J�zef Krukowski Polskie prawo wyznaniowe Wydanie II Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis~ Warszawa 2005 Projekt ok�adki i stron tytu�owych Micha� Piotrowski Redakcja Agata J�drasik Redaktor techniczny Ma�gorzata Tas Biblioteka WDiNP UW 1098041815 BIBLIOTEKA Wydzia�u Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego ul. Nowy �wiat 69, 00-927 Warszawa tel. 55-20-295, 55-20-296 . Copyright by Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Sp. z o.o. Warszawa 2005 Wszelkie prawa zastrze�one. �adna cz�� tej ksi��ki nie mo�e by� powielana ani rozpowszechniana za pomoc� urz�dze� elektronicznych, mechanicznych, kopiuj�cych, nagrywaj�cych i innych � bez pisemnej zgody autora i wydawcy. ISBN 83-7334-434-9 Redakcja Publikacji Akademickich: ul. Wi�niowa 50, 02-520 Warszawa tel.: (22) 646-97-47, 646-99-03, fax (22) 646-99-04 Dzia� Handlowy: ul. gen. K. Sosnkowskiego 1, 02-495 Warszawa tel.: (22) 723-07-37; centr. (22) 572-95-00 (do 07); fax (22) 572-95-08 www.LexisNexis.pl; e-mail: [email protected] Ksi�garnia Internetowa: http://ksiegarnia.LexisNexis.pl Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Sp z o o � Warszawa 2005 Wydanie drugie Druk uko�czono w marcu 2005 r Sk�ad i �amanie WP LexisNexis, Warszawa Druk i oprawa Drukarnia Semafic, Warszawa SPIS TRE�CI � WYKAZ SKR�T�W .......................................................... 13 PRZEDMOWA DO DRUGIEGO WYDANIA...................................... 15 Rozdzia� I. WIADOMO�CI WST�PNE........................................... 17 1. Poj�cie prawa wyznaniowego................................................... 17 2. Zjawisko religijno�ci jako przedmiot prawa wyznaniowego........................... 17 3. Wyodr�bnienie prawa wyznaniowego w systemie prawa ............................. 18 3.1. Prawo wyznaniowe jako zesp� norm prawnych................................ 18 3.2. Prawo wyznaniowe jako dyscyplina naukowa.................................. 20 4. Prawo wyznaniowe jako funkcja polityki pa�stwa wobec religii....................... 21 Literatura ..................................................................... 23 Rozdzia� II. SYSTEMY RELACJI MI�DZY PA�STWEM A KO�CIO�EM ........... 24 1. Klasyfikacje pa�stw ze wzgl�du na ich stosunek do ko�cio�a ......................... 24 1.1. Klasyfikacja pa�stw wynikaj�ca z racji ustrojowych............................. 25 1.1.1. Pa�stwa wyznaniowe ................................................ 25 1.1.2. Pa�stwa �wieckie ................................................... 26 2. Klasyfikacja pa�stw ze wzgl�du na form� regulacji stosunk�w z ko�cio�em ............. 29 3. Systemy relacji mi�dzy pa�stwem a ko�cio�em w Polsce............................. 30 3.1. Okres I Rzeczypospolitej .................................................. 30 3.2. Okres II Rzeczypospolitej.................................................. 31 3.3. Okres Polski Ludowej..................................................... 33 3.4. Okres III Rzeczypospolitej ................................................. 34 3.4.1. Normalizacja na drodze ustawowej (1989-1997).......................... 34 3.4.2. Stabilizacja na podstawie Konstytucji i konkordatu (od roku 1997) ........... 36 Literatura ..................................................................... 37 Rozdzia� III. �R�D�A PRAWA WYZNANIOWEGO ............................... 38 1. Wyja�nienie poj�� ............................................................ 38 1.1. Poj�cie i rodzaje �r�de� prawa .............................................. 38 1.2. System �r�de� prawa...................................................... 39 1.3. System �r�de� prawa polskiego ............................................. 39 Spis tre�ci 2. Klasyfikacja �r�de� polskiego prawa wyznaniowego ................................ 41 2.1. Akty normatywne powszechnie obowi�zuj�ce.................................. 41 2.1.1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej .................................. 41 2.1.2. Umowy mi�dzynarodowe............................................. 41 2.1.3. Ustawy i akty wykonawcze powszechnie obowi�zuj�ce � dotycz�ce wszystkich zwi�zk�w wyznaniowych............................................. 43 2.2. Ustawy i akty wykonawcze dotycz�ce poszczeg�lnych zwi�zk�w wyznaniowych..... 45 2.2.1. Ustawy i akty wykonawcze dotycz�ce sytuacji prawnej Ko�cio�a katolickiego .. 45 2.2.2. Ustawy dotycz�ce stosunku pa�stwa do innych ko�cio��w i zwi�zk�w wyznaniowych...................................................... 48 2.2.3. Rozporz�dzenia dotycz�ce innych zwi�zk�w wyznaniowych ................ 49 2.3. Akty prawa wewn�trznego ................................................. 51 2.3.1. Zarz�dzenia ministr�w ............................................... 51 Literatura ..................................................................... 51 Rozdzia� IV. KONSTYTUCYJNE PODSTAWY STOSUNK�W MI�DZY PA�STWEM A KO�CIO�EM KATOLICKIM I INNYMI ZWI�ZKAMI WYZNANIOWYMI ......................... 52 1. Uwagi wst�pne .............................................................. 52 2. Zasady relacji instytucjonalnych................................................. 53 2.1. Zasada r�wnouprawnienia zwi�zk�w wyznaniowych ............................ 53 2.2. Zasada bezstronno�ci w�adz pa�stwowych w sprawach przekona� religijnych........ 55 2.3. Zasada autonomii i niezale�no�ci oraz wsp�dzia�ania ........................... 57 2.4. Zasada poszanowania autonomii i niezale�no�ci................................ 58 2.5. Zasada wsp�dzia�ania pomi�dzy pa�stwem a ko�cio�ami i innymi zwi�zkami wyznaniowymi........................................................... 60 2.5.1. Poj�cie zasady wsp�dzia�ania......................................... 60 2.5.2. Organy wsp�dzia�ania............................................... 61 2.6. Zasady okre�laj�ce formy regulacji stosunk�w pa�stwo-ko�ci�................... 