tytu�: "KROSNO i okolice - Przewodnik" autor: STANIS�AW K�OS 156 stron, 3 trasy po mie�cie, 4 trasy piesze i 5 samochodowych w okolice, ok. 130 obiekt�w, 50 miejscowo�ci, 10 mapek i plan�w, 4 rzuty, 12 rysunk�w Zalqcznik - wielobarwny plan miasta ze spisem ulic "SPORT l TURYSTYKA" � WARSZAWA WYDAWNICTWO "SPORT I TURYSTYKA" WARSZAWA 1987 Wydanie I. SPIS TRE�CI Spis mapek, plan�w, rzut�w i rysunk�w . 6 Wiadomo�ci og�lne ........ 7 Wa�niejsze daty z historii Krosna ... 14 Program zwiedzania . ... . . .28 Trasy zwiedzania miasta . . . . . . 30 1. Stare miasto: Rynek � - ul. Franciszka�ska - ul. J. Szczepanika - ul. Kazimierza Wielkiego - Rynek - ul. W. Porcju-sza - ul. M. Nowotki - ul. J. S�owackiego - Rynek ........ 30 2. �r�dmie�cie - Polanka: Rynek - ul. M. Nowotki - ul. W. Gomu�ki - ul. Krakowska - ul. XV-lecia PRL .... 49 3. �r�dmie�cie - Zawodzie - Korona: Rynek - ul. H. Sienkiewicza - ul. Lwowska - Osiedle XXX-lecia PRL - ul. Bur-saki - ul. gen. K. Swierczewskiego - ul. Korczy�ska - Korona ...... 56 Obiekty poza trasami zwiedzania .... 67 Wycieczki w okolice ....... 71 Trasy piesze .......... 71 'l. Krosno - Sporne - Kamieniec - rez. "Prz�dki" ......... 71 �,:> '2. Krosno - Sporne - Kamieniec - G�ra Kr�lewska - W�gl�wka . . . . 73 3. Krosno - Korczyna - (Sucha G�ra), rez. "Prz�dki" ........ 75 4. Krosno - �arnowiec - B�brka - . (Dukla) .......... 77 Trasy samochodowe ....... 79 I. Krosno - Potok - Jedlicze - �arnowiec - Zr�cin - B�brka - Rogi - Miejsce Piastowe - [Hacz�w] - Ja-b�onica Polska - Kombornia - Korczyna - Krosno ....... 79 II. Krosno - Korczyna - Czarnorzeki - W�gl�wka - Krasna - Lutcza - Domaradz - Blizn� - Stara Wie� - Brzoz�w - Wzd�w - Trze�ni�w - Hacz�w - Iskrzynia - Kro�cienko Wy�n� - Krosno ...... 80 III. Krosno - Miejsce Piastowe - Iwonicz - Iwonicz-Zdr�j - Klimk�wka - Ryman�w - Besko - Zarszyn - Sanok .......... 83 SPIS TRE�CI IV. Krosno - Miejsce Piastowe - Iwonicz - Klimk�wka - Ryman�w - Ryman�w-Zdr�j - Kr�lik Polski - Daliowa - [Ja�liska] - Tylawa - Trzciana - Nowa Wie� - Dukla - Zboiska - Wietrzno - B�brka - Zr�cin - Krosno ......84 V. Krosno - Potok - Jaszczew - Mo-der�wka - Szebnie - Warzyce - Jas�o - Trzcinica - Sko�yszyn - Sie-pietnica - Biecz ......85 Opisy miejscowo�ci i innych obiekt�w fizjograficznych .........86 Informator ......... 145 Literatura .......... 151 Skorowidz rzeczowo-topograficzny153 84 85 86 SPIS MAPEK, PLAN�W, RZUT�W I RYSUNK�W Krosno w granicach administracyjnych . 10-11 Obja�nienie znak�w u�ytych na planach . 13 Skorowidz plan�w tras ....... 27 Trasa l Stare Miasto . \ ...... 31 Fraement Rynku ...... .33 Ko�ci� Franciszkan�w Nawiedzenia NPM - rzut ........... 39 Kaplica O�wi�cim�w ....... 40 Ko�ci� parafialny - rzut ...... 43 Trasa 2 �r�dmie�cie - Polanka .... 50 Trasa 3 �r�dmie�cie - Zawodzie .... 57 Ko�ci� Kapucyn�w ....... 59 Wycieczki piesze w okolice Krosna ... 72 Wycieczki samochodowe w okolice Krosna 80-81 Panorama Biecza ........ 88 Biecz - plan ......... 89 Wie�a ratuszowa w Bieczu ..... 90 Muzeum Przemys�u Naftowego w B�brce - plan ........... 94 Ko�ci� i klasztor Bernardyn�w w Dukli . 101 Pomnik na cmentarzu poleg�ych w bitwie o Prze��cz Dukielsk� ....... 103 Ko�ci� w Haczowie ....... 105 Willa "Bazar" w Iwoniczu-Zdroju . . . 108 Zamek w Odrzykoniu - rzut ..... 116 Ruiny zamku w Odrzykoniu ..... 117 Rezerwat "Prz�dki" . . . . . . . 125 Sanok - plan ......... 131 Dworek M. Konopnickiej w �arnowcu . . 143 Dworek M. Konopnickiej w �arnowcu - rzut ........... 144 Za��cznik - plan Krosna WIADOMO�CI OG�LNE KKOSNO le�y w Kotlinie Kro�nie�skiej stanowi�cej jedn� z krain rozleg�ego obni�enia Do��w Jasielsko-Sano�kich, na wysoko�ci 263-275 m n.p.m. Przez miasto przep�ywa rzeka Wis�ok, do kt�rej wpada p�yn�ca od pd. Lubat�wka. Na pn. od miasta wznosz� si� z daleka widoczne wzniesienia Pog�rza Strzy�owsko-Dynowskiego z wyr�niaj�cymi si� wzg�rzami Suchej G�ry i G�ry Kr�lewskiej. Z drugiej strony, od pd. podnosz� si� pasma wzniesie� stanowi�cych przedg�rze Beskidu Niskiego. Najstarsza cz�� miasta, stanowi�ca dzi� jego �r�dmie�cie, ulokowa�a si� na wynios�o�ci owalnego wzniesienia (275 m n.p.m.), w pobli�u uj�cia Lubat�wki do Wis�oka. Na okalaj�cych go r�wninach roz�o�y�y si� dawne przedmie�cia i nowe dzielnice mieszkaniowe oraz przy��czone do� niedawno osiedla. Na pn. od �r�dmie�cia, po obu stronach Wis�oka po�o�one s� Bia�obrzegi, w kierunku pn.-zach. znajduje si� Turasz�wka, z kt�r� od pd. s�siaduje Polanka. Ku pd. wsch. le�� Kro�cienko Ni�ne i Suchod�. Na pd. wsch. od �r�dmie�cia rozbudowuje si� nowa cz�� miasta, powstaje tu wielkie osiedle mieszkaniowe oraz nowe centrum. Przez cale miasto z pn. zach. na pd. wsch. przebiega droga nr 98 Nowy S�cz-Sanok zw. tras� podkarpack�, do kt�rej w Turasz�wce do��cza droga od Rzeszowa. Ze �r�dmie�cia rozchodz� si� drogi: przez W�gl�wk� do Lutczy, przez Zr�cin do Dukli i Kobylan oraz przez Kro�cienko Wy�n� do Brzozowa. R�wnolegle do trasy podkarpackiej biegnie linia kolejowa Str�e - Zag�rz - Kro�cienko. W rejo- WIADOMO�CI OG�LNE nie miasta znajduje si� stacja kolejowa Krosno oraz trzy przystanki: Krosno-Turasz�wka, Krosno--Polanka i Krosno-Miasto. W pd. cz�ci miasta znajduje si� lotnisko sportowe Aeroklubu Podkarpackiego, kt�re w przysz�o�ci zamierza si� przystosowa� do potrzeb komunikacyjnych. KROSNO b�d�ce od 1975 stolic� nowo utworzonego wojew�dztwa kro�nie�skiego stanowi od lat najwi�kszy o�rodek miejski i przemys�owy rozleg�ego regionu nazywanego powszechnie Podkarpaciem. Krosno zajmuje obszar 