontitowa ""*', p. półmilowa -, p. ćwierćnulowa ^, p. ósemkowa *7 , p. szesnastkowa v , p. irzyd/iesiodwójkowa S . P. w zakończeniu utworu umieszcza się ze względu na metrum (wypełnienie taktu) i wybrzmienie dźwięku lub akordu. P. ma też znaczenie we wzmaganiu napięcia, w oczekiwaniu na następujący przebieg dźwięków. P. generalna, chwilowa przerwa w toku utworu muz., realizowana przez wszyslkie głosy lub instrumenty, na które utwór jest skomponowany. Zwykle nie ma ściśle określonego czasu trwania. pawana Ihiszp.j, taniec dworski z pocz. XVI w., prawdopodobnie z Hiszpanii, o wolnym ruchu i tempie, w metrum najczęściej dwudzielnym. Po p. następowała zwy- kłe żywa -> galiarda, tworząc z nią cykl taneczny. W 2. pół. XVI w. pojawił się nowy cykl taneczny: -> passamezzo i -> saltarello. pedalizacja [łac. pedalis = nożny]: 1. W grze na organach - wykonywanie dźwięków na klawiaturze nożnej, zw. pedałem, naciskanej czubkiem stopy lub obcasem. 2. W grze fortepianowej - operowanie dwoma pedałami, niekiedy też trzecim pedałem w funkcji -> moderatora lub prolongement (-» pedał). Wyróżnia się kilka sposobów posługiwania się prawym pedałem: pedał tzw. rytmiczny, naciskany razem z uderzanym palcami dźwiękiem; pedał tzw. synko-powany, przyciskany po zaatakowaniu dźwięku; półpedał, czyli szybkie zmienianie pedału. 3. Uruchamianie w czasie gry 7 pedałów harfy, tzw. pedałowej podwójnej. 4. Uruchamianie pedałów w innych instrumentach muz. pedał [łac. pedalis = nożny]: 1. Klawiatura nożna w -> organach, wprowadzona na pocz. XIV w., obejmuje najniższe rejestry organów. Są też p. podwójne. 2. Klawiatura nożna w klawikordzie i klawesynie, stosowana już w okresie renesansu i baroku. 3. Miech nożny w fisharmonii lub w pozytywie, obsługiwany przez grającego. 4. Mechanizm fortepianu służący do: podnoszenia tłumików (prawy p.), sprawiający, że dźwięk wybrzmiewa nawet po zwolnieniu klawisza (oznacza się najczęściej Pęd., a zdjęcie nogi z p. $); do przesunięcia klawiatury w prawo (lewy p.), co powoduje uderzanie młotków w l lub 2 struny (zamiast w 3), a więc wywołuje ściszenie dźwięku i zmianę barwy. Rzadziej spotyka się trzeci p. w funkcji -> moderatora lub przedłużenia wybranych dźwięków -prolongement [czyt. prolążma; franc., przedłużenie]. 5. Mechanizm służący do skracania strun w harfie (siedem p.), umożliwiający podwyż- perkusja szanie dźwięku o półton lub 2 półtony, umożliwiający grę we wszystkich tonacjach, uruchamiany za pomocą p. pelog zob. skala muzyczna. pentatonika [gr. pente = pięć + tonós = dźwięk], jeden z najstarszych typów skali pięciodźwiękowej w obrębie oktawy, podstawa tonalna muzyki chińskiej, japońskiej, małajskiej i in. Występuje też w poi. muzyce ludowej, np. w pieśni Oj chmielu. Istnieją 2 odmiany: p. bezpółtonowa (anhe-mitoniczna) - c, d, e, g, a i p. półton o w a (hemitoniczna) - c, e, f, g, a. Pentatonika bezpóttonowa (anhemito-niczna) i półtonowa (hemitoniczna) percepcja muzyki [percepcja - łac. perceptio = pojęcie, poznanie], procesy odbioru muzyki związane z aktem słuchania utworów muz. P.m. jest zależna od predyspozycji muz. słuchacza, od uzdolnień muz. lub muzykalności, ale także od jego wiedzy i doświadczenia muz., wyobraźni, przemian zachodzących w muzyce i od całej sfery kultury, w której określony człowiek wyrasta. P.m. jest więc kategorią historycznie i geograficznie zmienną. Przemiany postawy odbiorczej postępują powoli i nie zawsze nadążają za procesami zachodzącymi w muzyce, np. muzyka współczesna staje się zrozumiała dopiero z perspektywy czasu. Zob. recepcja muzyki. perkusja [łac. percussio = uderzenie, bicie], grupa instrumentów muz. obejmująca większość -> idiofonów i -> membranofonów (uderzanych). Dzieli się na instrumenty muz. o określonej wysokości dźwięku ( kotły, ksylofon, dzwonki, dzwony, czelesta) i nieokreślonej wysokości dźwięku (bęben, talerze, trójkąt, tam-tam, kastaniety, tambu-ryn i in). P. wchodzi do orkiestry symfonicznej, do zespołów jazzowych, rozrywkowych lub tworzy samodzielne zespoły. 90 91 pianino pięciolinia Instrumentów perkusyjnych używa się też na zajęciach muz. w przedszkolu i szkole. pianino [w!., cichutko], instrument muz.; odmiana fortepianu. Płyta rezonansowa i rama są ustawione pionowo, podobnie jak w fortepianie typu lira lub żyrafa. Lewy pe-dat działa nieco inaczej niż w fortepianie, przechyla młoteczki do przodu, zmniejszając uderzenie w strunę. P. wyposażone też jest czasem w -> moderator. Po ulepszeniu p. przez R. Wormmia w 1826 rozpowszechniło się ono w XIX w. jako instrument domowy. Obecnie w Polsce p. są budowane w fabrykach w Kaliszu (Calisia) i w Legnicy. Pianino pianissimo [wł.], skrót pp, bardzo cicho; określenie dynamiczne. pianistyka, sztuka gry na fortepianie, rozwijana od ok. pół. XVIII w., tj. od czasów, kiedy zaczęto komponować na ten instrument. Obejmuje umiejętności techniczne (technika palców wspomagana pracą przegubu, przedramienia i ramienia oraz pe-dalizacja) i muzyczne, które ujawniają się w interpretacji. P. przejęła wiele środków technicznych z gry na wcześniejszych instrumentach klawiszowych (jak klawikord i zwł. klawesyn), także sztukę improwizowania wirtuozowskiego, ale rozwinęła specyficzne fortepianowe efekty dynamiczne i ar- tykulacyjne. Do pół. XIX w. kompozytor był zarazem wykonawcą swych dzieł. Później wytworzył się typ -> wirtuoza. Najsłynniejsi pianiści XX w. to: w Polsce -U. Paderewski, A. Rubinstein, w Związku Radzieckim - S. Richter, we Włoszech -A. Benedetti-Michelangeli, w Stanach Zjednoczonych - V. Horowitz i in. Zob. konkurs muzyczny. piano [wł.], skrót /), cicho; określenie dynamiczne. Również skrót pianoforte (wł. fortepian). pianola fang.J, mechaniczny instrument muz., skonstruowany pod koniec XIX w. Perforowana taśma papierowa, której wycięcia odpowiadają wysokości i czasowi trwania określonych dźwięków, przesuwa się ponad cylindrem. Otwory cylindra połączone są za pomocą rurek z mechanizmem fortepianu. Wycięcia taśmy otwierają odpowiednie otwory cylindra i strumień powietrza wprawia młoteczki w ruch. Na p. zapisywano wykonania sławnych wirtuozów przed wynalezieniem fonografu; dla melomanów były one wielką atrakcją. pieśń, utwór wokalny, najbardziej powszechna forma muz., uprawiana od starożytności do czasów współczesnych. Spełniała ona różne funkcje. Można wyróżnić: p. ludową, artystyczną i p. powszechną, popularną. P. powszechna obejmuje wiele gatunków, np. p. religijne, w tym -» kolędy; p. towarzyskie, w tym biesiadne ( -» kurdesz), taneczne i, rekreacyjne; okazjonalne, np. hymny narodowe, p. związane z różnymi wydarzeniami; p. patriotyczne; p. rewolucyjne; p. masowe; p. związane z określonymi grupami społecznymi, np. p. flisaków, gondolierów weneckich (-» barkarola), p. rycerskie; p. żołnierskie; p. harcerskie; także związane z życiem codziennym ( np. -> kołysanka). Sferę rozrywki reprezentuje -» piosenka. pieśń artystyczna, pieśń z tekstem lirycznym, niekiedy epickim, na głos z towarzyszeniem instrumentu muz. lub orkiestry, także na zespół wokalny lub na chór. W czasach średniowiecznych p.a. tworzyli -> trubadurzy, -> truwerzy i -> minnesingerzy, m.in. w formie ballady, ronda, we Włoszech zaś w czasach renesansu uprawiano madrygał, frottolę, w Hiszpanii villancico [czyt. wi-jansiko] z towarzyszeniem gitary, we Francji chanson. Wielki rozkwit przeżywała p.a. od przełomu klasycyzmu i romantyzmu, kiedy zaczął się rozwijać romans i pieśń solowa z akompaniamentem fortepianu. W okresie romantyzmu wykształciły się zasadnicze formy solowej p.a.: pieśń zwrotkowa, zwrotkowa wariacyjna, deklamacyjna, balladowa i tzw. przekomponowana, z nową melodią do każdej zwrotki. Największymi twórcami p.a. w XIX w. byli: w Austrii - F. Schubert, H. Wolf, w Niemczech -R. Schumann, J. Brahms, we Francji -H. Berlioz, G. Faure, w Rosji - P. Czajkow-ski, M. Musorgski, w Norwegii - E. Grieg, w Polsce - S. Moniuszko, J. Gali, S. Nie-wiadomski i in. W XX w. p.a. miała wybitnych przedstawicieli w środowisku impresjonistów franc., w -> szkole wiedeńskiej, także w Polsce (np. M. Karłowicz, K. Szy-manowski). Od XIX w. wielką rolę w kulturze muz. mieszczaństwa odgrywała pieśń chóralna, w związku z rozwojem stowarzyszeń śpiewaczych i chórów amatorskich (w Polsce np. chóry: -> "Echo", -> "Harfa", -> "Lutnia"). pieśń harcerska, pieśń śpiewana w środowisku Związku Harcerstwa Polskiego (ZHP), najczęściej o wydźwięku patriotycznym. Pierwszym hymnem ZHP była Rota (-> pieśń patriotyczna), a następnie pieśń Wszystko co nasze Polsce oddamy z melodią robotniczej pieśni Na barykady ludu roboczy. Do popularnych p.h. należą: Plonie ognisko i szumią knieje , okupacyjne pieśni: Pałacyk Michla, Żytnia, Wola; Deszcz jesienny deszcz, smutne pieśni gra do melodii z opery Poławiacze pereł G. Bizeta. Po II wojnie światowej wiele p.h. wykonuje Zespół Artystyczny ZHP "Gawęda" i Centralny Zespół Artystyczny ZHP im. W. Sko-raczewskiego. pieśń patriotyczna, pieśń o treściach odnoszących się do ojczyzny, narodu, jego historii, może być powszechna i może mieć cechy pieśni artystycznej. Do p.p. zalicza się pieśni wyzwoleńcze, historyczne, żołnierskie i religijne. Przykładem p.p. jest Rota -"Nie rzucim ziemi, skąd nasz ród", do słów M. Konopnickiej, napisanych w 1908 jako wyraz protestu przeciw akcji germanizacji Polaków, z muzyką F. Nowowiejskiego, skomponowaną w 1910, w piećsetną rocznicę zwycięstwa w bitwie pod Grunwaldem; również Warszawianka, z muzyką K. Kurpińskiego, z tekstem C. Delavigne'a, w przekładzie K. Sienkiewicza (1831), śpiewana po raz pierwszy w powstaniu listopadowym, ze zmienionym tekstem F. Miran-doli znana jako Warszawianka 1905. Zob. hymn narodowy. pieśń religijna, pieśń śpiewana przez wiernych w językach narodowych, w kościele rzymskokatolickim nie służąca liturgii, w kościele protestanckim zaś wprowadzona do -> chorału protestanckiego. Obejmuje pieśni związane z rokiem kościelnym (adwentowe, kolędy, pieśni wielkopostne, wielkanocne), pieśni maryjne (w kościele katolickim) i in. Obecnie w Polsce wprowadza się do kościoła wiele nowych p.r. Są też p.r. o wymowie patriotycznej: Bogurodzica, Boże coś Polskę, Gaude Mater Polonia. pięciolinia, pięć poziomych równoległych linii, na których są notowane znaki notacji muz. Znaki te można zapisywać także na liniach dodanych górnych i dolnych (oraz nad i pod pięciolinią). Różne położenie poszczególnych znaków oznacza ich relatywną wysokość (względem siebie). Każda linia i każde pole między liniami wyznacza wysokość jednemu stopniowi diatoniczne-mu (stopnie chromatyczne są notowane przy 92 93 pikolo politonalność użyciu dodatkowych -> znaków chromatycznych). Absolutne wysokości stopni są wyznaczone na p. dopiero dzięki umieszczeniu klucza. P. stosowano od ok. 1200. Pięciolinia pikolo [wł. piccolo = mały], pikulina, najmniejsza odmiana fletu poprzecznego, transponującego o oktawę w górę, o skali w brzmieniu d -h ; ok. 1800 w orkiestrach dętych, następnie w orkiestrze symfonicznej, wprowadzona jako najwyższy głos instrumentów dętych drewnianych, o ostrej barwie brzmienia. Zob. flet. piosenka, krótki utwór na głos (głosy), najczęściej z towarzyszeniem instrumentalnym, spopularyzowany w muzyce rozrywkowej. Ze względu na budowę wyróżnia się: p. kupletową, czyli zwrotkową, do jednej powtarzającej się w każdej zwrotce melodii; p. zwrotkową z refrenem (zw. balladą w krajach anglosaskich), w której zwrotki mają inny tekst do jednej melodii i są przedzielane powtarzającym się niezmiennym refrenem, oraz p. bluesową (-» blues). Z uwagi na sposób prezentacji p. rozróżnia się : p. kabaretową, estradową i p. w postaci nagrania na płycie, kasecie (także wideo) czy wideodysku. P. ma różny charakter - liryczny, refleksyjny, satyryczny, taneczny, także ideowy (tzw. p. zaangażowana, -> protest song). W p. tzw. aktorskiej wydobyte zostają bardziej poetyckie właściwości tekstu, jego dramatyzm, niż ukazane są walory śpiewu. Zob.: Country and Western; rock. piórko zob. plektron. piston -> wentyl. piszczałka: 1. Ludowy instrument dęty z grupy -> idiofonów (wargowych). Drewniana rurka, także z kory wierzbowej, zaopatrzona w otwór wargowy i kilka otworów bocznych. 2. W instrumentach dętych część, w której powstają drgania słupa powietrza, czyli dźwięku. P. dzielą się na wargowe i stroikowe. Wysokość dźwięku zależy od długości p. i od tego, czy jest obustronnie otwarta czy jednostronnie zamknięta. Zmianę długości p. osiąga się przez zastosowanie wentylów, suwaka (w puzonie), otworów bocznych zamykanych i otwieranych palcami lub za pomocą klap. Rodzaj, kształt, materiał p. mają wpływ na barwę dźwięku. pizzicato [czyt. piccikato, wł. pizzicare = szarpać, szczypać], skrót pizz., szczypiąc, szarpiąc; na instrumentach smyczkowych oznacza grę za pomocą szarpania strun palcami, w odróżnieniu od -» arco, tj. gry smyczkiem. playback [czyt. plejbek; ang.], taśma z zapisaną partią dźwiękową, do której dołącza się głos solisty lub inne glosy; także - realizacja programu telewizyjnego z wcześniej nagranej taśmy lub występ np. piosenkarza, podczas którego solista symuluje śpiew, w rzeczywistości dźwięk jest emitowany z zapisu na taśmie magnetycznej. plektron [łac. plectrum], płytka, najczęściej w kształcie trójkąta, służąca do szarpania strun, wykonywana z celuloidu, kości słoniowej, drewna, metalu; nazywana też piórkiem. P. jest rozpowszechniony w krajach azjat., gdzie występuje też w kształcie wachlarzowym, jako nasadka druciana lub rogowa wkładka na końce palców. plyta gramofonowa, cienki krążek z masy plastycznej ze spiralnymi rowkami, których poprzeczne wychylenia stanowią zapis dźwięku. Odtwarzanie dźwięku odbywa się za pomocą -> gramofonu. Obecnie stosuje się płyty długogrające stereofoniczne, wymagające 2 głośników do odtwarzania. Zob. płyta kompaktowa. plyta kompaktowa, ang. compact disc [czyt. kompakt disk], skrót CD, płyta z nagraniem cyfrowym, odtwarzana za pomocą wiązki promieni laserowych. Zapis na p.k. jest jed- nostronny, na płycie o średnicy ok. 12 cm rejestruje się ok. 74 min muzyki; p.k, nie jest dotykana igłą, właściwie nie ulega zniszczeniu. Weszła w użycie (system firmy Philips, czyt. filips) na pocz. lat osiemdziesiątych XX w. poemat symfoniczny, forma muz., której budowa jest uzależniona od idei pozamuzycz-nej (-> muzyka programowa), przejętej z li-teralury, z baśni ludowej, z filozofii, czerpiącej inspirację z piękna krajobrazu, , z wrażeń artysty, ze sztuk plastycznych itp. Forma muz. jest swobodna, jednoczęściowa, z wpływami -» formy sonatowej, -> ronda, -> wariacji, -> fugi. Twórcą p.s. był F. Liszt, a po nim wybitnym przedstawicielem - R. Strauss. pogłos, rewerberacja [łac. reverherare = oddźwięk, echo], zjawisko stopniowego zanikania dźwięku w pomieszczeniu po zamilknięciu źródła dźwięku. Powstaje wskutek wielokrotnego odbicia fal dźwiękowych od wewnętrznych powierzchni pomieszczenia. Zbyt wydłużony czas p. prowadzi do takiego nakładania się fal, które zaciera zupełnie wyrazistość dźwięku. Optymalny (najlepszy) czas p. wyzyskuje się w akustyce pomieszczeń, przede wszystkim w salach koncertowych, teatrach itp. pokrewieństwo dominantowe [dominantowe - łac. dominans = panujący], pokrewieństwo gam lub tonacji w odległości kwinty (-> okrąg kwintowy). polichóralność [gr. polys = liczny +-chorós = , chór], wielochóralność, technika kompozy-,,r torska rozwinięta na przełomie XVI i. i XVII w. we Włoszech w -> szkole wenec-; kiej (G. Gabrieli). Polega na podziale zespołu chóralnego na 2-3 grupy umieszczone w odległych od siebie punktach kościoła lub sali koncertowej i śpiewające na przemian. Powstanie p. wiąże się z architekturą kościoła św. Marka w Wenecji, posiadającego dwoje organów w dwóch przeciwległych absydach kościoła. Technika p. od- działywała na inne ośrodki, także na poi. kompozytorów (M. Zieleński). polifonia [gr. polys = liczny + plione = głos, dźwięk], technika polegająca na równoczesnym prowadzeniu 2 lub więcej głosów melodycznych. W historii muzyki wykształciły się różne rodzaje p.: wstępna forma p. znana już w starożytności - heterofonia, czyli wykonanie jednocześnie z gł. melodią jej wariantu; oparcie gł. melodii na towarzyszeniu burdonowym (-> burdon); dokom-ponowanie (kontrapunktowanie) głosów do istniejącej melodii (-> cantus firmus); średniowieczne -> organum; kompozycja oparta na technice imitacyjnej na 2, 3, 4 i więcej głosów. Wyróżnia się p. imitacyjną kanoniczną (-> kanon) i fugowaną (-> fuga). P. w tradycyjnym sensie zniszczył -» punktualizm, operując brzmieniami izolowanymi, oraz eksperymenty sonorystycz-ne (-> sonorystyka). polifonizacja [gr. polyphónia - wielogłoso-wość], wprowadzenie elementów faktury polifonicznej do utworów homofonicznych (-> homofonia), gł. w muzyce XIX i pocz. XX w., np. stosowanie obok melodii podstawowej innych samodzielnych linii melodycznych. Zob. homofonizacja. polimetria [gr. polys = liczny + metron = miara], jednoczesne występowanie w róż-. nych głosach (lub zespołach głosów) tej samej kompozycji różnych metrów, np. |, Ą, co powoduje różny rozkład akcentów w poszczególnych głosach. P. jest często stosowana w muzyce XX w. polirytmia [gr. polys = liczny + rhvthmós = miara, rytm], równoczesne stosowanie różniących się, kontrastujących przebiegów rytmicznych w poszczególnych głosach utworu muz., przede wszystkim polifonicznego. politonalność [gr. polys = liczny + timos = napięcie, dźwięk], zastosowanie 2 lub więcej tonacji lub 2 trybów w różnych głosach utworu muz. Najczęstszą formą p. jest 94 95 polka wspóiwystępowanie 2 tonacji, czyli -> bito-nalność. polka |tzes. pulka - półtakt], czes. taniec lu-do--.v w szybkim tempie, w rytmie ósemkowym na |, popularny jako taniec towarzyski w XIX w., rozpowszechnił się w Europie i w Ameryce. W Polsce powszechnie znany, przeszedł także do repertuaru muzyki ludowej; znana też była odmiana tzw. |j. i,, a / u r k a, połączenie p. z mazur-kiem, tzn. figury taneczne p. były wykonywane w rytmie mazurkowym. polonez [franc. (danse) polonaise = (taniec) polski], poi. taniec kołowy, korowodowy, uroczysty, w tempie umiarkowanym na | z charakterystycznym rytmem i charakterystyczną formułą zakończeniową. Wykształcił się w XVIII w. z tzw. tańca poi., który wywodził się z wiejskich tańców typu: chodzony, chmielowy i in. Artystyczną formę nadał p. M. K. Ogiński i przede wszystkim F. Chopin. IJ333J J" I Polonez: charakterystyczny rytm i charakterystyczne zakończenie Polskie Nagrania, przedsiębiorstwo państwowe zał. w 1955, do którego rok później przyłączono Warszawską Fabrykę Płyt Gramofonowych "Muza". P.N. zaopatrują też w nagrania tłocznie "Pronit" i Zakład Produkcji Płyt Gramofonowych "Yeriton". P.N. produkują płyty gramofonowe, kasety z muzyką poważną, jazzem, z folklorem i zwł. muzyką rozrywkową. Wydają serie, np. dawnej muzyki poi., dzieł wszystkich F. Chopina, muzyki współczesnej, kroniki konkursów pianistycznych im. F. Chopina, także festiwalu "Warszawska Jesień", nagrania archiwalne. Polskie Wydawnictwo Muzyczne (PWM), wydawnictwo zał. w 1945 w Krakowie, wy- daje nuty i książki o wszechstronnej tematyce muz., począwszy od literatury muzykologicznej, biografii muzyków do podręczników dla szkół muz., od edycji muzyki dawnej do wydań muzyki współczesnej i muzyki rozrywkowej. Przy filii PWM w Warszawie działa Centralna Biblioteka Nutowa, która wypożycza nuty orkiestrom, teatrom muz., zespołom kameralnym. pomort [niem. Pomtner], instrument dęty drewniany z podwójnym stroikiem, z grupy -> aerofonów. Lekko stożkowata prosta rura z otworami bocznymi, zakończona czarą głosową. Znany we wczesnym średniowieczu jako dyszkantowa -> szałamaja. P. budowano w różnych wielkościach i strojach. P. kontrabasowy, zw. bombardone, dł. 3 m, składał się z 2 części. P. wyszły z użycia pod koniec XVIII w. Współcześnie pojawiają się jedynie w zespołach muzyki dawnej. poprzednik zob. okres muzyczny. portamento [wł., przenoszenie], oznaczenie wykonawcze dwóch, nawet odległych od siebie dźwięków w sposób płynny, jak gdyby za pomocą dyskretnego -» glissanda, co w śpiewie jest niekiedy efektem nadużywanym. portato [wł.], przenosząc; pośrednio miedzy legato a staccato; rodzaj artykulacji, polegającej na następujących po sobie dźwiękach z małymi przerwami, jakby z naciskiem, oznacza się: - - r r portatyw [franc. portatifl, przenośny pozytyw (małe przenośne organy); w średniowieczu typowy był p. podtrzymywany przez grającego lewą ręką, obsługującą także mieszek, a prawą ręką grano na klawiaturze. W okresie baroku budowano p. umieszczane w skrzynce noszonej przez 2 lub 4 osoby, gł. w czasie procesji. postromantyzm -> neoromantyzm. Potężna Gromadka, Grupa Pięciu, roś. Mo-guczaja Kuczka, grupa działających w 2. pół. XIX w. kompozytorów roś., którzy sprecyzowali wspólnie założenia narodowej muzyki roś. i wcielali je w życie, opierając się na tradycji M. Glinki i A. Dargomyż-skiego oraz na osiągnięciach muzyki eur. Wyzyskiwali ludowe pieśni i cechy tonalne roś. muzyki ludowej, podjęli tematykę historyczną i legendarną, również orientalną. Do P.G. należeli: M. Bałakiriew, A. Borodin, C. Cui, M. Musorgski, M. Rim-ski-Korsakow. potpourri [czyt. popuri; franc., mieszanina], utwór instrumentalny będący wiązanką znanych melodii, arii operetkowych, pieśni patriotycznych, powiązanych łącznikami, modulacjami i zakończonych kodą. Zob.: fantazja; parafraza. pozycja [łac. positio = położenie]: 1. P. akordu, oznacza, który składnik akordu znajduje się w najwyższym głosie; trójdźwięk ma 3 p.: prymy, tercji, kwinty, a akord septy-mowy ma 4 p., dochodzi p. septymy. 2. W instrumentach strunowych z gryfem (szyjką) - układ ręki na gryfie zależny od położenia pierwszego palca wskazującego, który określa p., np. na skrzypcach stosuje się 7 i więcej p. 3. W grze na puzonie - stopień wysunięcia suwaka. Zob. przewrót. pozytyw [niem. Positiv = małe organy, z łac. (organum) positivum = (organy) dające się położyć], instrument dęty z grupy -> aerofonów wargowych klawiszowych, najwcześniejsza forma organów o piszczałkach wyłącznie wargowych. Stosowany w małych kościołach, w których przetrwał do czasów współczesnych. Zob. portatyw. pozytywka [niem. Positiv = małe organy, z łac. (organum) positivum = (organy) dające się położyć], instrument mechaniczny składający się z metalowego wałka z kolcami, stalowego grzebienia strojonego chromatycznie i mechanizmu napędowego. Nakręcona sprężyna obraca walec z kolcami, które trącają odpowiednie zęby grzebienia i w ten sposób prawykonanie wydobywa się z góry ustaloną melodię lub kilka melodii. Używana m.in. w zegarach staroświeckich, w pudełkach na biżuterię, także w różnych zabawkach. półnuta, wartość rytmiczna dźwięku równa 1/2 części całej nuty, 2 ćwierćnutom, 4 ósemkom itd. Zapis graf.: J półton, najmniejszy interwał w systemie dźwiękowym równomiernie temperowanym, 1/12 część oktawy; w pisowni wyróżnia się p. diatoniczny (odpowiadający sekundzie małej), np. e-f, h-c, także c-des, d-es, oraz p. chromatyczny (odpowiadający prymie zwiększonej), np. c-cis, d-dis. Oba typy p. nie różnią się rozmiarem, lecz tylko pisownią (-> enharmonia). praca tematyczna, typ tzw. ewolucyjnego opracowywania tematu (tematów), polegającego na rozkładaniu tematu na cząstki i składaniu ich w inny niż pierwotny układ, wyzyskiwaniu tylko cząstki tematu, np. motywu czołowego do -> progresji, powtórzeń wariantowych lub figuracji, także na wykorzystaniu tylko jednego elementu tematu, np. rytmu, posługiwaniu się również środkami polifonicznymi, jak imitacja motywów tematycznych, powiększanie i pomniejszanie wartości rytmicznych i in. P.t. rozwinęła się zwł. w okresie klasycznym w przetworzeniach -> formy sonatowej, a w epoce romantyzmu przenikała do prawie wszystkich form instrumentalnych, także wokalnych. praeambulum -> preludium. prapremiera [łac. prae = przed + franc. premier = pierwszy], pierwsze w świecie wystawienie danego dzieła scenicznego, opery, operetki, dramatu muz. itp. Natomiast premiera - to każda nowa inscenizacja tego dzieła. prawykonanie, pierwsze w świecie wykonanie danego dzieła muz., symfonii, koncertu, kwartetu itd. Wyróżnia się też pierwsze poi. wykonanie. 