62 2.6.1. Formy stosunk�w mi�dzy pa�stwem a Ko�cio�em katolickim................ 63 2.6.2. Formy regulacji stosunk�w mi�dzy pa�stwem a innymi ko�cio�ami i zwi�zkami wyznaniowymi ..................................................... 64 2.6.3. Sytuacja prawna sekt ................................................ 70 3. Gwarancje wolno�ci sumienia i religii............................................ 72 3.1. Zakres podmiotowy wolno�ci sumienia i religii ................................ 72 3.2. Zakres przedmiotowy wolno�ci sumienia i religii............................... 73 3.3. Granice wolno�ci religii ................................................... 77 3.4. Ochrona s�dowa wolno�ci sumienia i religii ................................... 77 Literatura ..................................................................... 78 Rozdzia� V. POJ�CIE I ZASADY REALIZACJI KONKORDATU.................... 80 1. Og�lna charakterystyka konkordatu .............................................. 80 1.1. Poj�cie i rodzaje konkordatu ............................................... 80 1.2. Konkordat a wielostronne umowy mi�dzynarodowe............................. 83 1.3. Tryb zawierania konkordatu ................................................ 84 2. Charakterystyka konkordatu polskiego............................................ 86 2.1. Zasady dotycz�ce skuteczno�ci konkordatu.................................... 86 2.1.1. Zasady ratyfikacji konkordatu ......................................... 87 2.1.2. Zasady dotycz�ce nast�pstw ratyfikacji konkordatu ........................ 89 3. Zjiaczemejrea/nbu�y do konkordatu............................................. -&? �?. ttauzufe /tonfcordatowe........................................................ P4 4./. K/auzu/a dotycz�ca trybu regu/owan/a spraw wymagaj�cych nowych rozwi�za�...... 94 Spis tre�ci 4.2. Klauzula interpretacyjna ................................................... 95 4.3. Klauzula ratyfikacyjna..................................................... 95 4.4. Klauzula dotycz�ca terminu wej�cia w �ycie i klauzula j�zyka konkordatu .......... 96 Literatura ..................................................................... 96 Rozdzia� VI. OSOBOWO�� PRAWNA KO�CIO�A KATOLICKIEGO I INNYCH ZWI�ZK�W WYZNANIOWYCH ................................... 98 1. Poj�cie osobowo�ci prawnej Ko�cio�a katolickiego i jego jednostek organizacyjnych...... 98 2. Osobowo�� prawna Ko�cio�a katolickiego i jego jednostek organizacyjnych ............. 99 2.1. Osobowo�� publicznoprawna Stolicy Apostolskiej .............................. 99 2.2. Osobowo�� prawna Ko�cio�a katolickiego w Polsce............................. 101 2.2.1. Osobowo�� prawna Ko�cio�a katolickiego w Polsce jako ca�o�ci ............. 102 2.2.2. Osobowo�� cywilnoprawna ko�cielnych jednostek organizacyjnych........... 104 3. Osobowo�� prawna innych ko�cio��w i zwi�zk�w wyznaniowych ..................... 108 3.1. Osobowo�� prawna ko�cio��w i innych zwi�zk�w wyznaniowych maj�cych status uregulowany na drodze ustawowej........................................... 108 3.1.1. Polski Autokefaliczny Ko�ci� Prawos�awny ............................ 108 3.1.2. Ko�ci� Ewangelicko-Augsburski ..................................... 109 3.1.3. Ko�ci� Ewangelicko-Reformowany ................................... 109 3.1.4. Ko�ci� Ewangelicko-Metodystyczny .................................. 110 3.1.5. Ko�ci� Chrze�cijan Baptyst�w ....................................... 110 3.1.6. Ko�ci� Zielono�wi�tkowy........................................... 110 3.1.7. Ko�ci� Adwentyst�w Dnia Si�dmego ................................. 111 3.1.8. Ko�ci� Polskokatolicki ............................................. 111 3.1.9. Ko�ci� Katolicki Mariawit�w........................................ 112 3.1.10. Ko�ci� Starokatolicki Mariawit�w .................................... 113 3.1.11. Gminy wyznaniowe �ydowskie ....................................... 113 3.1.12. Wschodni Ko�ci� Staroobrz�dowy.................................... 113 3.1.13. Muzu�ma�ski Zwi�zek Religijny...................................... 114 3.1.14. Karaimski Zwi�zek Religijny......................................... 114 3.2. Osobowo�� prawna ko�cio��w i zwi�zk�w wyznaniowych uznanych w trybie rejestracyjnym ........................................................... 114 Literatura ..................................................................... 115 Rozdzia� VII. SWOBODNE I PUBLICZNE PE�NIENIE PRZEZ KO�CIӣ SWOJEJ MISJI I JURYSDYKCJI .................................. 116 1. Gwarancje dotycz�ce Ko�cio�a katolickiego ....................................... 116 1.1. Gwarancja og�lna ........................................................ 116 1.2. Wolno�� w dokonywaniu zmian w strukturze organizacyjnej Ko�cio�a katolickiego ... 118 1.3. Przynale�no�� biskup�w do Konferencji Episkopatu ............................ 120 1.4. Obsadzanie urz�d�w ko�cielnych............................................ 121 2. Gwarancje dotycz�ce innych ko�cio��w i zwi�zk�w wyznaniowych.................... 123 2.1. Gwarancje og�lne ........................................................ 123 2.2. Gwarancje dotycz�ce wprowadzania zmian do struktury organizacyjnej............. 125 2.3. Gwarancje swobodnej nominacji os�b na stanowiska ko�cielne.................... 126 Literatura ..................................................................... 127 Rozdzia� VIII. WOLNO�� KULTU .............................................. 128 1. Wolno�� sprawowania kultu .................................................... 128 1.1. Gwarancje wsp�lne dla wszystkich zwi�zk�w wyznaniowych..................... 128 1.2. Regulacje dotycz�ce Ko�cio�a katolickiego .................................... 129 1.2.1. Og�lna gwarancja wolno�ci sprawowania kultu........................... 129 1.2.2. Zasady szczeg�owe................................................. 130 8 Spis tre�ci 1.3. Regulacje dotycz�ce innych zwi�zk�w wyznaniowych........................... 