4348 ha i ma 44200 mieszka�c�w (1984). Jest to wi�c miasto �redniej wielko�ci, kt�re dopiero od niedawna jako stolica wojew�dztwa nabiera rangi wi�kszego o�rodka miejskiego i centrum �ycia spo�eczno-gospodarczego regionu. KROSNO jest du�ym o�rodkiem przemys�owym, najwi�kszym w rejonie Podkarpacia, posiada 92 r�nego rodzaju zak�ady, kt�re zatrudniaj� 17800 os�b. Szczeg�lnie rozwini�ty jest tu przemys� szklarski. Kro�nie�skie Huty Szk�a obejmuj� a� pi�� zak�ad�w: Hut� Szk�a Gospodarczego I, II i III, Hut� Szk�a Technicznego ,,Polanka" i Zak�ad W��kna Szklanego. Ponadto z wi�kszych zak�ad�w znajduj� si� tu: Zak�ady Przemys�u Lniar-skiego "Krosnolen", Fabryka Amortyzator�w "Pol-mo", Fabryka Obuwia Sportowego "Poisport", Wytw�rnia Sprz�tu Komunikacyjnego, Lotnicze Zak�ady Naprawcze Aeroklubu PRL, Zak�ady Przetw�rstwa Owooowo-Warzywniczego oraz Zak�ady Urz�dze� Naftowych "Naftomet". KROSNO z racji swego po�o�enia i tradycji uwa�ane jest powszechnie za stolic� polskiej nafty. Na Podkarpaciu, a szczeg�lnie w regionie kro�nie�skim dzia�a� Ignacy �ukasiewicz, tu powsta�y pierwsze kopalnie i rafinerie ropy naftowej, tu WIADOMO�CI OG�LNE wreszcie zawi�za�y si� r�ne instytucje zwi�zane z zarzaidzamiem i obs�ug� tego przemys�u W Kro�nie znajduj� si�: oddzia� Instytutu G�rnictwa Naftowego, Okr�gowy Urz�d G�rniczy, Kro�nie�ski Zak�ad G�rnictwa Nafty i Gazu, Przedsi�biorstwo Budownictwa Naftowego "Naftomonta�", Zarz�d Oddzia�u Stowarzyszenia Naukowo-Technicz-nego In�ynier�w i Technik�w Przemys�u Naftowego i Gazowego oraz Zak�ady Urz�dze� Naftowych "Naftomet". KROSNO stanowi powa�ny o�rodek �ycia kulturalnego. Dzia�a tu Wojew�dzki Dom Kultury, Zesp� Miejskich Dom�w Kultury oraz kilka zak�adowych obiekt�w kulturalnych. Od wielu lat rozwija si� tu amatorski ruch artystyczny. Przy Fabryce Obuwia Sportowego istnieje kapela ludowa "Jacoki", przy WDK kapela "Swaty", a przy Kro�nie�skich Hutach Szk�a zesp� ludowy "Stachy". Na terenie miasta odbywa si� sporo imprez .kulturalnych, w�r�d kt�rych warto wymieni� Kro�nie�skie Spotkania Teatralne oraz organizowane we wrze�niu "Dni Krosna". W Kro�nie znajduje si� redakcja poczytnego tygodnika "Podkarpacie", organu KW PZPR. Ma tu swoj� siedzib� Muzeum Okr�gowe. O�ywion� dzia�alno�� prowadzi Stowarzyszenie Mi�o�nik�w Ziemi Kro�nie�skiej. KROSNO stanowi znacz�cy w tym regionie o�rodek szkolnictwa. Znajduje si� tu 11 szk� podstawowych, 2 licea og�lnokszta�c�ce, trzy szko�y artystyczne, 38 szk� zawodowych, w tym m.in. Zesp� Szk�l G�rnictwa Naftowego, Zesp� Szk� Elektrycznych i Zesp� Szk� Mechanicznych, 3 szko�y pomaturalne, w tym Pa�stwowe Studium Kulturalno--O�wiatowe i Bibliotekarskie. Og�em do kro�nie�skich szk� ucz�szcza 11700 dzieci i m�odzie�y. KROSNO stanowi wa�ny o�rodek ruchu turystycznego. �r�dmie�cie posiada dobrze zachowany �red- WIADOMO�CI OG�LNE niowieczny uk�ad urbanistyczny i sporo cennych zabytk�w. W rejonie samego starego miasta znajduj� si� 62 obiekty zabytkowe pochodz�ce przewa�nie z XVI-XVIII w. Miasto po�o�one jest w ciekawej okolicy, zasobnej w liczne zabytki i pami�tki historyczne, twory przyrody i pi�kne krajobrazy. Okolice Krosna maj� du�e walory turystyczno-krajoznawcze. Ju� w odleg�o�ci 10-15 km od miasta znajduj� si� wzniesienia Pog�rza i Beskidu Niskiego stanowi�cego doskona�e tereny do g�rskich w�dr�wek, kt�re u�atwiaj� wyznakowane szlaki turystyczne. "PARYA CBACOVIA" (Ma�y Krak�w) - tak� nazw� przed 3-4 wiekami obdarzano Krosno, miasto na�wczas bogate i ludne, znane z rozwini�tego handlu i rzemios�a. W XVI w. Krosno prze�ywa�o okres szczeg�lnego rozwoju i zaliczane by�o do przednie jszych miast Rzeczypospolitej. Nic wi�c dziwnego, �e jego wizerunek zosta� zamieszczony w dziele J. Brauna i F. Hoghenberga "Miasta �wiata" (Civi'tates orbis terrarum) wydanym w Kolonii na prze�omie XVI i XVII w. Rycina przedstawia miasto otoczone dwoma pasmami mur�w z szeregiem 'baszt, wewn�trz kt�rych znajduje si� du�e skupisko dom�w i kilka okaza�ych budowli. Mimo up�ywu czasu, dziejowych zawieruch i przemian, miasto "zachowa�o wiele element�w dawnej �wietno�ci i mimo ci�g�ych jeszcze brak�w i niedostatk�w rozrasta si� i pi�knieje. KROSNO ma herb Piast�w kujawskich, b�d�cy rodowym god�em ikr�la Kazimierza Wielkiego. Na czerwonym polu tarczy jest z prawej strony p�lew koloru z�otego, za� z lewej - p�orze� koloru srebrnego (bia�ego) i z�ota tr�jlistna korona u g�ry. Taki wizerunek god�a pojawia si� na piecz�ciach miejskich pocz�wszy od XVI w., lecz zapewne miasto pos�ugiwa�o si� nim znacznie wcze�niej. Jego pierwotne barwy nie s� jednak znane. 12 WIADOMO�CI OG�LNE Opr�cz podanego wy�ej opisu spotyka si� tarcz� w kolorze bia�o^czerwonym, na kt�rej p�lew ma barw� czerwon�, a p�orze� bia��, korona za� z�ot�. Warto .odntowa�, �e podczas prowadzonych na terenie miasta prac archeologicznych, odkopano glinian� tabliczk� (kafel piecowy) z wizerunkiem herbu miasta i dat� 1551. Nazwa miasta i jej pochodzenie jest do dzi� kwesti� sporn� i nie wyja�nion�. Wed�ug zachowanych dokument�w pisano Crosno (1358), Crosna, Krosen, Kroszna, Carosna, Crossen lub Oroszno. Niekt�rzy badacze wywodz� jej pochodzenie od krosna tkackiego, inni od chrustu lub krosty. Gdzie tu jest prawda nie wiadomo. Przypuszcza si� r�wnie�, �e pierwotna nazwa miasta zosta�a po prostu przekr�cona po jego lokacji i z czasem przybra�a obecne brzmienie. OBJA�NIENIE ZNAK�W U�YTYCH NA PLANACH D ^3 obiekty zabytkowe ZE muzea A pomniki 13T hotele M stacje benzynowe � ; pocz�tek trasy kierunek zwiedzania WA�NIEJSZE