96 97 preludium preludium [łac. praeludium = przygrywka, prolog], praeambulum [łac. prae = przed + franc. ambulatio = przechadzka], w XV w. krótki utwór figuracyjny z fragmentami akordowymi, improwizowany na organach lub lutni, ułatwiający śpiewakom intonację (stąd też nazwa wł. "intonazioni", czyt. in-tonacjoni). Po 1650 wchodzi do sonaty da camera (kameralnej) i do suity jako pierwsza część lub też łączy się z fugą, np. 2 tomy preludiów i fug Das wohltemperierte KIavier [czyt. das woltemperirte kla-wir] uporządkowanych chromatycznie, tj. C-dur, c-moll, Cis-dur, cis-moll..., napisał J.S. Bach. Samodzielne p. powstało w okresie romantyzmu; jego twórcą był F. Chopin. Później było uprawiane w Rosji przez S. Rachmaninowa, A. Skriabina, także we Francji - C. Debussy, w Polsce - K. Szymanowski. Odżyła też idea łączenia p. z fugą (D. Szostakowicz). premiera zob. prapremiera. prestissimo [wł.], jak najszybciej; oznaczenie tempa. presto [wł.], pośpiesznie, bardzo szybko; oznaczenie tempa. primabalerina [wł. prima ballerina = pierwsza tancerka], prymabaleryna, najwyższy tytuł solistek baletu; pierwsza tancerka zespołu baletowego; solistka wykonująca gł. partię w balecie. Wielką p. była M. Fonteyn. primadonna [wł. prima donna = pierwsza dama], prymadonna, diwa [wł. diva = boska], pierwsza śpiewaczka, solistka wykonująca gł. rolę kobiecą w operze lub operetce. Jedną z największych p. XX w. była M. Callas. progresja [łac. progressio = postęp], sekwencja, przenoszenie dowolnego zwrotu, czyli wzoru melodycznego (p. melodyczna) lub harmonicznego (p. harmoniczna) o określony interwał w kierunku wznoszącym się lub opadającym. Jeśli p. nie wykracza poza tonację jest p. niemodulującą, jeśli zaś następują zboczenia modulacyjne lub modulacje 98 jest p. modulującą. P. jest jednym z najstarszych środków konstrukcyjnych muzyki, aż do -> neoklasycyzmu w XX w. progressive jazz [czyt. progresiw dżez; ang., postępowy jazz], kierunek muzyki jazzowej w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XX w., charakteryzujący się poszukiwaniem nowego typu brzmień przez orkiestry jazzowe, np. orkiestry Staną Kentona i Woody Hermana. progressive rock [czyt. progresiw rok; ang., postępowy rock], rock z lat sześćdziesiątych XX w., oparty na -> boogie-woogie, -> bluesie i elementach muzyki ludowej, ale charakteryzujący się większym wolumenem brzmienia i poziomem głośności. prolog [gr. prólogos = wstęp], krótka scena wprowadzająca o charakterze narracyjnym, stosowana we wczesnych operach i baletach, z udziałem jednej lub kilku postaci, najczęściej alegorycznych, przedstawiających np. muzykę, tragedię, cnotę, miłość. Do tego typu p. nawiązał w okresie -> we-ryzmu R. Leoncavallo w Pajacach (1892). Obszerną sceną jest p. w Strasznym dworze S. Moniuszki. prolongement zob.: fortepian; pedał. protest song [ang., pieśń protestu], piosenka protestująca przeciw określonej polityce, niesprawiedliwości społecznej i in. Dominuje w niej element treściowy nad muzycznym. Pojawiła się gł. w amer. pio-senkarstwie lat sześćdziesiątych XX w. (np. Bob Dylan). pryma [łac. primus = pierwszy]: 1. Odległość (interwał) między 2 dźwiękami utworzonymi na tym samym stopniu diatonicznym, z ewentualnymi zmianami chromatycznymi. P. są czyste, np. c-c, i zwiększone, np. c-cis. 2. P. akordu, podstawa akordu, np. dźwięk c w trójdźwięku c-e-g. prymabaleryna -> primabalerina. prymadonna -» primadonna. prymka, melodia pieśni lub innego utworu muz. przeznaczona przede wszystkim dla wokalisty. pryncypał [wł. principale = główny/podstawowy], podstawowy głos organowy, składający się z piszczałek wargowych o średniej -> menzurze, o dość ostrym, wyrazistym brzmieniu. Piszczałki p. z zasady są ustawione w prospekcie -> organów. przedęcie, wydobycie jednego z -> alikwo-tów, czyli harmonicznych tonów dźwięku na instrumentach dętych, uzyskane przez silniejsze zadęcie, które powoduje szybszy strumień powietrza. przedklasyczny okres -> okres przedklasycz-ny. przednutka, rodzaj ozdobnika w postaci dźwięku wykonywanego bardzo szybko w połączeniu z dźwiękiem głównym, od którego oddalony jest on najczęściej o sekundę. P. k r ó t k a - wł. acciaccatura [czyt. aczcziakkatura] nie ma określonej wartości rytmicznej, odbiera część wartości zwykle b) przewrót centowanego początku i umieszczany przed pierwszą kreską taktową. przeimitowanie, imitacyjne rozpoczynanie poszczególnych odcinków utworu wokalnego, które odpowiadają określonym zdaniom tekstu. P. wiązało się gł. z formą -> motetu i -> mszy i zapoczątkowało technikę fugowania (-» fuga). przekomponowanie, forma utworu wokalnego, w którym do każdej zwrotki tekstu poetyckiego jest opracowana odmienna melodia (np. pieśń Król olch F. Schuberta do tekstu J.W. Goethego), w przeciwieństwie do formy zwrotkowej, w której do wszystkich zwrotek tekstu powtarza się ta sama melodia. przetworzenie, środkowy odcinek -» formy sonatowej, następujący po -> ekspozycji, prezentującej materiał tematyczny, i przed -> repryzą. W p. całe tematy lub ich cząstki są wyzyskiwane w -» pracy tematycznej. Niekiedy w p. pojawia się nowy temat (np. c) d) J El JIIJJJJ Przednutki, zapis i wykonanie: a), b) krótkie; c) długa; d) grupa dźwiękowi poprzedniemu lub dźwiękowi głównemu. Notowana jest jako drobna nutka z przekreśloną chorągiewką. P. długa - wł. appoggiatura [czyt. appodżdżiatura], notowana jest jako drobna nutka bez przekreślonej chorągiewki, odbiera dźwiękowi głównemu połowę jego wartości, przejmuje jego akcent. Może też występować grupa 2 lub więcej p. przedtakt, niepełny takt rozpoczynający utwór; jeśli składa się tylko z ostatniej jednostki metrycznej taktu, nosi nazwę odbitki. P. jest stosowany dla zaznaczenia nie ak- w pierwszej części /// Symfonii, zw. Eroicą, L. van Beethovena). przewrót, zmiana struktury interwałowej współbrzmienia lub akordu, dokonana przy zachowaniu tego samego materiału dźwiękowego. Nowy układ składników zostaje uzyskany za pomocą przeniesienia dolnego dźwięku interwału o oktawę w górę lub górnego - o oktawę w dół. W p. interwału uzyskuje się nowy interwał, unison staje się oktawą, sekunda - septymą, tercja - sekstą, kwarta - kwintą i odwrotnie. Interwały czyste pozostają w p. czystymi, wielkie stają 99 przygrywka się małymi, zwiększone - zmniejszonymi i odwrotnie. Trójdźwięk ma 2 p.: sekstowy i kwartsekstowy, czterodźwięk (np. akord septymowy) ma 3 p.: kwintsekstowy, terc-kwartowy i sekundowy. Przewrót akordu: a) trójdżwięku (przewrót sekstowy i kwartsekstowy); b) czterodźwieku (przewrót kwintsekstowy, tercsekstowy, sekundowy) przygrywka, krótki wstęp instrumentalny, niekiedy improwizowany, poprzedzający utwór wokalny, scenę operową czy baletową. P. chorałowa jest kompozycją organową, opartą na chorale protestanckim, graną przed wykonaniem chorału przez wiernych. przyśpiewka, zwykle dwuwierszowa lub czterowierszowa pieśń ludowa, której tekst jest dowcipną aluzją do aktualnej sytuacji czy osoby; śpiewana na powszechnie znane melodie, zazwyczaj taneczne; wykonywana zwykle podczas zabawy z tańcami. psalm [gr. psalmós = pieśń], hebrajska pieśń religijna ze Starego Testamentu; 150 p. pochwalnych, także błagalnych, dziękczynnych, przypisuje się królowi Dawidowi. P. przejęte z kultu żydowskiego do kultu chrześcijańskiego stanowią podstawę o f i -c j u m (łac. o f f i c i u m), tj. 8 pozamszal-nych nabożeństw, np. jutrzni, nieszporów, śpiewanych w sposób antyfonalny (2 chóry na przemian). Parafrazy poetyckie p. znalazły bogate zastosowanie w pieśniach kościelnych, opracowywane jednogłosowo lub wielogłosowo. Na język poi. tłumaczyli p. J. Kochanowski, Cz. Miłosz. Zob. psałterz. psallerium [łac.], gr. psalterion: 1. Staro-grecki instrument strunowy w rodzaju harfy. 2. Średniowieczny instrument strunowy szarpany lub uderzany pałeczkami, z grupy -> chordofonów; zbudowany w kształcie Psalterium trapezu lub trójkąta. Wariantem p. są -> cymbały. psałterz, księga zawierająca zbiór psalmów wchodzących w skład Starego Testamentu (psalmy Dawidowe) z muzyką, np. popularny p. C. Goudimela w opracowaniu czterogłosowym, Psałterz Dawidów J. Kochanowskiego w czterogłosowym układzie M. Gomółki (Melodie na psalterz polski). psychologia muzyki [psychologia - gr. psyche = dusza + logos = słowo, nauka], dział psychologii ogólnej, zajmujący się wzajemnymi relacjami między muzyką a procesami psychicznymi człowieka. Rozróżnia się psychologię zdolności muz. i psychologię odbioru, czyli percepcji muzyki. punk rock [czyt. pank rok; ang.], odmiana muzyki rockowej z końca lat siedemdziesiątych XX w., charakteryzująca się cynicznymi i agresywnymi tekstami. P.r. powstał w Anglii i Stanach Zjednoczonych, w Polsce zaznaczyły się jego wpływy na pocz. lat osiemdziesiątych. punktualizm [łac. punctum = kropka], w muzyce XX w. technika kompozytorska (A. Webern), polegająca na stosowaniu izo- lowanych brzmień, pojedynczych dźwięków lub współbrzmień przedzielonych pauzami; struktura dźwiękowa jest rozbita na autonomiczne "punkty" rozproszone w czasie i w skali dźwiękowej, zróżnicowane pod względem barwy. P. ma odniesienie do 1J techniki malarskiej o tej samej nazwie, polegającej na konstruowaniu obrazów z drob-! nych barwnych plamek, punktów. Nazwa a "p." została wprowadzona przez kontynua-' torów Weberna: w Niemczech przez "- K. Stockhausena, we Włoszech - L. Nono, A we Francji - P. Boułeza i in. puzon [niem. Posaune], instrument dęty blaszany z grupy -» aerofonów, o niskiej skali quadruplum zob. organum. quodlibet [czyt. kwodlibet; łac., co się podoba, cokolwiek], żartobliwe zestawienie różnych tematów melodycznych lub tekstów quodlibet B^-d . Dwie równoległe rury połączone trzecią ruchomą, która może być wysuwana i wsuwana. Dzięki suwakowi można zmie- Puzon niać długość rury, a zatem wysokość dźwięku. Istnieją też p. z wentylami. P. jest znany od XV w.; wszedł do orkiestry symfonicz-  Polskie Wydawnictwo Muzyczne. nej. PWM Q w jednej formie muz. w sposób równoczesny (q. polifoniczny) lub sukcesywny (q. monofoniczny). 100 101 R raggae [czyt. regge; ang.], muzyka popularna mieszkańców wysp Morza Karaibskiego, zwł. Jamajki, cechująca się metrum parzystym, umiarkowanym tempem, taneczno-ścią i powtarzaniem gl. motywu melodycznego. Teksty utrzymane są niekiedy w gwarze. Przedstawiciele r. to m.in. J. Cliff, B. Marley i zespoły, np. The Pio-neers [czyt. de pioniers]. Styl r. jest naśladowany przez profesjonalnych kompozytorów i wykonawców skomercjalizowanej muzyki rozrywkowej. ragtime [czyt. ragtajm; ang. ragged time = skaczące tempo], muzyka jazzowa w 1895-1920, wykonywana początkowo na fortepianie, następnie przez orkiestry, polegająca na ostro synkopowanym rytmie, improwizacji i połączeniu elementów folkloru zach. Afryki z elementami muzyki eur. (marsz, polka, kadryl). Do stylu r. nawiązywano w okresie -> swingu, w muzyce filmowej i także w muzyce poważnej (np. I. Strawiński). rak, technika polegająca na ruchu wstecznym danego głosu, tzn. na odczytywaniu melodii czy jakiegoś przebiegu muz. od końca i użyciu tak ukształtowanej melodii w kompozycji, np. w -> kanonie, -> fudze. rapsodia [gr. rhapsóidia = pieśń rapsoda, recytacja], początkowo - pieśń lub utwór fortepianowy o niewielkich rozmiarach, w okresie romantyzmu - rodzaj fantazji opartej na kilku tematach ludowych lub innych, np. Rapsodie węgierskie F. Liszta. re, zgłoska solmizacyjna odpowiadająca dźwiękowi d we wszystkich oktawach, także jego obniżeniom i podwyższeniom, drugi dźwięk gamy C-dur. Zob. solmizacja. recepcja muzyki [recepcja - łac. receptio = przyjęcie], procesy oddziaływania i odbioru muzyki na różne i przez różne grupy społeczne. W sferze artystycznej r.m. oznacza: oddziaływanie środków kompozytorskich danego dzieła, lub wielu dzieł, na twórczość innych kompozytorów lub wyzyskanie dzieła czy jego fragmentów do różnych opracowań i do collage'u oraz oddziaływanie muzyki na inne sztuki - poezję, malarstwo, rzeźbę. W sferze społecznej r.m. oznacza odbiór muzyki przez daną grupę społeczną. Wiąże się on z wartościowaniem dzieł (estetycznym i historycznym) i wyraża się m.in. w krytyce muz. Indywidualny odbiór muzyki i jego uwarunkowania, przede wszystkim fizjologiczne i psychologiczne, oznacza -> percepcja muzyki. recital [czyt. reczital; ang., z łac. recitare = wygłaszać, deklamować], występ solisty wypełniający cały program koncertu, np. r. fortepianowy, r. taneczny; może też dotyczyć występu solisty z akompaniatorem, np. r. skrzypcowy, wokalny z towarzyszeniem fortepianu. recitativo accompagnato zob. recytatyw (1). recitativo secco zob. recytatyw (1). recytatyw [wł. recitativo, z łac. recitare = wygłaszać, deklamować]: 1. Rodzaj śpiewu zbliżony do deklamacji, stosowany w operze, oratorium, kantacie, poprzedzający śpiewną arię lub arioso, służący do zaprezentowania akcji dramatycznej, scenicznej. Rozróżnia sięrecitativo secco [czyt. reczitatiwo sekko] - r. suchy, wykonywany jedynie z basso continuo realizowanym na klawesynie lub na organach, oraz recitativo accompagnato [czyt. reczitatiwo akkompaniato] - r. akompanio-wany, o bardziej rozwiniętej melodyce, 102 renesans z towarzyszeniem orkiestry lub także instrumentów koncertujących. Na specyficznie ekspresyjnym r. opierały się pierwsze dzieła operowe z kręgu Cameraty florenckiej. 2. Fragment utworu instrumentalnego o cechach r. wokalnego, nacechowany swobodą rytmiczną, czasem bez podziału taktowego. refren [franc. refrain = przy śpię w]: 1. Powtarzający się odcinek formy muz., zawierający główny temat, np. w -» rondzie przedzielany -> kupletami. 2. Melodia powtarzająca się po każdej zwrotce w pieśni zwrotkowej, także w piosenkach rozrywkowych, tanecznych, żołnierskich, wojskowych, dziecięcych, ludowych i in. regał [niem. Regal], instrument dęty stroikowy klawiszowy z grupy -> aerofonów, rodzaj małych organów z piszczałkami wyłącznie stroikowymi. Budowany w kształcie kasetki, księgi, zawierającej poza piszczałkami samodzielne języczki drgające, wia-trownicę i 2 małe mieszki. Klawiatura ma rozpiętość 2 oktaw. Zbudowany w XV w., służył do akompaniamentu, obecnie używany tylko do wykonywania muzyki dawnej. rejestr [łac. registratio = zapis]: 1. W instrumentach muz. odcinek skali, odznaczający się określoną barwą; wyróżnia się: r. niski, średni, wysoki i najwyższy. 2. R. głosowy, dźwięki o określonej barwie i wysokości; wyróżnia się: r. piersiowy - niższy, charakteryzujący się ciemną barwą; r. głowowy - wyższy i jasny (większy udział górnych rezonatorów głosu); szczególny r. -> falset (u mężczyzn) i tzw. r. gwizdkowy (u kobiet i dzieci). 3. R. (głos) w organach, grupa piszczałek, które mają tę samą budowę i podobną barwę; jest włączana za pomocą przyrządów rejestrowych. W Polsce największą liczbę r. (ok. 150) mają organy w katedrze we Wrocławiu. rekwiem -» requiem. renesans [franc. renaissance = odrodzenie], odrodzenie, w historii muzyki - okres od ok. 1430 do 1580 (1600). Epoka rozkwitu sztuk, kultury dworskiej, rozwoju muzyki świeckiej, tańców i muzykowania, także w miastach, co wypływało z haseł humanizmu, z uznania człowieka i kultury za wartość najwyższą i z nawiązania do kulturowej spuścizny starożytności. W dziejach muzyki eur. oznacza kulminację rozwoju wokalnej polifonii, która stała się w kościele katolickim wzorem do naśladowania jeszcze w XIX w., na fali tzw. historyzmu. Polifonię tę cechowało rozwinięcie środków kontrapunktycznych, przede wszystkim techniki -> imitacji, oparcie kompozycji także na cantus firmus, pochodzącym z chorału lub ze świeckich pieśni. Tworzyły się także zalążki myślenia akordowego. Wykształcił się styl polichóralny. Podstawą muzyki były diatoniczne -> skale kościelne. Do form religijnych r. należy zwł. motet, msza, do świeckich - madrygał, chanson. Usamodzielnienie się muzyki instrumentalnej wyrażało się w r. w rozwinięciu formy toccaty, fantazji, preludium i ricercaru, poprzednika fugi. We wczesnym r. (XV w.) ośrodkiem skupiającym najwybitniejszych kompozytorów był dwór w Dijon (-> szkoła burgundzka, m.in. G. Dufay, G. Bin-chois). Dużą rolę odgrywali także twórcy ang. (J. Dunstable) i flamandzcy (J. Oke-ghem). Dojrzałą fazę r. reprezentują kompozytorzy włoscy, francuscy, flamandzcy, hiszpańscy, niemieccy i in. (J. Obrecht, Josąuin des Pres, N. Gombert, A. Willaert, C. de Rore, C. Jannequin, C. Morales, L. Senfl), skupieni m.in. w szkołach - flamandzkiej, weneckiej, rzymskiej. W późnej fazie r. działał najwybitniejszy kompozytor szkoły rzym. G.P. da Palestrina, w szkole flamandzkiej - O. di Lasso; inni twórcy to: Gesualdo da Venosa, L. Marenzio i C. Monteverdi (wczesny okres twórczości), przedstawiciele -> Cameraty florenckiej, 103 repertuar muzyczny którzy głosili nawrót do idei humanizmu i antycznego dramatu (-> opera) i kształtowali nowy styl recytatywny -> monodii akompaniowanej. Teorię muzyki reprezentowali gł. Włosi, m.in. Glareanus, G. Zarli-no, N. Yicentino. W Polsce muzykę wokalną w okresie r. uprawiali przede wszystkim Wacław z Szamotuł, M. Gomółka, M. Leo-polita. Powstały w tym czasie: Tahulatura Jana z Lublina, Tabulatura z klasztoru Świętego Ducha w Krakowie, Krakowska tabulatura lutniowa. repertuar muzyczny [repertuar - franc. re-pertoire = wykaz, repertuar teatralny], zasób utworów muz., które potrafi zagrać, zaśpiewać lub poprowadzić dyrygent, wykonawca, solista lub zespół muz. repetycja [łac. repetitio = powtórzenie]: 1. Powtórzenie odcinka, części utworu zaznaczonej odpowiednim znakiem r., tzn. 2 pionowymi kreskami i 2 kropkami; możliwe są 2 różne zakończenia, oznaczane za pomocą prima volta i seconda volta lub za pomocą określeń słownych: -> da capo, da capo al fine i in. R. występuje w arii (da capo), po -> ekspozycji i -> repryzie formy sonatowej. 2. Szybkie powtórzenie jednego dźwięku, np. na skrzypcach. Na fortepianie bardzo szybka r. została umożliwiona dzięki zastosowaniu tzw. podwójnego wymyku w mechanizmie młoteczkowym. repryza [franc. reprise = wznowienie, powtórzenie], trzeci człon -» formy sonatowej, inaczej reekspozycja, czyli powtórzenie ekspozycji, ale z tematami sprowadzonymi do tonacji toniki lub jej wariantu jednoi-miennego, np. C-dur i c-moll. Potocznie - powtórzenie pod koniec formy muz. fragmentu początkowego dosłownie lub ze zmianami. requiem [łac. reąuies = spokój, odpoczynek], rekwiem, msza żałobna śpiewana w Dzień 104 i Zaduszny lub podczas uroczystości żałob-v nych. Nazwa pochodzi od słów: "Requiem  aeternam dona eis Domine" (Wieczny od-v poczynek racz im dać Panie). Jako dziewię-cioczęściowy cykl mszalny r. było opracowywane wielogłosowo w okresie renesansu. Po 1600 pojawiły się także opracowania koncertowe r. z wpływami operowymi. Do ; najbardziej znanych r. tego typu należą ! dzieła W.A. Mozarta i G. Verdiego. Do formy r. nawiązują wielcy twórcy w XX w.,  i np. B. Britten (Wojenne requiem) i K. Pen-derecki (Polskie requiem). responsorialny śpiew -> śpiew responso-rialny. rewerberacja -> pogłos. rezonans [łac. resonantia = oddźwięk, echo], zjawisko wzrostu amplitudy drgań ciała sprężystego pobudzanego przez źródło dźwięku; zjawisko to jest wyzyskiwane w budowie instrumentu muz. (pudło rezonansowe, płyta rezonansowa, otwory rezonansowe). rhythm and blues [czyt. rytm end blus; ang.], muzyka popularna pod koniec lat czterdziestych XX w., tworzona przez Murzynów; dostosowywała się do gustów masowego odbiorcy i do przemysłu rozrywkowego; wprowadzono instrumenty elektryczne i elektroniczne. Znane zespoły to: The Animals [czyt. de enimals], The Rolling Stones [czyt. de rolling stons]. W Polsce zespół Rhythm and Blues powstał w 1959 w Gdańsku. ricercar [czyt. riczerkar; wł. ricercare = szukać], jedna z najstarszych samodzielnych form instrumentalnych, podobnie jak fantazja, kancona i inne formy w XVI i XVII w., o budowie swobodnej lub imitacyjnej (-> imitacja). R. oparty na przeimitowaniu odcinków na wzór motetu rozwinął się w jednotematową praformę -> fugi. rigaudon [czyt. rigodą; franc.], taniec franc. z XVII w. pochodzący z Prowansji, w żywym tempie i metrum parzystym, pojawia- rondo jacy się w baletach i w muzyce klawesynowej. ritardando, ritenuto [wł.], skrót rit., opóźniając, powstrzymując; określenie agogiczne, oznaczające zwolnienie tempa utworu, w przeciwieństwie do -» accelerando. ritornel [wł. ritornello = powtórzenie]: 1. W operach XVII i XVIII w. - przygrywka instrumentalna przed arią lub po arii, rodzaj interludium. 2. W baletach franc. XVII w. - taniec zw. ritournelle [czyt. riturnel], w szybkim tempie, w takcie trójdzielnym. 3. W concerto grosso (-> koncert) powracające odcinki tutti, czyli ripieni. 