132 1.3.1. Zasada og�lna...................................................... 133 1.3.2. Zasady szczeg�owe................................................. 133 2. Poszanowanie niedzieli i dni �wi�tecznych jako dni wolnych od pracy ................. 134 2.1. Gwarancje dotycz�ce Ko�cio�a katolickiego ................................... 134 2.2. Gwarancje dotycz�ce innych zwi�zk�w wyznaniowych .......................... 135 Literatura ..................................................................... 137 Rozdzia� IX. POSZANOWANIE AUTONOMII WEWN�TRZNEJ KO�CIO��W I INNYCH ZWI�ZK�W WYZNANIOWYCH......................... 138 1. Swoboda komunikowania...................................................... 138 1.1. Gwarancje dotycz�ce Ko�cio�a katolickiego ................................... 138 1.2. Gwarancje dotycz�ce innych ko�cio��w i zwi�zk�w wyznaniowych................ 140 1.2.1. Zasada og�lna...................................................... 140 1.2.2. Zasady szczeg�lne .................................................. 140 2. Organizacje i stowarzyszenia ko�cielne ........................................... 141 2.1. Zasada og�lna ........................................................... 141 2.2. Gwarancje dotycz�ce Ko�cio�a katolickiego ................................... 142 2.2.1. Zasada respektowania prawa kanonicznego .............................. 142 2.2.2. Zasada respektowania prawa polskiego.................................. 143 2.3. Gwarancje dotycz�ce innych zwi�zk�w wyznaniowych .......................... 144 2.3.1. Gwarancje wpisane do ustawy o gwarancjach wolno�ci sumienia i wyznania .. . 144 2.3.2. Gwarancje wpisane do ustaw indywidualnych ............................ 145 Literatura ..................................................................... 147 Rozdzia� X. SZKOLNICTWO I DZIA�ALNO�� O�WIATOWO-WYCHOWAWCZA KO�CIO�A KATOLICKIEGO ORAZ INNYCH ZWI�ZK�W WYZNANIOWYCH ................................................ 148 1. Nauczanie religii w szko�ach publicznych......................................... 148 1.1. Gwarancje wsp�lne dla wszystkich zwi�zk�w wyznaniowych..................... 149 1.2. Gwarancje dotycz�ce Ko�cio�a katolickiego ................................... 152 1.3. Gwarancje dotycz�ce innych zwi�zk�w wyznaniowych .......................... 155 2. Katechizacja doros�ych ........................................................ 156 3. Praktyki religijne dzieci i m�odzie�y w miejscach wypoczynku........................ 157 3.1. Gwarancje dotycz�ce Ko�cio�a katolickiego ................................... 157 3.2. Gwarancje dla innych zwi�zk�w wyznaniowych ............................... 158 4. Szkolnictwo wyznaniowe ...................................................... 158 4.1. Szko�y katolickie......................................................... 158 4.1.1. Prawo ko�cio�a do prowadzenia i zak�adania w�asnych plac�wek o�wiatowych i wychowawczych................................................... 159 4.1.2. Status prawny szk� katolickich........................................ 159 4.1.3. Status nauczycieli i uczni�w szk� katolickich............................ 160 4.1.4. Dotacje dla katolickich plac�wek o�wiatowych ........................... 160 4.2. Gwarancje dla szk� innych zwi�zk�w wyznaniowych........................... 161 5. Szko�y wy�sze............................................................... 161 5.1. Katolickie szko�y wy�sze .................................................. 161 5.1.1. Prawo Ko�cio�a katolickiego do zak�adania i prowadzenia w�asnych uniwersytet�w i wydzia��w ........................................... 162 5.1.2. Status prawny katolickich szk� wy�szych ............................... 162 5.1.3. Subwencje pa�stwowe dla ko�cielnych szk� wy�szych .................... 165 5.2. Szko�y wy�sze innych zwi�zk�w wyznaniowych ............................... 166 Literatura ..................................................................... 167 Rozdzia� XI. DUSZPASTERSTWO SZCZEG�LNYCH GRUP SPO�ECZNYCH....... 168 1. Duszpasterstwo wojskowe, s�u�ba wojskowa duchownych............................ 168 1.1. Zasady og�lne ........................................................... 168 1.2. Regulacje dotycz�ce Ko�cio�a katolickiego.................................... 169 1.2.1. Opieka duszpasterska w wojsku ....................................... 170 1.2.2. Zwolnienie duchownych od obowi�zkowej s�u�by wojskowej ............... 171 1.3. Regulacje dotycz�ce innych zwi�zk�w wyznaniowych........................... 172 2. Duszpasterstwo specjalne: w zak�adach penitencjarnych, wychowawczych, zak�adach opieki zdrowotnej i spo�ecznej .................................................. 175 2.1. Zasady og�lne ........................................................... 175 2.2. Regulacje dotycz�ce Ko�cio�a katolickiego.................................... 177 2.3. Regulacje dotycz�ce innych ko�cio��w i zwi�zk�w wyznaniowych................. 179 3. Opieka duszpasterska nad mniejszo�ciami narodowymi i cudzoziemcami................ 180 3.1. Zasada og�lna ........................................................... 180 3.2. Gwarancje dotycz�ce Ko�cio�a katolickiego ................................... 180 3.3. Gwarancje dotycz�ce innych ko�cio��w....................................... 181 4. Dzia�alno�� misyjna, humanitarna, charytatywno-opieku�cza instytucji ko�cielnych ....... 181 4.1. Zasady wsp�lne.......................................................... 181 4.2. Regulacje dotycz�ce Ko�cio�a katolickiego.................................... 182 4.3. Regulacje dotycz�ce innych ko�cio��w i zwi�zk�w wyznaniowych................. 183 4.3.1. Ko�ci� prawos�awny ................................................ 183 4.3.2. Inne ko�cio�y i zwi�zki wyznaniowe.................................... 