DATY Z HISTORII KROSNA XI-XII w, 1282 poi. XIV w. 1358 14 Istnienie osady typu wiejskiego. W | trakcie bada� archeologicznych stwier- | dzono, �e w obr�bie zach. partii wzg�- J r�� miejskiego istnia�a osada wczesne- j �redniowieczna. Znalezione liczne za-bytki pozwalaj� datowa� jej powstanie na prze�om X i XI w. Na terenie osady znajdowa� si� prawdopodobnie o-biekt sakralny, kt�rego resztki fundament�w odkryto w 1961 w obr�bie obecnego ko�cio�a parafialnego. Pierwsza wzmianka historyczna o Kro�nie. Ksi��� krakowski Leszek Czarny wyda� dla biskupstwa lubelskiego immunitet, w kt�rym w�r�d posiad�o�ci tego� biskupstwa w Ma�opolsce wymieniane jest r�wnie� Krosno. Autentyczno�� tego dokumentu, znanego zreszt� tylko z odpis�w, budzi w�r�d badaczy spore w�tpliwo�ci. W �wietle innych dowod�w mo�na jednak przyj��, �e w XIII w. Krosno b�d�ce w�wczas ma�� osad� rolnicz�, do tego� biskupstwa jednak nale�a�o. Przypuszczalnie w tym okresie Krosno przesz�o w r�ce kr�lewskie i otrzyma�o prawa miejskie. Jak wiadomo z p�niejszych zapis�w miasto uzyska�o od Kazimierza Wielkiego lokacj� na tzw. prawie magdeburskim (niemieckim). Krosno wymienione w przywileju lokacyjnym wydanym przez Kazimierza Wielkiego dla wsi Rogi. WA�NIEJSZE DATY Z HISTORII 1367 1399 1403 1413 1459 XV w. 1461 Kazimierz Wielki wyda� .dokument potwierdzaj�cy sprzeda� przez Micha�a i Jateusza w�jtostwa w Kro�nie na rzecz niejakiego Peszki z Tarnowa. W dokumencie kr�lewskim okre�laj�cym prawa i obowi�zki w�jta oraz powinno�ci osadnik�w, Krosno jest wymieniane jako miasto wcze�niej lokowane. Aby miasto "mog�o by� lepiej i do ko�ca lokowane" kr�l przyzna� mu jednoroczn� wolnizn�. Jak mo�na przypuszcza� wkr�tce po wydaniu owego aktu Krosno sta�o si� znacz�cym o�rodkiem gospodarczym, posiada�o rozwijaj�cy si� handel i rzemios�o. Za czas�w tego� kr�la zosta�o otoczone murem warownym. W�adys�aw Jagie��o nada� miastu grunta pobliskiej wsi kr�lewskiej Szczepa�-cowa Wola. Kro�nie�ski cech rze�nik�w uzyska� statut nale��cy do najstarszych dokument�w cechowych w Polsce. Miasto posiada�o ju� dwie szko�y. Poziom o�wiaty by� tu wida� wyj�tkowo wysoki skoro w latach 1400-1600 na Akademi� Krakowsk� zosta�y zapisane 173 osoby pochodz�ce z Krosna. Byli i tacy, kt�rzy studiowali w Lipsku. Kilku kro�nian by�o profesorami Akademii Krakowskiej, w�r�d kt�rych na wyr�nienie zas�uguje poeta i humanista Pawe� Procler z Krosna. Cech krawiecki powsta�y oko�o po�owy XV w. otrzyma� statut. Krosno znacz�cym o�rodkiem produkcji sukna i p��tna oraz tzw. barchan�w. Tutejsze wyroby znane by�y na rynkach Krakowa i innych miast kraju, a nawet daleko poza jego granicami. Kazimierz Jagiello�czyk wyda� miastu pozwolenie na budow� wodoci�g�w. 15 WA�NIEJSZE DATY Z HISTORII Woda by�a pobierana z' rzeki Luba-t�wki, kt�rej koryto przegrodzono specjaln� zapor�. Rowem doprowadzano j� do wzg�rza miejskiego, tu za pomoc� odpowiedniego urz�dzenia zw. rur-musem by�a t�oczona do g�ry. Dalej podziemnym kana�em p�yn�a do znajduj�cego si� w rynku zbiornika zw. cyst�, st�d by�a rozprowadzana w trzech kierunkach miasta. Ruroci�g zbudowano z d�bowych bali ��czonych metalowymi obr�czami, na ich pozosta�o�ci natrafiono w 1959. Wodcci�g ten istnia� do pocz�tku XIX w. Najazd wojsk w�gierskich Macieja Kor-wina pod wodz� Tomasza Tarczaya z Lipian na Podkarpacie. 17 i 18 I W�grzy pr�bowali opanowa� Krosno, lecz nie mog�c zdoby� silnie bronionych mur�w spalili doszcz�tni" jego przedmie�cie, szpital ubogich i ko�ci� �wi�tego Ducha. Pono� w�dz w�gierski przej�ty bardzo widokiem zniszczonego szpitala przekaza� potem miastu na jego odbudow� 200 dukat�w. Miasto nawiedzi�a zaraza. W ci�gu jednego dnia gin�o 80 os�b. Okres szczeg�lnego rozkwitu Krosna. Miasto by�o w�wczas znacz�cym o�rodkiem rzemie�lniczym i handlowym. 0-toczone podw�jnymi murami wzmocnionymi szeregiem baszt, zdobne w bogate ko�cio�y i kamienice mieszczan liczy�o pod koniec tego wieku oko�o 3500 mieszka�c�w. Miasto po�o�one na po��czeniu wa�nych szlak�w handlowych posiada�o komor� celn� i prawo sk�adowania towar�w, odbywa�y si� tu znane szeroko targi i jarmarki. Dokumenty z tego okresu m�wi� o istnieniu w mie�cie 9-10 cech�w (szewc�w, krawc�w, sukiennik�w, ku�nierzy, p��- WA2NIEJSZE DATY Z HISTORII ciennik�w, rze�nik�w, piekarzy, bedna- ' r�y .i tzw. cech wielki), wymieniaj� te� oko�o 40 specjalno�ci. Pod koniec tego stulecia pracowa�o w Kro�nie blisko 250 rzemie�lnik�w. Miasto posiada�o cegielnie, m�yn, folusz i kamienio�om, mia�o przywilej na poszukiwanie wapna. Ju� w tym czasie Krosno mia�o przywilej o�wietlania olejem skalnym (tak dawniej nazywano rop� naftow�), kt�ry czerpano w niedalekiej W�gl�w-ce i mieszano z olejem lnianym. Do Krosna nale�a�a wie� Szczepa�co-wa, miasto sprawowa�o te� jurysdykcjo nad s�siednimi wioskami: Bia�obrzegi, G�owienka, Kro�cienko Ni�ne i Sucho-d�. 1523 Rada miejska wykupi�a w�jtostwo od Jana Bonera za sum� 2400 floren�w. W Kro�nie jako mie�cie kr�lewskim W�adz� z ramienia w�adcy sprawowa� w�jt, kt�ry z tego tytu�u czerpa� okre�lone korzy�ci. Funkcja ta drog� sprzeda�y, dziedziczenia lub rodzinnych podzia��w przechodzi�a cz�sto z r�k do r�k. Z chwil� wykupienia w�jtostwa wszelkie uprawnienia z tego tytu�u przyj�a na siebie rada miejska, o kt�rej wiemy, �e istnia�a ju� w 1397. W XVI w. rada miejska jako instytucja sprawuj�ca rz�dy w mie�cie sk�ada�a si� z 6 radnych zw. te� rajcami, wybieranych na okres jednego roku w spos�b do�� skomplikowany. Via czele rady sta� burmistrz. 