Osobowo�� teoria i badania WYDANIE �SME Lawrence A. Pervin Rutgers University Oliver R John University of California, Berkeley Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello�skiego Tytu� orygina�u: Personality: theory and research. 8th ed. John Wiley & Sons, Inc. New York Copyright � 2001, by John Wiley & Sons, Inc. Ali rights reserved. Copyright � for the Polish translation and edition by Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello�skiego Wydanie I, Krak�w 2002 Ali rights reserved. Authorized translation from the English language edition published by John Wiley & Sons, Inc. Wszelkie prawa zastrze�one. Autoryzowany przek�ad wersji w j�zyku angielskim wydanej przez John Wiley & Sons, Inc. Ksi��ka ani �adna jej cz�� nie mo�e by� reprodukowana, przechowywana w systemie komputerowym b�d� przekazywana w jakiejkolwiek formie lub w jakikolwiek spos�b czy to elektroniczny, mechaniczny, czy te� przez fotokopiowanie, zapisywanie, skano- wanie itp. bez uprzedniego pisemnego zezwolenia Wydawcy. Pro�by o zezwolenie na- le�y kierowa� do Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiello�skiego. Krzysztof Krzy�ewski Maria Stra�-Romanowska Piotr Ole� Marcin Bruchnalski Lucyna Sadko Dorota Heliasz Dorota Janeczko Krystyna Kajtoch Redaktor naukowy Recenzenci Projekt ok�adki Redakcja Korekta ISBN 83-233-1588-4 Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello�skiego A *-> Oj 'O Dystrybucja: ul. Bydgoska 19 C, 30-056 Krak�w tel. (012) 636-80-00 w. 2022, 2023, fax (012) 430-19-95 tel. kom. 0604-414-568, e-mail: [email protected] http ://www. wuj .pl Konto: BPH PBK SA IV/O Krak�w nr 10601389-320000478769 Bobbiemu, Davidowi i Leviemu L. A. P. PRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO Oddawana w r�ce Pa�stwa ksi��ka jest drugim przet�umaczonym na j�- zyk polski opracowaniem Pervina, po�wi�conym problematyce osobowo- �ci. Tym, co je wyr�nia, jest dwojaki - jak zapowiada to wyra�nie dwu- cz�onowy podtytu�: �teoria i badania" - przedmiot i odpowiednio dwutoro- wo prowadzony wyw�d. Opracowanie to stanowi zatem w dziedzinie oso- bowo�ci odpowiednik, opublikowanej wcze�niej przez PWN, monografii Cofera i Appleya Motywacja. Teoria i badania. Drugi cz�on podtytu�u �bada- nia" jest przy tym tak szeroko rozumiany, �e pozwala wprowadzi� - opr�cz problematyki metodologicznej, co jest zupe�nie zrozumia�e - tak�e proble- matyk� bada� aplikacyjnych. Dwie s� tak�e zasady porz�dkuj�ce kolejno�� prezentowanych tre�ci. Okre- �la je w obr�bie ka�dego z analizowanych typ�w teorii z jednej strony �we- wn�trzna logika" przedmiotu teorii, to znaczy osobowo�ci - omawiane s� zatem uj�cia: cech definicyjnych (natury) osobowo�ci, a nast�pnie kolejno aspekt�w jej struktury, dynamiki, wzrostu i rozwoju, patologii oraz zmian - a z drugiej cele i zadania, jakie powinna spe�nia� ka�da teoria naukowa. Porz�dek za� poszczeg�lnych typ�w teorii okre�la og�lnie potraktowa- ny porz�dek chronologiczny ich pojawiania si� w dziejach my�li psycholo- gicznej; dodatkowo, na zasadzie swoistego przerywnika, wprowadzona jest tak�e problematyka biologicznych podstaw osobowo�ci. Centralna cz�� ksi��ki prezentuje dwie wielkie grupy teorii. Jedn� z nich tworz� teorie psychodynamiczne, fenomenologiczne i cechowe. Drug� natomiast ucze- niowe, poznawcze i spo�eczno-poznawcze. Dzieli je uj�cie biologicznych podstaw osobowo�ci (rozdzia� 9), a ca�� t� centraln� cz�� poprzedza om�- wienie w rozdziale 1. i 2. teorii osobowo�ci: jej przedmiotu, problematyki oraz cech formalnych, tak w wersji potocznej, jak i naukowej. Wzajemnie skomplikowane relacje, zachodz�ce mi�dzy typami teorii, ukazuje rozdzia� ostatni, kt�ry tym samym zawiera (stanowi) szczeg�ln� syntez� ca�o�ci uj�� problematyki osobowo�ci i dobrze charakteryzuje obecny stan zaawanso- wania psychologii w tym w�a�nie zakresie. Dydaktyczne walory proponowanej Pa�stwu ksi��ki wydaj� si� ju� te- raz, w kontek�cie jej og�lnego zamys�u i jego realizacji, oczywiste. Dodat- kowo podnosz� je: - jednolity schemat prezentacji, dzi�ki kt�remu znajduj�ce si� na wy- klejce oraz w ostatnim rozdziale zestawienia zbiorcze s� �atwo czytelne, - zamieszczony na pocz�tku ka�dego rozdzia�u opis konkretnej sytuacji �yciowej i zachowa� anga�uj�cych osobowo�ci ludzi w nie uwik�anych, VIII PRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO ukazuj�cy naturaln� genez� problematyki osobowo�ci z jednej strony i, z drugiej, zwi�zki ��cz�ce potoczne, naiwne teorie osobowo�ci tworzone przez ludzi �z ulicy" z jej uj�ciami naukowymi, - prezentacja i analiza specyficznych dla ka�dego typu teorii regu� me- todologicznych badania osobowo�ci i stworzonych na tej podstawie odpo- wiednich narz�dzi pomiarowych, - analiza dw�ch typ�w przypadk�w, jednego ukazuj�cego specyfik� ka�- dego z omawianych typ�w teorii i drugiego, uj�tego z perspektywy ka�de- go z tych typ�w, wykonana zgodnie z regu�ami rz�dz�cymi prac� nad stu- dium przypadku. Podr�cznik Pervina i Johna jest ze wszech miar godzien polecenia wszyst- kim zainteresowanym psychologi� osobowo�ci lub - szerzej - funkcjono- waniem cz�owieka i �ywimy przekonanie, �e spe�ni pok�adane w nim na- ukowe nadzieje. Krzysztof Krzy�ewski Marek Majczyna PRZEDMOWA Rok 2000 - to ju� trzydziesta rocznica pierwszego wydania podr�cznika Osobowo��: teoria i badania. W wydaniu �smym podr�cznik zachowuje te teorie, kt�re zawarte by�y w jego wydaniu poprzednim, ��cz�c je z najnow- szymi osi�gni�ciami wiedzy psychologicznej. Dotycz� one obszaru pomi�- dzy psychologi� a biologi� ewolucyjn� (teori� ewolucji, genetyk� i nauka- mi neurologicznymi). W rozdziale dziewi�tym - nowym w tym wydaniu, omawiane s� najwa�niejsze prace z tych dziedzin wiedzy w odniesieniu do obszaru psychologii osobowo�ci. Wspomniane wy�ej osi�gni�cia znajd� swe odzwierciedlenie w jeszcze wi�kszym stopniu w kolejnych wydaniach pod- r�cznika. Wzorem poprzednich, tak�e i niniejsze wydanie zawiera wiele w�tk�w o charakterze instrukcyjnym w