183 Literatura ..................................................................... 184 Rozdzia� XII. DZIA�ALNO�� KULTURALNA KO�CIO��W I INNYCH ZWI�ZK�W WYZNANIOWYCH........................ 185 1. Uwagi wst�pne .............................................................. 185 2. Publikacje i �rodki spo�ecznego przekazu ......................................... 185 2.1. Gwarancje dotycz�ce Ko�cio�a katolickiego ................................... 185 2.1.1. Wolno�� publikacji zwi�zanych z pos�annictwem Ko�cio�a katolickiego ....... 186 2.1.2. Prawo Ko�cio�a katolickiego do posiadania i u�ywania w�asnych �rodk�w spo�ecznego przekazu................................................ 187 2.1.3. Prawo Ko�cio�a katolickiego do dost�pu do publicznej radiofonii i telewizji .... 187 2.2. Gwarancje dotycz�ce innych ko�cio��w....................................... 188 3. Ochrona d�br kultury narodowej znajduj�cych si� w posiadaniu ko�cielnych os�b prawnych ................................................................... 189 3.1. Gwarancje dotycz�ce Ko�cio�a katolickiego ................................... 190 3.1.1. Wsp�praca w�adz ko�cielnych i pa�stwowych w ochronie d�br kultury narodowej ......................................................... 190 3.1.2. Udost�pnianie d�br kultury b�d�cych w dyspozycji Ko�cio�a katolickiego ..... 190 3.2. Gwarancje dotycz�ce innych zwi�zk�w wyznaniowych.......................... 190 3.3. Budowa obiekt�w sakralnych (ko�cio��w, kaplic, cmentarzy) i ko�cielnych.......... 191 3.3.1. Gwarancje og�lne................................................... 191 3.3.2. Regulacje dotycz�ce Ko�cio�a katolickiego............................... 192 3.3.3. Regulacje dotycz�ce innych ko�cio��w i zwi�zk�w wyznaniowych ........... 193 Literatura ..................................................................... 194 Rozdzia� XIII. UPRAWNIENIA MAJ�TKOWE INSTYTUCJI KO�CIELNYCH ....... 195 1. Podstawa uprawnie� maj�tkowych ko�cio�a ....................................... 195 2. �r�d�a finansowania dzia�alno�ci instytucji ko�cielnych.............................. 196 3. Uznanie praw maj�tkowych Ko�cio�a katolickiego.................................. 196 4. Uznanie praw maj�tkowych innych ko�cio��w i zwi�zk�w wyznaniowych .............. 197 10 Spis tre�ci 5. Uchylenie ogranicze� w korzystaniu z uprawnie� maj�tkowych przez ko�cielne osoby prawne .................................................................... 198 6. Regulacje stanu prawnego nieruchomo�ci ko�cielnych.............................. 199 6.1. Regulacje w drodze decyzji administracyjnych wojewody....................... 200 6.1.1. Regulacje stanu maj�tkowego na ziemiach nale��cych do Polski przed rokiem 1939 ................................................. 200 6.1.2. Regulacje sytuacji maj�tkowej ko�cielnych os�b prawnych na Ziemiach Zachodnich i Pomocnych ............................................ 201 6.1.3. Regulacje w formie decyzji Komisji Maj�tkowej......................... 202 7. Regulacje stanu prawnego nieruchomo�ci innych ko�cio��w i zwi�zk�w wyznaniowych .. 204 7.1. Regulacja praw maj�tkowych Polskiego Autokefalicznego Ko�cio�a Prawos�awnego ......................................................... 204 7.2. Regulacja praw maj�tkowych Ko�cio�a Ewangelicko-Augsburskiego .............. 205 7.3. Regulacja stanu maj�tkowego gmin wyznaniowych �ydowskich.................. 205 7.4. Regulacje spraw maj�tkowych pozosta�ych ko�cio��w i zwi�zk�w wyznaniowych ... 206 8. Dotacje z bud�etu pa�stwa.................................................... 206 9. Dotacje z Funduszu Ko�cielnego ............................................... 207 10. Dotacje na dzia�alno�� spo�eczn� instytucji ko�cielnych............................. 209 10.1. Zr�wnanie dzia�alno�ci instytucji ko�cielnych z analogiczn� dzia�alno�ci� instytucji pa�stwowych.......................................................... 209 10.2. Zr�wnanie dzia�alno�ci spo�ecznej instytucji ko�cielnych z dzia�alno�ci� organizacji pozarz�dowych ........................................................ 210 11. Dotacje na konserwacj� zabytk�w .............................................. 211 12. Fundacje ko�cielne .......................................................... 212 12.1. Fundacje os�b prawnych Ko�cio�a katolickiego .............................. 212 12.2. Fundacje innych ko�cio��w i zwi�zk�w wyznaniowych........................ 213 13. �wiadczenia materialne ze strony wiernych ...................................... 213 14. Zbi�rki publiczne ........................................................... 215 Literatura ..................................................................... 215 Rozdzia� XIV. OPODATKOWANIE INSTYTUCJI KO�CIELNYCH I OS�B DUCHOWNYCH .....................................___ 216 1. Opodatkowanie instytucji ko�cielnych............................................ 216 1.1. Podatek dochodowy ...................................................... 216 1.2. Podatek od nieruchomo�ci ................................................. 217 1.3. Podatek od spadk�w i darowizn............................................. 218 1.4. Zwolnienie od op�at celnych................................................ 219 2. Opodatkowanie dochod�w os�b duchownych...................................... 219 Literatura ..................................................................... 220 Rozdzia� XV. UBEZPIECZENIA OS�B DUCHOWNYCH .......................... 221 1. Ubezpieczenia spo�eczne os�b duchownych ....................................... 221 1.1. Zmiany w systemie ubezpiecze� spo�ecznych.................................. 221 1.2. Poj�cie osoby duchownego w rozumieniu ustawy .............................. 222 1.3. Rodzaje ubezpieczenia spo�ecznego.......................................... 223 1.4. Ubezpieczenia emerytalne i rentowe duchownych .............................. 223 1.5. Ubezpieczenia chorobowe i wypadkowe duchownych ........................... 