1530 W Kro�nie by� zb�r lutera�ski, p�niej pojawili si� r�wnie^^arianie. * W ^ po�owie XVI w. fuQtE"�^(^^^te, zboru lutera�skiego Sprawowa� "'Myyo�y Almanus �l�zakJ^ XVI w. w"; kro�nie dochodzi�o a<jgwys:t�pie� mieszczan przeciw ksi�om|Si i w' 2 - Krosno i okolice WA�NIEJSZE DATY Z HISTORII 12 V Zygmunt August przyzna� miastu prawo sk�adowania towar�w, w tym r�wnie� wina w�gierskiego, ustanowi� trzeci jarmark doroczny, zwolni� jego mieszczan od op�aty cel handlowych. 11 IX wybuch� gwa�towny po�ar, kt�ry w kr�tkim czasie strawi� niemal ca�e miasto. 7 XII oddzia� p�k. G. Wojni��owicza przy pomocy mieszczan zlikwidowa� stacjonuj�c� tu, a s�u��c� Szwedom, chor�giew polsk� dowodzon� przez Prackiego. Zdrajca zosta� uj�ty i rozstrzelany. 8 I podczas pobytu w Kro�nie Jan Kazimierz wyda� manifest wzywaj�cy ch�op�w do walki ze Szwedami. W marcu Krosno stawi�o op�r wojskom Rakoczego. Siedmiogrodzianie nie' mog�c zdoby� mur�w miasta spustoszyli ca�kowicie jego przedmie�cia i wiele wsi w okolicy. 30 VIII na mocy dokumentu Jana Kazimierza Krosno otrzyma�o nowy przywilej na jarmarki. Z kr�lewskiego polecenia zosta�a przeprowadzona lustracja miasta, w kt�rej zawarto taki jego obraz: "Krosno dla wspania�o�ci mur�w i kamienic, dla zacno�ci wyrob�w konsul�w i pro-konsul�w, rad� i cnot� zaszczycanych, niegdy� by�o s�awne przez wielko�� praw i przywilej�w, przez por�wnanie in parte w wolno�ciach ze sto�ecznymi miastami, bytno�ci� kr�l�w zaszczycane, przed 'czasem ,,parva Cracovia" (ma�ym Krakowem) nazywane, teraz na ostatni� przysz�o mu ruin� i tak okropnie spustoszone, i� s�usznie przypisa� mo�na "n�� locus, ubi Troia fuit" (ani miejsca gdzie Troja)". WA�NIEJSZE DATY Z HISTORII 1764 1768- 1772 1772 1774 1805 1846 1848 1867 2* Stanis�aw August Poniatowski potwierdzi� miastu jego przywileje. Czasy konfederacji barskiej. W pobli�u miasta mia�y miejsce potyczki konfederat�w z wojskami rosyjskimi. Miasto by�o kilkakrotnie zajmowane przez Rosjan, m.in. w 1769 przez os�awionego gen. Drewicza. Pierwszy rozbi�r Polski. 12 VI wkroczy�y do Krosna wojska austriackie. Otwarto gimnazjum pa�stwowe utworzone w miejscu zlikwidowanego kolegium jezuit�w, kt�re dzia�a�o przez oko�o 10 lat. 14 III na mocy cesarskiego dekretu w Kro�nie utworzona zosta�a nowa w�adza - tzw. magistrat regulowany powo�ywany przez rz�d. 20 II w mieszkaniu Myszkowskiego odby�o si� spotkanie spiskowc�w, na kt�rym agent powsta�czy Franciszek Wola�ski og�osi� odezw� o rozpocz�ciu powstania w Galicji wyznaczonym na noc z 21 na 22 lutego. 22 II podczas tzw. rabacji na dw�r Tytusa Trzecieskiego w Polance, u kt�rego akurat przebywa� przejazdem Wincenty Poi, napad�a gromada zbuntowanych ch�op�w. Poeta zosta� poj-many i pobity, a nast�pnie wydany w�adzom austriackim. Tu zosta�o zniszczone lub zagin�o wiele, jego prac i r�kopis�w. 'Wiosna Lud�w, w Kro�nie powsta�a Gwardia Narodowa, jej organizatorami byli dr medycyny Juliusz Kallay, z pochodzenia W�gier, i aptekarz Jan �a-go�ski. Na czele powo�anej Rady Narodowej stan�� Juliusz Kallay. Utworzono powiat kro�nie�ski, miasto zosta�o siedzib� starostwa i otrzyma�o w�asny samorz�d. 19 WA�NIEJSZE UA11 � HISTORII Przy��czenie do miasta wsi Guzi-k�wka. Za�o�enie Towarzystwa Zaliczkowego. Otwarcie szko�y tkackiej zw. Wzorowym Warsztatem, kt�r� w 1809 przemianowano na Krajow� Szko�� Tkack�. Andrzej Lenik za�o�y� Zak�ad Artysty-czno-Rze�biarsko-Snycerski znany z wyrobu wn�trz ko�cielnych. Wojciech Lenik za�o�y� w Kro�nie pierwsz� drukarni�. Za�o�enie Towarzystwa Gimnastycznego "Sok�". Otwarcie m�skiego seminarium nauczycielskiego, przekszta�conego 1937/38 na Liceum Pedagogiczne. Otwarcie szko�y rolniczej w Suchodole. Otwarcie tzw. Szko�y realnej w Kro�nie. Powstanie Towarzystwa Szko�y Ludowej. Powstanie pierwszej kom�rki socjalistycznej oddzia�u Polskiej Partii So-cjal-Demokratycznej Galicji i �l�ska Cieszy�skiego. 27 X uruchomienie rafinerii ropy naftowej, do kt�rej sprowadzono cz�� u-rz�dze� ze starej destylarni �ukasiewicza w niedalekiej Chork�wce. W tym czasie Krosno sta�o si� wa�nym o�rodkiem rozwijaj�cego si� w okolicy kopalnictwa naftowego. Mia�y tu swe siedziby zarz�dy przedsi�biorstw naftowych,. powsta�y sk�ady i magazyny handlowe oraz zak�ady produkcji i naprawy sprz�tu wiertniczego oraz urz�dze� kopalnianych. Uruchomienie pierwszej elektrowni zbudowanej przez Towarzystwo Elektrowy ni Zwi�zkowej. I wojna �wiatowa. Wkr�tce po jej wybuchu miasto znalaz�o si� w bezpo�rednim zasi�gu dzia�a� wojennych WA�NIEJSZE DATY Z HISTORII przechodz�c kilkakrotnie z r�k do r�k. 15 IX zaj�y go wojska rosyjskie ale W niespe�na miesi�c potem, 14 X byli tu z powrotem Austriacy. 8 XI ponowne wkroczenie wojsk rosyjskich. W mie�cie stan�� sztab armii gen. Brusi�owa. 15 XII po czterodniowej bitwie Krosno zajmuj� znowu wojska austriackie. Miasto ostrzeliwane z artylerii ponios�o znaczne straty mateirialine, zgin�o kilkunastu jego mieszka�c�w. 21 XII ofensywa rosyjska wypar�a Austriak�w, front zatrzyma� si� na po�udniu na linii Karpat, w mie�cie rozpocz�� si� kilkumiesi�czny okres okupacji rosyjskiej. 1915 8 V wojska rosyjskie opu�ci�y Krosno. W wymiteu toczonych walk i okupacji miasto zosta�o w cz�ci zniszczone i ograbione, a urz�dzenia miejskie zdewastowane. 1918 Miasto uzyska�o zezwolenie na budow� mi�dlarni i prz�dzalni lnu. Na bazie tej fabryki powsta�y p�niej Zak�ady Przemys�u Lniarskiego "Lnianka" obecnie "Krosnolen". 1919 Rozpocz�cie budowy gazoci�gu. P�n� jesieni� tego roku o�wietlono ju� ulice w centrum miasta oraz opalano budynki. Gaz dla Miejskich Zak�ad�w Gazu Ziemnego dostarcza�a ze swojej kopalni firma J. M. Weterkeyna. 