celu uczynienia zawartego w podr�czniku ma- teria�u przyst�pniejszym dla student�w i o bardziej osobistym dla nich zna- czeniu. Ka�dy rozdzia� rozpoczyna si� od anegdoty b�d� osobistego do�wiad- czenia, kt�re w spos�b �ywy i plastyczny ujmuje sedno lub tematyk� danego rozdzia�u. Nast�pnie, seria �pyta�, na kt�re nale�y zwr�ci� uwag�", kieruj�- cych studenta w stron� spraw poruszanych w danym rozdziale. Dodatkowo, ksi��ka jest wyposa�ona w nowe informacje umieszczone w ramkach, ilustru- j�ce spos�b, w jaki poj�cia omawiane w tek�cie mog� by� zastosowane w od- niesieniu do spraw, z jakimi stykamy si� w naszym codziennym �yciu. Niniejszy podr�cznik to wsp�lny wysi�ek nas dw�ch: Lawrence'a A. Per- vina i Olivera P. Johna. Po raz pierwszy spotkali�my si� w 1982 roku pod- czas europejskiej konferencji w Holandii. Spierali�my si� w�wczas o war- to�� i zalety motywacyjnego i cechowego uj�cia osobowo�ci. Pocz�tkowo niekt�rzy czytelnicy mog� si� dziwi�, jak tak r�ne indywidualno�ci mog�y pracowa� razem. Ostatecznie wsp�praca ta po��czy�a nie tylko r�ne po- kolenia badaczy osobowo�ci, lecz tak�e zniwelowa�a inne r�nice - jeden z nas wychowa� si� na Brooklynie, w Nowym Jorku, a drugi w Bielefeld, w Niemczech; jeden jest zwi�zany z uj�ciem systemowo-psychodynamicz- nym cech osobowo�ci, a drugi z ich uj�ciem poznawczym; kariera zawodo- wa jednego z nas rozwija�a si� na Wschodnim Wybrze�u, a drugiego - na Wybrze�u Zachodnim. Wbrew pozorom - r�nice te nie tylko nie stanowi�y przeszkody, lecz okaza�y si� czynnikami stymuluj�cymi, komplementarny- mi i synergistycznymi, prowadz�cymi ku jeszcze pe�niejszemu przedstawie- niu psychologii osobowo�ci, ni� gdyby ka�dy z nas dokona� tego samodziel- nie. Wsp�praca ta sta�a si� mo�liwa i przynios�a satysfakcj� dzi�ki wsp�l- nej fascynacji niesko�czon� r�norodno�ci� postaci osobowo�ci, dzi�ki sza- X PRZEDMOWA cunkowi, jakim obaj darzymy przedsi�wzi�cia naukowe, oraz wsp�lnemu zaanga�owaniu w nauczanie. Osobowo�� potraktowana zar�wno jako w�a�ciwo�� konkretnego cz�o- wieka, jak i pole bada� wsp�czesnej psychologii, podlega rozwojowi. �sme wydanie podr�cznika Osobowo��: teoria i badania, wskazuj�c na owe oba bieguny zwi�zane z rozwojem osobowo�ci oraz nauki o niej, stara si� na- dal w spos�b efektywny przedstawia� je studentom. Niniejsze wydanie opie- ra si� na nast�puj�cych czterech ideach przewodnich: 1. Przedstawienie g��wnych teoretycznych uj�� osobowo�ci. Chodzi bowiem o szczeg�ow� prezentacj� g��wnych teoretycznych podej�� do osobowo- �ci, a nie omawianie wielu teorii w spos�b og�lny. Jednocze�nie uj�cie wielkich teorii przesz�o�ci (np. Freuda, Rogersa) zosta�o zast�pione wsp�- czesnymi, bardziej zr�nicowanymi podej�ciami teoretycznymi (np. cecho- wym, poznawczym i przetwarzania informacji). Skupiaj�c si�, czy to na wielkich teoriach przesz�o�ci, czy na aktualnych uj�ciach teoretycznych, tekst podr�cznika pozostaje wierny tradycjom teoretycznym, jak i now- szym osi�gni�ciom w tej dziedzinie. 2. Powi�zanie teorii z badaniami. Celem jest tu ukazanie zwi�zku pomi�dzy teori� osobowo�ci a badaniami nad osobowo�ci�, czyli ukazanie tego, w jaki spos�b osi�gni�cia jednej z tych dziedzin (rozwa�a� teoretycznych lub ba- da� empirycznych) stanowi� integraln� cz�� rozwoju wiedzy w drugiej. 3. Powi�zanie konkretnych przypadk�w z og�lnymi teoriami. Z konieczno�ci teorie i badania koncentruj� si� na og�lnych i bardziej abstrakcyjnych ideach ni� na indywidualnych przypadkach. Pokonanie r�nicy pomi�dzy tym, co og�lne, a tym, co indywidualne, ukazane jest przy wykorzystaniu tzw. studium przypadku. Ka�da teoria jest zilustrowana studium konkret- nego przypadku. Nadto w ka�dym rozdziale podr�cznika om�wiony jest ten sam przypadek - przypadek Jima - celem ukazania, w jaki spos�b r�ne teorie odnosz� si� do tej samej osoby. St�d te� student mo�e zapy- ta�: Czy obrazy osoby ogl�dane przez soczewk� ka�dej z teorii diametral- nie si� od siebie r�ni�, czy te� stanowi� one komplementarne perspekty- wy na t� sam� osob�? 4. Potraktowanie w spos�b obiektywny i bezstronny ka�dego z uj�� teoretycz- nych. Nasz wysi�ek zmierza� ku zaprezentowaniu ka�dej teorii, tak aby by�a zrozumia�a sama w sobie, a nast�pnie dokonaniu jej oceny wed�ug standardowych kryteri�w. Tote� dyskusja nad ka�d� z g��wnych teorii poparta jest analiz� jej mocnych i s�abych stron. Naszym zamierzeniem by�o nie tyle przekonanie studenta o nadrz�dnej warto�ci jednej teorii nad innymi, lecz wierne zaprezentowanie ka�dej z nich oraz zach�cenie student�w do wysnuwania w�asnych wniosk�w. Niniejsze wydanie podr�cznika Osobowo��: teoria i badania umo�liwi�o przedstawienie nowych rozwi�za� teoretycznych i nowych podej�� do ba- da� osobowo�ci przy jednoczesnym zachowaniu wk�adu i zas�ug teorii wcze- PRZEDMOWA XI �niejszych. Przygotowanie tego wydania podr�cznika by�o osobistym do- �wiadczeniem edukacyjnym. Musieli�my dokona� przegl�du g��wnych rozwi�za� w tej dziedzinie w celu wyselekcjonowania tych, kt�re mia�y by� zamieszczone w nowym wydaniu i starali�my si� znale�� nowe sposoby prezentacji materia�u, aby ubogaci� do�wiadczenie edukacyjne studenta. Mamy nadziej�, �e dzi�ki aktualnemu wydaniu podr�cznika Osobowo��: teoria i badania, studenci doceni� warto�� trzech niezmiernie istotnych te- mat�w. S� to: 1) tajemnica ludzkiej osobowo�ci i wysi�ki psycholog�w zmie- rzaj�ce do jej rozwik�ania; 2) wk�ad klinicznych studi�w przypadku i ba- da� empirycznych oraz 3) warto�� alternatywnych podej�� teoretycznych dla nauki o osobowo�ci. �ywimy r�wnie� nadziej�, �e studenci nie tylko odkryj� jak�� konkretn� teori� osobowo�ci, kt�ra b�dzie mia�a dla nich oso- biste znaczenie, lecz tak�e obdarz� szacunkiem przemy�lenia proponowa- ne przez teorie alternatywne. PRZEWODNIK DO MATERIA��W DLA PROWADZ�CEGO ZAJ�CIA Przewodnik po materia�ach dla prowadz�cego zaj�cia na podstawie pod- r�cznika Osobowo��: teoria i badania stanowi kompletn� pomoc dydaktycz- n� dla prowadz�cego zaj�cia. Sk�ada si� z: 