4. W Niemczech w XVII w. - instrumentalny refren w pieśni zwrotkowej. rock [czyt. rok; ang., huśtać, kołysać się], ogólne określenie różnych odmian popularnej muzyki młodzieżowej, wywodzącej się z murzyńskiego bluesa, stylizowanej amer. muzyki ludowej typu -» Country and Western oraz -> rock and roiła. Zob. muzyka rockowa. rockabilly zob. muzyka rockowa. rock and roli [czyt. rok en roul; ang. rock = huśtać, kołysać się, roli = toczyć, falować], taniec amer., rodzaj muzyki rozrywkowej, wyrosły z -> bluesa, z piosenek amer. -> Country and Western i schematu jazzowego -» boogie-woogie; powstał w latach trzydziestych XX w., spopularyzowany w 1955-60 przez E. Presleya. rokoko [franc. rococo], w historii muzyki - nazwa wprowadzona przez analogię do historii sztuk plastycznych na oznaczenie okresu ok. 1720-80; dominował wówczas styl -> galant, rozwinęła się sztuka muz. zdobnictwa u -> klawesynistów francuskich, nastąpił też rozkwit opery komicznej, romansu i in. romans [franc.], pieśń solowa z akompaniamentem, o charakterze lirycznym, sentymentalnym, rozwinięta we Francji w XVIII w. w okresie -> rokoka, w XIX w. popularna, zwł. w Rosji. Także - w muzyce instrumentalnej część koncertu lub samodzielna miniatura. romantyzm [franc.], w historii muzyki - okres od ok.1815 (1820) do pocz. XX w. (z późną fazą -> neoromantyzmem). Pod wpływem literatury i haseł powiązania muzyki z innymi sztukami rozwinęła się przede wszystkim liryka wokalna, tzn. pieśń solowa z akompaniamentem, gł. fortepianu, do tekstów najwybitniejszych poetów epoki (J.W. Goethe, J. Eichendorff, H. Heine, A. Puszkin, A. Mickiewicz). Czołowymi kompozytorami uprawiającymi pieśń byli: i R. Schumann, F. Mendelssohn-Bartholdy,  w Polsce - S. Moniuszko. Pod wpływem pieśni powstały też drobne formy instrumentalne, jak pieśń bez słów, nokturn, kartka z albumu, czy też większe formy o romantycznym nastroju, np. ballada. Miniatury były często łączone w cykle programowe. Wykształciła się także symfonia programowa (H. Berlioz). W operze rozwinęły się wątki fantastyczne, egzotyczne i narodowe, które wiązały się z dążeniami do powstania szkół narodowych w muzyce - niemieckiej, rosyjskiej, czeskiej, polskiej. Pod wpływem zainteresowania muzyką wcześniejszych epok repertuar koncertów rozszerzył się znacznie o dzieła od XV-XVI w. Popularne stały się gatunki tzw. muzyki salonowej, domowej dla amatorów muzyki, rekrutujących się w dużym stopniu z mieszczaństwa, a ulubionym instrumentem koncertowym i w muzykowaniu domowym stał się fortepian. rondo [franc. rondeau = koło], forma instrumentalna wykształcona w okresie działalności -> klawesynistów francuskich, wywodząca się ze średniowiecznej formy wokalnej rondeau, której zasadą było powtarzanie myśli muz., -> refrenu, zw. także rondeau. Między powtórzeniami refrenu wstawiano -> kuplety; od okresu klasycy-zmu r. rozwijało się, przejmując cechy 105 rorantyści -» formy sonatowej, tzn. refren nabrał cech pierwszego tematu, pierwszy kuplet zaś stawał się tematem przeciwstawnym melodycznie, fakturalnie i tonalnie. R. stanowi ostatnią część cyklu sonatowego, tj. sonaty, symfonii, kwartetu itp., lub też występuje jako samodzielny utwór, niekiedy o charakterze popisowym. rorantyści, kapela żal. w 1540 w Krakowie przez Zygmunta I Starego, złożona ze śpiewaków Polaków, w przeciwieństwie do innych zespołów, do których gł. byli angażowani Włosi. Zespół r. wykonywał utwory a cappella kompozytorów poi. i obcych, w kaplicy Zygmuntowskiej w katedrze na Wawelu, brał też udział w uroczystościach kościelnych. Pierwszy występ r. odbył się w 1543; źródła potwierdzają działalność kapeli do 1794. Dalsze losy nie są zbadane. Nazwa "r." pochodzi od roratów (wczesnej mszy porannej w okresie adwentu), ponieważ codzienne ich śpiewanie w adwencie należało do obowiązków kapeli. Rota zob. pieśń patriotyczna. rożek angielski, wł. corno inglese, instrument dęty drewniany z grupy -> aerofonów, odmiana altowa -> oboju w stroju F, instrument transponujący o kwintę w dół, o skali w brzmieniu e-b . Wykształcił się z oboju myśliwskiego na pocz. XVIII w., był łukowato wygięty, stąd też w Polsce zwany krzywoszem. Po wprowadzeniu klap (ok. 1820) znalazł miejsce w orkiestrze symfonicznej. róg, wł. corno, waltornia, instrument dęty blaszany ustnikowy z grupy -> aerofonów, o głębokiej barwie dźwięku. Powstał z rogu zwierzęcego i spełniał funkcje sygnałowe. Wąska rura zwinięta spiralnie 3 ra-Rożek zy> rozszerzająca się w czarę głoso-angielski wą. Wewnątrz okręgu włączone są za pomocą wentyli 3 dodatkowe rurki. R. używa się gł. w stroju F, transponującego o kwintę w dół lub kwartę w górę. Skala w brzmieniu sięga od H{ do/ . Stosuje się tłumik lub zatyka się czarę głosową dla zmiany barwy. R. odgrywa w orkiestrze ważną rolę, doskonale łączy się pod względem barwy z innymi instrumentami; występuje też jako instrument solowy (koncerty) i kameralny. Róg rabato [wł., ukradzione], tempo rubato, dowolne, chwiejne tempo. Termin "r." rozumiany jest dwojako: 1) jako zachwianie rytmu i tempa w melodii przy zachowaniu rygorystycznego tempa i rytmu w akompaniamencie; taki typ r. spotyka się przede wszystkim u F. Chopina, o czym świadczą recenzje z jego koncertów, wspomnienia artystów i także uczniów Chopina; 2) jako rozchwianie rytmu i tempa we fragmencie przebiegu muz. rumba [hiszp.], szybki taniec kub. w rytmie synkopowanym, w takcie parzystym, spopularyzowany w Europie w latach trzydziestych XX w. rybalt [łac. ribaldus], średniowieczny śpiewak kościelny wykonujący pieśni religijne, śpiewający aktor wędrowny; wędrowni r. rozpowszechniali pieśni historyczne i narodowe; w Polsce byli też twórcami tzw. komedii rybałtowskiej. rytm [gr. rhythmós = miara, takt, proporcja], jeden z elementów muzyki, organizujący następstwo dźwięków w czasie, czas trwania dźwięków i układ akcentów. Zob. rytmika. 106 rytmika R. punktowany, r. oparty na wartościach rytmicznych przedłużonych o połowę wartości za pomocą kropki i uzupełnianych wartościami rytmicznymi o połowę krótszymi. J~3J~3 Przykład rytmu punktowanego R. synkopowany,r. oparty na -> syn-kopach, tj. na przedłużeniu wartości rytmicznej dźwięku na nie akcentowanej części taktu, co jest równoznaczne z zaakcentowaniem owej słabej części taktu. !J>J U JIJJ Przykład rytmu synkopowanego rytmika [gr. rhythmikós = miarowy, rytmiczny]: 1. Wszystkie zjawiska metrorytmiczne (rytmiczne i metryczne) występujące w określonym utworze, u danego kompozyto- ra. W muzyce eur. wyróżnia się: r. swobodną, r. ustaloną, w której każdy element przebiegu ma ustaloną wartość czasową, będącą częścią lub wielokrotnością podstawowej, oraz r. okresową. W r. okresowej każdy element ma ustaloną wartość czasową, tak jak w r. ustalonej, ale wyróżnia ją jeszcze zjawisko regularnego powtarzania się akcentów, przypadających zawsze na te same części podstawowej jednostki zw. taktem. Liczbę i rozmieszczenie tych akcentów wyznacza -> metrum. Do r. ustalonej należy r. menzu-ralna (-> notacja menzuralna), natomiast muzykę XVII-XIX w. cechuje r. okresowa (taktowa). Muzykę XX w. charakteryzuje przełamywanie r. taktowej przez -> polime-trię, stosowanie rytmów zaczerpniętych z muzyki pozaeuropejskiej, także oparcie się na jednostce rytmicznej (nie na metrum), na r. inspirowanej śpiewem ptaków (O. Mes-siaen), tzw. metra zmienne i in. 2. Metoda wychowania muzyczno-rucho-wego E. Jaques-Dalcroze'a, popularna i rozwijana w Polsce. 107 s saksofon, instrument dęty z grupy -> aerofo-nów, zaliczany do instrumentów dętych drewnianych z uwagi na właściwości konstrukcyjne (klapy, stroik pojedynczy), chociaż wykonuje się go z metalu. S. skonstruował w 1840 A. Sax (stąd nazwa instrumentu). S. składa się z dość grubej rury wy-, giętej w kształcie wielkiej fajki, z otworami bocznymi zamykanymi klapami. S. jest instrumentem transponującym, buduje się go w różnych wielkościach (2 sopranowe, altowy, tenorowy, barytonowy, oraz - rzadziej używane - basowy i kontrabasowy). Znalazł zastosowanie w zespołach tanecznych, jazzowych, dętych; występuje też w muzyce koncertowej i symfonicznej. Saksofon saltarello [wł. saltare = skakać], taniec wł. z XVI w., utrzymany w szybkim tempie, w metrum trójdzielnym jj lub jj, ze skocznymi figurami tanecznymi, zwykle następuje po -> passamezzo. Spotykany także w sui- 108 cię barokowej jako intermezzo taneczne. samba [port., uderzenie brzuchem], taniec brazyl. w takcie parzystym i szybkim tempie, spopularyzowany w 1945-50 w Europie. Do dziś podstawowy taniec wykonywany w czasie corocznego karnawału w Rio de Janeiro. Sanctus zob. msza. sarabanda [hiszp.], taniec z XVII i XVIII w., w wolnym tempie, metrum trójdzielnym, z akcentowaniem drugiej części taktu. Początkowo miał charakter bardziej żywiołowy, potem - majestatyczny. S. ma stałe miejsce w schemacie suity barokowej, po -> allemande i courante ( -> kurant). scat [czyt. skat; ang.], wokalna improwizacja jazzowa, w której tekst nie ma sensu (np. powtarzanie sylab). S. wywodzi się z naśladowania jazzowych improwizacji instrumentalnych; przedstawicielami s. byli m.in. murzyńscy śpiewacy L. Armstrong, E. Fitz-gerald. Z poi. artystów s. uprawia U. Du-dziak. scherzo [czyt. skerco; wł., żart], początkowo wokalno-instrumentalny utwór o charakterze pogodnym; od okresu klasycznego forma trzyczęściowa ABA: (s.-trio-s.), niekiedy ABABA, wchodząca w skład sonaty, symfonii, kwartetu i innych, wprowadzona do nich w miejsce -> menueta. Charakteryzuje się szybkim tempem, często metrum ^. W okresie romantyzmu s. stało się samodzielnym utworem o charakterze dramatycznym (F. Chopin) i formie nie ustalonej, w której krzyżują się różne typy budowy, m.in. ewolucyjna, trzyczęściowa. S. przejmowało też niekiedy cechy programowe. seguidilla [czyt. segidilja; hiszp.], taniec hiszp. zbliżony do -> bolera, w takcie trój- dzielnym, z towarzyszeniem kastanietów i gitary. seksta [łac. sexta = szósta], odległość (inter-wał) między 2 dźwiękami oddalonymi od siebie o 8 półtonów, np. c-as (s. mała) lub 9 półtonów, np. c-a (s. wielka). S. mogą być także zwiększone i zmniejszone; s. doda-n a , dźwięk dodany do trójdźwięku durowego lub molowego; s. dodana jest stosowana najczęściej w akordzie subdominanty (z seksta), np. w tonacji C-dur: f-a-c-d. Akord toniki z s. stosuje się często jako zakończenie utworów taneczno-rozrywko-wych. sekstet [łac. sextus = szósty]: 1. Zespół złożony z 6 instrumentalistów lub śpiewaków. 2. Utwór muz. przeznaczony na zespół instrumentalny 6 wykonawców, zbudowany wg zasad cyklu sonatowego ( -> sonata), np. s. smyczkowy (I i II skrzypce, I i II altówki, wiolonczela, kontrabas). 3. Fragment zespołowy (ensemble) z opery, operetki, kantaty, wykonywany przez 6 śpiewaków. sekunda [łac. secunda = druga], odległość (interwał) między 2 dźwiękami oddalonymi od siebie o jeden (s. mała, np. c-des) lub dwa półtony (s. wielka, np. c-d). S. mogą być także zwiększone, np. c-dis i zmniejszone, np. c-deses. Zob. enharmonia. sekwencja [łac. seąuentia = następstwo]: 1. Rodzaj średniowiecznej poezji kościelnej z muzyką, początkowo nie rymowanej, o zwrotkach nierównej długości, od XII w. ułożonej w zwrotki o jednakowej budowie, podobnie jak w hymnie. S. wykazują niekiedy związek z liturgicznym okrzykiem radości, przyśpiewem tryumfalnym a 11 e l u -j a [hebrajskie hallelu-Jah = chwalcie Jahwe (Boga)] danego dnia świątecznego, ale nie były one dopasowaniem sylabicznego tekstu do melizmatycznej melodii alleluja, jak to dotychczas interpretowano, lecz raczej samodzielnymi utworami. W XVI w. liczba s. wzrosła do ok. 9 tyś. Sobór try- dencki pozostawił z nich 5 jako obowiązujące w liturgii rzymskokatolickiej: Stabat Mater dolorosa (Stała Matka Boleściwa), Landa Sion (Sław Syjon), Veni, Sancte Spiritus (Przybądź, Duchu Święty), Dies irae (Dzień gniewu), Yictimae Paschali Laudes (Chwal Ofiarę Baranka). 2. Synonim -> progresji. septet [łac. septem = siedem]: 1. Zespół 7 wykonawców, najczęściej instrumentalistów grających na instrumentach smyczkowych i dętych. 2. Utwór muz. przeznaczony dla 7 wykonawców, zbudowany wg zasad cyklu sonatowego ( -» sonata); s. wokalny jest przewidziany na 7 śpiewaków, nie licząc akompaniamentu. septyma [łac. septima = siódma], odległość (interwał) między 2 dźwiękami, równa dziesięciu (s. mała), np. c-b, lub jedenastu półtonom (s. wielka), np. c-h. S. mogą być także zwiększone, np. c-his i zmniejszone, np. c-bb. Zob. akord. serenada [wł. serenata = pieśń wieczorna]: 1. Wieczorna pieśń miłosna śpiewana przez trubadurów, później pieśń lub aria wykonywana przez zakochanego, pod oknem ukochanej, z towarzyszeniem gitary lub innego instrumentu. 2. Instrumentalny utwór cykliczny zbliżony do -> divertimenta, przeznaczony na mały zespół instrumentalny, wykonywany na wolnym powietrzu, rozpowszechniony od ok. 1770. 3. Solowy gatunek instrumentalny o charakterze lirycznym, uprawiany w XIX w. seria [łac. series = szereg], szereg, dowolny układ 12 dźwięków skali równomiernie temperowanej, który jest podstawą struktury melodycznej i harmonicznej kompozycji opartych na technice -> dodekafonii, reprezentowanej przez szkolę wiedeńską (A. Schonberg, A. Berg, A. Webern). S. występuje w 4 podstawowych formach: 1) w postaci zasadniczej, 2) w postaci raka 109 serpent (odczytanie postaci zasadniczej od końca), 3) w postaci odwrócenia, czyli w inwersji (odczytanie interwałów w przeciwnym kierunku w stosunku do postaci zasadniczej), 4) w postaci odwróconej i raka; podlega też -> transpozycjom. Początkowo porządek serialny dotyczył tylko melodyki i harmoniki (s. materiałowa). Natomiast kompozytorzy, którzy rozwijali zdobycze szkoły wiedeńskiej, np. P. Boulez, K. Stockhausen, L. Berio, L. Nono doprowadzili do seriali-zacji wszystkich elementów muz., także rytmiki, dynamiki, artykulacji, tempa, czyli do totalnej serializacji dzieła. Proces ten przyczynił się do powstania -> punktualizmu i w pewnym sensie do sonorystycznej koncepcji dzieła muz. ( -> sonorystyka). serpent [łac. serpens = wąż], dawny instrument dęty z grupy -> aerofonów, basowa odmiana cynku o wężowo wygiętej rurze z metalu lub z 2 sklejonych i obciągniętych skórą kawałków drewna, z ustnikiem puzonu basowego. Wyparty został przez -> ofiklejdę. Serpent sforzato [czyt. sforcato; wł.], sforzando, skrót sf, s/z, akcentując; oznaczenie odnoszące się wyłącznie do danego dźwięku czy współbrzmienia, przy którym się znajduje. shimmy [czyt. szimi; ang.., koszula], taniec towarzyski popularny w łatach dwudziestych XX w., utrzymany w stylu jazzowym -> ragtime, z rytmami synkopowanymi, w takcie dwudzielnym. si, zgłoska solmizacyjna odpowiadająca dźwiękowi h we wszystkich oktawach, także jego podwyższeniom oraz dźwiękowi b (obniżony o półton dźwięk h), VII dźwięk gamy C-dur. Zob. solmizacja. Singspiel -> śpiewogra. skala całotonowa [skala - łac. scalaris = drabinowy, schodkowy], skala sześciostopniowa, zbudowana z całych tonów, np. c, d, e, fis, gis, ais lub des, es, f, g, a, h, nie ma dźwięku centralnego ani dźwięków ciążących ku niemu, nie charakteryzuje się zatem narastaniem i osłabianiem napięć harmonicznych, jak to jest w skalach dur-moll. Zastosował ją m.in. C. Debussy. Skala całotonowa od dźwięku c i od dźwięku des skala chromatyczna [chromatyczna - gr. chrómatikós = barwny], skala składająca się z 12 dźwięków (stopni) w obrębie oktawy, ułożonych w następstwie półtonowym, powstała na skutek rozszerzenia skali diato-nicznej za pomocą dodania dźwięków, prowadzących do stopni oddalonych o cały ton, np. c, cis, d, dis, e, f, fis, g, gis, a, ais, h, c ... «) -e^-»°łł" " Skala chromatyczna skala diatoniczna [diatoniczna - gr. did = przez + tónos = dźwięk], szereg 7 dźwięków utworzony z 7 kolejnych kwint, np. F, c, g, d1, a', e2, h2, sprowadzonych do jednej oktawy, lub też z określonych sto- sunków internatowych wyznaczonych przez szereg -» alikwotów. Dźwięki s.d. pozostają w określonym stosunku do dźwięku centralnego, czyli toniki. S.d. są skale starogr., skale kościelne i skale systemu funkcyjnego dur-moll. skala durowa [durowa - łac. durus = twardy], skala majorowa [majorowa - łac. maior = większy, starszy], skala wywodząca się ze skali jońskiej (-> skale kościelne), składa się z 7 dźwięków (stopni), jedna z podstawowych skal -> systemu dur-moll. Charakterystyczne dla s.d. są półtony między III a IV oraz VII a VIII stopniem (VIII stopień c. jest powtórzeniem I stopnia) oraz całe tony między pozostałymi stopniami. Odległość (interwał) tercji wielkiej między I a III stopniem decyduje o charakterze s.d. (twardy, większy) i jest podstawą akordu durowego (majorowego), określa tryb durowy. Zob. skala molowa. 1/2 'l2 = A .. o'V E l II IV V VI VII VIII Skala durowa skala dwunastodźwiękowa, skala równo-brzmiąca ze - » skalą chromatyczną, ale każdy z dźwięków traktowany jest równorzędnie z innymi, nie ma dźwięków prowadzących, ani też dźwięku centralnego. S.d. jest podstawą muzyki atonalnej w XX w. (- > atonalność). skala majorowa -» skala durowa. skala molowa [molowa - łac. mollis = miękki], skala minorowa [minorowa - łac. minor = mniejszy], skala wywodząca się ze skali eolskiej (-» skale kościelne), jedna z podstawowych skal -> systemu dur-moll, składa się z 7 dźwięków (stopni), z charakterystycznym półtonem między II a III stopniem oraz drugim półtonem - w zależności od rodzaju s.m. Znajduje się on: w s.m. naturalnej między V a VI stopniem, np. a, h, skala muzyczna c1, d1, e1,/1, g1, a1; w s.m. harmonicznej między V a VI oraz VII a VIII stopniem (VIII stopień jest powtórzeniem I stopnia), między VI a VII powstaje natomiast interwał sekundy zwiększonej, np. a, h, c', d1, e1, f1, gis1, a1; w s.m. melodycznej między VII a VIII stopniem, np. a, h, c1, d1, e1, fis1, gis*, a1. Między pozostałymi stopniami s.m. odległość wynosi cały ton. Odległość (interwał) tercji małej między I a III stopniem decyduje o charakterze s.m. (miękki, mniejszy) i jest podstawą akordu molowego (minorowego), określa tryb molowy. Zob. skala durowa. II III IV V VI VII VIII Skala molowa: naturalna, harmoniczna, melodyczna skala muzyczna: 1. Stały układ interwałów charakterystyczny dla określonego zbioru dźwięków lub - inaczej - uporządkowany pod względem wysokości zbiór dźwięków. W znaczeniu skali użytkowej s.m. jest wycinkiem właściwej danej epoce i kulturze skali materiałowej. Dźwięki s.m. są uporządkowane w obrębie oktawy w kierunku wznoszącym się (z wyjątkiem systemu skal w staroż. Grecji, które miały kierunek opadający) i są podstawą -> gamy (realizującej skalę od określonego dźwięku, np. gama C-dur jest skalą durową z dźwiękiem cen-  tralnym c). W rozwoju muzyki wykształciły się początkowo skale wąskozakresowe - trzydźwiękowe (trychord), czterodźwięko-we (tetrachord) i pięciodźwiękowe (-» pen-tatonika), następnie s.m. siedmiostopniowe o różnym układzie interwałów: diatoniczne 110 skala podhalańska (skale kościelne lub modalne, skala durowa, skala molowa) i chromatyczne. W innych kulturach, np. orientalnych, występują skale dzielące oktawę na inną liczbę części. W muzyce jawajskiej występują s.m. s l e n d r o (oktawa podzielona na 5 mniej więcej równych części) i p e l o g (oktawa podzielona na 7 części, ale są to stopnie niediatoniczne), w muzyce arab. występuje skala siedemnastostopniowa, a w muzyce staroindyjskiej - skala złożona z 22 stopni. W eur. muzyce ludowej do dziś spotyka się skale kościelne i skale specyficzne dla danej kultury, np. cygańskie, podhalańska. Skale nadają muzyce różnych regionów świata specyficzne brzmienie i odrębność. W eur. muzyce artystycznej do czasów renesansu używano skal kościelnych, a w epoce baroku wykształcił się system dur-moll, który do dziś nie stracił znaczenia (jest też podstawą całej muzyki rozrywkowej), choć w XX w. znalazła zastosowanie -> skala dwunastodźwiękowa, -> skala ca-łotonowa. 2. Zasięg dźwięków możliwych do wydo- hyria na Hanym ingtriimpnrip mu? Inh Węgrzech; wpłynęły na muzykę węg., rum., czes. i na muzykę narodów Jugosławii. skale kościelne, system diatonicznych skal siedmiostopniowych, które były podstawą muzyki w okresie średniowiecza i renesansu. Nazwy s.k. są przejęte ze starogr. systemu muz., skale te nie są jednak identyczne w swojej strukturze ze skalami staiogr. S.k. to: dorycka d-d (dźwięk podstawowy d); frygijska e-el (dźwięk podstawowy e); li-dyjska/-/ (dźwięk podstawo wy/); miksoli-dyjska g-g (dźwięk podstawowy g). S.k. występowały w formie autentycznej (o am-bitusie wskazanym wyżej) i tzw. plagalnej, która rozpoczynała się o kwartę niżej niż skala autentyczna, ale zachowywała dźwięk podstawowy. Przyjęły one nazwy: hypodo-rycka A-a (dźwięk podstawowy d); hypo-frygijska H-h (dźwięk podstawowy e); hy-polidyjska c-c (dźwięk podstawowy f), hypomiksolidyjska d-d (dźwięk podstawowy g). W okresie renesansu doszły jeszcze 2 skale autentyczne: eolska a-a (dźwięk podstawowy d), jońska c -c (dźwięk podstawowy c') oraz ich plagalne odmiany: hy-nnsnklca p-e ( aerofonów. Stożkowa rura zwinięta owalnie, zaopatrzona w wentyle; używany w orkiestrach dętych. skrzypce, wł. yiolino, instrument strunowy smyczkowy z grupy -> chordofonów. Po- * dłużne pudło rezonansowe, złożone z 2 5 lekko wypukłych płyt drewnianych połączonych boczkami, z wcięciami w tzw. talii. Wewnątrz znajdują się słupki, z których i jeden, tzw. dusza, służy do przenoszenia drgań górnej płyty na dolną. W górnej płycie - 2 otwory rezonansowe w kształcie /, między nimi podstawek podtrzymuje stru-.-(' ny, zaczepione na dole pudła, przechodzące i nad podstrunnicą, zw. gryfem, przytwierdzoną do szyjki oraz pudła, i zaczepione z drugiej strony na kołkach w główce. 119 Struny strojone są w kwintach g d a e . rzadkim sposobem jest uderzanie strun drzewcem smyczka (col legno). Można też stosować -> tłumik. S. wykształcone z liry da braccio lub violi sopranowej zawdzięczają swój kształt wł. szkołom lutniczym (-» lutnictwo) w XVI i XVII w. (m.in. rodziny Amatich, Guarnerich, Guadagninich, Stradivarich, w Polsce rodziny Grobliczów, Dankwartów). S. są jednym z najpopularniejszych instrumentów solowych, w wielokrotnej obsadzie wchodzą do orkiestry symfonicznej, smyczkowej, odgrywają główną rolę w zespołach kameralnych (trio, kwartet, kwintet smyczkowy itd.). Zob.: klucze muzyczne; wiolinistyka. slendro zob. skala muzyczna. slow-fox [czyt. slou-foks; ang. slow = powolny + fox(trot)], współczesny taniec towarzyski pochodzenia amer., w rytmie synkopowanym, w tempie umiarkowanym i takcie parzystym; powolny fokstrot. słuch muzyczny, jedno z podstawowych uzdolnień muz. Rozróżnia się s.m.: wysokościowy (zdolność rozróżniania wyso- Skrzypce ^ Dzięki skracaniu strun palcami lewej ręki w wielu pozycjach uzyskuje się skalę od g do c , a jeszcze wyższe dźwięki - dzięki -> flażoletom. Struna nie skracana nazywa się pusta. Gra się smyczkiem (-» arco) lub zarywając struny palcami (-> pizzicato), różniania barw) i dynamiczny (zdolność rozróżniania siły dźwięku). S ł u c h absolutny to zdolność bezpośredniego rozpoznania (słuch bierny) lub odtwarzania (słuch czynny) bezwzględnej wysokości poszczególnych dźwięków; jest zdolnością wrodzoną, ale jego posiadanie nie jest warunkiem koniecznym do tworzenia, wykonywania i -> percepcji muzyki. Słuch względny (relatywny) to zdolność rozróżniania i Oceny wysokości dźwięków przez porównanie ich z wysokością innych dźwięków. small-band -» zob. band. smyczek, przyrząd do wydobywania dźwięku z instrumentów strunowych smyczkowych. Elastyczny pręt (pierwotnie w kształcie łuku) zakończony główką, a od dołu żabką, czyli klockiem, do którego przymocowane jest włosie. Napięte między główką i żabką smyczkowanie włosie końskie jest nacierane kalafonią w celu zwiększenia tarcia. Włosieni przesuwa grający po strunach. smyczkowanie, różne sposoby prowadzenia smyczka i wydobywania dźwięków za pomocą pociągania smyczkiem po strunie, np. prowadzenie smyczka od główki do żabki, oznaczane: V lub odwrotnie - oznaczane: n , -> legato, zaznaczane lukiem nad określonymi nutami, -> staccato, oznaczane kropkami nad nutami, -»detache, rodzaj staccata wykonywanego smyczkiem przylegającym do struny i zmienianym na każdym dźwięku, -> t r e m o l o (krótkie pociągnięcia smyczkiem przy zmianie jego kierunku), sul ponticello (czyt. s. ponticzello; prowadzenie smyczka przy podstawku), c o l l e g n o (czyt. koi lenjo; uderzanie strun drzewcem smyczka) i in. snucie motywiczne [motywiczne - franc. mo-tif= powód, motyw], typ tzw. ewolucyjnego opracowywania motywu czy motywów, polegającego na figuracjach wysnutych z motywu lub jego cząstki, łączeniu go z innymi motywami itp., np. w fudze. socjologia muzyki [socjologia - łac. socius = stowarzyszony, towarzysz + logos = słowo, nauka], nauka o związkach zachodzących między kulturą muz. a społeczeństwem. Przedmiotem badań s.m. są: 1) instytucje muz. i formy ich działania (opery, orkiestry, zespoły chóralne, festiwale muz., radio, filmy muz., przemysł płytowy, wydawnictwa muz.; 2) zawody muz. i ich rola społeczna (kompozytorzy, dyrygenci, muzycy, nauczyciele, muzykolodzy, krytycy muz., wydawcy, budowniczowie instrumentów); 3) sytuacja muzyki w społeczeństwie (organizacje muz., cechy, związki zawodowe muzyków i szkolnictwo muz.); 4) społeczne funkcje muzyki - magiczne, estetyczne, użytkowe, muzykowanie amatorskie; 5) analiza recepcji muzyki (sposób odbioru muzyki, upodobania muz., wychowawcza rola przeżyć estetycznych, publicz- ność filharmonii i teatrów muz.). soi, zgłoska solmizacyjna odpowiadająca dźwiękowi g we wszystkich oktawach, także jego podwyższeniom i obniżeniom, piąty dźwięk gamy C-dur. Zob. solmizacja. solfeż [wł. solfeggio od solfa = gama, od nazw nut soi, f a], nauka czytania nut głosem, gł. przy użyciu zgłosek solmizacyjnych: do, re, mi, fa, soi, la, si. Jako metoda kształcenia muz. ćwiczy czystość intonacji, wrażliwość na poszczególne elementy muz. (melodię, rytm, metrum, tempo, dynamikę, barwę, harmonię) oraz pamięć muz. Zob. solmizacja. solista [łac. solus = sam]: 1. Śpiewak lub instrumentalista, wypełniający swoim występem cały koncert ( -> recital). 