224 1.6. Sk�adka na ubezpieczenia spo�eczne os�b duchownych .......................... 224 2. Ubezpieczenia zdrowotne os�b duchownych....................................... 225 2.1. Podmiot ubezpiecze� zdrowotnych .......................................... 226 2.2. Finansowanie ubezpiecze� zdrowotnych os�b duchownych....................... 226 2.3. Kumulacja tytu��w ubezpiecze� zdrowotnych.................................. 227 Spis tre�ci 11 3. Dzia�alno�� ubezpieczeniowa ko�cio��w .......................................... 227 Literatura ..................................................................... 228 Rozdzia� XVI. OCHRONA MA��E�STWA I RODZINY ........................... 229 1. Poj�cie ma��e�stwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi............................ 229 1.1. Geneza uznania skutk�w cywilnych ma��e�stwa kanonicznego.................... 229 1.2. Warunki zawarcia ma��e�stwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi wed�ug art. 10 konkordatu.............................................................. 231 1.3. R�nice i podobie�stwa mi�dzy ma��e�stwem kanonicznym a ma��e�stwem cywilnym ............................................................... 232 1.4. Dwa tryby zawarcia ma��e�stwa cywilnego ................................... 235 1.5. Skutki cywilne ma��e�stwa................................................. 235 1.6. Zawarcie ma��e�stwa przez pe�nomocnika .................................... 236 2. Procedura zawarcia ma��e�stwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi.................. 237 2.1. Post�powanie poprzedzaj�ce celebrowanie ma��e�stwa kanonicznego .............. 237 2.1.1. Post�powanie w warunkach zwyczajnych............................... 238 2.1.2. Post�powanie w niebezpiecze�stwie �mierci............................. 240 2.1.3. Przedmiot post�powania poprzedzaj�cego zawarcie ma��e�stwa............. 241 2.2. Post�powanie podczas celebrowania ma��e�stwa ............................... 243 2.2.1. O�wiadczenia woli na zawarcie ma��e�stwa wed�ug formy kanonicznej ...... 244 2.2.2. O�wiadczenie woli zgodnie z prawem wewn�trznym innego zwi�zku wyznaniowego..................................................... 245 2.2.3. O�wiadczenia woli co do wywarcia skutk�w cywilnych ................... 246 2.3. Post�powanie w zwi�zku ze sporz�dzeniem wpisu do akt stanu cywilnego .......... 250 2.3.1. Podmiot obowi�zku zawiadomienia kierownika u.s.c...................... 250 2.3.2. Post�powanie duchownego w sytuacji zwyczajnej ........................ 252 2.3.3. Post�powanie duchownego w niebezpiecze�stwie �mierci.................. 254 2.3.4. Kompetencje w�a�ciwego kierownika u.s.c.............................. 254 2.3.5. Termin zawiadomienia u.s.c. o zawarciu ma��e�stwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi ........................................................ 255 2.3.6. Termin sporz�dzenia aktu ma��e�stwa cywilnego......................... 257 2.3.7. Informacje w zawiadomieniu......................................... 257 2.3.8. Spos�b zawiadomienia.............................................. 258 2.3.9. Kontrola s�dowa odmowy wpisu do akt stanu cywilnego .................. 259 2.3.10. Walor prawny wpisu ma��e�stwa do akt stanu cywilnego.................. 259 3. Autonomia s�downictwa ko�cielnego i pa�stwowego w sprawach ma��e�skich........... 261 4. Zasada wsp�dzia�ania na rzecz ma��e�stwa i rodziny ............................... 263 Literatura ..................................................................... 264 Rozdzia� XVII. KARNA I CYWILNA OCHRONA WOLNO�CI SUMIENIA I RELIGII ............................................ 266 1. Ochrona karna wolno�ci my�li, sumienia i religii................................... 266 1.1. Przest�pstwo dyskryminacji religijnej ........................................ 267 1.2. Przest�pstwo z�o�liwego przeszkadzania w wykonywaniu aktu religijnego........... 268 1.3. Przest�pstwo obrazy uczu� religijnych........................................ 271 2. Ochrona cywilna wolno�ci sumienia ............................................. 273 3. Ochrona tajemnicy spowiedzi w prawie procesowym................................ 274 4. Klauzula sumienia............................................................ 274 4.1. Sprzeciw sumienia wobec nakazu odbycia s�u�by wojskowej ..................... 275 4.2. Sprzeciw sumienia lekarza w sprawie dokonania aborcji......................... 275 5. Prawo do ochrony danych osobowych a ochrona wolno�ci religijnej ................... 276 Literatura ..................................................................... 279 12 Spis tre�ci Rozdzia� XVIII. PRAWO WYZNANIOWE W UNII EUROPEJSKIEJ................ 280 1. Uwagi wst�pne .............................................................. 280 2. Stanowisko ko�cio��w wobec Unii Europejskiej.................................... 281 3. Stanowisko Unii wobec religii .................................................. 282 4. Traktat o Unii Europejskiej..................................................... 283 5. Deklaracja o ko�cio�ach w Traktacie Amsterdamskim ............................... 285 6. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej ...................................... 287 7. Bia�a ksi�ga na temat rz�dzenia Europ�........................................... 288 8. Traktat Konstytucyjny dla Europy ............................................... 289 Literatura ..................................................................... 291 SKOROWIDZ RZECZOWY .................................................... 