1) proponowanych temat�w wy- k�ad�w i materia��w �r�d�owych; 2) pomocy dydaktycznych; 3) pyta� do przemy�lenia i dyskusji i 4) test�w typu �test wielokrotnego wyboru" albo �prawda-fa�sz"*. Proponowane tematy wyk�ad�w w ka�dym rozdziale albo rozszerzaj� materia� przedstawiony w tek�cie podr�cznika, albo przedstawiaj� nowy materia� pozostaj�cy w bezpo�rednim zwi�zku z tym tekstem. Zgodnie z tym schematem wyk�ady s� zintegrowane z tekstem, nie powielaj�c go. W wi�k- szo�ci przypadk�w sugestie obejmuj� kr�tki opis tre�ci, kt�ra mo�e by� za- warta w wyk�adzie, a tak�e liczne przypisy i �r�d�a (bibliografia jest za- mieszczona na ko�cu podr�cznika), kt�rych przegl�du mo�na dokona� pod k�tem dyskusji na temat rozwa�anego zagadnienia. Pomoce dydaktyczne obejmuj� filmy, kasety oraz demonstracje, kt�re mo�na przedstawi� w po��czeniu z tekstami i wyk�adami. Do film�w i ka- set do��czony jest kr�tki opis tre�ci, informator dystrybutora oraz, w wi�k- szo�ci przypadk�w, informacja o cenie. Adresy dystrybutor�w podane s� na ko�cu podr�cznika. Pytania do przemy�lenia i dyskusji obejmuj� zagadnienia maj�ce rzuci� wyzwanie studentowi, by wykorzysta� to, czego si� nauczy�, a tak�e, by prze- * Informacje o materia�ach dla prowadz�cego zaj�cia odnosz� si� do oryginalnego wydania ksi��ki w j�zyku angielskim przez wydawnictwo John Wiley & Sons, Inc. XII PRZEDMOWA my�la� krytycznie implikacje �wie�o zdobytej wiedzy. Pytania wymagaj� od studenta wychodzenia poza przedstawion� informacj�. Mog� te� s�u�y� jako podstawa do wyk�ad�w oraz dyskusji w ma�ych lub du�ych grupach, a tak- �e jako tematy esej�w egzaminacyjnych. I wreszcie, pozycje testowe tworz� zbi�r materia��w do przeprowadza- nia test�w sprawdzaj�cych post�py student�w. Ilo�� tych zagadnie� zosta- �a rozszerzona i udoskonalona i s� one dost�pne dla prowadz�cych zaj�cia na dyskietce zar�wno w wersji IBM, jak i Macintosh. PODZI�KOWANIA Wiele os�b s�u�y�o nam pomoc� w wysi�kach zmierzaj�cych do powstania obszernego, naukowego i interesuj�cego podr�cznika. Studenci na prowadzo- nych przez nas zaj�ciach byli nieustannym �r�d�em bod�c�w i u�ytecznego sprz�enia zwrotnego. Jeste�my szczeg�lnie wdzi�czni Jennifer Beck i Ma- rissie Yee, kt�re wiele wnios�y w uaktualnienie i edycj� tego wydania. Pra- gn�liby�my wyrazi� nasz� wdzi�czno�� nast�puj�cym profesorom za ich po- mocne recenzje i sugestie poprawek: Robert DeRubeis, University of Pensylvania; Steve Sutton, University of Miami; James Gross, Stanford University; Michael G. MacLean, State Uni- versity of New York at Buffalo; Liliana Lengua, University of Washington; Kathleen Bey, Palm Beach Community College; John F. Curry, Duke University; Len B. Lecci, University ofNorth Carolina at Wilmington; David C. Cohen, California State University at Bakersfield; Gloria J. Lawrence, Wayne State College; Per F. Gjerde, University of California at Santa Cruz; Richard Robins, University of California at Davies i Thomas Walsh, Rutgers University. Wreszcie jeste�my szczeg�lnie wdzi�czni za wysi�ek pracownik�w Wydaw- nictwa Wiley, a zw�aszcza wydawcy dzia�u psychologicznego, pani Ellen Schatz, kt�rych zdolno�ci i kompetencje szczeg�lnie przyczyni�y si� do opra- cowania tego �smego wydania. Lawrence A. Pervin Rutger, the State University i Oliver P. John University of California, Berkeley T�umaczyli: Beata Majczyna Marek Majczyna SPIS TRE�CI ROZDZIA� 1 TEORIA OSOBOWO�CI: OD POTOCZNYCH OBSERWACJI DO SYSTEMATYCZNYCH TEORII, 1 (t�um. Jacek Neckar) DLACZEGO BADA� OSOBOWO��?, 3 DEFINICJA OSOBOWO�CI, 4 TEORIA OSOBOWO�CI JAKO ODPOWIED� NA PYTANIA: CO?, JAK? I DLACZEGO?, 5 Struktura, 6 Dynamika, 7 Wzrastanie i rozw�j, 9 Determinanty genetyczne, 9 Determinanty �rodowiskowe, 10 Kultura, 11 Klasa spo�eczna, 11 Rodzina, 11 R�wie�nicy, 13 Relacje mi�dzy determinantami genetycznymi i �rodowiskowymi, 13 Psychopatologia i zmiana zachowania, 14 Podsumowanie, 14 WA�NE ZAGADNIENIA W TEORII OSOBOWO�CI, 15 Filozoficzne uj�cie osoby, 15 Wewn�trzne i zewn�trzne determinanty zachowania, 15 Sytuacyjna i czasowa sp�jno�� zachowania, 17 Jedno�� zachowania i obraz siebie, 18 Zmieniaj�ce si� stany �wiadomo�ci i poj�cie nie�wiadomo�ci, 19 Relacje mi�dzy poznaniem, afektem i zewn�trznym zachowaniem, 20 Wp�yw przesz�o�ci, tera�niejszo�ci i przysz�o�ci na zachowanie, 20 Podsumowanie, 21 OCENA TEORII, 21 Szeroki zakres obowi�zywalno�ci, 23 Prostota, 24 Znaczenie dla bada�, 24 Podsumowanie, 24 TEORIA I BADANIE OSOBOWO�CI, 25 G��WNE POJ�CIA, 26 PODSTAWOWE TWIERDZENIA, 26 XIV SPIS TRE�CI ROZDZIA� 2 NAUKOWE BADANIE LUDZI, 27 (t�um. Jacek Neckar) DANE PSYCHOLOGII OSOBOWO�CI, 29 CELE BADA�: RZETELNO��, TRAFNO��, ETYKA BADA�, 33 Rzetelno��, 34 Trafno��, 34 Etyka bada� i polityka spo�eczna, 35 TRZY OG�LNE PODEJ�CIA DO BADA�, 37 Studium przypadku i badania kliniczne, 37 Reakcje na stres pola walki, 38 Badania laboratoryjne i eksperymentalne, 40 Wyuczona bezradno��, 40 Kwestionariusze osobowo�ci i badania korelacyjne, 43 Wewn�trzne - zewn�trzne poczucie kontroli, 44 Atrybucje przyczynowe: styl wyja�niania, 46 Kwestionariusz Stylu Atrybucyjnego (ASQ), 47 Styl wyja�niania, 49 OCENA ALTERNATYWNYCH PODEJ�� DO BADA�, 51 Studium przypadku i badanie kliniczne: mocne i s�abe strony, 51 Wykorzystywanie sprawozda� werbalnych, 53 Badania laboratoryjne i eksperymentalne: mocne i s�abe strony, 54 Badania korelacyjne i kwestionariuszowe: mocne i s�abe strony, 57 Podsumowanie mocnych i s�abych stron, 58 TEORIA OSOBOWO�CI I BADANIE OSOBOWO�CI, 59 POMIAR OSOBOWO�CI I PRZYPADEK JIMA, 61 ZARYS AUTOBIOGRAFII, 62 G��WNE POJ�CIA, 63 PODSTAWOWE TWIERDZENIA, 64 ROZDZIA� 3 TEORIA PSYCHODYNAMICZNA: PSYCHOANALITYCZNA TEORIA OSOBOWO�CI FREUDA, 65 (t�um. Beata Majczyna, Marek Majczyna) ZYGMUNT FREUD (1856-1939): OG�LNA CHARAKTERYSTYKA AUTORA I JEGO PROPOZYCJI, 67 FREUDA UJ�CIE OSOBY I SPO�ECZE�STWA, 71 FREUDA UJ�CIE NAUKI, TEORII I BADA� NAUKOWYCH, 73 PSYCHOANALIZA: TEORIA OSOBOWO�CI, 75 Struktura, 75 Koncepcja nie�wiadomo�ci, 75 SPIS