2. Śpiewak lub instrumentalista wykonujący utwór solowy dla jednego wykonawcy z akompaniamentem, np. sonata na skrzypce z towarzyszeniem fortepianu albo koncert z towarzyszeniem orkiestry. 3. Wykonawca partii solowej w utworze na zespół wokalny, instrumentalny lub orkiestrowy. Zob. solo. solmizacja [od nazw nut soi, mi], system zgłosek, którymi posługiwano się od czasów średniowiecznych w nauce śpiewu. W XI w. Guido d'Arezzo wprowadził system heksachordalny, tzn. 6 dźwięków i nazw: M, re, mi, fa, soi, la, z początkowych sylab kolejnych wierszy hymnu do do re mi fa soi la si do Solmizacja św. Jana. W XVII w. dodano zgłoskę si dla siódmego dźwięku podstawowego szeregu c, d, e, f, g, a, h, w każdej oktawie i zamieniono zgłoskę ut na dźwięczną do. W ten sposób powstał system oktawowy: do, re, mi,fa, soi, la, si (do) używany do dziś. solo [wł., sam jeden]: 1. W koncertach - partia solisty, w odróżnieniu od partii orkiestry. 114 soul musie 2. W partyturze - partia solowa jakiegoś instrumentu. 3. Utwór przeznaczony dla jednego wykonawcy, bez towarzyszenia instrumentu (tzw. akompaniamentu). Zob. solista (3). sonata [wł. sonare = brzmieć]: 1. W XVIII i XIX w. podstawowa cykliczna forma muz., wykształcona ostatecznie w okresie klasycyzmu, przeznaczona na instrument solowy lub na instrument solowy z akompaniamentem (np. na skrzypce i fortepian), złożona zwykle z 4 części: 1) allegro zbudowane w -> formie sonatowej, 2) powolna część melodyjna, często andante, albo adagio, albo largo itp.; 3) menuet, od czasów L. van Beethovena zastępowany scherzem; 4) finał (allegro, presto) w formie -> ronda lub formy sonatowej. Niekiedy s. była trzyczęściowa lub dwuczęściowa. D. Scarlatti pisał też s. jednoczęściowe. 2. W szerszym znaczeniu -cykl sonatowy, przeznaczony na różną obsadę, na orkiestrę (-> symfonia), na instrument solowy z orkiestrą (-» koncert jako cykl sonatowy trzyczęściowy), na zespoły kameralne (-> trio, -> kwartet, -> kwintet itd.). 3. W XVI-XVIII w. ogólna nazwa różnych form instrumentalnych, takich jak ricercar, kancona zespołowa i inne, w odróżnieniu od -» kantaty. W okresie baroku termin "s." oznaczał cykliczne formy przeznaczone na różną obsadę zespołową lub solową: s. d a c h i e s a (czyt. s. da kjeza; s. kościelna), o budowie polegającej na następstwie części: wolna, szybka (fugowana), wolna (akordowa, taneczna), szybka (fugowana), oraz s. da camera (czyt. s. da kamera; s. kameralna), o budowie zbliżonej do -> suity. sonatina [wł.], utwór w formie sonaty, często dwuczęściowej lub trzyczęściowej, lecz o mniejszych rozmiarach i uproszczonej budowie. Najczęściej przeznaczona do celów pedagogicznych. song fang.], pieśń, piosenka, w muzyce jazzowej oznacza temat zaczerpnięty z tego re- pertuaru, np. muzyki rozrywkowej, który wszedł do jazzu. W musicalu s. odgrywają rolę pieśni lub arii. sonorystyka [wł. sonare = brzmieć], zjawiska dźwiękowe muzyki XX w., powstające dzięki wyzyskaniu jako tworzywa artystycznego brzmieniowych właściwości materiału dźwiękowego i oparte na przetworzeniu tego materiału w urządzeniach elektroakustycznych i elektronicznych. Zjawiska te polegają na: 1) nowych sposobach pobudzenia dźwięku i jego artykulacji możliwych do uzyskania z instrumentów tradycyjnych; 2) generowaniu dźwięków za pomocą urządzeń elektroakustycznych i elektronicznych; 3) przetwarzaniu materiału za pomocą tych urządzeń (filtry i inne urządzenia, np. pogłosowe, wzmacniające); 4) zestawieniu tradycyjnych instrumentów muz. z urządzeniami elektronicznymi. sopran [wł. soprana, od sopra = nad]: 1. Najwyższy głos żeński (także chłopięcy) o skali cl-c3, także - śpiewaczka dysponująca tym głosem. Istnieją 3 odmiany s.: koloraturowy, liryczny i dramatyczny. Zob. głos (2). 2. Najwyższy głos żeński w czterogłosowym chórze mieszanym lub najwyższy głos w kompozycji polifonicznej. 3. Potocznie - instrument muz. z grupy instrumentów budowanych w różnych wielkościach, np. saksofon sopranowy. sordino -> tłumik. sostenuto [wł.], powściągliwie; określenie wyrazowe i agogiczno-rytmiczne, oznaczające powstrzymywanie tempa i wytrzymywanie wartości rytmicznych dźwięków, np. andante s. soul musie [czyt. sul mjuzik; ang., muzyka duszy], typ muzyki rozrywkowej uprawianej przez Murzynów amer. w latach pięćdziesiątych XX w. Nacechowana była silną emocją, ekspresją, naśladowana przez białych śpiewaków. Przedstawiciele s.m. to m.in. Ray Charles, Stevie Wonder, zespół The Platters. 115 SPAM SPAM -> Stowarzyszenie Polskich Artystów Muzyków. spinet -> szpinet. spirituals -> negro spirituals. Sprechgesang zob. parlando. staccato [czyt. stakkato; wł.], określenie arty-kulacyjne, oznacza oddzielanie dźwięków od siebie przez skracanie ich wartości rytmicznych, notowane kropkami lub pionowymi klinami nad nutami r f r Iub f f stepowanie [ang. step - krok], wybijanie rytmu za pomocą odpowiedniego uderzania o podłogę podeszwą i obcasem buta (zaopatrzonego niekiedy w blaszki). Rozpowszechniło się w tańcach i piosenkach solowych i duetowych, szczególnie w latach trzydziestych XX w. Mistrzem s. był F. Astaire. Obecnie nastąpił nawrót do s., w muzyce i tańcach rozrywkowych. stereofonia [gr. stereas = stężały, trójwymiarowy + phóne = głos, dźwięk], technika nagrywania, przekazywania i odtwarzania dźwięku. Najprostszym urządzeniem do stereofonicznego przekazywania dźwięku jest urządzenie dwukanałowe (każdy kanał ma oddzielny mikrofon lub ich grupę, oddzielny tor elektroakustyczny i głośnik lub ich zestaw). S. daje możliwość różnicowania kierunku źródeł dźwięku odzwierciedlonych w nagraniu. W filmie stosuje się trzykanałowe - cinerama [czyt. sinerama] i czterokanałowe - cinemascopa [czyt. sine-maskopa] systemy nagrań i in, Zob.: kwa-drofonia; monofonia (2). stowarzyszenie muzyczne, towarzystwo muzyczne, ugrupowanie melomanów, muzyków, którzy stawiają sobie za cel działalność koncertową, pedagogiczną, popularyzatorską, naukowo-wydawniczą w zakresie muzyki albo kult jednego kompozytora (np. Towarzystwo Bachowskie, Towarzystwo Beethovenowskie). W Polsce działają: -> Stowarzyszenie Polskich Artystów Muzyków, -> Towarzystwo im. Fryderyka Chopina, -» Warszawskie Towarzystwo Muzyczne i in. Stowarzyszenie Polskich Artystów Muzyków (SPAM), ugrupowanie zał. w 1956, skupiające muzyków wykonawców (solistów, muzyków zespołowych), muzyków pedagogów, krytyków i pisarzy muz. Prowadzi m.in. działalność koncertową, odczytową, popularyzatorską. stretto [wł., wąski, ciasny]: 1. Przeprowadzenie tematu w utworach polifonicznych, np. w fudze, w kolejnych glosach przed jego zakończeniem w uprzednich głosach. Jest to "ścieśniona" imitacja tematu, która ma miejsce najczęściej w zakończeniu fugi. 2. W utworach niepolifonicznych, np. w finale opery, symfonii, rodzaj -> kody charakteryzującej się przyśpieszeniem tempa i szybszym ruchem. stroik, przyrząd służący w niektórych instrumentach ( -> aerofony i niektóre -> idiofo-ny) do wprowadzenia w drganie słupa powietrza zawartego w piszczałce lub rezonatorze. Wyróżnia się: s. pojedyncze (cienka płytka trzcinowa, którą grający wprawia w drgania przez zadęcie, np. w klarnecie, saksofonie) i s. podwójne (2 płytki trzcinowe, np. w oboju, fagocie). W niektórych idiofonach metalowy języczek pod wpływem prądu powietrza wydaje dźwięk określonej wysokości, np. w fisharmonii, akordeonie. strój: 1. Zbiór dźwięków, na jakie nastrojone są wibratory danego instrumentu muz. (np. struny skrzypiec), w instrumentach dętych s. oznacza dźwięk, jaki wydaje piszczałka instrumentu w swej normalnej długości, bez skracania lub wydłużania słupa powietrza. 2. System dźwiękowy oparty na określonej częstotliwości wzorcowej. Obecnie system dźwiękowy opiera się na dźwięku a1 = 440 Hz. Wzorce częstotliwości muz. występują w postaci -> kamertonu, używa się także elektronicznych generatorów. struna, element drgający, źródło dźwięku w instrumentach strunowych. Może być sporządzona z różnych materiałów - z jelit zwierzęcych, jedwabiu, włosia, mosiądzu, ze stali, może być też owijana drutem. S. uderza się pałeczkami, młotkami, zarywa się piórkiem (w klawesynie), -> plektronem lub palcami, także specjalnymi pierścieniami, pociera się smyczkiem. Dźwięk zależy od materiału, grubości, napięcia s. i miejsca jej pobudzenia. W instrumentach muz., w których s. skraca się palcami, s. pustą jest s. nie skracana. Zob. flażolet. styl [łac. stilus = rylec do pisania], w muzyce - zespół cech techniki kompozytorskiej typowych dla danego narodu czy okresu historycznego, czy też indywidualny s. danego kompozytora. Zależny jest od wielu czynników, jak treści ideowe i estetyczne danej epoki, środowisko kulturowe, obiego- we środki i techniki kompozytorskie, w tym obsada, gatunek, do którego dane dzieło należy, także przeżycie, emocja kompozytora. Stąd też s. ulega ciągłym przemianom. S. historyczne, to np. s. monodii gregoriańskiej, ars antiąua, ars nova, s. szkoły flamandzkiej, s. galant, s. w muzyce renesansu, baroku, klasycyzmu, romantyzmu, neoromantyzmu, impresjonizmu, ekspresjo-nizmu, neoklasycyzmu i awangardy w muzyce XX w. S. narodowe, to s. w muzyce poszczególnych krajów, rozwinięte zwł. w XIX w. S. charakteryzujące twórczość ośrodków, to np. s. kompozytorów szkoły Notre Damę, Cameraty florenckiej, także grup kompozytorów, jak Grupa Sześciu we Francji, Młoda Polska i in. Ze względu na obsadę wyróżnia się s. instrumentalny i wokalny, ze względu na fakturę - s. polifoniczny i homofoniczny, ze względu na powiązania z przeszłością muz. lub ich brak - s. konserwatywny, s. archaiczny i s. awangardowy, ze względu na koncepcję dzieła muz. - s. oryginalny, indywidualny suita i epigoński lub eklektyczny, ze względu na funkcje społeczne - s. kościelny, operowy, symfoniczny, użytkowy itd. styl Chicago [czyt. s. szikago; ang.], kierunek jazzu tradycyjnego rozwijający się w latach dwudziestych XX w. w Chicago. Jego powstanie jest związane z emigrowaniem muzyków z pd. na pn. Stanów Zjednoczonych. Cechowała go rozwinięta improwizacja solistów, efektowna technika gry i eksponowana rola saksofonu. stylizacja [łac. stilus = rylec do pisania], wyzyskanie przez kompozytora w utworze muz. środków technicznych, wyrazowych charakteryzujących dzieła innych twórców, także środków charakterystycznych dla stylów innych epok, co wiąże się ze zjawiskiem archaizacji stylu, oraz środków przejętych z innych kręgów kulturowych, np. s. egzotyki w muzyce lub określonych elementów stylistycznych muzyki danego narodu. subdominanta [łac. sub = pod + dominans = panujący], zw. też dominantą dolną, skrót 5, w odróżnieniu od dominanty górnej, IV stopień skali lub gamy durowej i molowej, znajdujący się w odległości kwarty czystej w górę i kwinty czystej w dół od to-niki. Jeden z 3 gł. stopni gamy, obok toniki i dominanty, i jedna z 3 gł. funkcji harmonicznych (akord S), będąca przeciwstawieniem zarówno funkcji toniki, jak i dominanty. Akord S jest wyzyskiwany w -> kadencjach, także jako S z dodaną -> sekstą. suita [franc. suitę = następstwo, szereg, porządek], forma cykliczna składająca się z kilku (czasem nawet kilkunastu) części o charakterze tanecznym, utrzymanych w tej samej tonacji (ewentualnie ze zmianą trybu). S. barokowa składała się z artystycznie opracowanych 4 podstawowych tańców: -» alle-mande, -> kurant (courante),-> sarabanda, -> gigue. Między dwa ostatnie tańce były wstawiane inne tańce, np. menuet, gawot, 116 117 sul ponticello bourree, lub części nietaneczne (np. aria). Niekiedy s. wykazywała wspólny materiał tematyczny opracowywany wariacyjnie w poszczególnych częściach. Za pierwowzór s. uważa się zestawienie 2 tańców kontrastujących ze sobą pod względem metrum, tempa i innych elementów; były to: chodzony-goniony, pawana-galiarda, passa-mezzo-saltarello. W okresie klasycyzmu pojawiły się inne typy utworów suitowych, jak -> divertimento, -> serenada. W XIX w. do utworów typu suitowego doszły nowe tańce - walc, polka, w XX w. zaś - tańce  jazzowe. Powstał też typ s. symfonicznej oraz typ s. złożonej z fragmentów muzyki baletowej, operowej i w XX w. - filmowej. sul ponticello zob. smyczkowanie. surma [tur.], instrument dęty ze stroikiem podwójnym z grupy -» aerofonów, rodzaj wojskowego instrumentu sygnalizacyjnego, stosowany także w kapeli janczarskiej. swing [czyt. suing; ang., kołysanie się]: 1. W muzyce jazzowej - napięcie w grze, odzwierciedlające się w pulsacji rytmicznej. 2. Kierunek muzyki jazzowej popularny w Stanach Zjednoczonych w latach trzydziestych XX w., po okresie stylów tradycyjnych; dla s. były charakterystyczne wielkie zespoły (-> big-band), np. Benny Goodma-na, Counta Basiego, Duke'a Ellingtona, ale istniały także zespoły małe. S. stracił na popularności w okresie -> modern jazzu. sygnałówka zob. fanfara (3). symfonia [wł. sinfonia, z gr. symphónia = współbrzmienie], jedna z gł. cyklicznych form orkiestrowych, opierająca się na budowie czteroczęściowego cyklu sonatowego (-> sonata). Rozwinęła się z wł. sinfonii operowej złożonej z 3 części: szybkiej-wol-nej-szybkiej, i odgrywała rolę uwertury. Forma s. wykrystalizowała się w okresie -> klasyków wiedeńskich, którzy przejęli i rozwinęli osiągnięcia -> szkoły starowiedeń-skiej i -> szkoły mannheimskiej. Klasyczny układ części s.: część pierwsza - allegro w -> formie sonatowej, niekiedy poprzedzona powolnym wstępem, część druga powolna (np. andante, adagio), część trzecia - menuet (zastąpiony od czasów L. van Beethovena scherzem) i szybki finał najczęściej w formie ronda. Do rozwoju s. przyczyniło się zwiększenie i w okresie klasycyzmu stabilizacja obsady orkiestry, której podstawą stał się kwartet lub kwintet smyczkowy w zwielokrotnionej obsadzie i podwójna obsada instrumentów dętych oraz instrumentów perkusyjnych - kotły. Powstała też s. woka-Ino-instrumentalna (z głosami solowymi i chórem, np. IX Symfonia Beethovena) i s. programowa, charakterystyczna dla XIX i XX w. (H. Berlioz, F. Liszt, G. Mah-ler); s.koncertująca, typ pośredni między s. a koncertem z partią koncertującą solisty, rozwijany w XVIII w., m.in. przez C. Ph. E. Bacha i J. Haydna, podejmowany też w XX w. (K. Szymanowski). synkopa [gr. synkope = obcięcie], przesunięcie naturalnego akcentu z mocnej części taktu na część słabą, czyli na dźwięk nie akcentowany, przez przedłużenie jego wartości rytmicznej. syntezator muzyczny [syntezator - gr. syn-thetikós = umiejący składać], urządzenie do wytwarzania i przekształcania dźwięków dla celów muz. Niektóre s. są budowane jako elektryczne instrumenty muz. Pierwsze s.m. powstały w latach pięćdziesiątych XX w. w Stanach Zjednoczonych i Związku Radzieckim, a następnie, dzięki rozwojowi techniki tranzystorowej, uruchomiona została produkcja niewielkich s.m. analogowych. Do najbardziej znanych firm należą: Moog, Buchla, ARP, EMS. Podstawowe elementy s.m. analogowego to -> generatory, filtry i wzmacniacze sterowane napięciem, generatory szumu, źródła napięć sterujących, system połączeń, urządzenia i układy pomocnicze oraz uzupełniające. S.m. należą do wyposażenia studiów muzyki elektronowej, rozpowszechniły się rów- nież w muzyce rozrywkowej jako instrumenty muz. najczęściej jednogłosowe lub wielogłosowe (np. Polymoog). syringa -> fletnia Pana. syrinks -> fletnia Pana. system dur-moll [system - gr. systematikós = zestawiony], system tonalny, organizacja materiału dźwiękowego w muzyce eur. od ok. pół. XVII do pocz. XX w. Nazwa pochodzi od 2 diatonicznych skal: durowej (majorowej) i molowej (minorowej), na których jest oparta harmonia i melodia utworów. Dzięki wprowadzeniu w XVIII w. stroju równomiernie temperowanego (-> system dźwiękowy) skale te mogą być tworzone od każdego z 12 dźwięków w oktawie i tworzą cały system pokrewieństw kwinto-wych (w obrębie tego samego trybu, np. durowego) i pokrewieństw tercjowych (przy zmianie trybu, np. z dur na moll), które obrazuje -> okrąg kwintowy. Przebieg utworu muz. jest regulowany przede wszystkim przez harmonię, tj. przez funkcyjność akordów (-» system funkcyjny). Komplikacje akordów czterodźwiękowych i pięcio-dźwiękowych oraz rozwinięcie chromatyki doprowadziło do przezwyciężenia s.d.-m. i systemu funkcyjnego na pocz. XX w., do powstania -> skali dwunastodźwiękowej i -> atonalności. S.d.-m. oraz funkcyjne następstwa akordów są w dalszym ciągu podstawą muzyki rozrywkowej, pieśni powszechnych, dziecięcych, także muzyki artystycznej niektórych kompozytorów. system dźwiękowy, zbiór wszystkich dźwięków używanych w określonej kulturze i epoce historycznej. Stanowi dowolny wybór z dostępnego człowiekowi zasobu dźwięków. Dźwięki możliwe do wytworzenia na danych instrumentach muz. były kiedyś podstawą s.dź., ale obecnie skale instrumentów nie mają wpływu na tworzenie się s-dź., tym bardziej że dźwięki mogą być także wytwarzane dzięki aparaturze elektronicznej. Uporządkowanie wysokości dźwię- system funkcyjny ków zgodnie z przyjętymi założeniami in-terwałowymi tworzy -> skalę muzyczną, na której opiera się muzyka danego środowiska kulturowego w danym czasie. Pomiarów wysokości dźwięków i interwałów dokonywano już w VI w. p.n.e. na instrumencie zw. -> monochordem, zaopatrzonym w jedną strunę. Pitagoras (I w. p.n.e.) przez skracanie struny w odpowiednich miejscach uzyskał następujące interwały: oktawę (skracanie struny w stosunku 1:2), kwintę (w stosunku 2:3), kwartę (w stosunku 3:4) i zbudował kwintowy system dźwiękowy obejmujący 35 dźwięków w oktawie (w praktyce stosowano tylko wybór). Didymos (I w. p.n.e.) dołączył jeszcze tercję (skracanie struny w stosunku 4:5) i ten system tercjowy jako podstawa eur. s.dź. dotrwał do XVII w. W końcu XVII w. A. Werckmeister i w XVIII w. J. Neidhardt dokonali wyrównania stroju, czyli -> tem-peracji stroju, wprowadzili system równomiernie temperowany, stosując podział oktawy na 12 równych części, czyli półtonów temperowanych. W XX w. A. Haba podzielił oktawę na 24 części, czyli ćwierć -tony, ale ten s.dź. nie odegrał większej roli. Nowa technika elektroniczna umożliwia tworzenie, oprócz zamkniętych s.dź., systemów otwartych o nie ograniczonych możliwościach konstruowania różnych skal, z tym, że konieczne są elektroniczne urządzenia miernicze. Wysokość dźwięków jest określana przez częstotliwość drgań podawaną w hercach (Hz) lub w centach (C). S.dź., który ma wyznaczoną bezwzględną częstotliwość poszczególnych dźwięków, nosi nazwę -> stroju (2). system funkcyjny, następstwo akordów w -> systemie dur-moll, polegające na tym, że każdy akord i struktura melodii na nim oparta w danej -> tonacji następuje w ścisłej zależności od poprzedniego i następującego akordu, a wszystkie akordy mają centralny punkt odniesienia -> tonikę (system 118 119 system tonalny tonalny). Zależności te tworzą swoiste stany napięć i ich rozładowań. Najbardziej przeciwstawne funkcje to -> tonika i -> dominanta - górna, i w mniejszym stopniu dominanta dolna, czyli -> subdominanta. Z tych 3 funkcji harmonicznych (triada) powstają różne kadencje; mogą być też te funkcje podstawą zharmonizowania prostych melodii, np. w muzyce rozrywkowej. Inne funkcje (akordy na II, III, VI, VII stopniu) zastępują funkcje podstawowe, rozszerzają ich działanie. system tonalny -> system dur-moll. szafa grająca, orchestrion [gr., mała orkiestra], mechaniczny instrument muz. zainstalowany w dużym pudle w kształcie szafy, działający automatycznie. Wrzucenie odpowiedniej monety lub żetonu powoduje uruchomienie mechanizmu wykonującego melodię. Sz.g. używano w lokalach rozrywkowych. szatamaja [niem. Schalmei, z gr. ka-lamaios - trzcinowy], instrument dęty z podwójnym stroikiem z grupy -> aerofonów, używany w Europie do XVIII w. szereg -> seria. szesnastka, wartość rytmiczna dźwięku równa 1/16 całej nuty, połowie ósemki. Zapis graf.: pojedyncza J) z dwoma chorągiewkami, grupy łą-J~J J J J J czone podwójnymi poziomymi kreskami. szkoła berlińska, grupa kompozytorów działających w Berlinie w 2. pół. XVIII w., związanych z dworem Fryderyka Wielkiego: J.J. Quantz, Szata- bracia J.G. i C.H. Graunowie, bracia maja c.Ph.E. i W.F. Bachowie, bracia F. i J. Bendowie i in. Uprawiali sonaty, symfonie koncertujące, opery, pieśni, kompozycje religijne we wczesnoklasycznym stylu galant. Powstały też podstawowe podręczniki gry - na flecie (Quantz) i na instrumentach klawiszowych (C.Ph.E. Bach). Do tzw. drugiej sz.b. należeli niem. twórcy pieśni J.F. Rei-chardt i K.F. Zelter. szkoła burgundzka, grupa kompozytorów wczesnego renesansu, działająca w XV w. w Burgundii, pn. Francji i Flandrii, związana z dworem książąt Filipa Dobrego i Karola Śmiałego w Dijon, a także z katedrą w Cambrai. Głównymi przedstawicielami szkoły byli G. Dufay i G. Binchois. Twórczość sz.b. wyrosła z tradycji -» ars nova, ale wykazuje cechy oryginalne; najważniejszym z osiągnięć sz.b. jest technika -> faux-bourdonu. Uprawiano gatunki muzyki religijnej (motety, msze) oraz pieśni świeckie. Zob.: szkoła flamandzka; szkoły niderlandzkie. szkoła flamandzka, nazwa stosowana obecnie, zastępująca w znacznym stopniu dawniejszy termin -> szkoły niderlandzkie. Sz.f. działała w 2. pół. XV i l. poł.XVI w. Reprezentowali ją kompozytorzy wywodzący się z Flandrii i z pn. Francji, działający gł. we Włoszech, Francji, w Hiszpanii i Niemczech, wywierający wpływ na całą muzykę , eur., jak np. J. Okeghem, J. Obrecht, Jos-quin des Pres, N. Gombert, O. di Lasso. Uprawiali formę mszy, motetu i stworzyli wzory czterogłosowej faktury polifonicznej charakteryzującej się samodzielnością linii melodycznych, które były łączone ze sobą wg ścisłych prawideł kontrapunktu. szkoła mannheimska [czyt. sz. manhajmska], grupa kompozytorów czes., niem. i wł., działających ok. 1740-1800 na dworze w Mannheimie (od 1778 w Monachium), m.in. F.X. Richter, J.V. i K. Śtamicowie, J.Ch. i C.K. Canabichowie, A. Fielitz, I.J. Holzbauer, C.G. Toeschi. Wykształcili klasyczną czterocześciową symfonię i obsadę orkiestry symfonicznej, której podstawą był zespól smyczków, uzupełniany podwójnie obsadzonymi instrumentami dętymi i parą kotłów, zrezygnowali z -> basso con- i tinuo wykonywanego na klawesynie. Orkiestra mannheimska zyskała sławę w. całej Europie dzięki pięknemu brzmieniu i wyzyskaniu efektów dynamicznych, zwł. crescenda, i przyczyniła się do wykrystalizowania stylu rozwiniętego przez klasyków wiedeńskich. szkoła neapolitańska, grupa kompozytorów działających w końcu XVII i w XVIII w. w Neapolu i w wielu ośrodkach wł., także w innych krajach, obejmująca kilka generacji kompozytorów. Do najwybitniejszych należeli: A. i D. Scarlatti, N. Porpora, G.B. Pergolesi, N. Piccinni, G. Paisiello, D. Cimarosa, N, Jomelli, T. Traetta i kompozytor niem. J.A. Hasse. Wykształcili soli-styczny styl operowy, nacechowany kantyleną, wirtuozerią głosów wokalnych, wykształcili rozbudowaną arię da capo, re-citativo secco (recytatyw suchy) i accompa-gnato (akompaniowany), wyodrębnili styl opery buffa z dwuczęściową arią, wzbogacili orkiestrę i jej udział w przebiegu opery, a w ostatniej generacji - zwiększyli rolę chórów w operze. Na ich osiągnięciach oparli się niem. kompozytorzy operowi okresu klasycyzmu, m.in. Ch.W. Gluck. szkoła Notre Damę [czyt. sz. notr dam], grupa kompozytorów działających w 2. pół. XII i 1. pół. XIII w. przy katedrze Notre Damę w Paryżu. Wśród nich najsłynniejsi - Leoninus i Perotinus. Uprawiali przede wszystkim -» organum, także pieśni łac. i inne formy wokalne. Sz.N.D. stanowi ważny etap w rozwoju wielogłosowości w średniowiecznej Europie. szkoła rzymska: 1. Różne generacje kompozytorów działających od pół. XV do pół. XVIII w. w Rzymie, tworzących w stylu polifonii wokalnej a cappella na użytek liturgii kościoła katolickiego w mszy, motecie, psalmach. Najwybitniejszym przedstawicielem sz.rz. w XV w. był G.P. da Pale-strina. Styl palestrinowski wzbogacony elementami -> polichóralności był uprawia- szkoła wiedeńska ny w XVII w. i ze względu na ścisły styl kontrapunktyczny nazwano go stylem surowym, zachowawczym. 