293 � WYKAZ SKR�T�W AAS � �Acta Apostolicae Sedis" DB � Dekret Soboru Watyka�skiego II o pasterskich zadaniach biskup�w Christus Dominus DSP � Dekret Soboru Watyka�skiego II o �rodkach spo�ecznego przekazywania my�li Inter mi- rifica DWR � Dokument Stolicy Apostolskiej o wolno�ci religijnej DSWR � Deklaracja Soboru Watyka�skiego II o wolno�ci religijnej Dignitatis humanae KDK � Konstytucja duszpasterska Soboru Watyka�skiego II o obecno�ci Ko�cio�a w �wiecie wsp�czesnym Gaudium et spes k.c. � kodeks cywilny k.k. � kodeks karny k.p.c. � kodeks post�powania cywilnego KiP � �Ko�ci� i Prawo" KK � Konstytucja dogmatyczna Soboru Watyka�skiego II o Ko�ciele Lumen gentium KPK � Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 roku KKW � Kodeks Ko�cio��w Wschodnich k.r.o. � kodeks rodzinny i opieku�czy Mt � Ewangelia wed�ug �w. Mateusza M.P. � �Monitor Polski" PK � �Prawo Kanoniczne" PiP � �Pa�stwo i Prawo" PS � �Przegl�d Sejmowy" RNP � �Roczniki Nauk Prawnych" RNS � �Roczniki Nauk Spo�ecznych" u.s.c. � urz�d stanu cywilnego PRZEDMOWA DO DRUGIEGO WYDANIA Drugie wydanie Polskiego prawa wyznaniowego uwzgl�dnia zmiany, jakie na pocz�tku XXI w. nast�pi�y w stanie regulacji prawnych w zakresie ochrony wolno�ci sumienia i religii w wymiarze indywidualnym i instytucjonalnym, w �yciu prywatnym i publicznym. Publikacja ta ukazuje wi�c aktualny stan problematyki prawa wyznaniowego w Polsce, a w szczeg�lno�ci now� sytuacj�, zaistnia�� w nast�pstwie wej�cia Polski do Unii Europejskiej. Zasadnicza konstrukcja ca�ej publikacji nie uleg�a zmianie. Nast�pi�o natomiast ujednolicenie w uj�ciu materia�u normatywnego, uzupe�niono niekt�re rozdzia�y o nowe fragmenty oraz dodano ca�kowicie nowy rozdzia� po�wi�cony prawu wyznaniowemu w Unii Europejskiej. Lublin, luty 2005 roku J�zef Krukowski . Rozdzia� I WIADOMO�CI WST�PNE 1. Poj�cie prawa wyznaniowego g O N W polskiej literaturze prawniczej nazwa �prawo wyznaniowe" jest odpowiednikiem takich, powszechnie u�ywanych w innych j�zykach europejskich, termin�w jak: diritto ecclesiatico (w�.), droit ecclesiasti�ue d'etat (franc), Staatskirchenrecht (niem.), ecclesiastical law (ang.), kt�re w sensie dos�ownym oznaczaj� �prawo ko�cielne". W polskiej literaturze prawniczej termin �prawo ko�cielne" oznacza natomiast prawo wewn�trzne danego ko�cio�a, jest to wi�c synonim prawa kanonicznego. W sensie merytorycznym prawo wyznaniowe jest terminem technicznym oznaczaj�cym zesp� norm prawnych, za pomoc� kt�rych pa�stwo okre�la swoje stanowisko wobec zjawiska religijno�ci. Istotn� tre�� tego zespo�u norm stanowi� gwarancje poszanowania wolno�ci sumienia, religii i wyznania oraz zasady relacji instytucjonalnych mi�dzy pa�stwem a ko�cio�ami i innymi zwi�zkami wyznaniowymi. 2. Zjawisko religijno�ci t jako przedmiot prawa wyznaniowego Fakt istnienia religii jest zjawiskiem nieod��cznym �ycia ludzkiego. Wsz�dzie gdzie pojawi� si� cz�owiek, rozwija� sw� aktywno�� religijn�. Nie ma takiej kultury^ Jj u*1* ^ kt�ra by nie mia�a zwi�zku z religi�. Problem wyja�nienia istoty religii i jej �r�de� |^ � � nale�y do najistotniejszych zagadnie� filozofii i teologii. Natomiast prawo ujmuje zjawisko religijno�ci w podw�jnym wymiarze: 1) religijno�ci w wymiarze indywidualnym, pojmowanej jako osobista wi� cz�owieka z Bogiem wzgl�dnie, najog�lniej m�wi�c, jako stosunek cz�owieka do sacrum (bosko�ci), kt�ry obejmuje uznanie okre�lonych prawd co do istnienia istoty transcendentnej (nadprzyrodzonej), udzielaj�cej odpowiedzi na nurtuj�ce ka�dego cz�owieka egzystencjalne pytania dotycz�ce sensu �ycia i zasad post�powania w �yciu prywatnym i publicznym; 2) religijno�ci w wymiarze wsp�lnotowym i instytucjonalnym, wyra�aj�cej si� w istnieniu sformalizowanych grup spo�ecznych, w kt�re ��cz� si� ludzie wyznaj�cy t� sam� g S 18 /. Wiadomo�ci wst�pne wiar�, czyli maj�cy takie same przekonania co do warto�ci religijnych. S� to wsp�lnoty religijne odr�bne od wsp�lnoty pa�stwowej, chocia� realizuj�ce swoj� misj� na terytorium pa�stwa i w tym samym spo�ecze�stwie globalnym. Potrzeba ustosunkowania si� przez pa�stwo do religii wynika z podw�jnej racji. Z jednej strony jest to konieczno�� ochrony praw cz�owieka do osobistych przekona� i uczu� religijnych (prywatny wymiar religii); a z drugiej � chodzi o konieczno�� respektowania donios�ej roli, jak� instytucje religijne spe�nia�y w przesz�o�ci i pe�ni� obecnie w �yciu spo�ecznym, kulturalnym i politycznym (publiczny wymiar religii). Do�wiadczenia zar�wno historyczne, jak i wsp�czesne dowodz�, i� zjawisko religijno�ci, pomimo proces�w laicyzacji sterowanej (w pa�stwach komunistycznych) b�d� laicyzacji spontanicznej (w pa�stwach liberalnych), jakie wyst�puj� w spo�ecze�stwie konsumpcyjnym, w epoce wsp�czesnej nadal wykazuje siln� �ywotno��. Dlatego nawet takie pa�stwa, kt�re deklaruj� neutralno�� wobec przekona� w sprawach religijnych, w praktyce nie mog� wobec tego zjawiska zachowa� oboj�tno�ci, ale stanowisko swe wzgl�dem niego okre�laj� w uregulowaniach prawnych. Potrzeba pozytywnego ustosunkowania si� pa�stwa do religii w Polsce wynika nie tylko z racji historycznego zwi�zku religii chrze�cija�skiej z kultur�, ale r�wnie� z jej obecno�ci w �yciu wsp�czesnego spo�ecze�stwa. Z sonda�y przeprowadzonych przez instytucje badania opinii publicznej wynika bowiem, i� oko�o 99% spo�ecze�stwa polskiego deklaruje sw� przynale�no�� do r�nych zwi�zk�w wyznaniowych, z czego oko�o 94% � do Ko�cio�a katolickiego, 5% � do innych ko�cio��w i zwi�zk�w wyznaniowych, a oko�o 1% stanowi� bezwyznaniowcy (atei�ci, agnostycy b�d� dei�ci). 3. Wyodr�bnienie prawa wyznaniowego w systemie prawa Wyodr�bnienie specyficznych norm prawa wyznaniowego w systemach prawnych nast�pi�o w epoce nowo�ytnej, gdy monarchowie pa�stw wyznaniowych, kieruj�cy si� zasad� cuius regio, eius religio, zacz�li przypisywa� sobie kompetencje do stanowienia norm okre�laj�cych ich stosunek do ko�cio�a i ludzi wierz�cych w swoim pa�stwie. Praktyka ta nie usta�a, gdy powsta�y pa�stwa demokratyczne, kt�re w okre�laniu swego stosunku do zjawiska religijno�ci na pierwsze miejsce wysun�y zasad� poszanowania wolno�ci sumienia i religii w �yciu prywatnym i publicznym. Prawo wyznaniowe pojmowane jest w dwojakim znaczeniu: 1) jako zesp� norm prawnych, 2) jako jedna z dyscyplin prawniczych. 