TRE�CI XV Poziomy �wiadomo�ci, 75 Nie�wiadomo�� motywowana, 76 Stosowne badania psychoanalityczne, 78 Obecny status koncepcji nie�wiadomo�ci, 81 Id, ego, superego, 84 Dynamika, 87 Instynkty �ycia i �mierci, 87 Dynamika funkcjonowania, 89 L�k i mechanizmy obronne, 90 Wzrastanie i rozw�j, 99 Rozw�j proces�w my�lenia, 100 Rozw�j pop�d�w, 101 Stadia rozwoju, 101 Stadia rozwoju psychospo�ecznego wed�ug Eriksona, 105 Znaczenie wczesnych do�wiadcze�, 107 G��WNE POJ�CIA, 110 PODSTAWOWE TWIERDZENIA, 112 ROZDZIA� 4 TEORIA PSYCHODYNAMICZNA: ZASTOSOWANIA I OCENA TEORII FREUDA, 115 (t�um. Katarzyna Sikora) ZASTOSOWANIA KLINICZNE, 116 Pomiar osobowo�ci: testy projekcyjne, 117 Test Plam Atramentowych Rorschacha, 118 Test Apercepcji Tematycznej (TAT), 121 Przyk�ad zastosowania i ocena, 123 Psychopatologia, 125 Typologia osobowo�ci, 126 Typ oralny, 126 Typ analny, 126 Typfalliczny, 127 Konflikt i mechanizmy obronne, 128 Zmiana zachowania, 130 Wgl�d w nie�wiadomo��: wolne skojarzenia i interpretacja marze� sennych, 130 Proces terapeutyczny: przeniesienie, 132 OPIS PRZYPADKU: MA�Y HANS, 134 Prezentacja problemu, 134 Wydarzenia, kt�re doprowadzi�y do rozwoju fobii, 134 Interpretacja objaw�w, 135 Rozwi�zanie konfliktu edypalnego, 137 Og�lna ocena, 137 PRZYPADEK JIMA, 138 XVI SPIS TRE�CI Test Rorschacha i TAT: teoria psychoanalityczna, 138 Komentarz, 141 Reakcja Jima na testy projekcyjne, 142 Testy projekcyjne a teoria psychoanalityczna, 143 POKREWNE STANOWISKA I WSPӣCZESNE ROZWINI�CIA TEORII PSYCHOANALITYCZNEJ, 144 Wczesna opozycja wobec Freuda, 144 Alfred Adler (1870-1937), 144 Carl G. Jung (1875-1961), 146 Uj�cia osobowo�ci akcentuj�ce czynniki kulturowe i interpersonalne, 148 Karen Horney (1885-1952), 148 Harry Stack Sullivan (1892-1949), 150 Wsp�czesne rozwini�cia klasycznej psychoanalizy, 151 Teoria relacji z obiektem, 151 Narcyzm i osobowo�� narcystyczna, 152 Przywi�zanie i relacje mi�dzyosobowe w okresie doros�o�ci, 155 KRYTYCZNA OCENA, 161 Mocne strony teorii psychoanalitycznej, 161 S�abe strony teorii psychoanalitycznej, 162 Status naukowy teorii psychoanalitycznej, 162 Psychoanalityczne uj�cie osoby ludzkiej, 164 Podsumowanie, 165 G��WNE POJ�CIA, 166 PODSTAWOWE TWIERDZENIA, 167 ROZDZIA� 5 TEORIA FENOMENOLOGICZNA: CARLA ROGERSA SKONCENTROWANA ? NA OSOBIE TEORIA OSOBOWO�CI, 169 (ttum. Beata Majczyna, Marek Majczyna) CARL R. ROGERS (1902-1987): OG�LNA CHARAKTERYSTYKA AUTORA I JEGO PROPOZYCJI, 171 ROGERSA UJ�CIE OSOBY, 173 ROGERSA UJ�CIE NAUKI, TEORII I BADA� NAUKOWYCH, 174 TEORIA OSOBOWO�CI CARLA ROGERSA, 175 Struktura, 175 Ja, 175 Pomiar obrazu siebie, 176 Technika Q-sort, 176 Test Przymiotnikowy i Dyferencja� Semantyczny, 178 Dynamika, 182 Samoaktualizacja, 182 Sp�jno�� wewn�trzna i zgodno��, 183 Stany niezgodno�ci i procesy obronne, 186 SPIS TRE�CI XVII Badania nad sp�jno�ci� wewn�trzn� i zgodno�ci�, 186 Potrzeba akceptacji, 188 Wzrastanie i rozw�j, 189 Samoaktualizacja i niezaburzony rozw�j psychiczny, 189 Badania relacji rodzice - dziecko, 189 Pogl�dy dzieci na dobre Ja i zle Ja, 192 Wnioski, 195 G��WNE POJ�CIA, 195 PODSTAWOWE TWIERDZENIA, 196 ROZDZIA� 6 TEORIA FENOMENOLOGICZNA: ZASTOSOWANIA I OCENA TEORII ROGERSA, 197 (ttum. Beata Majczyna, Marek Majczyna) ZASTOSOWANIA KLINICZNE, 198 Psychopatologia, 199 Rozbie�no�� do�wiadczenia Ja, 199 Rozbie�no�ci pomi�dzy elementami Ja, 199 Zmiana, 202 Warunki terapeutyczne niezb�dne dla zaj�cia zmiany, 202 Wyniki terapii skoncentrowanej na kliencie, 205 Zebranie specyficznych cech, 205 PRZYPADEK ILUSTRUJ�CY TEORI�: PANI OAK, 206 Opis klientki i problemu, 206 Opis terapii, 206 Opis rezultat�w terapii, 208 PRZYPADEK JIMA, 208 Dyferencja� semantyczny: teoria fenomenologiczna, 208 Uwagi na temat danych, 210 NAJNOWSZE ROZWINI�CIA, 211 Rogersa przesuni�cie akcentu: przej�cie od jednostek do grup i spo�ecze�stwa, 211 Zainteresowanie Ja i wewn�trznie motywowanymi celami, 211 POKREWNE PUNKTY WIDZENIA, 214 Ruch potencja�u ludzkiego, 214 Kurt Goldstein (1878-1965), 215 Abraham H. Maslow (1908-1970), 216 Egzystencjalizm, 220 OCENA KRYTYCZNA, 222 Fenomenologia, 222 Poj�cie Ja, 224 Konflikt, l�k i obrona, 225 Psychopatologia i zmiana, 227 Ocena podsumowuj�ca, 227 XVIII SPIS TRE�CI G��WNE POJ�CIA, 229 PODSTAWOWE TWIERDZENIA, ROZDZIA� 7 230 CECHOWE UJ�CIA OSOBOWO�CI: ALLPORT, EYSENCK, CATTELL, 231 (t�um. Katarzyna Sikora) POJ�CIE CECHY, 233 Co to jest cecha?, 233 Pogl�dy podzielane przez teoretyk�w cech, 234 CECHOWA TEORIA OSOBOWO�CI GORDONA W. ALLPORTA (1897- 1967), 235 Cechy, stany, aktywno�ci, 236 Rodzaje cech, 237 Autonomia funkcjonalna, 238 Badania idiograficzne, 238 Komentarz, 239 TR�JCZYNNIKOWA TEORIA HANSA J. EYSENCKA (1916-1997), 239 Pomiar cech: analiza czynnikowa, 240 Podstawowe wymiary osobowo�ci, 241 Pomiar przy u�yciu kwestionariuszy, 243 Wyniki bada�, 244 Biologiczne pod�o�e [cech], 246 Psychopatologia i zmiana zachowania, 247 Komentarz, 249 CZYNNIKOWO-ANALITYCZNE UJ�CIE CECH RAYMONDA B. CATTELLA (1905-1998), 250 Cattella pogl�dy na nauk�, 251 Cattella teoria osobowo�ci, 253 Rodzaje cech, 253 �r�d�a danych: dane typu L, typu Q i typu OT, 254 Uwagi podsumowuj�ce, 258 Sta�o�� i zmienno�� zachowania, 258 Komentarz, 260 TEORIA CECHOWA: ALLPORT, EYSENCK, CATTELL, 260 G��WNE POJ�CIA, 261 PODSTAWOWE TWIERDZENIA, 263 SPIS TRE�CI XIX ROZDZIA� 8 TEORIA CECHOWA: PI�CIOCZYNNIKOWY MODEL OSOBOWO�CI: ZASTOSOWANIE I OCENA CECHOWEGO UJ�CIA OSOBOWO�CI, 265 (t�um. Katarzyna Sikora, Anna Tylikowska) PI�CIOCZYNNIKOWY MODEL OSOBOWO�CI, 268 Analiza poj�� opisuj�cych cechy w j�zyku naturalnym i w kwestionariuszach, 268 Podstawowa hipoteza leksykalna, 270 Badania mi�dzykulturowe - czy PMO ma charakter uniwersalny?, 271 PMO i kwestionariusze osobowo�ci, 273 NEO-PI-R i jego hierarchiczna struktura: czynniki ni�szego rz�du, 273 Pi�cioczynnikowy model osobowo�ci a czynniki wyodr�bnione przez Eysencka i Cattella, 276 Proponowany model teoretyczny dla czynnik�w �Wielkiej Pi�tki", 277 Wzrastanie i rozw�j, 279 Zmiany osobowo�ci