1921 4 IV burmistrz dr Jan Kanty Jugend-k fein wita w Kro�nie premiera Wincentego Witosa. Powstanie kom�rki Komunistycznej Partii Robotniczej Polski. 1922 l V wielki wiec i poch�d pierwszomajowy urz�dzony przez PPS z udzia�em 3000 uczestnik�w. 21 WA�NIEJSZE DATY Z HISTORII Ulic� Zr�ci�sk� o�wietli�y pierwsze w Kro�nie lampy elektryczne. : Powstanie kom�rki KPRP w Hucie ; Szk�a. W 1988 dzia�a� ju� w Kro�nie Komitet Dzielnicowy KPRP skupiaj�cy w 12 kom�rkach 53 cz�onk�w. Decyzja o przy��czeniu do Krosna pobliskich wsi Kro�cienka Ni�nego i Bia�obrzeg�w. Obszar miasta wzr�s� z ; 882 ha do 2670 ha. Na skutek prote- | st�w w�adz i mieszka�c�w obu wsi, | faktyczne przy��czenie ich obszaru do l miasta nast�pi�o dopiero w 1926. �|j 18 IV wielka demonstracja bezrobot- ' nych, w kt�rej uczestniczy�o 1500 os�b. Wysuwano ��danie uspo�ecznienia kopal�'. 15 IX wielki wiec bezrobotnych. W Kro�nie dzia�a� w�wczas Komitet Bezrobotnych opanowany przez KPP. W powiecie kro�nie�skim pozostawa�o w tym czasie bez pracy 1500-2000 robotnik�w. Rozpocz�cie budowy Zak�ad�w Gumowych "Wudeta", uko�czonych w 1932. Powstanie pierwszego klubu sportowego RKS "Kro�nianka". Utworzenie w Kro�nie Komitetu Pod-okr�gowego KPP. l V podczas pochodu policja zaatakowa�a demonstrant�w. Prowadzenie prac przy odwiertach w�d mineralnych, w 1936 miasto podj�o zamiar budowy zak�adu zdrojowo-kapielowego, niestety do dzi� nie zrealizowany. 12 VI po�wi�cenie lotniska. Projekt lokalizacji lotniska w Kro�nie powsta� ju� w 1928, jego budow� rozpocz�to w 1930, a nast�pnie w latach 1935-38 znacznie rozbudowano. W 1938 przeniesiono tu Szko�� Lotnicz� z Bydgoszczy. WA�NIEJSZE DATY Z HISTORII 1936 ' W czerwcu i lipcu wielkie strajki g�odowe w Zak�adach Przemys�u Lniar-skiego "Krosno", poparte przez robotnik�w innych przedsi�biorstw. Rada Miejska Krosna uzna�a, �e wybuch�y one z winy pracodawc�w. 1938 � Jesieni�, po czterech latach budowy, oddano do eksploatacji urz�dzenia wo-! doci�gowe. 1939 8 IX oko�o godz. 21 od pd. niespodziewanie wdar� si� do Krosna zmotoryzowany oddzia� Niemc�w z l dywizji g�rskiej gen. Kutolera. Po kr�tkiej walce miasto zosta�o zaj�te, chocia� op�r pojedynczych grup wojska polskiego trwa� jeszcze przez ca�� noc. Przebywaj�ce w mie�cie jednostki 2 brygady g�rskiej p�k. A. Stawarza zosta�y rozproszone, b�d� pod naporem wroga wycofa�y si� na pn., cz�� dow�dztwa brygady dosta�a si� do niewoli. Po opanowaniu Krosna Niemcy ruszyli w kierunku Kro�cienka Wy�nego, gdzie rozbili stacjonuj�ce tam, ca�kowicie zaskoczone, trzy s�abe bataliony Obrony Narodowej. Jesieni� powsta�a w Kro�nie pierwsza konspiracyjna organizacja pod nazw� "M�oda Polska". 1940 Z pocz�tkiem roku powsta�a w Kro�nie organizacja S�u�ba Zwyci�stwa Polski, �kt�ra wkr�tce wesz�a w sk�ad Zwi�zku Walki 'ZbroJnej (ZWZ - od 1942 AK), Organizatorem obwodu ZWZ w Kro�nie i jego pierwszym komendantem by� por. J�zef Cz�stka "Kotwicz". Zawi�zanie tr�jki politycznej Rocha (ch�opskiej organizacji konspiracyjnej), kt�rej organizatorem by� Antoni Ko-caj. Latem powsta�a w Kro�nie organizacja pod nazw� Komuni�ci Podkarpacia, jej 23 WA�NIEJSZE DATY Z HISTORII organizatorem by� W�adys�aw Szlama, aresztowany przez Niemc�w w 1941. W czerwcu i lipcu w Kro�nie zosta� zorganizowany Komitet Dzielnicowy PPR. Przez ca�y okres okupacji hitlerowskiej Krosno by�o silnym o�rodkiem dzia�alno�ci konspiracyjnej i ruchu oporu. Mimo terroru okupanta, mord�w i prze�ladowa� prowadzana by�a aktywna walka z wrogiem, w fabrykach, kopalniach i na lotnisku organizowano sabota�e i urz�dzano akcje dywersyjne, w konspiracji rozwijano tajne nauczanie. 11 IX wyzwolenie Krosna. Tego dnia po trzech dniach zaci�tych walk wojska radzieckie wdar�y si� do silnie bronionego przez Niemc�w miasta. Lata wojny i okupacji przynios�y miastu sporo strat ludno�ciowych i zniszcze� materialnych. Hitlerowcy zdemontowali fabryk� gumy, wywie�li znaczn� cz�� maszyn i wyposa�enia huty szk�a i zak�ad�w Iniarskich, zdewastowane zosta�y r�wnie� pozosta�e obiekty przemys�owe. Dzia�ania wojenne szcz�liwie omin�y centrum miasta, zniszczone zosta�y dzielnice przemys�owe i zburzone lotnisko. Po wojnie rafineria i fabryka gumy nie zosta�y ju� odbudowane. We wrze�niu rozpocz�a w Kro�nie dzia�alno�� Powiatowa Rada Narodowa i starostwo. Utworzony zosta� Pa�stwowy Urz�d Naftowy, kt�ry przej�� w zarz�d prywatne kopalnie. 18 X uruchomiono produkcj� "Lnian-ki". W styczniu nast�pi�o otwarcie Szko�y Naftowej dla robotnik�w i personelu kierowniczego, w 1950 r. przekszta�co- WA�NIEJSZE DATY Z HISTORII 1946 1948 1952 1953 nej w Technikum Przemys�u Naftowego. 7 I otwarcie Instytutu Naftowego. 20 I uruchomienie produkcji w hucie szk�a gospodarczego. Powstanie warsztatu szybowcowego, p�niej rozbudowanego i przekszta�conego w wytw�rni� WSK-PZL. Z prywatnego przedsi�biorstwa szewskiego narodzi�a si� obecna Fabryka Obuwia Sportowego. Produkcj� rozpocz�� zak�ad przetw�rstwa owocowo-warzywnego. Rozpocz�cie zabudowy osiedla w rejonie ulic Naftowej i Kolejowej. Uruchomienie miejskiej komunikacji autobusowej. Rozpocz�cie budowy Huty Szk�a Technicznego "Polanka", pierwszego obiektu wielkiego kompleksu przemys�u szklarskiego, kt�ry powsta� tu w latach nast�pnych. 