2. Budowniczowie skrzypiec (lutnicy) na przełomie XVII i XVIII w., wzorujący się na modelach m.in. N. Amatiego. 3. Twórcy operowi w 1. pół. XVII w., których najwybitniejszym przedstawicielem był S. Landi. szkoła starowiedeńska, grupa kompozytorów działających w XVIII w. w Wiedniu, m.in. G. Wagenseil, G. Reutter, Monn; wraz z twórcami szkoły mannheimskiej stworzyli podstawy stylu -> klasyków wiedeńskich, gł. przez rozbudowę zespołu orkiestry, uprawianie symfonii i wyzyskiwanie w twórczości elementów ludowych; podejmowali także gatunek serenady, divertimem polichóralność), także koncertującą, rozwijali formy toccaty, kancony, sonaty, madrygału a cappella i in. 2. Weneccy budowniczowie skrzypiec (lutnicy) z XVII w.; jednym z nich był D. Mon-tagnana. 3. Włoscy twórcy operowi XVII i XVIII w. - C. Monteverdi, F. Cavalli, M. A. Cesti, A. Vivaldi. Komponowali opery, przede wszystkim solistyczne o tematyce mitologicznej i historycznej, także oratoria, kantaty i muzykę instrumentalną. szkoła wiedeńska, grupa kompozytorów -przedstawicieli techniki -> dodekafonii: twórca szkoły A. Schónberg i jego najwybitniejsi uczniowie A. Webern, A. Berg. Sz.w. przyczyniła się do ostatecznego rozkładu -> systemu dur-moll, stworzyła podstawy techniki serialnej (-» seria), na których powstał -» punktualizm. Stąd też 120 121 szkoła w muzyce stworzyła podstawy nowej muzyki i wywarła wpływ na wielu kompozytorów w różnych krajach. szkoła w muzyce: 1. Środowisko, grupa twórców, wykonawców lub budowniczych instrumentów muz., niekiedy skupionych wokół mistrza (np. szkoła kompozytorska Z. Noskowskiego, szkoła pianistyczna 1.J. Paderewskiego, szkoła lutnicza A. Stra-divariego), związanych z jednym ośrodkiem (np. miastem) w określonym czasie. Szkoła może oznaczać także kilka generacji muzyków (np. operowa -> szkoła neapolitańska). 2. Określone tendencje stylistyczne, inter-pretatorskie rozwijane w muzyce, kontynuowane przez różnych twórców i odtwórców, niekiedy nawet przez długi okres, np. -> szkoły narodowe w muzyce, nawiązujące do folkloru rodzimego i do tematyki historycznej lub też poi. szkoła interpretacji utworów F. Chopina. szkoły narodowe w muzyce, kierunki narodowe w muzyce, rozwinięte na fali prądów romantycznych i budzenia się poczucia odrębności narodowej w XIX w., opierające się na tematyce historycznej, na folklorze i zdobyczach muzyki eur. Najwcześniejsze były tendencje narodowe w Rosji (M. Glinka, A. Dargomyżski, a w 2. pół. XIX w. -> Potężna Gromadka), w Czechach (B. Smetana, A. Dvofak), w Słowacji (L. Janacek na przełomie XIX i XX w.), we Francji (C. Franek, G. Faure, V. d'Indy). W Polsce zyskały najdojrzałszy kształt w dziełach F. Chopina, S. Moniuszki. Kierunki narodowe odegrały dużą rolę w rozwoju muzyki także w innych krajach - Danii, Szwecji, Norwegii (E. Grieg), Finlandii, Anglii, na Węgrzech i w Hiszpanii (I. Albe-niz, E. Granados i M. de Falla). szkoły niderlandzkie, termin dawniej używa- ny, oznaczał 4 generacje kompozytorów okresu renesansu: pierwszą - G. Dufay, drugą - J. Okeghem i J. Obrecht, trzecią - Josąuin des Pres i czwartą - O. di Lasso. W zasadzie tylko Obrecht był Niderland-czykiem, inni twórcy pochodzili z Flandrii lub Francji, dlatego obecnie stosuje się podział bardziej precyzyjny, na -> szkołę burgundzką (dawniej pierwszą generację sz.n.) i -> szkołę flamandzką (obejmującą dalsze generacje sz.n.). szpinet, spinet, instrument muz., odmiana klawesynu. Niewielkie pudło rezonansowe z l systemem strun i l klawiaturą; instrument popularny w XVI-XVII w. w muzykowaniu domowym. Szpinet szum, dźwięk o nieokreślonej zazwyczaj wysokości, o widmie ciągłym i szmerowym charakterze. W skład sz. wchodzą składowe o nieznacznej różnicy częstotliwości. Różne rodzaje sz. (biały, różowy, barwny) stanowią istotne tworzywo -> muzyki elektronicznej. Charakteryzują się określonym natężeniem, barwą, czasem trwania.Zjawiska akustyczne o nieokreślonej wysokości, np. trzask, huk, a także dźwięk wielu instrumentów muz., np. bębna, trójkąta, kastanie-tów, określano jako szmer, ale obecnie używa się nazwy "sz." "Śląsk", właśc. Państwowy Zespół Ludowy Pieśni i Tańca "Śląsk", z siedzibą w Ko-szęcinie, zał. w 1953 (jednym z założycieli był S. Hadyna). Wykonuje pieśni i tańce Śląska, ziemi krakowskiej i Podhala oraz pieśni i fragmenty operowe kompozytorów poi. Występuje w wielu krajach z wielkim powodzeniem. śpiew, sztuka artystycznego operowania głosem, najstarszy typ muz. działalności człowieka, polegającej na użyciu aparatu głosowego, w którym dźwięki powstają wskutek drgania strun głosowych. Ś. podlega kształceniu za pomocą odpowiednich metod (-» emisja głosu) i ćwiczeń technicznych. Wyróżnia się: ś. solowy i zespołowy (chóralny), z akompaniamentem i bez akompaniamentu (-» a cappella), z tekstem i bez tekstu (-> wokaliza, -> mormorando, w jazzie -» scat). W ś. z tekstem wyróżnia się: ś. z przewagą elementu muz. (koloraturowy lub melizmatyczny) i z przewagą słowa (re-cytatyw, melodeklamacja) albo odznaczający się równowagą czynnika tekstowego i muz. W muzyce ludowej ś. wiąże się z obrzędami, pracą. Wykształciły się różne maniery wykonawcze, np. -» jodłowanie, ś. falsetowy (-» falset), naśladowanie głosów zwierząt, zawodzenie, wibrato. Szkoły ś. powstały na pocz. XVII w. i rozwijały się w XVIII i XIX w. Obecnie wykształciły się typy wokalistów, specjalizujących się w wykonawstwie muzyki dawnej i muzyki współczesnej. Zob.: belcanto; głos. śpiew antyfonalny [antyfonalny - gr. antiphó-nos = brzmiący w odpowiedzi], wykonywanie niektórych śpiewów liturgicznych przez 2 recytujące lub śpiewające chóry na przemian; praktyka ta przeszła z obrządku syryj- S skiego do kościoła zachodniego. Termin "ś.a." jest stosowany także do muzyki polifonicznej dwuchórowej i wielochórowej. śpiewnik, zbiór pieśni powiązanych jednym tematem, ideą, najczęściej autorstwa różnych kompozytorów, opracowany na jeden lub więcej głosów -> a cappella lub z towarzyszeniem instrumentów muz. Rozróżnia się ś. patriotyczne, np. Śpiewy historyczne J.Ursy-na Niemcewicza z muzyką kilkunastu kompozytorów; ś. kościelne (-> kancjonał); ś. ludowe, np. Od Tatr do Bałtyku A.Chybiń-skiego i wiele zbiorów pieśni regionalnych; ś. młodzieżowe i dziecięce, np. Dzięcioł i sosna W. Rudzińskiego, S. Karaszewskiego. śpiewogra, niem. Singspiel [czyt. zingszpil; niem. singen = śpiewać + Spiel = gra], utwór sceniczny o charakterze popularnym, opiera się na tekście mówionym z wstawkami muz. (pieśni zwrotkowe, proste arie, duety, tercety itp.). Rozwinął się w Niemczech, podobnie jak -> wodewil we Francji i tzw. opera balladowa w Anglii. W Polsce przyjął się początkowo pod nazwą komedioopery. Do tego gatunku należała Nędza uszczęśliwiona M. Kamieńskiego (1778), uważana za pierwszą poi. operę, także Cud mniemany, czyli Krakowiacy i górale J. Stefaniego (1794). Za ś. można uznać utwór kompozytorski K. Gartner i poety E. Brylla Na szkle malowane. śpiew responsorialny [responsorialny - łac. responsum = odpowiedź], liturgiczny śpiew kościelny, składający się na przemian z refrenu chóru lub wiernych i solowych wersetów śpiewanych przez kapłana. Ś.r. dzielą się na melizmatyczne i bardziej proste; wykonywane są w czasie jutrzni wielkich świąt oraz podczas codziennych godzin kanonicznych. Zob. śpiew antyfonalny. 123 tabulatura [łac. tabu/a = deska, tablica, pismo, dokument], system zapisu muzyki instrumentalnej w XV-XVII w. i zbiór utworów muz. zanotowanych tym systemem, stosujących znaki literowe, cyfrowe i częściowo elementy notacji muz. Wyróżnia się t. lutniowe, organowe i ich odmiany w różnych krajach. W Polsce słynne t. to: Tabulatura Jana z Lublina z XVI w. i Tabulatura Pelplińska z XVII w. takt [lać. tactus = dotyk, dotknięcie], powtarzający się schemat metryczny (-» metrum) w utworze muz. We współczesnej notacji muz. jest zawarty między 2 sąsiednimi kreskami taktowymi przecinającymi pionowo -> pięciolinię. Rodzaj t. określa znak, np. 4 oznacza, że t. zawiera 4 ćwierćnuty i że akcenty wypadają na pierwszej i trzeciej części t. Rodzaj metrum dzieli t. na parzyste (|, |, |) i nieparzyste (4, 4, |), także na proste (z jednym akcentem, tj. 4, 4, g) i złożone (z dwoma lub więcej akcentami, np. 4, |, |). Część ta, na którą przypada stały akcent, nazywa się częścią mocną, a pozostałe - częściami słabymi. taktomierz -> metronom. taktowanie, element podstawowy dyrygowania, polegający na zaznaczaniu jednostek metrycznych -> taktu za pomocą umownych ruchów rąk, np.: 2 4 Taktowanie talerze, żele, czynele, instrument perkusyjny z grupy -> idiofonów, o nieokreślonej i wysokości dźwięku. Dwie okrągłe płyty z brązu o cienkich brzegach, ze skórzanymi uchwytami, uderzane o siebie, lub jedna . płyta uderzana pałeczką od kotłów. Stoso- : wane początkowo w kapeli janczarskiej (-> kapela), następnie w orkiestrze symfonicznej, wojskowej, jazzowej, tanecznej. T. zmechanizowane są osadzone na wspólnym pręcie i uderzają o siebie za pomocą pedału. Talerze tamburyn -> bębenek baskijski. tam-tam [hindi], instrument perkusyjny z grupy -> idiofonów (uderzanych): 1. Odmiana gongu, używana w orkiestrze symfonicznej. 2. Instrument sygnalizacyjny mający zastosowanie w Afryce. Powstaje z wydrążonego kloca, w którego bocznej ścianie wycięta jest szczelina (bęben szczelinowy). Uderza się drewnianymi pałeczkami w krawędzie szczeliny o różnej grubości, co daje dźwięk niski i wysoki. Dźwięki te kombinowane są ze sobą. Tam-tam tangent fłac. tangens = dotykający, styczny], metalowa płytka umocowana na końcu dźwigni klawiszowej, uderzająca w strunę za przyciśnięciem klawisza w -> klawikor-dzie. Wysokość dźwięku zależy od miejsca uderzenia struny. tango [hiszp.J, taniec towarzyski w metrum parzystym i dość wolnym tempie, powstały z hiszp. -> habanery i flamenco i przeszczepiony do Ameryki Południowej. T. a r g e n -t y ń s k i e powstało w XVIII w. w portowej dzielnicy Buenos Aires w Argentynie; w Europie pojawiło się ok. 1910 i zyskało ogromną popularność; t. m i l o n g a jest nieco szybszą odmianą t. taniec, układ rytmicznych ruchów i gestów człowieka, powstających pod wpływem bodźców emocjonalnych, skoordynowany w czasie z muzyką oraz w przestrzeni (kompozycja t.), także układ choreograficzny danego t. (np. figury walca). T. towarzyszy człowiekowi od prymitywnego stopnia rozwoju cywilizacji i kultury, początkowo miał znaczenie wyłącznie kultowe lub magiczne. Ze względu na funkcje rozróżnia się t. rytualny taniec góralski (obrzędowy), rekreacyjny i artystyczny. T. rytualny (obrzędowy) rozwijający się w różnych okresach rozwoju ludzkości w różnych kulturach był często wykonywany w maskach, genetycznie związany z magią. Wyodrębnia się t. totemiczne, ku czci przodków, inicjacyjne, myśliwskie, rolnicze, wegetacyjne, weselne, lecznicze, pogrzebowe, wojenne, ekstatyczne. Do t. rekreacyjnych należy część t. ludowych, t. dworskie (np.menuet), salonowe (np. walc), różne tańce towarzyskie (np. tango, fokstrot, rock and roli). W okresie renesansu zaczęto zestawiać parami kontrastujące t., np. pawa-nę z galiardą, a w baroku wykształciła się -> suita, jako następstwo t. stylizowanych. T. artystyczny obejmuje: t. klasyczny, na który składa się ściśle określony system harmonijnie skoordynowanych ruchów ciała (np. różne pozycje nóg) i który jest podstawą baletu klasycznego; t. wyzwolony, zainicjowany na pocz. XX w. przez I. Duncan, oparty na naturalnych ruchach, inspirowany sztuką plastyczną; t. wyrazisty, oparty na ruchu jako wyrazie przeżyć, powstały w latach dwudziestych i trzydziestych XX w.; t. nowoczesny, rozwinięty z t. wyrazistego i wyzyskujący elementy folkloru murzyńskiego i indiańskiego; t. charakterystyczny, naśladujący, oddający cechy określonej postaci, środowisk, zawodów, także imitujący (w sposób dość powierzchowny) cechy t. ludowego. Zob.: balet; choreografia. taniec góralski, cykl taneczny złożony z 3-6 części, obejmujący figury taneczne wykonywane przez samego tancerza i w parze z jego partnerką. W każdej części tancerz śpiewa melodię, zw. nutą, którą kapela podchwytuje i nadaje jej rytm taneczny. T.g. jest poprzedzony tzw. wyzwyrtaniem dziewczyny tancerzowi przez jego rywala. Następne części wykonuje sam tancerz, tylko w ostatniej części tańczą obydwoje. Pierwsza część do tzw. nuty ozwodnej demonstruje różne kroki taneczne, np. drobiony, 124 125 taraban chodzenie wzdłuż belki podłogowej i ciup-kanie (podbiegi). Tancerz przechodzi potem do krzesanego (drobne kroczki, krzesanie, podskoki z podkurczaniem nóg, uderzanie ręką po piętach); na koniec tancerz podejmuje tzw. nutę zieloną, której towarzyszy zwyrtanie (obracanie się) pary. taraban [tur.], podłużny bęben z membranami napinanymi za pomocą sznurów, używany w dawnej muzyce wojskowej; także mały kocioł z miedzi pokryty skórą, używany dawniej w wojsku jako instrument sygnałowy konnicy. tarantela, wl. taniec ludowy, w szybkim tempie, w metrum g. Nazwa pochodzi od miasta wl. Tarent lub od pająka tarantuli. W formie artystycznej t. występowała w muzyce fortepianowej (F. Chopin, J. Za-rębski), kameralnej i operowej (G. Rossini). teatr instrumentalny [instrumentalny - łac. instrumentum = narzędzie], forma awangardowa przedstawienia muz., w której akt kreowania muzyki, grania na instrumentach muz. jest źródłem przedstawienia, tzn. muzyk wraz z instrumentem jest aktorem, a muzyka - treścią spektaklu. W Polsce twórcą t.i. jest B. Schaeffer. Teatro alla Scala -> La Scala. Teatr Wielki w Warszawie, gmach teatru wzniesiony w 1825-33 wg planów architekta A. Corazziego dla zespołu Teatru Narodowego, otwarty w 1833 inscenizacją opery Cyrulik sewilski G. Rossiniego, służył operze, baletowi i dramatowi. Przebudowywany kilkakrotnie, w 1944 został zburzony i spalony podczas powstania warszawskiego. Całkowicie odbudowany w 1965, w dwusetną rocznicę powstania Teatru Narodowego. Przedstawienia operowe i baletowe zostały zainaugurowane inscenizacją Strasznego dworu S. Moniuszki. Teatr Wielki Opery i Baletu w Moskwie -> Bolszoj Tieatr. technika kompozytorska [gr. techne = sztuka, rzemiosło, łac. compositio = zestawie- 126 nie, układ], określone środki konstrukcyjne i sposób ich zastosowania przez twórcę w utworze muz. W historii muzyki wykształciły się różne t.k. związane z uprawianymi gatunkami i formami, np. technika organalna (-> organum), imitacyjna (-» imitacja), będąca podstawą wielu form polifonicznych (motet, kanon, fuga i in.), technika kontrapunktyczna (-> kontrapunkt), polichóralna(-> polichóralność), wariacyjna (-> wariacje), -> technika koncertująca, dwunastodźwiękowa (-» dodeka-fonia), aleatoryczna (->aleatoryzm), punk-tualistyczna (-» punktualizm), serialna (-> seria). T.k. może być oryginalna lub akademicka, nowatorska (eksperymentalna, awangardowa) lub tradycyjna. technika koncertująca, technika polegająca na przeciwstawianiu i współdziałaniu 2 lub więcej partii w utworze muz. (np. solowej i orkiestrowej) albo grupy instrumentów wykonujących solistyczne partie z towarzyszeniem orkiestry; rozwijana w okresie baroku. Wyrosła z techniki polichóralnej (-» polichóralność) i była stosowana w con-certo grosso, w -» koncercie na jeden lub kilka solowych instrumentów, w koncercie wokalnym i w tzw. symfonii koncertującej. technika wariacyjna zob. wariacje. technika wykonawcza, sprawność ruchowa w grze na instrumencie muz. i w śpiewie, zależna od wrodzonych cech muzyka wykonawcy i od sposobu ich kształcenia. Polega na zautomatyzowanej koordynacji rąk, nóg, pracy płuc (przy zadęciu), długości oddechu (w śpiewie), na regulowaniu ich siły (dynamika), czasu trwania (tempo, rytm), kierunku ruchu (wysokość dźwięku) i na całościowej kontroli słuchowej. teledysk -> yideoclip. temat [gr. thema = treść utworu, motyw], główna myśl muz. i główna cząstka konstrukcji utworu muz. (np. -> fugi, -> wariacji, -> formy sonatowej, -> ronda); charakteryzuje się wyrazistością melodii lub j rytmu czy harmonii, spełnia różne funkcje w przebiegu formy i jest najczęściej podstawą opracowywania za pomocą środków wariacyjnych, tzw. pracy tematycznej, techniki polifonicznej i in. Rolę t. odgrywa też can-tus firnius w wielu formach. Utwór muz. może się opierać na dwóch t. (np. forma sonatowa) lub zawierać więcej t. (np. fuga trzytematowa), mówi się także o grupach t. temat z wariacjami -> wariacje. temperacja stroju, wprowadzanie poprawek i ujednolicanie stosunków interwałowych w celu uzyskania czystego brzmienia w różnych tonacjach na potrzeby praktyki muz. Początkowo stosowano temperację tylko niektórych interwałów (t.s. nierównomierna, np. tzw. średniotonowa w XVI w., w której nie wszystkie odległości dobrze brzmiały). Pełną (równomierną) t.s. wprowadził w 1. pół. XVIII w. Niemiec J. Nei-dhardt, opierając się na wcześniejszych próbach swego rodaka A. Werckmeistra. Zmniejszył on wszystkie 12 kwint -> okręgu kwintowego o jednakową wielkość (tj. o 1/12 tzw. komatu pitagorejskiego). W ten sposób okrąg kwint zamykał się w obrębie czystych kwint i nastąpiło zrównanie wysokości dźwięków enharmonicznych (-> enharmonia), np. cis = des na instrumentach muz. o stałym stroju, jak organy. Ułatwiło to strojenie instrumentów muz., modulacje, grę we wszystkich tonacjach. Dzięki wyrównanej t.s. J.S. Bach mógł stworzyć 2 cykle preludiów i fug na klawikord Das Wohl-temperierte Klavier [czyi. das woltem-perirte klawir] we wszystkich tonacjach. tempo [wł., czas, pogoda, rytm], element muzyki określający szybkość wykonania utworu muz. Wyróżnia się relatywne oznaczenia t.: stałe, np. andante, allegro, i zmienne, np. accellerando (przyśpieszając), oraz oznaczenia absolutne wyznaczane za pomocą ~* metronomu, np. MM J =60 oznacza, ze w ciągu minuty należy wykonać grupy teorban rytmiczne odpowiadające 60 ćwierćnutom. tempo rubato -> rubato. tenor [wł.]: 1. Wysoki głos męski w 3 rodzajach: t. liryczny, o barwie miękkiej, o skali c-c2, t. dramatyczny o skali B-hl i t. bohaterski o dużej skali i dużych możliwościach dynamicznych. Zob. głos (2). 2. Jeden z głosów środkowych (trzeci, licząc od sopranu) w instrumentalnej kompozycji polifonicznej, także w czterogłosowym chórze. 3. Potocznie - instrument muz. z grupy instrumentów budowanych w różnych wielkościach, np. saksofon tenorowy. 4. W muzyce wielogłosowej średniowiecza główny głos utworu, w którym był umieszczany -> cantus firmus w długich wartościach rytmicznych i do którego dokompo-nowywano na zasadach -> kontrapunktu inne głosy, np. dyszkant, kontratenor. teorban [wł. tiorba = wielka lutnia], instrument Teorban strunowy szarpany z grupy -» chordofo-nów, rodzaj basowej lutni (gra się palcami). teoria muzyki Rozpowszechniony w XVI w. jako instrument akompaniujący do śpiewu, a także jako instrument solowy. Wyszedł z użycia w XVIII w., tylko na Ukrainie był jeszcze stosowany na pocz. XX w. teoria muzyki [teoria - gr. theoria = oglądanie, badanie], systematyczne ujecie wszystkich dziedzin wiedzy muz. Do najważniejszych działów t.m. należą zagadnienia ogólne, szczegółowe i metodologiczne. Na ogólną t.m. składają się rozważania nad istotą muzyki, związkami muzyki z różnymi dziedzinami kultury, funkcjami społecznymi (estetyka,socjologia muzyki, związki słowa i muzyki).Szczegółowa t.m. odnosi się do budowy, formy dzieła muz., zajmuje się zatem systemami dźwiękowymi, materiałem dźwiękowym, jego regulatorami czasowymi i wertykalnymi, techniką kompozytorską, problemami architektoniki, stylu. Metodologia jest nauką o metodach badawczych dzieła muz. i kultury muz., np. metoda historyczna, etnomuzykologiczna, strukturalistyczna, porównawcza. tercet [wł. terzeto od terzo = trzeci]: 1. Zespół wykonawczy złożony z 3 śpiewaków. 