zwi�zane z wiekiem u os�b doros�ych, 279 Badania nad rozwojem czynnik�w PMO w okresie dzieci�stwa i adolescencji, 281 Stabilno�� i zmiana osobowo�ci, 282 Zastosowania PMO, 283 Doradztwo zawodowe, 283 Zdrowie i d�ugo�� �ycia, 283 Diagnoza zaburze� osobowo�ci, 284 Terapia, 284 Uwagi podsumowuj�ce, 285 STUDIUM PRZYPADKU: SZESCDZIESI�CIODZIEWI�CIOLATEK, 287 Og�lny opis osobowo�ci w kategoriach �Wielkiej Pi�tki", 288 Korelaty osobowo�ci: kilka mo�liwych implikacji, 289 Efekty terapii, 290 PRZYPADEK JIMA, 290 Szesnastoczynnikowy Kwestionariusz Osobowo�ci: poj�cie cechy, teoria czynnikowo-analityczna, 290 Uwagi na temat danych, 291 Sta�o�� osobowo�ci: Jim w pi�� i w dwadzie�cia pi�� lat p�niej, 293 Pi�� lat p�niej: samoopis do�wiadcze� �yciowych i zmian osobowo�ci, 293 Do�wiadczenia �yciowe, 293 Zmiany osobowo�ci, 295 Dwadzie�cia lat p�niej, 297 Model pi�cioczynnikowy: samoopis oraz szacowanie �ony dokonane przy u�yciu NEO -PI, 297 OCENA: SP�R OSOBA - SYTUACJA, 299 Stabilno�� w czasie, 300 Stabilno�� sytuacyjna, 301 Wnioski, 304 XX SPIS TRE�CI CA�O�CIOWA OCENA TEORII CECHOWEJ, 304 Mocne strony teorii cech, 305 Du�a aktywno�� badawcza, 305 Interesuj�ce hipotezy, 305 Potencjalne zwi�zki z biologi�, 306 S�abe strony teorii cech, 306 Problemy z metod�: analiza czynnikowa, 306 Problemy z poj�ciem cechy, 307 Co pomini�to lub zaniedbano?, 308 G��WNE POJ�CIA, 310 PODSTAWOWE TWIERDZENIA, 311 ROZDZIA� 9 313 BIOLOGICZNE PODSTAWY OSOBOWO�CI, (t�um. Jacek Neckar) TEMPERAMENT: PROBLEM PSYCHOFIZYCZNY OD CZAS�W DAWNYCH DO WSPӣCZESNYCH, 315 Cechy konstytucjonalne i temperament: wczesne pogl�dy, 316 Cechy konstytucjonalne i temperament: badania pod�u�ne, 320 Cechy konstytucjonalne i temperament: badania Kagana nad dzie�mi zahamowanymi i niezahamowanymi, 321 Cechy konstytucjonalne i temperament: uwagi podsumowuj�ce, 323 TEORIA EWOLUCJI I OSOBOWO��: WSPӣCZESNA SYNTEZA, CZʌ� I, 324 R�nice mi�dzy kobietami a m�czyznami w kryteriach doboru partnera, 326 R�nice mi�dzy kobietami a m�czyznami w przyczynach zazdro�ci, 327 Teoria ewolucji i Pi�cioczynnikowy Model Osobowo�ci, 328 Wyja�nienia ewolucyjne: komentarz, 329 GENY I OSOBOWO��: WSPӣCZESNA SYNTEZA, CZʌ� II, 332 Genetyka zachowania, 332 Metoda selektywnej hodowli, 333 Metoda bli�ni�t, 333 Metoda adopcyjna, 335 Wsp�czynnik odziedziczalno�ci, 336 Odziedziczalno�� osobowo�ci: ustalenia, 337 Niekt�re istotne zastrze�enia, 338 �rodowisko i interakcje geny - �rodowisko, 341 �rodowisko wsp�lne i specyficzne, 341 Rozumienie wp�yw�w �rodowiska specyficznego, 344 Trzy rodzaje interakcji natura - wychowanie, 344 Podsumowanie i uwagi, 345 NEUROBIOLOGIA I OSOBOWO��, 347 Lokalizowanie funkcji m�zgu: cia�o migda�owate, 347 SPIS TRE�CI XXI Dominacja p�kulowa, p�kuli lewej i prawej, 348 Funkcjonowanie neurotransmiter�w: dopamina i serotonina, 349 Neurobiologia i trzy g��wne wymiary temperamentu, 350 Trzy wymiary temperamentu: PE, NE i DvC, 350 Korelaty emocjonale i korelaty stylu �ycia wymiar�w PE, NE i DvC, 351 Korelaty biologiczne wymiar�w PE, NE i DvC, 351 Niekt�re ograniczenia, 352 Plastyczno��: procesy biologiczne jako zar�wno przyczyna, jak i skutek, 354 Podsumowanie, 355 BIOLOGIA I PROBLEMY SPO�ECZNO-POLTTYCZNE, 355 G��WNE POJ�CIA, 357 PODSTAWOWE TWIERDZENIA, 358 ROZDZIA� 10__________________________________________________ UCZENIOWE UJ�CIA OSOBOWO�CI, 361 (ttum. Agnieszka Nied�wie�ska) UCZENIOWE UJ�CIE OSOBY I NAUKI, 363 Behawioryzm Watsona, 364 TEORIA WARUNKOWANIA KLASYCZNEGO PAWLOWA, 365 Og�lna charakterystyka autora i jego propozycji, 365 Zasady warunkowania klasycznego, 366 Psychopatologia i zmiana, 369 Warunkowe reakcje emocjonalne, 370 �Oduczanie" strachu przed kr�likiem, 371 Dodatkowe zastosowania warunkowania klasycznego, 374 Systematyczna desensytyzacja, 374 Reinterpretacja przypadku Ma�ego Hansa, 376 Dalsze rozwini�cia, 377 TEORIA WARUNKOWANIA INSTRUMENTALNEGO SKINNERA, 379 Og�lna charakterystyka autora i jego propozycji, 379 Skinnera teoria osobowo�ci, 381 Struktura, 382 Dynamika - warunkowanie instrumentalne, 382 Wzrastanie i rozw�j, 384 Psychopatologia, 385 Pomiar behawioralny, 386 Plan badawczy ABA, 389 Wska�nikowe i pr�bkowe podej�cia do pomiaru, 389 Zmiana zachowania, 390 TEORIA BOD�CA - REAKCJI: HULL, DOLLARD IMILLER, 391 Og�lna charakterystyka autor�w i ich propozycji, 391 Clark L. Hull (1884-1952), 391 John Dollard (1900-1980) i Neal E. Miller (1909-), 393 XXII SPIS TRE�CI W '?", Teoria osobowo�ci S-R, 394 Struktura, 394 Dynamika, 395 Wzrastanie i rozw�j, 396 Psychopatologia, 397 Rodzaje konflikt�w, 397 POR�WNANIE UJ�� UCZENIOWYCH Z WCZE�NIEJSZYMI POGL�DAMI, 398 KRYTYCZNA OCENA, 399 Mocne strony uj�� uczeniowych, 399 S�abe strony uj�� uczeniowych, 400 G��WNE POJ�CIA, 403 PODSTAWOWE TWIERDZENIA, 405 ROZDZIA� 11____________________________________________________ POZNAWCZA TEORIA OSOBOWO�CI: GEORGE'A A. KELLY'EGO TEORIA KONSTRUKT�W OSOBISTYCH, 407 (ttum. Anna Tylikowska) GEORGE A. KELLY (1905-1966): OG�LNA CHARAKTERYSTYKA AUTORA I JEGO PROPOZYCJI, 411 KELLY'EGO UJ�CIE OSOBY, 412 KELLY'EGO UJ�CIE NAUKI, TEORII I BADA�, 413 TEORIA OSOBOWO�CI GEORGE'A A. KELLY'EGO, 416 Struktura, 416 Konstrukty i ich interpersonalne konsekwencje, 417 Typy konstrukt�w i system konstrukt�w, 418 Test Konstrukt�w Osobistych (Rep test), 420 Z�o�ono�� - prostota poznawcza, 424 Dynamika, 426 Antycypowanie zdarze�: przewidywanie przysz�o�ci, 426 L�k, strach i zagro�enie, 428 Podsumowanie Kelly'ego uj�cia dynamiki, 430 Wzrastanie i rozw�j, 430 G��WNE POJ�CIA, 432 PODSTAWOWE TWIERDZENIA, 433 ROZDZIA� 12____________________________________________________ POZNAWCZA TEORIA OSOBOWO�CI: ZASTOSOWANIA I OCENA TEORII KELLY'EGO, 435 (ttum. Anna Tylikowska) ZASTOSOWANIA KLINICZNE, 436 Psychopatologia, 436 SPIS TRE�CI XXIII Problemy z systemem konstrukt�w, 437 Samob�jstwo i wrogo��, 439 Podsumowanie, 440 Zmiana, 441 Warunki sprzyjaj�ce zmianie, 441 Terapia ustalonej roli, 442 Przyk�adowe badania, 444 Por�wnanie z innymi podej�ciami terapeutycznymi, 