22 VII otwarcie Muzeum Miasta Krosna zorganizowanego staraniem kro�nie�skiego oddzia�u PTTK. Uko�czono budow� zajezdni PKS. Przy��czenie do miasta wsi Suchod�. Powstanie Stowarzyszenia Mi�o�nik�w Ziemi Kro�nie�skiej, znanego z wielu cennych inicjatyw oraz dzia�alno�ci edytorskiej i kulturalnej na rzecz miasta i regionu. Utworzenie klubu 'sportowego "Karpaty". W dzielnicy Zawodzie oddano do u�ytku szko�� - Pomnik Tysi�clecia. Do miasta przy��czono s�siedni� Polank�. Do Krosna przy��czono poblisk� wie� Tur�sz�wk�. Rozpocz�to budow� Osiedla XXX-lecia PRL. Oddanie do u�ytku nowego gmachu Szko�y Muzycznej przy ul. K. Marksa. 1954 1955 1958 1960 1961 1966 1972 1974 25 WA�NIEJSZE DATY Z HISTORII Krosno zosta�o stolic� nowo utworzonego wojew�dztwa kro�nie�skiego. 8 XII oddanie do u�ytku tzw. obwodnicy, odcinka drogi nr 208 omijaj�cej od po�udnia centrum miasta. 6 VII otwarcie Izby Tradycji Ruchu M�odzie�owego na Podkarpaciu. Przekazanie do u�ytku pierwszych blok�w na Osiedlu Traugutta, kt�rego budow� rozpocz�to w 1979 r. 22 II nadanie szkole podstawowej wybudowanej w 1982 na Osiedlu XXX-le-cia imienia W�adys�awa Gomu�ki. W szkole urz�dzono Izb� Pami�ci po�wi�con� �yciu i dzia�alno�ci tow. "Wies�awa". W hallu szko�y ods�oni�te pami�tkow� tablic�. Ustanowienie przez MRN nagrody im. Paw�a z Krosna za prace literackie i naukowe tematycznie zwi�zane z , Krosnem i regionem. 6 II otwarcie Muzeum W�adys�aw� Gomu�ki. 8 V nadano Szkole Podstawowe.! nr 10 przy ul. W. Gomu�ki imi� kapitana S. Betleja. l VIII na kro�nie�skim lotnisku wypr�bowano nowy polski szybowiec "Puchatek" konstrukcji tutejszych zak�ad�w WSK-PZL. W marcu oddano do u�ytku pierwsz� cz�� (segment A) nowego gmachu Urz�du Wojew�dzkiego przy ul. Biesz czadzkiej. PROGRAM ZWIEDZANIA Krosno nale�y do miast raczej niedu�ych, tote� na jego zwiedzanie nie potrzeba zbyt wiele czasu. Jeden, a najwy�ej dwa dni wystarcz� aby w miar� dok�adnie pozna� jego zabytki, zobaczy� ciekawostki i wsp�czesne �ycie. Aby u�atwi� turystom zwiedzanie miasta, zale�nie od ich mo�liwo�ci i zainteresowa�, przedstawiamy trzy trasy miejskie podaj�c te� odpowiednie propo?ycje zagospodarowania posiadanego 'czasu. JEDEN DZIE� Przed po�udniem Stare miasto, t j. Rynek i przyleg�e uliczki (trasa l) ��cznie ze zwiedzaniem muzeum. Po po�udniu Od Rynku przez nowsz� cz�� miasta .do o�rodka sportowo-rekreacyjnego na Bursakach i przez Zawodzie na wzg�rze Korona wg trasy 2. Wolny czas mo�na wykorzysta� na poznanie Osiedla XXX-lecia PRL, b�d� ko�ci�ka �w. Wojciecha. B�d�c na wzg�rzu Korona mo�na te� nieco czasu po�wi�ci� na spacer w�r�d p�l i podziwianie panoramy miasta oraz pobliskich wzniesie� Pog�rza. PROGRAM ZWIEDZANIA DWA DNI Pierwszy dzie� przed po�udniem Tak jak w programie jednego dnia. Pierwszy dzie� po po�udniu Od Rynku przez stary cmentarz i dworzec kolejowy do Polanki wg trasy 3. W drodze powrotnej mo�na przej�� 'ul. Tysi�clecia i zapozna� si� z zabudowaniami Kro�nie�skich Hut Szk�a. Drugi dzie� przed po�udniem Tak jak w programie popo�udniowym pierwszego a dnia. ' Drugi dzie� po po�udniu Ze wzg�rza Korona przed�u�amy wycieczk� tras� piesz� nr l do ruin zamku Kamieniec w Odrzyko- 1'niu. 28 STARE MIASTO TRASY ZWIEDZANIA MIASTA l. STARE MIASTO Rynek - ul. Franciszka�ska - ul. J. Szczepanika - ul. Kazimierza Wielkiego - Rynek - ul. W. Porcjusza - ul. M. Nowotki - ul. J. S�owackiego - Rynek Trasa umo�liwia poznanie po�o�onej na wzg�rzu (275 m n.p.m.) najstarszej cz�ci miasta zamkni�tej niegdy� murami obronnymi, kt�rych nik�e resztki zachowa�y si� tu i �wdzie na kraw�dzi skarp. Ta cz�� miasta posiada doskonale zachowany �redniowieczny uk�ad urbanistyczny, si�gaj�cy zapewne czas�w jego lokacji. Obejmuje ona teren o powierzchni oko�o 21,4 ha, zamieszkany przez blisko 850 os�b, na kt�rym znajduje si� 146 budynk�w, w tym 62 obiekty zabytkowe. Kro�nie�skie stare miasto, tworz�ce w ca�o�ci zesp� zabytkowy o wyj�tkowych walorach urbanistyczno-architektonicz-nych, zosta�o w 1980 wpisane do rejestru miast polskich obj�tych szczeg�ln� ochron�. Stan zachowania kro�nie�skiej star�wki nie jest najlepszy. Czasy wojen i lata zaniedba� zrobi�y swoje. Wprawdzie ju�. w 1956 opracowano studium urbanistyczne uwzgl�dniaj�c m.in. problematyk� ratowania zabytk�w �r�dmie�cia, ale powa�niejsze prace rozpocz�to dopiero w 1976 podejmuj�c kompleksow� modernizacj� Rynku. Rcboty przewidziane s� na oko�o 15 lat, ale pierwsze efekty s� ju� widoczne. Plan rewaloryzacji i zagospodarowania zespo�u staromiejskiego opracowali rzeszowscy architekci Leszek Humi�cki i J�zef Kru�el. Obszar starego miasta jest zamkni�ty dla ruchu samochodowego. Jak wynika z bada� archeologicznych �lady pobytu cz�owieka w rejonie Krosna si�gaj� odleg�ych czas�w neolitu. W 1961 na tzw. Zawodzili odkryto osad� zaliczan� do kultury przeworsklej z okresu wp�yw�w rzymskich. Bardziej rozwini�te osadnictwo by�o tu w okresie wczesnego �redniowiecza. Jak wiadomo w XI-XII w. w zach. partii wzg�rza miejskiego istnia�a spora osada (z ko�cio�em), kt�ra zapewne da�a pocz�tek powstaniu obecnego Krosna. W wykopach przy ul. Franciszka�skiej natrafiono na przepalon� warstw� osadnicz�, co mo�e �wiadczy�, �e osada ta zosta�a zniszczona przez ogie�. By� mo�e nast�pi�o to w czasie najazdu tatarskiego. Osadnictwo z tego okresu stwierdzono r�wnie� na lewym brzegu Lubat�wki w rejonie dawnej Guzik�wki oraz po prawej stronie Wis�oka w obr�bie' ko�ci�ka �w. Wojciecha. Istnieje przypuszczenie, �e pierwotne Krosno le�a�o w�a�nie w okolicy tej �wi�tyni. Na podstawie znalezisk oraz zachowanych przekaz�w mo�na przypuszcza�, �e w ko�cu XIII w. Krosno by�o niewielk� osad� rolniczo-rzemie�lnicz� mog�c� mie� oko�o 30 osadnik�w. Miasto w tym czasie stanowi�o w�asno�� biskupi�, a dopiero p�niej, w bli�ej nie znanych