3.1. Prawo wyznaniowe jako zesp� norm prawnych "W systemie prawa ka�dego pa�stwa z racji merytorycznych spo�r�d r�nych ga��zi, czyli dzia��w prawa, wyodr�bniane jest prawo wyznaniowe jako zesp� 3. Wyodr�bnienie prawa wyznaniowego w systemie prawa 19 norm prawnych okre�laj�cych stosunek pa�stwa do religii, pojmowanej jako zesp� wierze� i zachowa� si� jednostek ludzkich ze wzgl�du na przyjmowane wierzenia, oraz do wsp�lnot religijnych, czyli grup spo�ecznych, powsta�ych na podstawie wsp�lnych przekona� co do sacrum, a �ci�lej m�wi�c � wiary co do swej wi�zi z Bogiem osobowym, na oznaczenie kt�rych w ustawodawstwie polskim u�ywa si� nazwy ko�cio�y lub inne zwi�zki wyznaniowe. Artyku� 2 pkt 1 ustawy 0 gwarancjach wolno�ci sumienia i wyznania z 17 maja 1989 r. stwierdza, i� przez wsp�lnoty religijne nale�y rozumie� ko�cio�y i inne zwi�zki wyznaniowe, zak�adane w celu wyznawania i szerzenia wiary religijnej, posiadaj�ce w�asny ustr�j, doktryn� 1 obrz�dy kultowe (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. nr 26, poz. 319 z p�n. zm.). W tym kontek�cie termin �ko�cio�y" odnosi si� do wsp�lnot religijnych chrze�cija�skich, natomiast zakres znaczeniowy terminu �zwi�zki wyznaniowe" jest szerszy, obejmuj�cy zar�wno wsp�lnoty chrze�cija�skie, jak i niechrze�cija�skie. W�r�d norm tworz�cych prawo wyznaniowe, w zale�no�ci od formy i sposobu ich powstania, wyr�nia si� dwa rodzaje: � normy ustanowione przez organy w�adzy pa�stwowej, czyli takie, kt�rych �r�d�em powstania jest wola w�adzy pa�stwowej; � normy, kt�re s� przez pa�stwo uznawane za obowi�zuj�ce, chocia� bezpo�rednio wynikaj� z innych �r�de� ni� wola w�adzy pa�stwowej. Stanowi� je normy: prawa naturalnego, prawa zwyczajowego b�d� normy ustanowione przez w�adze Ko�cio�a katolickiego i innych wsp�lnot religijnych (prawo kanoniczne). W konstruowaniu norm prawnych, zaliczanych do dzia�u prawa wyznaniowego, wyst�puje dwupoziomowo��: Na pierwszym poziomie znajduj� si� takie normy, za kt�rych po�rednictwem pa�stwo ustosunkowuje si� do zjawiska religijno�ci w spos�b generalny. Regulacje prawne na tym poziomie okre�laj� gwarancje wolno�ci religijnej w wymiarze indywidualnym, kt�rych podmiotem jest jednostka ludzka, i w wymiarze instytucjonalnym, kt�rych podmiotem jest zwi�zek wyznaniowy. Przy tym wszystkie zwi�zki wyznaniowe traktowane s� zgodnie z zasad� absolutnej r�wno�ci, czyli uwzgl�dnia si� tylko takie elementy, kt�re wydaj� si� dla nich wsp�lne, z pomini�ciem istniej�cych mi�dzy nimi r�nic. Zazwyczaj pa�stwo stanowi te normy w spos�b jednostronny, czyli bez porozumienia z przedstawicielami zwi�zk�w wyznaniowych. Na drugim poziomie nast�puje specyfikacja norm prawa wyznaniowego z uwzgl�dnieniem pluralizmu religijnego. Ka�dy zwi�zek religijny jest traktowany przez pa�stwo indywidualnie, czyli z poszanowaniem jego odr�bno�ci. Normy prawne okre�laj�ce stosunek pa�stwa do poszczeg�lnych zwi�zk�w wyznaniowych na tym poziomie powstaj� w drodze negocjacji z ich przedstawicielami, jako reprezentacjami interes�w okre�lonych grup spo�ecznych, zgodnie z regu�ami demokracji. Taka metoda zapewnia im wi�ksz� skuteczno��. Proces kszta�towania prawa wyznaniowego w dziejach pa�stwa polskiego przechodzi� r�ne etapy, zwi�zane ze zmian� re�im�w politycznych: 20 /. Wiadomo�ci wst�pne W okresie II Rzeczypospolitej nast�pi�o wyodr�bnienie zespo�u norm prawa wyznaniowego na podstawie zasad wpisanych do Konstytucji Marcowej z 1921 r., do konkordatu z 1925 r. i do ustaw zwyk�ych okre�laj�cych stosunek pa�stwa do poszczeg�lnych ko�cio��w i innych zwi�zk�w wyznaniowych. W okresie PRL wyst�pi� w tej dziedzinie znaczny regres. W systemie regulacji stosunk�w mi�dzy pa�stwem a Ko�cio�em katolickim i innymi zwi�zkami wyznaniowymi wyst�pi�y luki, wyre�yserowane przez w�adze partyjno-pa�stwowe z anty-religijnych motywacji ideologicznych. Regulacje prawne zmierza�y do maksymalnego limitowania wolno�ci sumienia i uzewn�trzniania przekona� religijnych oraz ograniczania mo�liwo�ci realizacji przez ko�ci� swojej misji. Przy tym regulacje ustawowe wydawa�y si� jedynie fragmentaryczne. Trudno by�o w �wczesnym systemie prawnym wyodr�bni� dzia� prawa wyznaniowego. W okresie III Rzeczypospolitej w warunkach transformacji ustrojowych � wiod�cych od totalitaryzmu komunistycznego do demokracji (pocz�wszy od 1989 r.) � trwa proces przebudowy regulacji prawnych dotycz�cych stosunk�w mi�dzy pa�stwem a Ko�cio�em katolickim i innymi zwi�zkami wyznaniowymi. W trakcie tego procesu nast�pi�a normalizacja ca�okszta�tu tych stosunk�w. Stopniowo ukszta�towa� si� nowy kompleks norm, zawartych w wielu �r�d�ach prawa stanowionego, kt�rych podstaw� stanowi Konstytucja RP z 1997 r. i konkordat z 1993 r. Pod wzgl�dem przedmiotowym tworz� one w systemie prawa polskiego dzia� prawa wyznaniowego. 3.2. Prawo wyznaniowe jako dyscyplina naukowa Prawo wyznaniowe jest jedn� ze szczeg�owych dyscyplin prawniczych, kt�rej przedmiot zainteresowa� stanowi badanie w spos�b metodologicznie uporz�dkowany wymienionego wy�ej zespo�u norm prawnych, okre�laj�cych stosunek pa�stwa do zjawiska religijno�ci. W tym sensie termin prawo wyznaniowe jest u�ywany w niniejszej publikacji. Przedmiotem bada� naukowych z zakresu tej dyscypliny naukowej jest komentowanie norm zawartych w obowi�zuj�cych aktach normatywnych, ustanowionych lub uznawanych przez suwerenne organy w�adzy pa�stwa polskiego. W publikacjach polskich, dotycz�cych prawa wyznaniowego, wi�cej uwagi po�wi�cano historycznym ani�eli wsp�czesnym elementom tej problematyki. Wzrost zainteresowania ni� nast�pi� w ostatnim dziesi�cioleciu w zwi�zku z debat� wok� projektu nowej Konstytucji RP i ratyfikacji Konkordatu mi�dzy Stolic� Apostolsk� i Rzecz�pospolit� Polsk�, jaka toczy�a si� w latach 1993-1998 mi�dzy przeciwnikami ratyfikacji (m.in. J. Wis�ocki, M. Pietrzak, J. Ma�ajny), jak i jej zwolennikami (m.in. W. Adamczewski, W. G�ralski, J. Krakowski, W. Mojak i W. Skrzyd�o, W. Urusz-czak). Niniejsza publikacja zawiera pozytywny wyk�ad g��wnych zagadnie� wsp�czesnego polskiego prawa wyznaniowego. 