445 STUDIUM PRZYPADKU: RONALD BARRETT, 446 Scenariusz oparty na samoopisie, 446 Konstrukcja Kelly'ego, 447 Terapia ustalonej roli, 448 PRZYPADEK JIMA, 449 Rep test: teoria konstrukt�w osobistych, 449 Uwagi na temat danych, 451 ZBLI�ONE PUNKTY WIDZENIA ORAZ AKTUALNE ROZWINI�CIA, 452 OCENA KRYTYCZNA, 454 Mocne i s�abe strony teorii, 454 Podsumowanie, 457 POR�WNANIE Z INNYMI TEORIAMI, 458 Kelly i Freud, 458 Kelly i Rogers, 460 Kelly i teorie cechowe, 461 Kelly i teorie uczeniowe, 462 Konstrukty dotycz�ce teorii osobowo�ci, 463 G��WNE POJ�CIA, 464 PODSTAWOWE TWIERDZENIA, 464 ROZDZIA� 13________________________________________________ TEORIA SPOLECZNO-POZNAWCZA: BANDURA I MISCHEL, 467 (ttum. Agnieszka Nied�wie�ska) OG�LNA CHARAKTERYSTYKA AUTOR�W I ICH PROPOZYCJI, 470 Albert Bandura (1925-), 470 Walter Mischel (1930-), 471 UJ�CIE OSOBY, 472 UJ�CIE NAUKI, TEORII I BADA�, 474 SPOLECZNO-POZNAWCZA TEORIA OSOBOWO�CI, 474 Struktura, 474 Oczekiwania - przekonania, 474 R�nicowanie sytuacji i sp�jno�� wewn�trzna osobowo�ci, 475 Ja i przekonania na temat w�asnej skuteczno�ci, 477 Cele, 478 Kompetencje - umiej�tno�ci, 479 Dynamika, 479 XXIV SPIS TRE�CI Cele, standardy i samoregulacja, 479 Poczucie w�asnej skuteczno�ci i wykonanie, 480 Wyb�r, 483 Wysi�ek, uporczywo��, wykonanie, 483 Emocja, 484 Radzenie sobie, 484 Uj�cie motywacji - podsumowanie, 484 Wzrastanie i rozw�j, 484 Uczenie przez obserwacj�, 486 Nabywanie a wykonanie, 486 Warunkowanie zast�pcze, 487 Nabywanie umiej�tno�ci odraczania gratyfikacji, 488 Uj�cie wzrostu i rozwoju - podsumowanie, 491 G��WNE POJ�CIA, 492 PODSTAWOWE TWIERDZENIA, 494 ROZDZIA� 14_____________________________________________ TEORIA SPO�ECZNO-POZNAWCZA: ZASTOSOWANIA I OCENA, 497 (t�um. Agnieszka Nied�wie�ska) ZASTOSOWANIA KLINICZNE, 498 Psychopatologia, 498 Dysfunkcjonalne oczekiwania i przekonania na temat siebie, 499 Poczucie w�asnej skuteczno�ci i l�k, 499 Poczucie w�asnej skuteczno�ci i depresja, 500 Poczucie w�asnej skuteczno�ci i zdrowie, 501 Zmiana, 503 Modelowanie i kierowane panowanie nad sytuacj�, 503 Znacz�ce badania z tego zakresu, 504 STUDIUM PRZYPADKU: GARY W, 510 PRZYPADEK JIMA, 511 Teoria spo�eczno-poznawcza: cele, czynniki wzmacniaj�ce i przekonania na temat w�asnej skuteczno�ci, 511 Cele, 511 Subiektywne warto�ci - czynniki wzmacniaj�ce, 512 Kompetencje i przekonania na temat w�asnej skuteczno�ci, 512 Komentarz, 513 NAJNOWSZE ROZWINI�CIA, 514 ANALIZA POR�WNAWCZA, 515 Teoria spo�eczno-poznawcza a psychoanaliza, 515 Teoria spo�eczno-poznawcza a fenomenologia, 516 Teoria spo�eczno-poznawcza a teoria konstrukt�w osobistych, 517 Teoria spo�eczno-poznawcza a teoria cechowa, 517 Teoria spo�eczno-poznawcza a teoria uczeniowa, 518 KRYTYCZNA OCENA, 519 SPIS TRE�CI XXV Mocne strony teorii, 519 Nacisk na badania eksperymentalne i dane empiryczne, 519 Waga rozwa�anych zjawisk, 519 Otwarto�� teorii na zmian�, 520 Koncentracja na wa�nych problemach, 520 Uj�cie osoby i zainteresowanie zjawiskami spo�ecznymi, 520 S�abe strony teorii, 521 Brak usystematyzowania i ujednolicenia teorii, 521 Nowe problemy zwi�zane z kolejnymi rozwini�ciami teorii, 522 Wzgl�dne pomijanie istotnych obszar�w, 523 Wst�pny charakter ustale�, 524 G��WNE POJ�CIA, 526 PODSTAWOWE TWIERDZENIA, 526 ROZDZIA� 15________________________________________________ POZNAWCZO-INFORMACYJNE UJ�CIE OSOBOWO�CI, 529 (ttum. Jacek Neckar) STRUKTURY POZNAWCZE, 531 Kategorie, 531 Kategorie dla przedmiot�w fizycznych, 532 Kategorie dla sytuacji, 534 Skrypty sytuacyjne, 534 Kategorie dla indywidualnych sytuacji oraz zwi�zanych z nimi uczu� i zachowa�, 535 Kategorie dla ludzi, 535 Ja i schematy Ja, 536 Motywacyjne aspekty Ja, 540 Wyja�nienia przyczynowe i atrybucje, 543 Wyja�nienia przyczynowe, 543 Konsekwencje atrybucji przyczynowych, 544 Ukryta teoria osobowo�ci, 546 Podsumowanie, 546 ZASTOSOWANIA KLINICZNE, 547 Stres i radzenie sobie, 548 Stres, 548 Sposoby radzenia sobie ze stresem, 549 Trening odporno�ci na stres, 549 Patologia i zmiana, 551 Ellisa terapia racjonalno-emotywna, 551 Becka poznawcza terapia depresji, 552 Poznawcza triada depresyjna, 552 Badania nad fa�szywym poznaniem, 552 Terapia poznawcza, 553 PRZYPADEK JIMA, 554 XXVI SPIS TRE�CI Teoria proces�w informacyjnych: Procesy poznawcze i strategie radzenia sobie, 554 Og�lne procesy poznawcze, atrybucje i my�lenie dysfunkcjonalne, 555 Metody radzenia sobie, 557 Podsumowanie, 557 Wsp�czesne zastosowania, 558 Od proces�w poznawczych do uczu� i motywacji, 558 Od �wiadomych do nie�wiadomych proces�w poznawczych, 558 Od my�lenia do dzia�ania, 559 Od Ja cz�owieka Zachodu do Ja mi�dzykulturowego, 560 ZWI�ZEK TEORII PROCES�W INFORMACYJNYCH Z TRADYCYJN� TEORI� OSOBOWO�CI, 562 OCENA KRYTYCZNA, 563 Mocne strony tego uj�cia, 563 Zwi�zki z psychologi� poznawcz�, 563 Rozwa�enie istotnych aspekt�w osobowo�ci, 564 Wk�ad w promocj� zdrowia i terapi�, 565 S�abe strony tego uj�cia, 565 Problemy z komputerem jako modelem, 565 Pomini�cie problematyki emocji i motywacji, 566 Niedookre�lony status terapii, 566 G��WNE POJ�CIA, 567 PODSTAWOWE TWIERDZENIA, 568 ROZDZIA� 16________________________________________________ SYNTETYCZNE SPOJRZENIE NA TEORI�, POMIAR I BADANIE OSOBOWO�CI, 571 (t�um. Krzysztof Krzy�ewski) TEORIA I HISTORIA ROZWOJU NAUKI, 573 Stadia rozwoju nauki, 573 Wczesne stadium rozwoju, 573 Stadium nauki normalnej: paradygmaty, 573 Rewolucje naukowe, 576 Podsumowanie, 577 NIEKT�RE SPRAWY DZIEL�CE TEORETYK�W OSOBOWO�CI, 577 Filozoficzne uj�cie osoby, 577 Wewn�trzne i zewn�trzne przyczyny zachowania, 578 Czasowa i sytuacyjna sp�jno�� wewn�trzna zachowania, 580 Wewn�trzna jedno�� zachowania i poj�cie Ja, 581 Zmieniaj�ce si� stany �wiadomo�ci (Awareness) i poj�cie nie�wiadomo�ci (Unconscious), 583 Relacje mi�dzy poznaniem, afektem i zewn�trznym zachowaniem, 584 Wp�yw przesz�o�ci, tera�niejszo�ci i przysz�o�ci na zachowanie, 585 SPIS TRE�CI XXVII TEORIA OSOBOWO�CI JAKO ODPOWIED� NA PYTANIA TYPU: �CO?", �JAK?" I �DLACZEGO?", 586 Struktura osobowo�ci, 586 Dynamika, 590 Wzrastanie i rozw�j, 591 Psychopatologia, 592 Zmiana, 593 BIOLOGICZNE PODSTAWY I POZIOMY WYJA�NIANIA, 594 Zwi�zki mi�dzy teori�, pomiarem i badaniem, 596 PRZYPADEK JIMA, 597 Por�wnanie danych pomiarowych nawi�zuj�cych do r�nych teorii, 597 Stabilno�� i zmiana w czasie, 598 Jima refleksje na temat danych, 598 Og�lne spojrzenie, 599 KO�COWE PODSUMOWANIE, 600 PODSTAWOWE TWIERDZENIA, 600 S�OWNIK (I�um. zesp�l opra�. Marek Majczyna), 603 BIBLIOGRAFIA (opra�. Marek Majczyna), 617 INDEKS OSOBOWY (ttum. i opra�. Beata Majczyna, Marek Majczyna), 655 INDEKS RZECZOWY (ttum. i opra�. Beata Majczyna, Marek Majczyna), 663 ' Osobowo�� teoria i badania TEORIA OSOBOWO�CI: OD POTOCZNYCH OBSERWACJI DO SYSTEMATYCZNYCH TEORII DLACZEGO BADA� OSOBOWO��? DEFINICJA OSOBOWO�CI TEORIA OSOBOWO�CI JAKO ODPO- WIED� NA PYTANIA: CO?, JAK? I DLACZEGO? Struktura Dynamika Wzrastanie i rozw�j Determinanty genetyczne Determinanty �rodowiskowe Kultura Klasa spo�eczna Rodzina R�wie�nicy Relacje mi�dzy determinantami genetycznymi i �rodowiskowymi Psychopatologia i zmiana zachowania Podsumowanie WA�NE ZAGADNIENIA W TEORII OSOBOWO�CI Filozoficzne uj�cie osoby Wewn�trzne i zewn�trzne determinanty zachowania Sytuacyjna i czasowa sp�jno�� zachowania Jedno�� zachowania i obraz siebie Zmieniaj�ce si� stany �wiadomo�ci i poj�cie nie�wiadomo�ci Relacje mi�dzy poznaniem, afektem i zewn�trznym zachowaniem Wp�yw przesz�o�ci, tera�niejszo�ci i przysz�o�ci na zachowanie Podsumowanie OCENA TEORII Szeroki zakres obowi�zywalno�ci Prostota Znaczenie dla bada� Podsumowanie TEORIA I BADANIE OSOBOWO�CI G��WNE POJ�CIA PODSTAWOWE TWIERDZENIA Tematyka rozdzia�u Czy masz przyjaci�k�, kt�r� znasz tak dobrze, �e czujesz, i� m�g�by� prze- widzie� to, jak si� zachowa w dowolnej sytuacji? Dzi�ki wsp�lnym prze�y- ciom ze swoj� przyjaci�k� pozna�e� konkretne, niepowtarzalne i wewn�trz- nie sp�jne wzorce jej my�lenia, odczuwania i zachowania. Rozumiesz nie tyl- ko motywy jej zachowa�, wiesz r�wnie�, czym r�ni si� ona od innych twoich przyjaci�. Kr�tko m�wi�c, jeste� specjalist� w obszarze, kt�ry mo�na okre- �li� - osobowo�� twojej przyjaci�ki. To, co wszyscy robimy w naszym codziennym �yciu, nie r�ni si� w zasad- niczy spos�b od tego, co robi naukowiec, kt�ry bada osobowo��. W ka�dym z tych przypadk�w zadanie polega na stworzeniu modelu ludzkiego funkcjo- nowania, metody r�nicowania ludzi i zestawu regu� pozwalaj�cych na prze- widywanie zachowania. Taki model i zestaw regu�, kt�re z niego wynikaj�, stanowi istot� teorii tworzonej przez psychologa osobowo�ci, jak r�wnie� istot� naszych prywatnych teorii, dotycz�cych codziennego �ycia. R�nica mi�dzy nimi jest taka, �e psychologowie osobowo�ci tworz� modele bardziej precy- zyjne, jasno definiuj� terminy, kt�rymi si� pos�uguj�, i prowadz� systema- tyczne badania dla oceny trafno�ci swoich przewidywa�. W niniejszym roz- dziale przedstawione zostanie to, czym jest teoria, co powinna zawiera� teo- ria osobowo�ci i jak oceni� jako�� teorii. O ile w codziennym �yciu mog� nas zadowoli� teorie niejednoznaczne i mo�emy mie� sk�onno�ci do zniekszta�ca- nia zdarze� tak, aby potwierdza�y nasze przekonania, to jednak jako psycho- logowie osobowo�ci musimy by� precyzyjni wobec naszych poj�� i obiektyw- ni wobec naszych odkry�. PYTANIA 1. Czasem m�wi si�, �e wszyscy jeste�my psychologami osobowo�ci i ka�dy z nas ma swoj� teori� osobowo�ci. Je�li to prawda, to czym r�ni� si� na- ukowe teorie osobowo�ci od potocznych teorii osobowo�ci, stosowanych w codziennym �yciu? 2. Czy istniej� jakie� podstawowe obszary ludzkiego funkcjonowania, kt�rych wyja�nienia przez teori� osobowo�ci mo�na by oczekiwa�? M�wi�c ina- czej, kt�re pytania, dotycz�ce ludzkiego funkcjonowania nas zastanawiaj� i na kt�re pytania chcemy uzyska� odpowied� ze strony teorii osobowo�ci? 3. Czy istniej� takie og�lne pytania, �e odpowiedzi na nie r�nicuj� teorie osobowo�ci (np. fundamentalna natura cz�owieka, znaczenie gen�w i do- �wiadczenia, znaczenie nie�wiadomo�ci)? Dlaczego bada� osobowo��? DLACZEGO BADA� OSOBOWO��? Dlaczego studenci wybieraj� kurs psychologii osobowo�ci? Dlaczego nie- kt�re osoby decyduj� si� na zostanie psychologami osobowo�ci? Wydaje nam si�, �e poszukuj� odpowiedzi na pytania: �dlaczego ludzie s� tacy, jacy s�? Dlaczego jestem, jaki jestem?" Wszyscy fascynujemy si� lud�mi; cz�sto zada- jemy pytanie: czym i dlaczego ludzie r�ni� si� mi�dzy sob�, dlaczego za- chowuj� si� w taki, a nie inny spos�b. Dlaczego jedni ludzie zmagaj� si� ze swoimi uczuciami, a inni nie? Dlaczego jedni wydaj� si� radzi� sobie �wiet- nie w dziedzinach, w kt�rych inni o - pozornie wydawa�oby si� - r�wnych mo�liwo�ciach nie radz� sobie? Kurs psychologii osobowo�ci daje nadziej� na uzyskanie odpowiedzi na te pytania. Niniejszy podr�cznik mo�e nie da� odpowiedzi na wszystkie pytania nurtuj�ce student�w psychologii osobowo- �ci, jednak w istocie dostarcza wielu takich odpowiedzi, jak r�wnie� przed- stawia spos�b my�lenia o ludziach i badania interesuj�cych problem�w. Psychologia osobowo�ci jest t� cz�ci� psychologii, kt�ra w najwi�kszym stopniu ujmuje ludzi ca�o�ciowo jako niepowtarzalne i z�o�one istoty. Czy- telnik niniejszego podr�cznika znajdzie alternatywne odpowiedzi na pyta- nie: dlaczego jeste�my tacy, jacy jeste�my, dostarczone zar�wno przez daw- nych, jak i wsp�czesnych psycholog�w osobowo�ci. Czytelnik znajdzie r�w- nie� analiz� tego, jak psychologowie osobowo�ci badaj� sw�j przedmiot - to znaczy metod badawczych, kt�rych u�ywamy do badania sposob�w, na jakie ludzie si� r�ni� mi�dzy sob� i przyczyn tych r�nic. Pytania, kt�re za- daj� psychologowie osobowo�ci, nie r�ni� si� prawdopodobnie wiele od tych, kt�re zadaj� studenci zainteresowani ludzkim zachowaniem. Jednak cz�sto te pytania s� umieszczone w innych ramach, co pozwala na prowadzenie sys- tematycznych bada�. R�wnie� metody badawcze, stosowane przez psycho- log�w osobowo�ci, s� bardziej