okollcz- 30 31 STARE MIASTO no�ciach przesz�o w r�ce kr�lewskie i w po�owie XIV w. Uzyska�o lokacj� na prawie magdeburskim. W�a�ciwy rozw�j Krosna nast�pi� w XV-XVI w. l w�wczas zapewne zosta� ukszta�towany jego uk�ad przestrzenny i zabudowa, kt�re z niewielkimi zmianami przetrwa�y do naszych czas�w. Obszar �wczesnego miasta, zajmuj�cego powierzchni� oko�o 7,5 ha, wyznacza�y strome stearipy wzg�rza wznosz�ce si� nad obecnymi ulicami Armii Ludowej i Fortecz-n� oraz Podwale i F. Czajkowiskiego, za� od stromy wsch., gdzie teren opada� �agodnie, ko�czy� si� on w obr�bie dzisiejszego placu Konstytucji 3 Maja. XVI-wieczne Krosno otoczone by�o podw�jnym pier�cieniem solidnych mur�w obronnych z 18 wie�ami i basztami oraz dwiema bramami. Od strony zach., nieco poni�ej pa�acu bis-kupiego, sta�a brama krakowska, zw. te� ni�sz�, za� od strony wsch., na wysoko�ci obecnego budynku s�dowego, wznosi�a si� brama w�gierska, zw. te� wy�sz�. Przy bramie tej by�a zbrojownia, a przed ni� na tzw. przedmurzu jakie� ,,sklepione umocnienie". Dojazdy do bram wiod�y przez zwodzone mosty. Baszty mia�y nazwy, kt�re w wi�kszo�ci nie s� nam znane. Wiadomo, �e by�y baszty: krakowska, krawiecka l szkolna. Miejsca bardziej dost�pne umacnia�y dodatkowo wa�y i fosy. Mury obronne Krosna zosta�y wzniesione jeszcze w czasach Kazimierza Wielkiego. W XV-XVI w. fortyfikacje miejskie wzmocniono drugim murem. Po wielkich po�arach Krosna w 1500 l 1512 mury zosta�y odbudowane l zapewne unowocze�nione. Zbudowane by�y z kamienia, kt�ry eksploatowano w Bia�obrzegach. Obwarowania Krosna musia�y by� do�� solidne, skoro ani W�grzy Ma- , cieja Korwina, ani wojska Rakoczego nie pokusi�y si� na ich zdobywanie. Fortyfikacje Krosna ostatni raz by�y restaurowane w latach 1657-59 staraniem Wojciecha Por- ; cjusza, potem przestarza�e obwarowania zacz�y popada� � w ruin�. W 1761 za zezwoleniem Augusta III rozpocz�to rozbi�rk� wal�cych si� mur�w na popraw� tary i dom�w, a ostatecznie w latach 1780-90 z nakazu w�adz austriackich uleg�y ca�kowitej likwidacji. Do naszych czas�w dotrwa�y tylko nik�e resztki' mur�w w rejonie klasztoru Franciszkan�w - na zapleczu budynku Urz�du Miejskiego oraz przy ul. Zjazdowej. Podczas prac wykopaliskowych ods�oni�te dobrze zachowane dolne partie mur�w na dziedzi�cu pa�acu biskupiego, a .| w 1980 na ty�ach Zespo�u Szk�l Zawodowych przy ul. Jl^l Szkolnej odkopano fundamenty baszty i mur�w. '^1 Obszar miasta wykracza� znacznie poza obr�b mur�w, na �(tm) zewn�trz kt�rych znajdowa�y si� przedmie�cia, urz�dzenia przemys�owe jak m�yn, bllch l cegielnia oraz pola i ogrody mieszczan. Od strony zach. wzd�u� traktu do Krakowa ju� w 1410 istnia�o przedmie�cie, zw. p�niej krakowskim lub dolnym. Tu u uj�cia Lubat�wki do 32 STARE MIASTO Wis�oka sta� ko�ci� i szpital �wi�tego Ducha oraz ko�-ci�t Matki Boskiej �nie�nej. Od wsch., przy trakcie na W�gry, le�a�o przedmie�cie zw. w�gierskim lub g�rnym z ko�cio�em �w. Jakuba. Kolejne przedmie�cie stanowi�a osada w rejonie ko�cio�a �w. Wojciecha przy drodze do Korczyny. W ci�gu nast�pnych wiek�w Krosno rozrasta�o si� bez okre�lonego planu, dopiero po odzyskaniu niepodleg�o�ci zwr�cono uwag� na potrzeb� uregulowania zabudowy miasta. Prace w tym zakresie podj�to w, 1923. Ostatecznie plany regulacyjne opracowa� w 1930 in�. Roman FeU�ski. - Po�rodku starego miasta znajduje si� obszerny �zworoboczny Rynek d�u�sz� osi� skierowany z pn. wsch. na pd. zach. Dla uproszczenia opisu odwr�cimy nieco ten uk�ad przyjmuj�c, �e pierzeja od pn. wsch. (od strony Wis�oka) to pierzeja wsch., pierzeja pd.-wsch. to pierzeja pd. itd. Przez �rodek Rynku z pn. zach. (ul. M. Nowotki) na pd. wsch. (ul. H. Sienkiewicza) przebiega dawna arteria przelotowa dziel�ca go na dwie niemal r�wne cz�ci. Zachodni� cz�� .placu rynkowego stanowi dzi� pi�kny zieleniec, za� wschodnia pozostaje nadal brukowana "kocimi �bami". Z naro�y Rynku - niemal r�wnolegle do trasy przelotowej - wybiegaj� po dwie ulice: na zach. W. Porcjusza i J. S�owackiego, na wsch. Kazimierza Wielkiego i Franciszka�ska. Ponadto z pn.-zach. naro�nika od ul. J. S�owackiego odchodzi uliczka - schody zw. Blich, zbiegaj�ca stromo po skarpie wzg�rza Fragment Rynku 3 - Krosno i okolice 33 STARE MIASTO miejskiego w dolin� Wis�oka do ul. Armii Ludowej, przy kt�rej s� dwa parkingi (jeden strze�ony) oraz przystanki MKS. W dawnych czasach Kynek stanowi� centrum �ycia gospodarczego l spo�ecznego miasta, tu byt g��wny plac handlowy, tu odbywa�y si� targi i jarmarki, tu znajdowa�a si� waga i zbiornik na wod�, a w przyrynkowych domach mie�ci�y si� zajazdy i gospody. Jeszcze w okresie mi�dzywojennym Krosno mia�o 12 dorocznych jarmark�w t targ urz�dzany w ka�dy poniedzia�ek. Dopiero w 1936 targowisko zosta�o przeniesione na inny teren. W otoczeniu kro�nie�skiego Rynku zachowa�a si� unikalna ju� dzi� zabudowa (��cznie 28 budynk�w) w znacznej cz�ci z�o�ona z oryginalnych podcieniowych dom�w. Zajmuj� one ca�� pierzej� pd. oraz cz�� wsch. pierzei pn. Domy rynkowe pochodz�ce g��wnie z XV-XVII w. by�y w ci�gu wiek�w niejednokrotnie przebudowywane.