2. Utwór wokalny przeznaczony na zespół 3 wykonawców; może być utworem samodzielnym lub częścią większej formy - opery, operetki, kantaty. Zob. trio. tercja [łac. tertia = trzecia]: 1. Odległość (in-terwał) miedzy 2 dźwiękami równa trzem (t. mała, np. c-es) lub czterem półtonom (t. wielka, np. c-e). T. mogą być też zwiększone, np. c-eis i zmniejszone, np. c-eses. 2. T. akordu, drugi składnik akordu. T. wielka jest charakterystyczna dla trybu durowego, t. mała zaś - dla trybu molowego. testo [wł., świadek], zw. też historicus, w oratorium - narrator opowiadający akcję dramatyczną. tetrachord [gr.], następstwo 4 dźwięków w kierunku opadającym w obrębie kwarty, podstawa systemu dźwiękowego staroż. Grecji. Rozróżniano 3 t. diatoniczne: doryc- tonika ki, frygijski, lidyjski, polegające na różnym układzie 2 całych tonów i l półtonu; t. chromatyczny, polegający na następstwie tercji małej i 2 półtonów; t. enharmoniczny, złożony z tercji wielkiej i 2 ćwierćtonów. Wszystkim t. przypisywano określone oddziaływanie (ethos), były nośnikami różnego wyrazu, np. dorycki był wyrazem spokoju, lidyjski - żałoby, chromatyczny - miękkości. Z różnego łączenia powstawały skale w obrębie oktawy. TiFC -» Towarzystwo im. Fryderyka Chopina. timpano -> kocioł. tłumik, wł. sordino, przyrząd umożliwiający ściszanie dźwięku instrumentu muz.: 1) w pianinie i niektórych fortepianach taśma filcowa (-> moderator) lub przyrząd z filcu (tłumienie następuje po zwolnieniu klawisza), lub też lewy pedał fortepianu (przesuwa klawiaturę w prawo, przez co młoteczki uderzają w jedną - zamiast w dwie lub w dwie - zamiast w trzy struny, co powoduje ściszenie dźwięku i zmianę jego barwy); 2) w instrumentach smyczkowych 2 sklejone grzebienie o 3-5 zębach lub gumowy klin, którego koniec przecięty jest wzdłuż; oba typy nasadza się na podstawek i między struny; w skrzypcach może być też zastosowany drewniany wałeczek obciągnięty gumą lub plastykiem, przyczepiony poprzecznie do strun między strunociągiem a podstawkiem; 3) w instrumentach dętych ustnikowych i w saksofonie metalowy lub z innego materiału stożek wkładany do czary głosowej; 4) w -» membranofonach kawałek sukna, którym przykrywa się część membrany. toccata [czyt. tokkata; wł. toccare = grać (na klawiszach), dotykać], w XVI~XVII w. utwór na instrument klawiszowy (organy, klawikord, klawesyn, fortepian) o charakterze wirtuozowskim, improwizacyjnym, z partiami akordowymi (lub polifonicznymi) i figuracyjnymi; t. była też łączona ] z następującą po niej -> fugą. Niekiedy jest to utwór o charakterze motorycznym. toczek -> obiegnik. tom-tom, instrument perkusyjny z grupy -> membranofonów, zbudowany podobnie jak -> werbel, ale bez strun. Drewniana obręcz jest obciągnięta z obu stron cielęcą skórą. Gra się pałkami do kotłów lub do werbla. Istnieją też t.-t. z l membraną, zwane kociołkami, o słyszalnej wyraźnie wysokości dźwięku. Obecnie buduje się t.-t. w 2 wielkościach. Używany w zespołach jazzowych, ok. 1950 wszedł do orkiestry symfonicznej. Tom-tom ton [gr. tonós = dźwięk, napięcie]: 1. Równomierne drgania proste ciała sprężystego (źródła dźwięku). T. wchodzą w skład każdego -> dźwięku jako jego -> alikwoty, czyli drgania harmoniczne. Pojedyncze t. są wydawane przez widełki strojowe zw. -> kamertonem, można je uzyskać także w generatorze elektronicznym. 2. Potocznie - jakość brzmienia instrumentu muz., np. "piękny t." skrzypiec. Zob.: cały ton; półton. tonacja [gr. tonós = dźwięk, napięcie], związki funkcyjne w materiale dźwiękowym, wyznaczone przez dźwięk centralny, zw. -> to-niką, w -> systemie dur-moll. Wyróżnia się t- durowe i molowe (ich odmiany). Podsta- wowy materiał dźwiękowy każdej t., uszeregowany w obrębie oktawy, tworzy z dźwięków gamę, z której są złożone akordy toniki, dominanty i subdominanty, np. w t. C-dur tonika c-e-g, dominanta g-h-d, i sub-dominanta f-a-c składają się z dźwięków gamy c, d, e, f, g, a, h, (c ). Nazwy t. durowych pisze się dużą literą, molowych - małą literą. W zapisie nutowym t. określają -> znaki przykluczowe (jednakowe dla t. durowej i tzw. paralelnej t. molowej, np. C-dur i a-moll, G-dur i e-rnoll, D-dur i h-moll. Różnica t. durowych i molowych nie jest tylko różnicą ich budowy, ale i wyrazu. Tradycyjnie odczuwane są jako relatywnie odmienne kategorie, np. wesołość i smutek, twardość i miękkość. tonacje paralelne [paralelne - gr. parallelos = równoległy], tonacje równoległe, tonacje trybów przeciwnych, których toniki są oddalone od siebie o tercję małą i mają tę samą liczbę znaków przykluczowych, np. C-dur i a-moll, E-dur i cis-moll, B-dur i g-moll. Zob. okrąg kwintowy. tonalność [gr. tonós = dźwięk, napięcie]: 1. Zależność składników przebiegu muz. od punktu centralnego (dźwięku, akordu). Zależność ta jest różnego rodzaju, decyduje o t. przed skalami modalnymi, t. skal mo-dalnych i o t. funkcyjnej skal dur-moll. 2. W węższym znaczeniu t. odnosi się wyłącznie do -> systemu dur-moll, którego podstawą są: 1) związki funkcyjne między akordami zakładające istnienie dla wszystkich akordów centralnego punktu odniesienia, jakim jest tonika; 2) tercjowa budowa akordów z materiału dźwiękowego skali durowej i molowej. Poczucie t. zależy od nawyków słuchowych. Zob. atonalność. tonika [gr. tonikós = dźwiękowy, dźwięczą-cy], skrót T: 1. Dźwięk centralny tonacji (gamy) diatonicznej, w tonacji durowej i molowej I stopień (jeden z 3 głównych, obok dominanty i subdominanty), od którego otrzymuje ona nazwę, np. t. a nadaje na- 128 129 tony harmoniczne zwę tonacji A-dur i a-moll. 2. Trójdźwięk (akord) toniczny zbudowany na I stopniu skali lub gamy; jeden z 3 głównych (obok dominanty i subdominanty) akordów tonacji (gamy). T. jako dźwięk melodii lub akord często zaczyna i najczęściej kończy utwór, melodię, nadając im charakter zamkniętej całości. tony harmoniczne -> alikwoty. tournee [czyt. turne; franc., objazd], cykl koncertów solisty lub zespołu muz. w jednym lub wielu krajach. towarzystwo muzyczne -> stowarzyszenie muzyczne. Towarzystwo im. Fryderyka Chopina (TiFC), organizacja o zasięgu międzynarodowym, centrum chopinowskie. W 1934 powstał Instytut F. Chopina, którego zaczątkiem była Sekcja im. F. Chopina przy Warszawskim Towarzystwie Muzycznym (1899-1914), w 1950 przemianowany na TiFC, od 1954 mieści się w pałacu Ostrog-skich w Warszawie. Sprawuje pieczę nad zbieraniem i opracowywaniem autografów i pamiątek po Chopinie, prowadzi działalność koncertową, naukowo-badawczą (wydaje "Rocznik Chopinowski"), organizuje co ' 5 lat międzynarodowe konkursy pianistyczne, także międzynarodowe konkursy na nagrania płytowe z muzyką Chopina, wystawy na całym świecie. Od 1985 w TiFC działa Międzynarodowa Federacja Towarzystw Chopinowskich; od 1988 istnieje też Międzynarodowa Fundacja Chopinowska. Zob. Żelazowa Wola. Towarzystwo im. Karola Szymanowskiego, organizacja zał. w 1977, zajmująca się propagowaniem dzieł kompozytora, opieką nad Muzeum K. Szymanowskiego w willi Atma w Zakopanem, organizacją festiwali "Dni Szymanowskiego" w Zakopanem, także sesjami naukowymi. tranquillo [czyt. trankuillo; wł.], spokojnie; określenie wykonawcze. transkrypcja [łac. transcriptio = przepisywa- nie]: 1. Opracowanie kompozycji na inny niż przewidziany w oryginale zespół wykonawczy lub instrument - dla celów koncertowych, dydaktycznych lub muzykowania domowego (np. t. utworu symfonicznego na fortepian). Wyróżnia się różne typy t.: 1) wiernie oddające pierwotną strukturę muz., z koniecznymi tylko ze względu na obsadę zmianami brzmieniowymi, mogą to być t. redukujące brzmienie, np. -» wyciąg fortepianowy opery i wzbogacające brzmienie, np. przeniesienie utworu fortepianowego na orkiestrę; 2) oddalające się od pierwowzoru, swobodne t. typu -> parafrazy, -» fantazji, wyzyskujące tylko temat lub różne elementy tematu z pierwotnej kompozycji do stworzenia nowego dzieła. Mistrzem tego typu t. był F. Liszt. 2. Zapis nutowy muzyki ludowej przekazywanej tradycją ustną, dokonywany na żywo ze słuchu lub z nagrań na taśmie magnetycznej, na płycie gramofonowej. Zob. aranżacja. transpozycja [łac. transpositio = przestawienie], przeniesienie utworu do innej tonacji, tzn. wszystkich jego dźwięków o stałą odległość (interwał) w górę lub w dół. W zapisie nutowym zmieniają się wówczas -> znaki przykluczowe i pozycja nut na pięciolinii, np. t. utworu z tonacji C-dur (bez znaków przykluczowych) do tonacji F-dur wymaga l znaku przy kluczowego, tj. bemola. T. dokonuje się często przy transkrypcji utworu na inną obsadę wykonawczą. Zob. instrumenty transponujące. trawestacja [wł. travestire = przebierać się, przerabiać], jedna z odmian przerabiania utworów muzyki poważnej na utwory rozrywkowe, np. zespół Play Bach [czyt. piej b.] dokonał t. wielu preludiów i fug J.S. Bacha w stylu jazzowym. trąbka [wł.], instrument dęty blaszany z ust-nikiem kociołkowatym z grupy -> aerofo-nów. Wąska cylindryczna rura metalowa, zwinięta prostokątnie, jest zakończona u wylotu czarą głosową. Wewnątrz pętli znajdują się 3 rurki, które można włączyć w obwód instrumentu. Za pomocą wentyli i zmiany sposobu zadęcia wydobywa się z t. pełną skalę chromatyczną. Na trąbce w stroju C skala sięga od fis do e3, w stroju B - od e do b . Metaliczne brzmienie t. i jej największa zdolność do szybkich przebiegów w grupie instrumentów dętych blaszanych sprawia, że dźwięk jej jest wyrazisty, przebija się przez całą orkiestrę. Klasyczna t. bezwentylowa, zw. naturalną, przetrwała do dziś jako t. fanfarowa. Zob. clarino. Trąbka trembita -> trombita. iremolo, tremolando [wł., drżąco], szybkie powtarzanie jednego dźwięku, także dwóch i więcej dźwięków będących z zasady składnikami akordu, granych na przemian w szybkim tempie. Na instrumentach smyczkowych jest osiągane najczęściej za pomocą powtarzania ruchu smyczka w górę i w dół. W wokalistyce obecnie wyszło z użycia, ale i- identyfikuje się błędnie z -> wibrato. T. używane już było w XVII w. dla zilustrowa- triola nią w muzyce stanów emocjonalnych (np. strach, groza) czy zjawisk natury (np. burza). Tremolo: zapis i wykonanie trepak [roś.], staroruski taniec ludowy w takcie j, w żywym tempie i o skocznym charakterze, wyzyskujący m.in. drobne kroki, przytupywanie, uginanie nóg w kolanach. triada [gr. trias = trójca], trzy podstawowe akordy danej -> tonacji, czyli tzw. funkcje harmoniczne: toniki (na I stopniu), dominanty (na V stopniu) i subdominanty (na IV stopniu), oznaczane skrótowo: T, D, S. T S D Triada w tonacji C-dur triangiel -> trójkąt. trio [wł. trę = Mży}: 1. Zespół 3 instrumentalistów, np. t. smyczkowe (skrzypek, alto-wiolista i wiolonczelista), t. fortepianowe (skrzypek, wiolonczelista i pianista). 2. Utwór muz. przeznaczony na zespół 3 instrumentalistów; zwykle zbudowany wg zasad czteroczęściowego cyklu sonatowego (-> sonata). 3. Środkowa część wielu utworów tanecznych, np. gawota, menueta, marsza, wykonywana pierwotnie przez zespół 3 instrumentów. triola [wł.], grupa rytmiczna złożona z 3 zamiast 2 nut przypadających na daną wartość rytmiczną, oznaczana cyfrą 3 i łukiem, np.: zamiast ~ Wyróżnia się t. ćwierciowe, ósemkowe, szesnastkowe itd. 130 131 triplum triplum zob. organum. trojak, zw. też zagrodnikiem, taniec śląski; nazwa pochodzi od 3 tańczących osób (chłopiec i 2 dziewczyny); na początku śpiewa się słowa: "Zasiali górale owies". T. składa się z 2 części: wolnej na 4, o mchach posuwistych tancerzy i części na 4, nawiązującej do melodii części pierwszej, w żywym tempie i o ruchach skocznych, obrotowych, w tej części partner przechodzi od jednej do drugiej tancerki. trombita [węg.], trembita, ludowy instrument dęty, huculska odmiana -» ligawki, wykonana z drewna świerkowego, dl. 1,5-3 m. T. występowała na Podhalu. Zob. bazuna. tropy [gr. trópos = zwrot, obrót], interpolacje: 1. W znaczeniu literackim - wstawianie nowych tekstów, krótkich lub obszernych, między słowa tekstu liturgicznego, rozpowszechnione w IX-XIII w.; w XII w. wykształciła się również forma t. dialogowych (wstawki tekstowe pisane w formie dialogu). 2. W znaczeniu muz. - wstawki muz. w melodii chorałowej. trójdźwięk, akord zbudowany z 3 dźwięków odległych o tercje. T. durowy (majorowy, czyli wielki), składa się z dźwięków tercji wielkiej i małej (w obrębie kwinty czystej), np. c-e-g. T. molowy (minorowy, czyli mały) składa się z dźwięków tercji małej i wielkiej (w obrębie kwinty czystej), np. c-es-g. Wyróżnia się też t. zwiększony, złożony z dźwięków 2 tercji wielkich (w obrębie kwinty zwiększonej), rzadko stosowany, np. c-e-gis, i zmniejszony, złożony z dźwięków 2 tercji małych, np. h-d-f (w obrębie kwinty zmniejszonej). T. ma 2 -> przewroty (sekstowy i kwartsekstowy) i 3 -» pozycje (prymy, tercji i kwinty). Jest podstawą struktur akordowych w systemie harmoniki funkcyjnej (-» system dur-moll). Zob. czte-rodźwięk. trójkąt, triangiel [łac. triangulum = trójkąt], instrument perkusyjny z grupy -> idiofo- nów. Cienki pręt metalowy w kształcie me zamkniętego trójkąta, zawieszony za jeden koniec, uderzany stalową, rzadziej drewnianą pałeczką, wydaje dźwięk o nieokreślonej wysokości. Przeniesiony w XVIII w. z Azji do Europy, był używany najpierw w orkiestrze operowej, następnie wszedł do stałego zestawu instrumentów perkusyjnych w orkiestrze symfonicznej. Małe t. są stosowane w szkolnych zespołach perkusyjnych. two step Trójkąt trubadurzy [franc.], średniowieczni poeci franc. tworzący w języku staroprowansal-skim. Poezja t. rozwijała się od końca XI do XIII w. w pd. Francji. Komponowali także melodie do swych pieśni na l głos z towarzyszeniem violi lub małej harfy. Odegrali wielką rolę w rozwoju liryki średniowiecznej. Zainspirowali -» truwerów, -> minne-singerów i in. truwerzy [franc.], średniowieczni poeci franc. tworzący w XI1-XIV w. w dialekcie pół-nocnofrancuskim. Wzorowali się na -> trubadurach, uprawiali dworską poezję miłosną i pieśń epicką. Układali do swoich poezji także melodie jednogłosowe (z akompaniamentem instrumentu), przejmując do nich elementy ludowe i taneczne. Zob. minnesin- gerzy. tryb [niem. Trieb = pęd, skłonność], rodzą -> skali, -> gamy, -> tonacji, -> akordu np. t. molowy. tryb durowy -» dur. tryb majorowy -> dur. tryl [wł.], typ ozdobnika, polegający na ba: dzo szybkiej i wielokrotnej zamianie dżwii Tryl: zapis i wykonanie ku głównego na jego sąsiedni górny dźwięk, oddalony o małą lub wielką sekundę. Klasyczny t. zaczynał się od sekundy górnej, w romantyzmie zaczął dominować t, rozpoczynany od dźwięku głównego. T. kończy się niekiedy innym ozdobnikiem, np. -> obiegnikiem. Notuje się skrótem tr lub skrótem tr z poziomą linią falistą. T. podwójny, wykonywany równocześnie na 2 różnych dźwiękach; łańcuch t., następstwo t. kolejno na różnych dźwiękach. tryton [gr. tritonos = złożony z 3 tonów], odległość równa 3 całym tonom, czyli kwarcie zwiększonej, np./-/!. Jako trudny do intonowania t. był zabroniony w stylu kontrapunk-tycznym i nazywany "diabolus in musica" (diabeł w muzyce). W przewrocie t. tworzy kwintę zmniejszoną, stosowaną częściej. W dwugłosie i w kadencjach w cztero-dźwięku septymowym (tercja i septyma) t. wymaga rozwiązania na prymę i tercję akordu toniki, np. f-h na e-c. tuba [łac., trąba], najniżej brzmiący instrument wśród dętych blaszanych z grupy -4 aerofonów, z ustnikiem kociołkowatym; basowa albo też kontrabasowa odmiana tzw. sakshornu; największy instrument dęty w orkiestrze symfonicznej. Długa metalowa rura zwinięta wielokrotnie w owalną pętlę, z szeroką czarą głosową, z 3 wentylami do uzyskania pełnej skali chromatycznej. Czwarty wentyl obniża strój o kwartę, piąty zaś tzw. kompensacyjny, wprowadza korektę intonacji. Najbardziej rozpowszechniona jest t. w stroju B o skali od Esl do / . T. wagnerowska jest tenorową odmianą t. z ustnikiem lejkowatym. Tuba tutti [wł., wszyscy, cała orkiestra]: 1. Wykonanie danego fragmentu utworu muz. przez wszystkie przewidziane w partyturze instrumenty, np. t. orkiestrowe. 2. T. ripieni, concerto, część orkiestry przeciwstawiona zespołowi koncertującemu (concertino) w -> concerto grosso. 3. Partia orkiestry w czasie pauzowania solisty w -> koncercie. twist [czyt. tuist; ang., skręt, obrót], taniec amer. w metrum parzystym i dość szybkim tempie, tańczony parami; zapoczątkował falę tańców rockowych (-» rock). two step zob. one step. 132 133 u umuzykalnienie, proces rozwijania wrażliwości na muzykę, także przedmiot nauczania w szkołach muz. I stopnia i w ogniskach muz., obejmujący elementy wiedzy o muzyce z -> solfeżem, nauką śpiewu i słuchania muzyki, stanowiący uzupełnienie nauki gry na instrumencie muz. Termin "u." jest używany także jako synonim -> wychowania muzycznego w szkołach podstawowych i przedszkolach. Przyjęta w Polsce koncepcja u. opiera się przede wszystkim na metodach E. Jaques-Dalcroze'a, Z. Kodalya i C. Orffa. W nowoczesnych systemach u. główny nacisk kładzie się na wykonawczą ekspresję ucznia, rozbudzenie aktywnej percepcji i twórczych umiejętności młodzieży, łączenie ruchu z muzyką i powiązanie u. z wychowaniem plastycznym i estetycznym. unison, unisono [wł., równobrzmiący], współbrzmienie dźwięków tej samej wysokości; w śpiewie i grze oznacza wykonanie tej samej melodii przez różne głosy czy instrumenty muz. w interwale prymy czystej; potocznie termin "u." stosuje się także dla zdwojeń w oktawie i w 2 oktawach, zgodnie z rejestrem danego głosu czy instrumentu muz. upowszechnianie muzyki, ogół działań, których celem jest popularyzowanie dorobku kultury muz., przygotowanie jak najszerszego kręgu jej odbiorców. Wprowadzają one dzieci, młodzież i wszystkich zainteresowanych w świat muzyki, rozbudzają potrzeby aktywnego uprawiania muzyki lub uczestnictwa w jej recepcji społecznej. U.m. obejmuje: udostępnianie twórczości muz., organizowanie instytucji muz. prowadzących działalność koncertową, operową i inną, działalność wydawniczą, fonograficzną 134 oraz uprzystępnianie muzyki, czyli kształcenie nie tylko muzyków, ale odbiorców muzyki (m.in. przez wychowanie muz. w szkołach ogólnokształcących, w ogniskach muz. i innych placówkach umuzykal-niających), także koncerty szkolne prowadzone przez filharmonie. ustnik, przyrząd służący w instrumentach dętych ustnikowych z grupy -> aerofonów do wprowadzania słupa powietrza w drganie. Wyróżnia się u. l e j k o w a t y , stosowany np. w rogach, w tubie wagnerowskiej, oraz u. kociołkowaty, w pozostałych instrumentach dętych ustnikowych. U. nakłada się na instrument, tylko w -> ligawce i w -> cynku jest związany na stałe z instrumentem. Przy grze na trąbce w wysokim rejestrze (-> clarino) stosowano u. kociołkowaty mocno spłaszczony, pozwalający na silne naprężenie warg i wydobycie wysokich dźwięków. ut zob. do. uwertura [franc. ouverture = otwarcie, rozpoczęcie]: 1. Utwór orkiestrowy wykonywany przed rozpoczęciem dzieła, gł. sceniczno--muzycznego, np. opery, operetki, baletu, oparty często na jego materiale tematycznym. W XVII w. wykształciły się 2 gł. typy u.: w ł o s k a, trzyczęściowa, złożona z części szybkiej-wolnej-szybkiej; ten typ u. wpłynął na powstanie -> symfonii; francuska, złożona zasadniczo z 2 części: pierwszej powolnej, majestatycznej i drugiej szybkiej, mutacyjnej, po której niekiedy następował krótki odcinek powolny. Około 1750 za podstawę budowy u. przyjęto gł. -> formę sonatową. 2. Tak zwana u. koncertowa, wykształcona w XIX w., utwór samodzielny, często o charakterze programowym, np. Bajka S. Moniuszki; ten typ u. oddziałał na powstanie -> poematu symfonicznego. uzdolnienia muzyczne, zespół właściwości psychicznych, które warunkują uczenie się muzyki i nabywanie sprawności w dziedzinie wykonawstwa muz., kompozycji lub te-oretyczno-badawczej, dotyczącej muzyki. Obecnie przyjmuje się, że w odróżnieniu od -> muzykalności, która jest zdolnością do przeżywania i oceny estetycznej muzyki, uzdolnienia muzyczne u.m. oznaczają zdolność do produkowania osiągnięć muz. w wymienionych dziedzinach, ale są uwarunkowane także muzykalnością. U.m. wymagają złożonego procesu kształcenia; są uwarunkowane: słuchem, poczuciem rytmu, pamięcią i wyobraźnią muz., także określonymi cechami charakteru i konstytucją fizyczną człowieka, jak np. budową ręki, strun głosowych, zdolnością precyzyjnej kontroli ruchowej w przypadku działalności wykonawczej. 