systematyczne i wolne od b��d�w i zniekszta�- ce� w por�wnaniu z tymi, kt�rych wi�kszo�� z nas u�ywa w codziennych ob- serwacjach ludzkiego zachowania. Podsumowuj�c mo�na powiedzie�, �e naukowa analiza osobowo�ci ci�- gle stawia pytanie: dlaczego jeste�my tacy, jacy jeste�my. Pr�buj�c odpo- wiedzie� na to pytanie, musimy zdawa� sobie spraw� ze z�o�ono�ci ludz- kiego zachowania. Ludzie s� podobni pod pewnymi wzgl�dami, jednak r�- ni� si� pod wieloma innymi. Z tego labiryntu z�o�ono�ci, a czasami wr�cz - wydawa�oby si� - chaosu, pragniemy wydoby� porz�dek i sensowne re- lacje. Oto, czym jest dla nas dziedzina psychologii osobowo�ci i z jakiego powodu niekt�rzy uczestnicz� w kursach psychologii osobowo�ci, a inni id� dalej, staj�c si� psychologami osobowo�ci. ROZDZIALI TEORIA OSOBOWO�CI DEFINICJA OSOBOWO�CI Dziedzina psychologii osobowo�ci zajmuje si� tym, co og�lnie dotyczy lu- dzi, ludzk� natur�, jak r�wnie� r�nicami indywidualnymi. Psychologowie osobowo�ci interesuj� si� zar�wno tym, w czym wszyscy ludzie s� do sie- bie podobni, jak i tym, czym ludzie si� od siebie r�ni�. Dlaczego jednym si� udaje, a innym nie? Dlaczego jedni spostrzegaj� rzeczy tak, a inni ina- czej? Dlaczego jedni cierpi� z powodu silnego stresu, a inni nie? Psychologowie osobowo�ci zwracaj� uwag� r�wnie� na ca�� osob�, sta- raj�c si� zrozumie� to, w jaki spos�b r�ne aspekty funkcjonowania jed- nostki s� w z�o�ony spos�b ze sob� powi�zane. Na przyk�ad badanie oso- bowo�ci nie oznacza badania spostrzegania, dotyczy raczej tego, jak ludzie r�ni� si� w swoich spostrze�eniach i w jaki spos�b te r�nice wi��� si� z ca�o�ciowym funkcjonowaniem tych os�b. Badanie osobowo�ci koncen- truje si� nie tylko na samych procesach psychologicznych, lecz r�wnie� na relacjach pomi�dzy tymi procesami. Zrozumienie tego, jak te procesy wcho- dz� ze sob� w interakcje, daj�c w rezultacie zintegrowan� ca�o��, cz�sto oznacza wi�cej ni� zrozumienie ka�dego z tych proces�w oddzielnie. Lu- dzie funkcjonuj� jak zorganizowana ca�o��, i to w �wietle tej organizacji powinni�my ich rozumie� (Magnusson, 1999). W jaki spos�b zdefiniujemy osobowo��, bior�c pod uwag� akcent po�o- �ony na r�nice indywidualne i na ca�� osob�? W potocznym rozumieniu osobowo�� mo�e reprezentowa� os�d warto�ciuj�cy: je�li kogo� lubisz, to dlatego, �e on lub ona ma �dobr�" osobowo�� albo �siln�" osobowo��. Dla naukowca i badacza osobowo�ci termin osobowo�� jest stosowany w celu okre�lenia dziedziny bada�. Naukowa definicja osobowo�ci m�wi nam, jaki obszar mamy bada� i w jaki spos�b mo�emy go bada� najlepiej. Na razie przyjmijmy nast�puj�c�, robocz� definicj� osobowo�ci: Osobo- wo�� to te charakterystyki osoby, kt�re wyja�niaj� sp�jny wzorzec uczu�, my- �lenia i zachowania. To bardzo szeroka definicja, kt�ra pozwoli nam si� skon- centrowa� na wielu r�nych aspektach osoby. R�wnocze�nie, sugeruje ona, �e powinni�my zwr�ci� uwag� na sp�jne wzorce zachowa� i na jako�ci we- wn�trz osoby, kt�re wyja�niaj� te regularno�ci. Interesuj�ce nas regularno�ci obejmuj� my�li, uczucia i zewn�trzne (obserwowalne) zachowania ludzi. Szczeg�lnie wa�ny dla nas jest spos�b, w jaki te my�li, uczucia i zewn�trzne zachowania odnosz� si� nawzajem do siebie i tworz� niepowtarzaln� i wy- r�niaj�c� si� jednostk�. Chocia� zosta�a tutaj zaproponowana jedna definicja osobowo�ci, to mo�- liwe s� inne definicje. Takie definicje nie s� ani dobre, ani z�e; raczej mog� one by� bardziej lub mniej u�yteczne w kierowaniu nas ku wa�nym obsza- rom badawczym. Definicja osobowo�ci jest zatem u�yteczna w tej mierze, w jakiej pomaga w rozwoju dziedziny psychologii osobowo�ci jako dzie- dziny naukowej. Teoria osobowo�ci jako odpowied� na pytania: co?, jak? i dlaczego? Podsumowuj�c, mo�na powiedzie�, �e naukowe badanie osobowo�ci obejmuje systematyczne wysi�ki zmierzaj�ce do odkrycia i wyja�nienia re- gularno�ci my�li, uczu� i zewn�trznych zachowa� ludzi w ich codziennym �yciu. Jako naukowcy tworzymy teorie, kt�re pomagaj� nam obserwowa� i wyja�nia� te regularno�ci. Przejdziemy teraz do natury teorii. TEORIA OSOBOWO�CI JAKO ODPOWIED� NA PYTANIA: CO?, JAK? I DLACZEGO? Teoria osobowo�ci sugeruje sposoby zbierania i systematyzowania obszer- nego zakresu ustale�. Mo�e r�wnie� wskazywa�, kt�re kierunki w badaniu s� potencjalnie najbardziej u�yteczne. M�wi�c pro�ciej, teorie pomagaj� uporz�dkowa� to, co ju� wiemy, i wskazuj�, jak mo�emy odkry� to, czego jeszcze nie wiemy. Co pragniemy wyja�ni� za pomoc� teorii osobowo�ci? Je�li badamy do- g��bnie ludzi, to chcemy wiedzie� to: jacy s�, w jaki spos�b stali si� takimi i dlaczego zachowuj� si� w�a�nie tak. Pragniemy, zatem, aby teoria odpowie- dzia�a na pytania typu, co, jak i dlaczego. Pytanie typu �co" odnosi si� do charakterystyk osoby i tego, jak s� one zorganizowane we wzajemnych rela- cjach. Czy dana osoba jest uczciwa, wytrwa�a i ma wysoki poziom potrzeby osi�gni��? Pytanie, jak" odnosi si� do determinant osobowo�ci. W jakim stop- niu i w jaki spos�b wp�ywy genetyczne i �rodowiskowe wchodz� ze sob� w in- terakcj� i daj� taki rezultat? Pytanie typu �dlaczego" odnosi si� do racji za- chowania osoby? Odpowiedzi na to pytanie zwi�zane s� z aspektami moty- wacyjnymi jednostki - dlaczego on czy ona w og�le si� porusza i dlaczego akurat w tym kierunku. Je�li osoba pragnie zarobi� mn�stwo pieni�dzy, dla- czego wybra�a akurat tak� drog�? Je�li dziecko �wietnie sobie radzi w szko- le, to czy robi to, aby podoba� si� rodzicom, rozwija� swoje zdolno�ci, pod- nie�� sobie samoocen�, czy konkurowa� z r�wie�nikami? Czy matka jest nad- opieku�cza, poniewa� jest po prostu uczuciowa, poniewa� pragnie da� swo- im dzieciom to, czego sama nie zazna�a w dzieci�stwie, czy mo�e dlatego, �e pragnie unikn�� wyra�enia niech�ci i wrogo�ci, jak� czuje wobec swoich dzieci? Czy kto� jest w depresji z powodu upokorzenia, utraty ukochanej osoby, czy z powodu poczucia winy? Teoria powinna nam pom�c zrozumie�, do jakiego stopnia depresja jest charakterystyk� oso