4. Prawo wyznaniowe jako funkcja polityki pa�stwa wobec religii 21 4. Prawo wyznaniowe jako funkcja polityki pa�stwa wobec religii O tym, jaka jest tre�� norm okre�laj�cych stosunek danego pa�stwa do religii, decyduje wiele czynnik�w, a zw�aszcza: warunki kulturowe (zwi�zek religii z kultur� narodow�), przes�anki aksjologiczne (system podstawowych warto�ci moralnych), warunki socjologiczne (sk�ad spo�ecze�stwa pod wzgl�dem wyznaniowym, rola religii, a zw�aszcza instytucji ko�cielnych w �yciu spo�ecznym), za�o�enia filozoficzne i ideologiczne, jakimi kieruj� si� partie polityczne, a tak�e postulaty zwi�zk�w wyznaniowych. Donios�y wp�yw na przemiany w dziedzinie stosunk�w mi�dzy pa�stwem a zwi�zkami wyznaniowymi w kr�gu kultury zachodniej w drugiej po�owie XX w. wywar�y postulaty g�oszone przez Ko�ci� katolicki, a zw�aszcza uchwa�y Soboru Watyka�skiego II na temat wolno�ci religijnej (DH) i obecno�ci Ko�cio�a w �wiecie wsp�czesnym (KDK). Do�wiadczenia historyczne wykazuj�, i� stanowiska, jakie zajmuj� pa�stwa wzgl�dem zwi�zk�w wyznaniowych rozwijaj�cych sw� dzia�alno�� na ich terytorium, s� zr�nicowane. Nale�y w�r�d nich wyr�ni� nast�puj�ce: a) pa�stwo faworyzuje jeden spo�r�d wielu zwi�zk�w wyznaniowych, przyznaj�c mu status wyznania lub ko�cio�a oficjalnego (pa�stwo wyznaniowe); b) pa�stwo ustosunkowuje si� wrogo b�d� � delikatniej m�wi�c � nieprzyja�-nie w stosunku do religii w og�le, a w szczeg�lno�ci wobec konkretnych zwi�zk�w wyznaniowych; w praktyce oznacza to zwalczanie religii i faworyzowanie �wiatopogl�du ateistycznego (pa�stwo antyreligijne, ateistyczne); c) pa�stwo zajmuje wobec zjawiska religijno�ci stanowisko oboj�tne, wyra�aj�ce si� w gwarancjach wolno�ci sumienia i wyznania w aspekcie tylko negatywnym oraz w przestrzeganiu zasady absolutnej r�wno�ci w traktowaniu wszystkich religii i zwi�zk�w wyznaniowych (pa�stwo indyferentne, czyli �wieckie w sensie negatywnym); d) pa�stwo traktuje wszystkie zwi�zki wyznaniowe na zasadach poszanowania r�wno�ci i sprawiedliwo�ci rozdzielczej, czyli stosuje zasad� r�wnouprawnienia ko�cio��w i innych zwi�zk�w wyznaniowych, a jednocze�nie uwzgl�dnia specyficzne atrybuty ka�dego z nich (pa�stwo �wieckie w sensie pozytywnym). Spos�b traktowania zwi�zk�w wyznaniowych przez pa�stwo stanowi jeden z element�w re�imu politycznego: totalitarnego lub demokratycznego. Re�imy totalitarne zwykle do religii i zwi�zk�w wyznaniowych odnosz� si� z wrogo�ci� b�d� traktuj� je instrumentalnie. Re�imy demokratyczne za� ustosunkowuj� si� do zjawiska religijno�ci pozytywnie, dlatego swoje stanowisko wobec nich zazwyczaj okre�laj� w drodze porozumienia z ich przedstawicielami jako reprezentantami specyficznych grup spo�ecznych. Na tym poziomie normy prawne powstaj� w wyniku negocjacji. Regulacje stosunk�w mi�dzy pa�stwem a zwi�zkiem wyznaniowym przyjmuj� form� porozumienia organ�w w�adzy pa�stwowej z przedstawicielami zwi�zk�w wyznaniowych. Gdy chodzi o regulacje stosunk�w z Ko�cio�em katolic- 22 /. Wiadomo�ci wst�pne kim, to porozumienie mo�e przyj�� form� dwustronnej umowy mi�dzynarodowej mi�dzy Stolic� Apostolsk� a najwy�szymi organami w�adzy pa�stwowej, zwanej konkordatem. Gdy za� chodzi o regulacje stosunk�w mi�dzy pa�stwem a innymi zwi�zkami wyznaniowymi, to metoda porozumienia r�wnie� znajduje zastosowanie, ale z zachowaniem zasady analogii. Je�li chodzi o kszta�towanie polityki pa�stwa w stosunku do Ko�cio�a katolickiego i innych zwi�zk�w wyznaniowych w Polsce, to w ostatnim p�wieczu wyst�pi�y przeciwstawne tendencje. W okresie PRL-u sprawuj�ca dyktatur� partia komunistyczna przy u�yciu aparatu pa�stwowego d��y�a do zmiany to�samo�ci kulturowej narodu poprzez narzucenie spo�ecze�stwu ideologii ateistycznej w miejsce religii. Pa�stwo by�o instrumentem walki z religi� i zwi�zkami wyznaniowymi, a zw�aszcza � z Ko�cio�em katolickim. W okresie transformacji ustrojowych natomiast � w ostatnim dziesi�cioleciu (od 1989 r.) � na polityk� legislacyjn� pa�stwa wobec religii wywiera wp�yw konkurencja mi�dzy partiami politycznymi. Jedne partie, d���c do poszanowania chrze�cija�skiego dziedzictwa duchowego narodu, respektuj� donios�� rol� religii w wymiarze �ycia prywatnego i publicznego, za� inne partie, opieraj�ce si� na za�o�eniach ideologii liberalnej b�d� socjaldemokratycznej, d��� do uczynienia religii spraw� prywatn�. Wsp�czesne polskie prawo wyznaniowe i jego realizacja jest funkcj� wypadkow� powy�szych tendencji. W tym kontek�cie naczeln� rol� spe�nia realizacja gwarancji poszanowania wolno�ci sumienia i religii w �yciu prywatnym i publicznym oraz zasada r�wnouprawnienia ko�cio��w i innych zwi�zk�w wyznaniowych, stosowana ��cznie z zasad� sprawiedliwo�ci rozdzielczej. W takim kontek�cie normy prawne formu�owane s� na dwu poziomach abstrakcji: 1) na pierwszym poziomie pa�stwo okre�la sw�j stosunek do zjawiska religijno�ci w og�lno�ci, czyli �e status prawny wszystkich jednostek ludzkich i zwi�zk�w wyznaniowych jest okre�lany identycznie, w oderwaniu od tego, czy i jakie istniej� mi�dzy nimi r�nice; 2) na drugim poziomie pa�stwo okre�la status prawny poszczeg�lnych zwi�zk�w wyznaniowych z uwzgl�dnieniem specyficznych atrybut�w nale�nych ka�demu z nich. Normy te okre�laj� stosunek pa�stwa do: Ko�cio�a katolickiego, Polskiego Autokefalicznego Ko�cio�a Prawos�awnego, Ko�cio�a Ewange�icko-Augsburskiego, Zwi�zku Gmin Wyznaniowych �ydowskich itd. Stosowanie tego rodzaju metody regulacji sytuacji prawnej ko�cio��w i innych zwi�zk�w wyznaniowych w polityce legislacyjnej pa�stwa polskiego nie jest zjawiskiem odosobnionym. Taka metoda funkcjonuje w innych pa�stwach europejskich zar�wno o ustabilizowanej demokracji (Niemcy, W�ochy, Hiszpania), jak r�wnie� w pa�stwach przechodz�cych transformacje od totalitaryzmu komunistycznego do demokracji (np. W�gry, Chorwacja, Czechy, S�owacja). Literatura 23 Literatura Botta R., Manuale di diritto ecclesiastico