135 V valse brillante zob. walc. valse triste zob. walc. ; vaudeville -> wodewil. vibrato -> wibrato. videoclip [czyt. wideoklip; ang.], teledysk, nagranie muzyczno-wizualne piosenki, utworu rozrywkowego, w którym piosenkarz czy zespól muz. prezentuje się w telewizji w najbardziej atrakcyjnej formie (strój, sceneria, ruch, gest itp). Wraz z rozwojem techniki wideo zaczęto nagrywać -> wideo-kasety bezpośrednio z występów. Za osiągnięcia w dziedzinie nagrań v. przyznaje się nagrody na Międzynarodowych Targach MIDEM w Cannes. Zob. wideodysk. villanella, yillanesca [wł., pieśń], neapolitań-ska pieśń o wesołym charakterze, odznacza się trzygłosową fakturą akordową (homofo-niczną). Odmianą v. jest np. moresca. viola, wiola [wł.], różne instrumenty smyczkowe w XV-XVI w., np. viola da b r a c c i o (czyt. wiola da braczczio; trzymana przy ramieniu), v i o l a da gamba (trzymana między kolanami, jak trzyma się wiolonczelę), viola d'amore (tzw. altówka miłosna lub amorka), viola p o m - j o s a (czyt. wiola pompoza; mała wiolonczela zaopatrzona w 5 strun), v i o l a b a -s t a r d a (duża tenorowa v. da gamba zaopatrzona w 6 lub 7 strun). violino -> skrzypce. violoncello -> wiolonczela. yirelai [czyt. wirle; franc.], rodzaj franc. pieśni (poezji i muzyki) okresu średniowiecza, powstałej z rondeau (-» rondo) truwerów, złożonej z 3 zwrotek czterowierszowych i dwuwierszowego refrenu. V. były monofoniczne lub polifoniczne. Włoskim odpowiednikiem v. była ballata. vłvace, vivo [czyt. wiwacze, wiwo; wł.], ży-wo,szybko; określenie dotyczące tempa i charakteru wyrazowego, np. allegro v. volta,wolta [wł., obrót, zwrot], oznaczenie jednego z 2 zakończeń fragmentu kompozycji: z których pierwsze (prima v.) obowiązuje przed powtórzeniem, czyli repety-cją, a drugie (seconda v.) na zakończenie powtórzenia (z pominięciem prima v.). vox organalis zob. organum. vox principalis zob. organum. walc [niem. Walzer], taniec towarzyski w tempie umiarkowanie szybkim, w takcie 4; powstał w l. pół. XIX w. z -> lendlera i zdobył ogromną popularność w całej Europie jako w. w i e d e ń s k i (J. Strauss, mł.), w Rosji zyskując charakter sentymentalny. W. francuski charakteryzuje się wolniejszym tempem i urozmaiconym akompaniamentem, a w. angielski i -» boston są utrzymane w tempie powolnym. W artystycznym opracowaniu u F. Chopina w. zyskał oprawę wirtuozowską, czyli v a l s e brillante [czyt. wals brijant; franc.], bądź też nabrał charakteru liryczno-melan-cholijnego; z tego typu powstał tzw. v a l -s e triste [czyt. wals trist; franc.], tzn. w. smutny, np. u P. Czajkowskiego; w. niekiedy stawał się poematem tanecznym, np. u C.M. Webera Zaproszenie do tańca i u M. Ravela poemat choreograficzny La valse. waltornia -> róg. wariacje [łac. variatio = rozmaitość, zmiana], zmiana tematu lub innej części struktury dzieła muz. w trakcie jego przebiegu. Jeśli w. są stosowane w obrębie określonej formy, stają się przejawem techniki wariacyjnej, która należy do najczęściej używanych środków konstrukcyjnych w muzyce, jeśli zaś w. stanowią o całym przebiegu muz., jest to forma wariacyjna. Dojrzały kształt otrzymała forma w. w okresie klasycyzmu w tzw. temacie z wariacjami. Rozróżnia się w. ornamentalne, zdobiące temat figuracjami, nie naruszając jednak jego zasadniczej postaci; w. charakterystyczne, w których temat ulega znacznym przeobrażeniom. W cyklu w., który obejmuje od kilku do ponad trzydziestu w., W są stosowane też niekiedy środki polifoniczne (kanon, fuga), a ostatnia w., pełniąc funkcję finału, jest najbardziej rozbudowana i kunsztowna. Temat w cyklu wariacyjnym jest oryginalny, tzn. pochodzi z inwencji kompozytora albo jest zapożyczony z innych dzieł, np. F. Chopin skomponował Wariacje na temat "Don Giovanniego" W.A. Mozarta. Warszawianka zob. pieśń patriotyczna. Warszawskie Towarzystwo Muzyczne (WTM), organizacja zał. w 1871 w Warszawie, w celu popularyzowania muzyki poi. WTM rozwinęło działalność koncertową, dzięki istnieniu własnej orkiestry i chóru, działalność wydawniczą i dydaktyczną. W 1884 utworzyło szkołę muz., w 1919 przemianowaną na Wyższą Szkołę Muzyczną im. F. Chopina, która w 1927, 1932, 1937 organizowała Konkursy Pianistyczne im. F. Chopina oraz w 1935 Konkurs Skrzypcowy im. H. Wieniawskiego. Od 1951 WTM nosi imię S. Moniuszki, od 1966 mieści się w odbudowanym pałacyku Szustra w Warszawie. W WTM działają różne sekcje - U. Paderewskiego, K. Szy-manowskiego, sieć ognisk muz., organizowane są koncerty, także umuzykalniające dla szkół, biblioteka gromadzi rękopisy wielu poi. kompozytorów. wentyl [łac. ventilatio = przewiewanie, przewietrzanie], piston [franc., tłok], przyrząd umożliwiający w instrumentach dętych blaszanych z ustnikiem, z grupy -> aerofonów, skierowanie strumienia powietrza do określonej części przewodu instrumentu; w ten sposób wydłuża się przewód instrumentu i obniża dźwięk. W. został wynaleziony w 1813-16. Rozróżnia się w. tłokowy 136 137 werbel <\ - i obrotowy. Zazwyczaj stosuje się 3 w., które obniżają dźwięk o półton, cały ton i półtora tonu. Stosowany niekiedy czwarty w. obniża strój instrumentu muz. o kwartę. A. Sax wprowadził też piąty w., tzw. kompensacyjny, do korygowania intonacji w -> tubie. W , instrumentach dętych klawiszowych (organy, fisharmonia i in.) w. jest urządzeniem do otwierania i zamykania dostępu powietrza do piszczałek albo stroików. werbel [niem. Wirbel], mały bęben (wł. tam-buro), instrument perkusyjny z grupy -> membranofonów, o nieokreślonej wysokości dźwięku, lecz znacznie wyższej od dźwięku bębna wielkiego. Opatrzony jest od spodu kilkoma strunami kiszkowymi lub ze skręconego drutu, współgrającymi z dolną membraną, przez co dźwięk staje się ostry. Werbel weryzm [wł. verismo od vero = prawdziwy], kierunek zapoczątkowany pod koniec XIX w. we wł. twórczości operowej, postulujący (pod wpływem naturalizmu w literaturze) realistyczne wątki librett w miejsce tematyki historycznej lub mitologicznej, wprowadzanie efektów naturalistycznych (np. krzyk, szloch). Muzyka opierała się gł. na dramatycznych recytatywach i częściach aryjnych (bez koloratury). Głównymi przedstawicielami w. byli: we Włoszech -P. Mascagni (Rycerskość wieśniacza), R. Leoncavallo (Pajace), G. Puccini (Cyganeria, Tosco), we Francji - M.A. Charpen-tier, w Niemczech - E. d'Albert. wibrafon [lać. vibrare = drgać + phóne -głos, dźwięk], instrument perkusyjny z gru- 138 py -> idiofonów uderzanych, odmiana dzwonków. Na metalowym stojaku są ułożone metalowe płytki w 2 rzędach, strojone chromatycznie, uderzane pałeczkami, których główki są obciągnięte filcem lub gumą. Pod każdą płytką jest zawieszona zamknięta u dołu metalowa rura, pełniąca funkcję rezonatora, który wzmacnia i przedłuża dźwięk. Krążek u góry rury wprawiony w ruch za pomocą mechanizmu elektrycznego lub sprężynowego wywołuje w niej drgania i powoduje wibrujący dźwięk; pedał go tłumi. W. zbudowany na pocz. XX w. był stosowany w muzyce rozrywkowej, a obecnie używany jest także w orkiestrze symfonicznej. Wibrafon wibrato, yibrato [lać. vibratio = drganie], fa-j lowanie częstotliwości i natężenia dźwięku,! występujące w głosie śpiewaków w wyniku' okresowego rozluźnienia napięcia mięśni j krtani, naprzemiennie z ich napięciem, na j instrumentach smyczkowych uzyskiwane za j pomocą kołysania palca przyciskającego strunę, możliwe też na instrumentach dę-1 tych; powiększa ekspresję dźwięku, ale nadużywane staje się niepożądaną manierą, zwł. u śpiewaków. wibrator [łac. vibrare = drgać], część instrumentu muz. stanowiąca źródło drgań dźwiękowych, np. napięta struna w instrumentach strunowych (chordofonach), membrana w membranofonach, języczki metalowe w idiofonach dętych, słup powietrza zawarty w rurze w instrumentach dętych drewnianych i blaszanych lub w piszczałce (w organach). Wysokość i barwa dźwięku zależą od właściwości w. wideodysk [ang.], płyta dźwiękowo-wizualna, wprowadzona do komercyjnego obiegu w 1978, jako produkt koncernu Philipsa [czyt. filipsa] i amer. firmy płytowej MCA [czyt. em si ej]. Istnieją różne systemy nagrywania i odtwarzania w., np. Sony, JVC [czyt. dżej wi si], Matsushita [czyt. matsu-szita], Selecta Yision (RCA) [czyt. selekta wiżyn (ar si ej)], ale oparte na jednej zasadzie. Łączy się też nagrania digitalowe (cyfrowe) i komputerowe z równocześnie prezentowanym obrazem. Stosuje się już przyrządy, które automatycznie włączają kolejne w. Zob. wideokaseta. wideokaseta [ang. video = telewizyjny, z łac. videre = widzieć + ang. cassette = szkatułka, pudełko], kaseta z taśmą magnetyczną, na której można wielokrotnie rejestrować i odtwarzać ruchomy obraz wraz z towarzyszącym mu dźwiękiem, np. filmy, programy muz., emitowane w telewizji. Istnieją wide-oteki, gromadzące w., i wypożyczalnie w. wiedeńscy klasycy -> klasycy wiedeńscy. wielochóralność -> polichóralność. wieloton, dźwięk składający się z tonów o dowolnych częstotliwościach. Wyróżnia się w. harmoniczny, w którym można wyodrębnić tony harmoniczne (-> alikwoty); te dźwięki mają z reguły określoną wysokość; w- nieharmoniczny, w którym częstotliwości tonów składowych nie odpowiadają stosunkowi liczb ciągu naturalnego 1:2:3:4:5 wirginaliści angielscy itd., jak to ma miejsce w tonach harmonicznych. Zob.: klaster; szum. wiola -» viola. wiolinistyka'[wł.vw/z«o = skrzypce], sztuka gry na skrzypcach. Rozwijała się wraz z rozwojem budownictwa skrzypiec (-> lutnictwo) i techniki gry, która obejmuje grę w wielu -> pozycjach, -> smyczkowanie, col legno, sul ponticello, -> pizzicato, różne sposoby artykulacji, jak -> legato, -> staccato i jego odmiany, -> tremolo i in. Za największych mistrzów i zarazem wynalazców nowych sposobów gry na skrzypcach uważa się Włochów: G. Tartiniego (XVIII w.) i N. Paganiniego (XIX w.). Do największych skrzypków w XX w. są zaliczani: w Stanach Zjednoczonych - Y. Menuhin, J. Heifetz, I. Stern, w Meksyku - Polak H. Szeryng, w Związku Radzieckim - D. i I. Ojstracho-wie. Zob. konkurs muzyczny. wiolonczela, yioloncello, cello [wł.], tenoro-wo-basowy instrument smyczkowy z grupy -> chordofonów. Budowany na wzór skrzypiec, lecz o dwukrotnie dłuższym korpusie, czterokrotnie wyższych boczkach i proporcjonalnie krótszej szyjce, z 4 strunami strojonymi C G d a, o skali od C do g (skala rozszerzona jeszcze za pomocą -> flażole-tów). Bogactwo brzmienia sprawia, że w. jest używana do gry solowej, także w zespole kameralnym i w orkiestrze. Na w. gra się w pozycji siedzącej, trzymając ją między kolanami, opierając nóżkę instrumentu na podłodze. W ludowej praktyce muz. w. nazywa się basami. wirginaliści angielscy, grupa kompozytorów działających w XVI i na pocz. XVII w. w Anglii, tworzących utwory muz. na wir-ginał. Utwory te cechowała rozwinięta technika wariacyjna i różnorodność środków technicznych - figuracji, biegników, ozdobników. W.a. uprawiali głównie formy tańców, opracowań utworów wokalnych, tematu z wariacjami, preludium, fantazji. Twórczość w.a. zachowana jest w licznych 139 wirginal aa zbiorach. Najwybitniejszymi przedstawicielami w.a. byli: W. Byrd, J. Buli, G. Farna-by, Th. Morley. wirginał [ang.], odmiana klawesynu, rodzaj szpinetu. Zob. wirginaliści angielscy. wirtuoz [wl. virtuoso = cnotliwy, uczony, wprawny], wykonawca, który opanował w sposób mistrzowski technikę odtwórczą, zwł. grę na instrumencie muz. Wirtuozeria łączy się u wielkich artystów z indywidualną interpretacją w dążeniu do perfekcji artystycznego wykonania. Utwór wirtuozowski (także -> kadencja w koncercie) to kompozycja (lub jej cząstka) wymagająca od wykonawcy pokonania skomplikowanych problemów technicznych. Zob.: pianistyka; wiolinistyka. wiwat [łac. vivat = niech żyje], ludowy taniec regionalny z Wielkopolski, w metrum parzystym g lub nieparzystym g, żywym tempie z jednakowymi akcentami na końcu poszczególnych zdań muz., często łączony z przyśpiewką. wodewil, franc. vaudeville, w XVII i XVIII w. wiersz satyryczny śpiewany na melodię popularnej piosenki, w XIX w. lekki utwór sceniczny o treści komicznej, w którym mówiony tekst jest przeplatany wstawkami muz. Odpowiednikami franc. w. był niem. Singspiel, ang. - tzw. opera balladowa. Vaudeville oznacza także rodzaj widowiska estradowego, łączącego elementy sztuki cyrkowej, tańca i muzyki, będący w końcu XIX w. gł. środkiem rozpowszechniania popularnej muzyki na terenie Stanów Zjednoczonych, poprzednik -^ musicalu. wokalistyka [łac. vocalis = głosowy], sztuka śpiewacza, obejmująca technikę śpiewu i interpretację utworu. Szkoły śpiewu powstały w XVII w. we Włoszech, wśród nich w XVIII w. znane były szkoły: bolońska, neapolitańska, wenecka i mediolańska; kształcono w nich wirtuozowskie opanowanie techniki -> belcanto. Od XIX w. następowało coraz większe zróżnicowanie .; szkół śpiewu w Europie; przygotowywały one nie tylko do zadań technicznych, ale też do różnych stylów sztuki operowej (innych , głosów wymagały opery wł., a innych -specjalnie silnych - dramaty R. Wagnera), do liryki wokalnej (zwł. do pieśni niem. i franc.) i do wykonywania awangardowej muzyki XX w. wokaliza [lać. vocalis = głosowy], śpiewanie ., na samogłosce, najczęściej a, jako ćwicze-, nie wokalne. W. może być też zastosowana ', w utworach koncertowych na głos, np. Wokaliza S. Rachmaninowa, Koncert na sopran i orkiestrę R. Gliera. Zob. scat. wolta -> volta. WTM -> Warszawskie Towarzystwo Muzyczne. wychowanie muzyczne, forma nauczania muzyki w szkolnictwie ogólnokształcącym. Na przedmiot w.m. składają się zbiorowe lekcje muzyki, zw. lekcjami śpiewu, albo umuzykalnienia oraz zajęcia poza lekcjami, np. w chórze, zespole tanecznym, instrumentalnym, jak i słuchanie specjalnych koncertów i tzw. audycji szkolnych, tj. objazdowych koncertów organizowanych w szkołach przez filharmonie. Zbiorowe lekcje w szkole obejmują naukę piosenek, pogadanki o muzyce i muzykach, ćwiczenia słuchowe i rytmiczne, próby improwizowania, muzykowania zbiorowego, np. na fletach prostych i instrumentach perkusyjnych. W.m. jest w niektórych krajach bardzo rozwinięte (Węgry, Austria, Stany Zjednoczone). Nad doskonaleniem metod w.m. w szkole i poza nią czuwa -> Międzynarodowe Stowarzyszenie Wychowania Muzycznego. Zob. umuzykalnienie. wyciąg fortepianowy, opracowanie utworu j muz., np. chóralnego, orkiestrowego na fortepian, rodzaj -H> transkrypcji. W.f. z koń- j certów, a także z oper, oratoriów dotyczył tylko partii orkiestrowej, przetranskrybowa-j nej na fortepian towarzyszący soliście, śpię- j wakom lub chórowi. W.f. z symfonii doko-1 nywano zazwyczaj na 2 fortepiany. W f odgrywają ważną rolę w dydaktyce muz w uczeniu się partii instrumentalnych i wokalnych, czy też w nauce dyrygowania, także w muzykowaniu domowym (często w.f. na 4 ręce); dzięki nim poznawano w XIX w literaturę orkiestrową, operową i in. wymyk zob. fortepian. wzmacniacz akustyczny względny słuch zob. słuch muzyczny wzmacniacz akustyczny, urządzenie do wzmacniania drgań elektrycznych tzn przekształconych w elektryczne drgań mechanicznych -> wibratora w instrumentach muz. W.a. powinien charakteryzować się dużą rozpiętością dynamiczną i nie wprowadzać zniekształceń dźwięku. 140 141 z zadęcie, wydobycie dźwięku z dętego instrumentu muz. przez wdmuchanie do niego strumienia powietrza, kierowanego na krawędź otworu wargowego (we flecie), do -> ustnika (np. w trąbce) lub do -^ stroika (np. w oboju). Z. może być także podwójne i potrójne, polegające (np. na flecie i trąbce) na przerywaniu językiem strumienia powietrza, jak przy wymawianiu zgłosek tk czy tkt. Zob. przedęcie. zagrodnik -> trojak. zbójnicki, pełen brawury taniec poi. górali; tancerze maszerują wokoło i na dany znak przez przewodnika (harnasia) śpiewają Tańcowali zbójnicy, następnie popisują się przysiadami, wyskokami i innymi figurami, trącają się ciupagami. Kończą taniec tzw. krzesanym i "nutą zieloną". W wykonaniu estradowym z. stanowi efektowny cykl taneczny, poprzedzony wstępem: "Hej, idem w las", przeplatany marszami i śpiewaniem zwrotek nuty (melodii) z. zdanie muzyczne, cząstka budowy formalnej utworu muz., składająca się zazwyczaj z 2 lub więcej -» fraz, będąca wynikiem współdziałania elementów muz., gł. melodii, rytmu i harmonii. Wyróżnia się z.m. jednorodne, kiedy druga fraza powtarza pierwszą, i różnorodne, kiedy druga fraza wprowadza odmienny materiał motywiczny. Z połączenia 2 lub więcej z.m. tworzy się -» okres muzyczny. ZKP -^ Związek Kompozytorów Polskich. ztóbcoki, gęśliki podhalańskie, ludowy instrument strunowy smyczkowy z grupy -» chordofonów, z podłużnym korpusem i szyjką z l kawałka drewna i 3, później 4 strunami. Do XIX w. był ulubionym instrumentem górali podhalańskich; obecnie zastąpiony skrzypcami. znaki chromatyczne [chromatyczne - gr. chromatikós = barwny], symbole notacyjne określające -) alterację, tj. chromatyczne  wersje stopni podstawowych skali diato-nicznej. Krzyżyk podwyższa dany stopień o półton, podwójny krzyżyk - o 2 półtony, bemol obniża dany stopień o półton, podwójny bemol - o 2 półtony. Kasownik redukuje znaki pojedyncze, podwójny kasownik odwołuje znaki podwójne obniżenia czy podwyższenia dźwięku. Z.ch. występują jako -^ znaki przykluczowe lub jako znaki przygodne, odnoszące się tylko do nut w danym takcie. Podwyższone i obniżone stopnie otrzymują swoje nazwy pochodne od zasadniczej -» nazwy dźwięków. znaki dynamiczne [dynamiczne - gr. dyna-mikós = silny], określenie słowne lub znaki graf. siły brzmienia, zależnej od stopnia pobudzenia źródła dźwięku i wyrażanej w sposób relatywny (tj. nie mierzonej w decybelach). Wyróżnia się określenia stałej siły brzmienia: forte (skrót/) - głośno, piano (skrót p) - cicho, i określenie pochodne, np. fortissimo (skrót ff) - bardzo głośno, pianis-simo (skrót pp) - bardzo cicho, oraz określenia siły zmiennej: -^ crescendo -wzmacniając, -^> diminuendo - ściszając. znaki przygodne zob. znaki chromatyczne. znaki przykluczowe, znaki chromatyczne (najczęściej krzyżyki i bemole) umieszczane na pięciolinii przy kluczu, dotyczące nut położonych na określonych liniach lub na p'> lach między liniami, występujących w d;u partii utworu. Z.p. występują w określoi i kolejności zgodnie z -» okręgiem kwinlo wym, \zn.fis, cis, gis, dis itd. Używa się naj- j wyżej 7 krzyżyków i 6 bemoli przy kluczu.j Ta sama liczba z.p. jest stosowana dla tonacji durowej i molowej (paralelnej, czyli równoległej), tzn. np. dla C-dur i a-moll; D--dur i h-moll, B-dur i g-moll. Z.p. występują tylko w muzyce tonalnej. Związek Kompozytorów Polskich (ZKP), organizacja zrzeszająca od 1945 kompozytorów, od 1950 także muzykologów. Orga- Związek Kompozytorów Polskich nizuje festiwale, m.in. Międzynarodowy Festiwal Muzyki Współczesnej "Warszawska Jesień", konkursy kompozytorskie, spotkania muz., koncerty monograficzne i poświęcone kompozycjom młodych twórców. Utrzymuje szerokie kontakty z zagranicą i propaguje muzykę poi. w świecie. Istnieją koła terenowe ZKP i Koło Młodych. 142 143 z BIBLIOGRAFIA Żelazowa Wola, wieś nad rzeką Utrata, w województwie skierniewickim, miejsce urodzenia F. Chopina (1810). Znajduje się tam dom-muzeum kompozytora (dawna oficyna dworska hrabiów Skarbków), otoczony parkiem. W 1891 za sprawą M. Ba-łakiriewa i Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego wystawiono w Ż.W. pamiątkowy obelisk. W 1931 został odbudowany dom, następnie zaprojektowano park. Opiekę nad obiektem sprawuje od 1953 Towarzystwo im. F. Chopina, organizuje w sezonie letnim koncerty. żele -> talerze. J. E. Berendt Od raga do rocka, wszystko o jazzie, Kraków 1979. J. Habela Slowniczek muzyczny, Kraków 1988. Z. Lissa Wstąp do muzykologii, Warszawa 1974. Z. Lissa Zarys nauki o muzyce, Kraków 1987. Mata encyklopedia muzyki, Warszawa 1981. W. Panek Mały słownik muzyki rozrywkowej, Warszawa 1986. J. W. Reiss Mata historia muzyki (rozdział XI i XII J. M. Chomiński), Kraków 1987. J. W. Reiss Najpiękniejsza ze wszystkich jest muzyka polska, Kraków 1984. C. Sachs Historia instrumentów muzycznych, Kraków 1989. R. Waschko Przewodnik Iskier: muzyka jazzowa i rozrywkowa, Warszawa 1970. 144 145 INDEKS NAZWISK W indeksie są zamieszczone występujące w Słowniku nazwiska oraz pochodzące od nazwisk firmy muzyczne. W nawiasach kwadratowych jest podana wymowa, w nawiasach okrągłych - daty urodzenia i śmierci. Przy nazwiskach polskich nie jest podana narodowość. Litery: "l" (lewa część stronicy), "p" (prawa część stronicy) przy numerach stronic są wprowadzone w celu łatwiejszego odszukania nazwiska. Abendroth Hermann (1883-1956), niem. dyrygent, 411 Abraham Pal (1892-1960), węg. kompozytor, 86 p Albćniz [albenis] Isaac (1860-1909), hiszp. kompozytor, pianista, 122 l Albert [alber] Eugen d' (1864-1932), niem. pianista, kompozytor, pochodzenia franc.--ang., 138 l Amati, rodzina wł. lutników (XVI-XVII w.), 66 p, 113 p Amati Nicola (1596-1684), wł. lutnik, 121 p Andersen [enderson] Marian (1902- ), amer. śpiewaczka, Murzynka, 81 l Anka Paul (1941- ), kanadyjski piosenkarz, kompozytor, z pochodzenia Syryjczyk, 78 p Armstrong Louis Daniel, zw. Satchmo (1900-71), amer. trębacz, kompozytor, wokalista jazzowy, kierownik zespołów, Murzyn, 51 p, 108 p Astaire [aster] Fred, właśc. Frederick Auster-litz (1899-1987), amer. tancerz, aktor re-wiowy i filmowy, 1161 Auric [orik] Georges (1899-1983), franc. kompozytor, 43 p Bacewicz Grażyna (1909-69), kompozytorka, skrzypaczka, pedagog, 81 p Bach Carl Philipp Emanuel, zw. berlińskim lub hamburskim B. (1714-88), niem. kompozytor, klawesynista, syn Johanna Sebastiana, 19 p, 401, 118 p, 1201, p Bach Johann Sebastian (1685-1750), niem. kompozytor, organista, 16 l, 20 p, 39 l, 49 p, 53 p, 68 p, 90 l, 98 l, 127 l, 130 p Bach Wilhelm Friedemann, zw. drezdeńskim lub hallskim B. (1710-84), niem. kompozytor, organista, syn Johanna Sebastiana, 120 l Bałakiriew Milij A. (1837-1910), roś. kompozytor, pianista, dyrygent, 59 p, 97 l, 144 l Bandrowski-Sas Aleksander (1860-1913), śpiewak, 72 l Barber [berber] Samuel (1910-81), amer. kompozytor, pianista, 7 l Bardi Gkwanni Maria (1534-1612), wł. humanista, literat, kompozytor amator, 20 l Basie [bejzi] Count, właśc. William B. (1904-84), amer. pianista, organista jazzowy, kierownik orkiestry, kompozytor, Murzyn, 1181 Bechstein [bechsztajn], firma niem. produkująca fortepiany od XIX w., 38 p Beethoven [betowen] Ludwig van (1770--1827), niem. kompozytor, 11 p, 14 l, 30 l, 52 p, 561, 71 p, 761, 99 p, 1151, 118 p Benda Frantisek (1709-86), czes. skrzypek, kompozytor, brat Jifego, 120 l Benda Jifi (1722-95), czes. kompozytor, skrzypek, 71 l, 120 l Benedetti-Michelangeli [b. mikelandżeli] Ar-turo (1920- ), wł. pianista, pedagog, 92 p Berg Alban (1885-1935), austr. kompozytor, 30 p, 109 p, 121 p Berio Luciano (1925- ), wł. kompozytor, 110 l Berlioz Hector (1803-69), franc. kompozytor, pisarz muz., 47 l, 76 l, 93 l, 105 p, 118 p Bernstein [bernstajn] Leonard (1918-90), amer. kompozytor, dyrygent, pianista, 75 p Bertolotti Gasparo (1540-1609), wl. lutnik, 66 p Binchois [beszua] Gilles (ok. 1400-60), franko-flamandzki kompozytor, 103 p, 120 p Bizet [bize] Georges, właśc. Alexandre Cesar Leopold B. (1838-75), franc. kompozytor, 44 l, 93 l Błiithner, firma niem. produkująca fortepiany od XIX w., 38 p Bóhm [bom] Theobald (1794-1881), niem. flecista, kompozytor, 35 p Bohomolec Franciszek (1720-84), komediopisarz, publicysta, 63 l Borodin Aleksandr P. (1833-87), roś. kompozytor, chemik, 97 l Bósendorfer [bózendorfer], firma austr. produkująca fortepiany od XIX w., 38 p Boulez [bule] Pierre (1925- ), franc. kompozytor, pianista, dyrygent, teoretyk muzyki, 1011,1101 Brahms [brams] Johannes (1833-97), niem. kompozytor, pianista, dyrygent, 14 l, 81 p, 90 p, 93 l Braine Jehane de [bren żan de] (7-1240), franc. poeta, muzyk, 18 p Britten [brytn] Benjamin (1913-76) ang. kompozytor, 104 p Broadwood [broduud], firma ang. produkująca fortepiany od XVIII w., 38 p Brubeck [brubek] Dave, właśc. David Warren B. (1920-), amer. pianista, kompozytor jazzowy, 22 p Bruckner [brukner] Anton (1824-96), austr. kompozytor, 81 p Bryll Ernest (l935-), pisarz, 123 p Buchholtz [bucholc], firma poi. produkująca fortepiany w XIX w., 38 p Buchla [bjukla], firma amer. produkująca syntezatory muz. w XX w., 118 p Buli John (ok. 1562-1628), ang. kompozytor, organista, 140 l Byrd [berd] William (1543-1623), ang. kompozytor, organista, 140 l indeks nazwisk Caccini [kaczczini] Giulio (ok.1550-1618), wł. kompozytor, śpiewak, 20 l Callas [kalas] Maria, właśc. M. Kalogeropou-los (1923-77), amer. śpiewaczka, pochodzenia gr., 64 l, 98 l Cannabich [kanabich] Carl Konrad (1771-1806), niem. skrzypek, dyrygent, kompozytor, syn Johanna Christiana, 120 p Cannabich [kanabich] Johann Christian (1731-98), niem. skrzypek, dyrygent, kompozytor, 120 p Caruso [karuzo] Enrico (1873-1921), wł. śpiewak, 64 l Casella [kazella] Alfredo (1883-1947), wł. kompozytor, pianista, dyrygent, pedagog, 81 p Cavalli [kawalli] Francesco, właśc. Piętro Francesco Caletti-Bruni (1602-76), wł. kompozytor, organista, 121 p Cesti [czesti] Marc'Antonio, właśc. Piętro C. (1623-69), wł. kompozytor, śpiewak, 121 p Charles Ray [czarls rej], właśc. Ray Charles Robinson (1932- ), amer. śpiewak, kompozytor, pianista, organista, saksofonista, Murzyn, 115 p Charpentier [szarpantie] Marę Antoine (ok. 1634-1704), franc. kompozytor, 138 l Chopin (Szopen) Fryderyk (1810-49), kompozytor, pianista, pedagog, 14 l, 15 p, 19 p, 30 l, 31 p, 34 l, 53 p, 59 p, 60 p, 62 p, 70 p, 82 l, 96 l, 98 l, 106 p, 108 p, 116 p, 122 l, 126 l, 130 l, 137 l, p, 144 l, p Chybiński Adolf (1880-1952), muzykolog, 123 p Cimarosa [czimaroza] Domenico (1749-1801), wł. kompozytor, 121 l Clementi [klementi] Muzio (1752-1832), wł. kompozytor, 31 p Cliburn [klajbern] Van, właśc. Harvey Lavan C. (1934- ), amer. pianista, 60 p Cliff [klif] Jimmy (1948- ), jamajcki pieśniarz, kompozytor, 102 l 146 147 indeks nazwisk Cocteau [kokto] Jean (1889-1963), franc. pisarz, malarz, scenarzysta, reżyser filmowy, 43 p Corazzi [koracci] Antonio (1792-1877), wł. architekt, 126 l Corsi [korsi] Jacopo (ok. 1560-1604), wł. humanista, mecenas sztuki, muzyk amator, 201 Couperin [kuprę] Prancpis, zw. le Grand (1668-1773), franc. kompozytor, klawesy-nista, organista, bratanek Louisa, 57 l Couperin [kuprę] Louis (ok.1626-61), franc. organista, kompozytor, 57 l Cramer [kramer] Johann Baptist (1771- -1858), niem. kompozytor, pianista, pedagog, 31,p Cristofori [kristofori] Bartolomeo (1655- -1732), wł. budowniczy instrumentów muz., 38 p Cui [kiii] Cezar A. (1835-1918), roś. kompozytor, krytyk muz., 97 l Czajkowski Piotr I. (1840-93), roś. kompozytor, dyrygent, pedagog, 24 p, 46 p, 59 p, 60 p, 931, 1371 Dankwart, rodzina lutników (XVI-XVII w.), 66 p, 113 p Daąuin [dakę] Louis Claude (1694-1772), franc. organista, klawesynista, kompozytor, 57 l Dargomyżski Aleksandr S. (1813-69), roś. kompozytor, pianista, 97 l, 122 l Davis [dejwis] Miles Dewey (1926- ), amer. trębacz, kompozytor jazzowy, kierownik zespołu, Murzyn, 22 p Dawid (XI/X w. p.n.e.), król izraelski, 100 l, p Dąbrowski Jan Henryk (1755-1818), generał, 70 p Debain [debę] Alexandre Fran§ois (1809-77), franc. budowniczy instrumentów muz., 35 p Debussy [debiisi] Claude Achille (1862- -1918), franc. kompozytor, 11 p, 31 p, 47 p, 98 l, 110 p Delavigne [delawiń] Casimir (1793-1843), franc. pisarz, 93 p Didur Adam (1874-1946), śpiewak, pedagog, 721 Didymos z Aleksandrii (63? p.n.e.-lO n.e.), gr. filolog, 119 p Dmuszewski Ludwik Adam (1777-1847), aktor, śpiewak, reżyser, dramatopisarz, dyrektor teatru, 59 p Dobrucki Mateusz (1520-1602), lutnik, 66 p Donat Zdzisława (1936- ), śpiewaczka, 72 l Dudziak Urszula (1943- ), śpiewaczka jazzowa, 108 p Dufay [diife] Guillaume (ok. 1400-74), fran-ko-flamandzki muzyk, kompozytor, duchowny, 103 p, 120 p, 122 p Dukas [dilka] Paul (1865-1935), franc. kompozytor, krytyk muz., pedagog, 47 p Dunajewski Isaak O. (1900-55), radź. kompozytor, dyrygent, 86 p Duncan [danken] Isadora (1878-1927), amer. tancerka, 125 p Dunstable [danstejbl] John (ok. 1385-1453), ang. kompozytor, muzyk, 103 p Durey [diirej] Louis Edmond (1888-1979), franc. kompozytor, 43 p Dusik Jan Ladislav (1760-1812), czes. kompozytor, pianista, 19 p Dvofak [dwożak] Antonin (1841-1904), czes. kompozytor, dyrygent, pedagog, 46 p, 122 l Dylan [dylen] Bob, właśc. Robert Zimmerman (1941-), amer. piosenkarz, kompozytor, poeta, 98 p Edison Thomas Alva (1847-1931), amer. wynalazca, 36 l Eichendorff [ajchendorf] Joseph von (1788--1857), niem. pisarz, 105 p Ellington Duke, właśc. Edward Kennedy E. (1899-1974), amer. pianista, kompozytor, kierownik orkiestry, Murzyn, 118 l Erard [erar], firma franc. produkująca fortepiany i pianina od XVIII w., 38 p Erard [erar] Sebastien (1752-1831), franc. budowniczy instrumentów muz., 38 p 148 indeks nazwisk Falla [falia] Manuel Maria de, właśc. de Falla y Matheu (1876-1946), hiszp. kompozytor, pianista, dyrygent, 47 p, 122 l Farnaby [fernabi] Giles (ok. 1560^-ok. 1640), ang. kompozytor, muzyk, 140 l Faure [fore] Gabriel (1845-1924), franc. kompozytor, pedagog, pianista, 93 l, 122 l Feliński Alojzy (1771-1820), poeta, 19 l Fibiger, firma produkująca fortepiany od XIX w. w Kaliszu (obecnie Kaliska Fabryka Fortepianów i Pianin "Calisia"), 38 p Field [fild] John (1782-1837), irlandzki pianista, kompozytor, 19 p, 82 l Fielitz [filie] Alexander von (1860-1930), niem. kompozytor, 120 p Filip Dobry (1396-1467), książę Burgundii, 120 p Fitelberg Grzegorz (1879-1953), dyrygent, kompozytor, skrzypek, 60 l, 73 l Fitzgerald [fitsdżerald] Ella (1918- ), amer. śpiewaczka jazzowa, Murzynka, 108 p Fonteyn [fontejn] Margot Damę, właśc. Mar-garet Hookham (1919-91), ang. tancerka, 981 Francis [fransis] Connie, właśc. Franconero Concetta (1938-), amer. piosenkarka, aktorka, 78 p Franciszek z Asyżu, św. (ok. 1181-1226), wł. kaznodzieja, założyciel zakonu franciszkanów, 64 p Franek [frank] Cesar (1822-90), belgijski kompozytor, organista, pedagog, 81 p, 122 l Friml Rudolf (1879-1972), amer. kompozytor, pianista, pochodzenia czes., 86 p Fryderyk II Hohenzollern [f. hoencolern], zw. Wielkim (1712-86), król pruski, 120 l Furtwangler Wilhelm (1886-1954), niem. dyrygent, kompozytor, 41 I Gabrieli Giovanni (1557-1613), wł. kompozytor, 95 l, 121 p Galilei Yincenzo (ok. 1520-91), wł. kompozytor, 20 l Gali Jan Karol (1856-1912), kompozytor, dyrygent, 15 p, 93 l Gartner Katarzyna (l942-), kompozytorka, 79 l, 123 p Gershwin [gerszuin] George (1898-1937), amer. kompozytor, pianista, 81 p Gesualdo da Yenosa [dżezualdo da wenoza] Carlo, książę Yenosy (ok. 1560-1613), wł. kompozytor, lutnista, 103 p Gigli [dżili] Beniamino (1890-1957), wł. śpiewak, 64 l Gillespie [gilespi] John Birks, zw. Dizzy G. (1917-), amer. trębacz, aranżer, kompozytor, śpiewak jazzowy, Murzyn, 17 l Glareanus, właśc. Henricus Loritus (1488--1563), szwajcarski teoretyk muzyki, filolog, poeta, matematyk, 104 l Glier Reinhold M. (1875-1956), radź. kompozytor, pedagog, 140 p Glinka Michaił I. (1804-57), roś. kompozytor, 52 p, 97 l, 122 l Gluck [gluk] Christoph Willibald (1714-87), niem. kompozytor, 56 l, p, 86 p, 121 l Gobetti Francesco (1690-1732), wł. lutnik, 66 p Goethe [góte] Johann Wolfgang von (1749-1832), niem. poeta, 99 p, 105 p Gołyszew Jefim (1897-1970), roś. kompozytor, malarz, 26 l Gombert [gąber] Nicolas (ok. 1500-ok. 1556), flamandzki kompozytor, śpiewak, 103 p, 120 p Gomółka Mikołaj (ok. 1535-po 1591), kompozytor, muzyk, 100 p, 104 ł Goodman [gudman] Benny, właśc. Benjamin David G. (1909-86), amer. klarnecista jazzowy, kierownik orkiestry, 22 p, 118 l Goudimel [gudimel] Claude (ok. 1514-72), franc. kompozytor, 100 p Gounod [guno] Charles Francois (1818-93), franc. kompozytor, 72 l Granados Enriąue (1867-1916), hiszp. kompozytor, pianista, 122 l 149 indeks nazwisk Graun Carl Heinrich (ok. 1703-59), niem. kompozytor, brat Johanna, 120 l Graun Johann Gottlieb (ok. 1702-71), niem. kompozytor, skrzypek, 120 l Grieg [grig] Edvard Hagerup (1843-1907), norweski kompozytor, 14 l, 59 l, 93 l, 122 l Groblicz, rodzina lutników (XVI-XVIII w.), 66 p, 113 p Grzegorz I Wielki, św. (ok. 540-604), papież, 21 l Guadagnini [guadanini], rodzina wł. lutników (XVII-XXw.), 113 p Guadagnini [guadanini] Giovanni Battista (1711-86), wł. lutnik, 66 p, 113 p Guarneri, rodzina wl. lutników (XVII- -XVIII w.), 66 p, 113 p Guido d'Arezzo [g. d'arecco] (ok. 990-ok. 1050), wł. teoretyk muzyki, 45 p, 114 p Giinther Johann Christian (1695-1723), niem. poeta, 40 p Haba Alois (1893-1973), czes. kompozytor, teoretyk muzyki, 24 p, 119 p Hadyna Stanisław (1910- ), kompozytor, dyrygent, 123 l Hammond Laurens (1895-1973), amer. budowniczy instrumentów muz., 87 p Handel Georg Friedrich (1685-1759), niem. kompozytor, organista, 16 l, 87 l Harrison George (1943- ), ang. piosenkarz, gitarzysta, kompozytor, 17 l Hartmann Wilhelm (1793-1862), niem. malarz, grafik, 78 l Hasse Johann Adolf (1699-1783), niem. kompozytor, 121 l Hauer Joseph Matthias (1883-1959), austr. kompozytor, teoretyk muzyki, 26 l Haydn [hajdn] Joseph (1732-1809), austr. kompozytor, 56 l, 118 p Heifetz [hajfec] Jascha (1901-87), amer. skrzypek, pochodzenia roś., 139 p Heine [hajne] Heinrich (1797-1856), niem. poeta, 105 p Herman Woody, właśc. Woodrow Charles H. (1913- ), amer. klarnecista, kierownik orkiestry, 98 p Hindemith Paul (1895-1963), niem. kompozytor, altowiolista, dyrygent, 81 p Holzbauer [holcbauer] Ignaz Jakob (1711-83), austr. kompozytor, 120 p Homer (VIII w. p.n.e.), gr. poeta, 55 p Honegger [oneger] Arthur (1892-1955), szwajcarski kompozytor, 43 p Horowitz [horowic] Vladimir (1904-89), amer. pianista, pochodzenia ukr., 92 p Hummel Johann Nepomuk (1778-1837), słowacki kompozytor, pianista, działający w Wiedniu, 19 p Indy [ędi] Vincent d' (1851-1931), franc. kompozytor, pedagog, 122 l Jackson [dżekson] Mahalia (1911-72), amer. śpiewaczka jazzowa, Murzynka, 81 l Jan, św., wg Nowego Testamentu autor czwartej Ewangelii, 3 Listów powszechnych i Apokalipsy, apostoł Jezusa, 114 p Jan XXIII, właśc. Angelo Giuseppe Roncalli (1881-1963), papież, 21 l Janaćek [janaczek] Leos (1854-1928), czes. kompozytor, 122 l Janneąuin [żanekę] Clement (ok. 1480-ok. 1560), franc. kompozytor, 103 p Jan z Lublina (1. pół. XVI w.), organista, 104 l, 124 l Jaąues-Dalćroze [żak-dalkroz] Emile (1865- -1950), szwajcarski pedagog, kompozytor, 107 p, 134 l Jommeli Niccoló (1714-74), wł. kompozytor, 121 l Josąuin des Pres [żoskę de prę] (ok. 1450- -1521), flamandzki kompozytor, 103 p, 120 p, 122 p Kamieński Maciej (1734-1821), kompozytor, 123 p 150 indeks nazwisk Karajan Herbert von (1908-89), austr. dyrygent, 64 l Karaszewski Stanisław (1954- ), poeta', 123 p Karłowicz Mieczysław (1876-1909), kompozytor, 93 l Karol Śmiały (1432-77), książę Burgundii, 120 p Kaszewski Jan Nepomucen (XIX w.), kompozytor, 19 l Kenton Stan, właśc. Stanley Newcomb K. (1912-79), amer. pianista, kierownik orkiestry, kompozytor jazzowy, 98 p Kinderleben C.W. (XVIII w.), niem. poeta wędrowny, 40 p Kleczyński Jan (1756-1828), skrzypek, dyrygent, kompozytor, 24 l Kochanowski Jan (1530-84), poeta, 100 l, p Kodaly Zoltan (1882-1967), węg. kompozytor, pedagog, etnograf muz., 36 l, 72 p, 1341 Koffler Józef (1896-1944), kompozytor, muzykolog, publicysta muz., 26 l Kolberg Oskar (1814-90), etnograf, kompozytor, 32 l, 77 p Konopnicka Maria (1842-1910), pisarka, 93 p Krall, firma -> Seidler Kreutzer [krojcer] Rodolphe (1766-1831), franc. skrzypek, kompozytor, pedagog, 31 p Kurpiński Karol (1785-1857), kompozytor, dyrygent, pedagog, 24 l, 93 p Laban Rudolf von (1879-1958), węg. choreo- . graf, tancerz, pedagog, teoretyk tańca, 55 l Łachman Wacław (1880-1963), kompozytor, dyrygent chórów, 44 p/ Landi Steffano (ok. 1590-ok.l655), wł. kompozytor, 121 p Landino Francesco (ok. 1325-97), wł. kompozytor, organista, 12 p Landowska Wanda (1879-1959), klawesynist-'.d, pianistka, kompozytorka, pedagog, 57 li Lasso Orlando di (ok. 1532-94), kompozytor szkoły flamandzkiej, z pochodzenia Nider-landczyk, 103 p, 120 p, 122 p Lennon John (1940-80), ang. piosenkarz, gitarzysta, kompozytor, 17 l Leoncavallo [leonkawallo] Ruggiero(1858- -1919), wł. kompozytor, 98 p, 138 l Leoninus (2. pół. XII w.), franc. kompozytor, 12 p, 121 l Leopolita Marcin (ok. 1540-ok. 1589), kompozytor, 104 l / Leszczyński, firma produkująca fortepiany w XIX w., 38 p Liszt [list] Ferenc (1811-86), węg. kompozytor, pianista, dyrygent, 14 l, 24 l, 31 p, 34 l, 40 l, 64 p, 89 l, 95 l, 102 l, 118 p, 130 p Loewe [Iowę] Frederic (1904-), amer. kompozytor, pochodzenia austr., 75 p Long [la] Marguerite (1874-1966), franc. pianistka, 60 p Ludwik XIV (1638-1715), król Francji, 71 p Luter Marcin, właśc. Martin Luther (1483- -1546), niem. teolog, reformator religii, i 211 , Lutosławski Witold (1913-), kompozytor, dyrygent , 60 l, 64 l / Łukasz, św., wg Nowego Testamentu autor trzeciej Ewangelii i Dziejów Apostolskich, uczeń Pawła apostoła, lekarz, 68 pf Machault [maszo] Guillaume de (ok. 1300- -77), franc. poeta, kompozytor, 12 p Maggini [madżdżini] Giovanni Paolo (1580- -po 1630), wł. lutnik, 66 p Mahler [maler] Gustav (1860-1911), austr. ( kompozytor, dyrygent, 81 p, 118 p \Malawski Artur (1904-57), kompozytor, skrzypek, dyrygent, 60 11) Malzel [malcel] Johann Nepomuk (1772- -1838), niem. konstruktor instrumentów muz., 71 p Marenzio [marencio] Luca (1553-99), wł. kompozytor, śpiewak, 103 p Marley Bob, właśc. Robert Nesta M. (1942-81), jamajcki muzyk, 102 l 151 indeks nazwisk Martenot [marteno] Maurice (1898-1980), franc. muzyk, konstruktor instrumentów muz., 33 p Mascagni [maskani] Piętro (1863-1945), wł. kompozytor, 138 l McCartney [makkartnej] Paul (1942- ), ang. piosenkarz, gitarzysta, kompozytor, 17 l McDermot [makdermot] Galt (1929- ), kanadyjski kompozytor, 75 p Mendelssohn-Bartholdy Felix (1809-47), niem. kompozytor, 41 l, 76 p, 105 p Menuhin Yehudi (1916- ), amer. skrzypek, 139 p I Messiaen [mesja] Olivier (1908- ), franc. kom- II , pozytor, organista, pedagog, dyrygent, 107 p K ('Mickiewicz Adam (1798-1855), poeta, 14 l, ; , so i, p, 105 p* tMielczewski Marcin (7-1651), kompozytor, 68 p/ Milhaud [mijo] Darius (1892-1974), franc. kompozytor, 43 p Milutin Jurij S. (1903-68), radź. kompozytor, 86 p ^liłosz Czesław (1911- ), poeta, 100 l Mirandola Franciszek, właśc. F. Pik (1871-n -1930), tłumacz, pisarz, 93 p ' Moniuszko Stanisław (1819-72), kompozytor, 14 l, 63 l, 70 l, 93 l, 98 p, 105 p, 122 l, 1261, 1351, 137 p) Monk Thelonious (1920- ), amer. pianista, kompozytor jazzowy, Murzyn, 17 l Monn, właśc. Mann Matthias Georg (1717- -50), austr. kompozytor, 121 p Montagnana [montanjana] Domenico (1687- -1750), wł. lutnik, 66 p, 121 p Monteverdi Claudio (1567-1643), wł. kompozytor, 15 p, 22 l, 103 p, 121 p Moog [mug], firma amer. produkująca syntezatory muz. w XX w., 118 p Morales Cristóbal de (ok. 1500-53), hiszp. kompozytor, 103 p Morley [morlej] Thomas (1557-1603), ang. kompozytor, 140 l Mozart [mocart] Wolfgang Amadeus (1756-91), austr. kompozytor, 19 p, 56 l, p, 64 l, 71 l, 86 p, 104 p Musorgski Modest P. (1839-81), roś. kompozytor, 46 p, 78 l, 93 l, 97 l Mustel [miistel] Auguste (1842-1919), franc. budowniczy instrumentów muz., 24 p Neidhardt [najdhard] Johann Georg (1685- -1739), niem. teoretyk muzyki, 119 p Niemcewicz Julian Ursyn (1758-1841), pi-, sarz, publicysta, 123 p) i Niemen Czesław, właśc. Cz. Wydrzycki (1939-), piosenkarz, kompozytor, 79 11 / Niewiadomski Stanisław (1859-1936), kompozytor, krytyk muz., 93 l / Nono Luigi (1924- ), wł. kompozytor, 101 l, ', 1101 iNoskowski Zygmunt (1846-1909), kompozy- tor, pedagog, dyrygent, 122 l / /Nowowiejski Feliks (1877-1946), kompozy-\ tor, dyrygent, organista, pedagog, 93 jj Obrecht Jacob (ok. 1450-1505), niderlandzki / kompozytor, 103 p, 120 p, 122 p 1 Ochman Wiesław (1937- ), śpiewak, 72 l] Offenbach Jacąues (1819-80), franc. kompo-I zytor, 15 p, 40 l, 86 p / Ogiński Michał Kleofas (1765-1833), kompozytor, działacz polityczny, 70 p, 96 l [ Ojstrach Dawid F. (1908-74), radź. skrzypek, 139 p Ojstrach Igor D. (1931- ), radź. skrzypek, syn Dawida, 139 p Okeghem [okechem] Johannes (ok. 1420-ok. 1495), flamandzki kompozytor, 103 p, 120 p, 122 p Oliver Joseph (1885-1938), amer. kompozytor jazzowy, Murzyn, 51 p Orff Carl (1895-1982), niem. kompozytor, dyrygent, pedagog, 134 l Paderewski Ignacy Jan (1860-1941), pianista, kompozytor, polityk, działacz społeczny, Ą 62 p, 84 p, 92 p, 122 l, 137 p Paganini Niccoló (1782-1840), wł. skrzypek, kompozytor, 31 p, 54 l, 139 p Paisiello [paizjello] Giovanni (1740-1816), wł. kompozytor, 121 l Palestrina Giovanni Pierluigi da (1525-94), wł. kompozytor, 61 p, 75 l, 103 p, 121 l Parker Charles, zw. Charlie Bird (1920-55), amer. saksofonista, kompozytor jazzowy, Murzyn, 17 l \Penderecki Krzysztof (1933- ), kompozytor/ dyrygent, 90 l, 104 p Pergolesi [pergolezi] Giovanni Battista (1710-36), wł. kompozytor, 121 l Peri Jacopo (1561-1633), wł. kompozytor, śpiewak, 20 l Perotinus, zw. Magnus (XII/XIII w.), franc. kompozytor, 12 p, 121 l Piccini [piczczini] Niccoló (1728-1800), wł. kompozytor, 121 l Pitagoras (ok. 572 p.n.e.-ok. 497 p.n.e.), gr. matematyk, filozof, 119 p Pleyel [plejel], firma działająca od 1807 we Francji, produkująca fortepiany, klawesyny, harfy, 38 p Porpora Nicola Antonio (1686-1768), wł. kompozytor, nauczyciel śpiewu, 121 l Poulenc [pulęk] Francis (1899-1963), franc. kompozytor, 43 p Presley Elvis Aaron (1935-77), amer. piosenkarz, 78 p, 105 l Price [prajs] Leontyne (1927- ), amer. śpiewaczka, Murzynka, 81 l Prokofjew Siergiej S. (1891-1953), roś. kompozytor, pianista, 81 p Puccini [puczczini] Giacomo (1858-1924), wł. kompozytor, 138 l \Puchnowski Włodzimierz Lech (1932- ), muzyk, pedagog,9 l  Puszkin Aleksandr S. (1799-1837), roś. poeta, 105 p Quantz [kwanc] Johann Joachim (1697-1773), niem. kompozytor, flecista, 120 l, p indeks nazwisk Rachmaninow Siergiej W. (1873-1943), roś. kompozytor, pianista, 31 p, 98 l, 140 p Rameau [ramo] Jean Philippe (1683-1764), franc. kompozytor, teoretyk muzyki, 45 l, 571 Ravel Maurice (1875-1937), franc. kompozytor, 18 p, 47 p, 137 l Reger Max (1873-1916), niem. kompozytor, 81 p Reichardt [rajchard] Johann Friedrich (1752-1814), niem. kompozytor, pisarz muz., 120 p Respighi [respigi] Ottorino (1879-1936), wł. f kompozytor, 47 p "Reszke Edward (1853-1917), śpiewak, brat Jana, 721 (Reszke Jan (1850-1925), śpiewak, 72 l / Reutter [rojter] Georg (1708-72), austr. kompozytor, 121 p Richter Frantiśek Xaver (1709-89), czes. kompozytor, 120 p Richter Swiatosław T. (1915-), radź. pianista, 92 p Rimski-Korsakow Nikołaj A. (1844-1908), roś. kompozytor, 46 p, 97 l Rinuccini [rinuczczini] Ottavio (1552-1621), wł. poeta, 20 l Rore Cipriano de (1516-65), franko-fla-mandzki kompozytor, 103 p, 121 p Rossini Gioacchino Antonio (1792-1868), wł. kompozytor, 126 l Rouget de Lisie [ruże de lii] Claude Joseph (1760-1836), franc. oficer, poeta, kompozytor, 69 p Rousseau [ruso] Jean Jacąues (1712-78), ^ franc. pisarz, filozof, kompozytor, 71 l /Różycki Ludomir (1884-1953), kompozytor, 62 p, 73 l/ Rubinstein [rubinsztajn] Artur (1886-1982), , amer. pianista, pochodzenia poi., 92 p SRudziński Witold (1913- ), kompozytor, teoretyk muzyki, publicysta muz., pedagog, 123 p / 152 153 indeks nazwisk ' Sari Ada, wlaśc. Jadwiga Schayer (1886- -1968), śpiewaczka, pedagog, 64 l/ Satie [sad] Erik (1866-1925), franc. kompozytor, 43 p Sax [saks] Antoine Joseph, zw. Adolphe (1814-94), belgijski budowniczy instrumentów muz., 108 l, 138 l Scarlatti [skarlatti] Alessandro Piętro (1660-1725), wi. kompozytor, 121 l Scarlatti [skarlatti] Domenico (1685-1757), wł. kompozytor, organista, klawesynista, f syn Alessandra, 40 l, 115 l, 121 l Schaeffer [szefer] Bogusław (1929-), kompozytor, teoretyk, krytyk muz., 126 | Schónberg [szónberg] Arnold (1874-1951), austr. kompozytor, 26 l, 30 p, 109 p, 121 p Schubert [szubert] Franz (1797-1828), austr. kompozytor, 37 l, 47 p, 93 l, 99 p Schumann [szuman] Robert (1810-56), niem. kompozytor, 37 l, 93 l, 105 p Seidler [zajdler], Krall i Seidler, firma produ- f kująca fortepiany w XIX w., 38 p (Seklucjan Jan (ok. 1510-78), muzyk, 53 l ' Senfl Ludwig (ok. 1490-1543), szwajcarsko- -niem. kompozytor, 103 p Serafino Santo (ok. 1668-ok. 1748), wł. lutnik, 66 p ' Serocki Kazimierz (1922-81), kompozytor, pianista, 60 p , /Sienkiewicz Karol (1793-1860), historyk, pu- , blicysta, tłumacz, poeta, 93 p (Sikorski Józef (1813-96), publicysta, krytyk, / teoretyk muzyki, kompozytor, 24/1 Skoraczewski Władysław (1919-80), śpiewak, działacz harcerski, 93 p Skriabin Aleksandr N. (1872-1915), roś. kompozytor, 31 p, 98 l Smetana Bedftch (1824-84), czes. kompozy- / tor, 1221 i (Spisak Michał (1914-64), kompozytor, 81 p ( Stainer [sztajner] Jacob (1621-83), niem. lutnik, 66 p Śtamic [szlamie] Jan Vaclav (1717-57), czes. 154 kompozytor, skrzypek, 120 p Śtamic [szlamie] Kareł (1745-1801), czes. , kompozytor, syn Jana, 120 p (!Slanisław ze Szczepanowa, św. (ok. 1030-79), biskup krakowski, 40 p/ Slarr Ringo, właśc. Richard Slarkey (1940- ), ; r ang. piosenkarz, perkusisla, 17 l ( Slefani Jan (1746-1829), skrzypek, kompozytor, pochodzenia czes., 123 p j Sleinway and Sons [stajnuej end sonz], firma amer. produkująca fortepiany od XIX w., 38 p Stern Isaac (1920- ), amer. skrzypek, pochodzenia roś., 139 p Slockhausen [sztokhausen] Karlheinz (1928- ), niem. kompozytor, 101 l, 110 l Stradivari, rodzina wł. lulników (XVII--XVIII w.), 113 p Slradivari Anlonio (16437-1737), wł. lulnik, 66 p,.122 l Slrauss [szlraus] Johann, ml. (1825-99), austr. kompozytor, 86 p, 137 l Slrauss [szlraus] Richard (1864-1949), niem. kompozytor, dyrygent, 95 l Strawiński Igor F. (1882-1971), roś. kompozytor, 81 p, 102 l Sullivan [saliwan] Sir Arthur Seymour r (1842-1900), ang. kompozytor, 86 p Sygielyński Tadeusz (1896-1955), kompozy- ,- lor, 70 l j ^Szabelski Bolesław (1896-1979), kompozytor, organista, pedagog, 81 pj Szalapin Fiodor I. (1873-1938), roś. śpiewak, 641 Szekspir, właśc. William Shakespeare (1564-1616), ang. dramatopisarz, poeta, ak- < tor, 76 p \Szeluto Apolinary (1884-1966), kompozytor, pianisla, 73 L Szeryng Henryk (1918-88), meksykański skrzypek, pochodzenia poi., 139 p Szoslakowicz Dmilrij D. (1906-75), radź. r kompozytor, pianista, 98 l \ Szymanowska Maria (1789-1831), pianistka, \ kompozytorka, 70 p \ Szymanowski Karol (1882-1937), kompozy-, tor, 14 l, 31 p, 47 p, 70 p, 73 l, 93 l, 98 l, 118 p, 1301, 137 p  Świdrygiełło Bolesław (ok. 1370-1452), wielki książę litewski, 18 p Tailleferre [tajfer] Germaine (1892-1983), franc. kompozytorka, 43 p Tartini Giuseppe (1692-1770), wł. skrzypek, pedagog, teorelyk muzyki, kompozytor, 139 p Thibaud [tibo] Jacąues (1880-1953), franc. skrzypek, 60 p Toeschi [teski] Carlo Giuseppe (1731-88), wł. skrzypek, kompozytor, 120 p Toscanini [toskanini] Arturo (1867-1957), wł. dyrygent, 64 l Traella [tretla] Tommaso (1727-79), wł. kompozytor, 121 l Tristano Lennie, właśc. Leonard Joseph T. (1919-78), amer. pianista, kompozytor, aranżer, pedagog, 22 p Vecchie [wekki] Orazio (1550-1605), wł. kompozytor, 59 p Verdi Giuseppe (1813-1901), wł. kompozytor, 104 p Vicentino [wiczentino] Nicola (1511-76), wł. kompozytor, teoretyk muzyki, 104 l, 121 p Vivaldi Antonio (ok. 1678-1742), wł. kompozytor, skrzypek, 16 l, 22 p, 121 p ' Wacław z Szamoluł (ok. 1526-ok. 1560), kompozytor, poeta, 104 l j Wagenseil [wagenzajl] Georg Chrisloph (1715-77), auslr. kompozytor, 121 p Wagner Richard (1813-83), niem. kompozytor, poela, teoretyk sztuki, 26 p, 71 l, 75 l, 86 p, 140 p indeks nazwisk /Waleniy z Brzozowa, autor szesnastowiecz-nego poi. przekładu kancjonału, 53 l f Webber Andrew Lloyd (1948- ), amer. kompozytor, 75 p Weber Carl Maria von (1786-1826), niem. kompozytor, 19 p, 137 l Webern Anion (1883-1945), austr. kompozytor, dyrygent, pedagog, 100 p, 101 l, 109 p, 121 p Werckmeister [werkmajster] Andreas (1645-1706), niem. kompozytor, organista, , akustyk, 119 p, 1271 (Wieniawski Henryk (1835-80), skrzypek, kompozytor, 54 l, 60 l, p, 64 p, 137 p/ Willaert [wylart] Adrian (ok. 1490-1562), fla- . mandzki kompozytor, 103 p, 121 p Władysław III Warneńczyk (1424^14), król / poi., 18 p f' ( Wojtaszek-Kubiak Teresa (1937- ), śpiewaczka, 72 l/ Wolf Hugo (1860-1903), auslr. kompozytor, 931 Wonder [uonder] Stevie, właśc. Stephen Jund-kins (1950- ), amer. kompozytor, piosenkarz, Murzyn, 115 p Wornum Robert (1780-1852), ang. budow-f- niczy instrumentów muz., 92 l ; Wybicki Józef (1747-1822), działacz polityczny, publicysta, 70 p' l Zarebski Juliusz (1854-85), pianista, kompo-/ zytor, 126 l/ Zarlino [carlino] Gioseffo (1517-90), wł. teoretyk muzyki, kompozytor, 104 l, 121 p, Zelter [celter] Karl Friedrich (1758-1832), niem. kompozytor, 120 p ' Zieleński Mikołaj (pocz. XVII w.), kompozy-tor, 68 p, 95 p/ (Zimińska-Sygielyńska Mira (1901- ), piosenkarka, aktorka, reżyser, 70 l' ^Zygmunl I Siary (1467-1548), król poi., 106 l / r [Żylis-Gara Teresa (1930- ), śpiewaczka, 72 l f 155 Słowniki i encyklopedie wydane nakładem Wydawnictw Szkolnych i Pedagogicznych jeszcze do nabycia w księgarniach Encyklopedia szkolna. Matematyka, praca zbiorowa, wyd. I Witold Cienkowski Słownik szkolny. Synonimy, wyd. I Jan Malczewski Słownik szkolny. Nauka o języku, wyd. III Bogdan Snoch Słownik szkolny. Terminy i pojęcia historyczne, wyd. I,