- Obecny wygl�d otrzyma�y na prze�omie XIX i XX w., kiedy to po kilku kolejnych po�arach zosta�y znacznie przekszta�cone, a niekt�re nawet wybudowane od podstaw. Wszystkie domy s� pi�trowe i zaopatrzone w obszerne piwnice, s�u��ce dawniej do sk�adowania win i innych towar�w, a zej�cia do� prowadzi�y wprost z rynku. Renesansowe podcienia posiadaj� sklepienia �ag-laste, kolebkowe lub krzy�owe na gurtach, wsparte na solidnych murowanych filarach. Pierwotnie opiera�y si� one na niskich kamiennych kolumnach zwie�czonych renesansowymi g�owicami, kt�re p�niej obmurowano. Przyrynkowe kamienice nale�a�y g��wnie do patrycjatu i bogatych mieszczan. Zasobno�� ich w�a�cicieli wida� wyra�nie po zachowanej zabudowie. Mniejsze i znacznie skromniejsze budynki pierzei zach. nale�a�y przewa�nie do rzemie�lnik�w. W pierzei wsch. znajduj� si� cztery kamieniczki. [ Budynek nr l, obecnie siedziba w�adz miejskich, pochodzi zapewne z XVII w., podobnie jak pozosta�e kamieniczki przebudowane w XIX w. Budynek ten zosta� oko�o 1950 po��czony z przyleg�ym od pn. domem naro�nym r�wnie� z XVII w. STARE MIASTO 34 l Pierzeja pd. przedzielona ul. Sienkiewicza posiada w cz�ci wsch. cztery domy (nr 5-8), za� w cz�ci zach. 6 dom�w (nr 9-14). Kamienica nr 5 2 stoj�ca w naro�u ul. Franciszka�skiej to obszerny dwuskrzyd�owy budynek, dawna "curia praetoria-na" (dw�r ratuszowy). Wzniesiona w pocz�tkach XVI w. pozostawa�a w latach 1514-32 w posiadaniu rady miejskiej. Po spaleniu ratusza tu przez pewien czas urz�dowa�y w�adze miejskie. S�siednia kamienica nr 6 pochodz�ca z pocz�tku XVI w. by�a 3 w XVIII w. w�asno�ci� hetmana Jana Klemensa Branickiego, starosty kro�nie�skiego. W pomieszczeniach parteru i pi�tra sklepienia krzy�owe i kolebkowe, u wej�cia do sieni renesansowy kamienny portal z l p�. XVI w., a w podziemiach obszerne sklepione piwnice. Po remoncie, kt�ry ostatnio uko�czono, kamienica zosta�a przeznaczona na cele kulturalne. Plan rewaloryzacji tej kamienicy oraz s�siednich budynk�w nr 5 i 8 opracowali rzeszowscy architekci Marek Majewski i Janusz Stamirski. Nast�pna kamienica nr 7 powszechnie lecz nie- 4 w�a�ciwie zw. w�jtowsk�, to niew�tpliwie budynek tu najstarszy i najciekawszy, o du�ej warto�ci artystycznej. Zbudowana na prze�omie XV i XVI W., zniszczona cz�ciowo przez po�ar w 1638, by�a wiele razy restaurowana i remontowana, m. in. ostatnio w latach 1973-74. Pocz�tkowo stanowi�a W�asno�� Grzegorza Groffa, a p�niej znanej rodziny Stano. Cz�sto zmieniaj�c w�a�cicieli nale�a�a do bogatych mieszczan i szlachty oraz jezuit�w. Kamienica ta nie ma nic wsp�lnego z w�jtostwem kro�nie�skim czy te� jego w�a�cicielami. Niejednokrotnie natomiast mieszkali tu w�jtowie s�dowi i st�d zapewne przylgn�a do niej nazwa. Budynek obszerny, tr�josiowy, dwutraktowy z oryginaln� szerok� sieni�, na parterze sklepienia kolebkowe, w �podziemiu rozleg�e sklepione piwnice pochodz�ce zapewne z XV w. Gurty podcieni oparte na kamiennych kolumnach jo�skich cz�ciowo ods�oni�tych w 1973. Wej�cie do budynku zdobi pi�kny wczesnorenesansowy portal kamienny z pocz�tku XVI w., w kt�rego g�rnej cz�ci przed- 35 STARE MIASTO STARE MIASTO stawione s� dwa lwy podtrzymuj�ce tarcz� herbow� z or�em kr�lewskim i liter� S. Umieszczony w kluczu archiwolty gmerk (znak tw�rczy) z literami I. S. zdaje si� wskazywa�, �e portal, a mo�e nawet ca�y dom jest dzie�em budowniczego kro�nie�skiego Jana Schelnara. W sieni, u wej�cia do piwnic, kamienny portal p�nogotycki z XV/XVI w. Elewacja frontowa budynku zwie�czona tr�jk�tnym przycz�kiem wspartym na dw�ch kolumnach pochodzi z 2 p�. XIX w. Po prawej stronie fasady zwraca uwag� kamienny s�up-pr�gierz z XVI w. W podziemiach kamienicy w�jtowskiej mie�ci si� stylowa piwnica urz�dzona w 1974 staraniem jej obecnego w�a�ciciela Stanis�awa Guzika, wyr�nionego nagrod� na najlepiej utrzymany zabytkowy obiekt prywatny. Wn�trze zaprojektowa� dr Wojciech Kurpik. W �cianach wmurowane szcz�tki kamiennych ornament�w i portali, odrestaurowany ceglany piec, pono� XIV-wieczny, do ogrzewania ca�ego budynku. 5 Naro�na kamienica nr 8 zosta�a wzniesiona w l p�. . XVI w. Wiadomo, �e w 1559 by�a w posiadaniu Ja-,na D�ugosza, w�jta s�dowego. Po po�arze .w 1891 zosta�a odbudowana. W 1981 rozpocz�to gruntown� restauracj� obiektu z przeznaczeniem na Klub MPiK. W domu tym zamieszkiwa�a niegdy� rodzina aptekarza Wojciecha Pika, w kt�rej urodzi� si� Franciszek Pik - Mirandola (1871-1930). Zapomniany poeta M�odej Polski, na'zywany pie�niarzem mi�o�ci l niedoli. Z wykszta�cenia l zawodu farmaceuta, po uko�czeniu studi�w na UJ pracowa� w aptece w Kro�nie l kilku innych miastach Podkarpacia. W 1898 wyda� pierwszy tomik swoich wierszy "Liber tristum", nast�pnie w 1901 ukaza�y si� jego ,,Liryki". Pos�ugiwa� si� pseudonimem poetyckim ,,Mirandola". By� autorem wierszy zwi�zanych z ruchem robotniczym, m. in. ,,Warszawianki", znakomitych nowel i opowiada� fantastycz-" nych oraz t�umaczem literatury francuskiej, angielskiej i niemieckiej (oko�o 200 tom�w). W podcieniach kamienicy pami�tkowa tablica ods�oni�ta w 1971 staraniem Stowarzyszenia Mi�o�nik�w Zi,emi Kro�nie�skiej. W�r�d kamienic zach. cz�ci tej pierzei wyr�nia si� dom nr 12 wybudowany w XIX w. wg projektu arch. Jana Sas-Zubrzyckiego z wykorzystaniem starszych mur�w piwnic i parteru oraz naro�ny dom nr 14 si�gaj�cy pocz�tkami XVI w., gruntownie przebudowany na pocz�tku XX w. Kamienice zach. pierzei Rynku s� znacznie skromniejsze, jeszcze w XIX w. by�y to domy parterowe z drewnianymi podcieniami, odpowiednio wysuni�tymi przed lico obecnych �cian, kt�re po po�arze w 1893 ju� nie zosta�y odbudowane. Zachowa�y si� po nich tylko obszerne piwnice ukryte pod nawierzchni� placu. Po po�arze odbudowano same kamienice z wykorzystaniem mur�w dolnych kondygnacji z XVI-XVII w. Najciekawsza jest tu kamienica nr 16 wzniesiona na pocz�tku XVI w. ozdobiona portalem z XVIII/XIX w. Pomieszczenia piwnic i parteru sklepione krzy�owo. W piwnicach zachowane s� dwa kamienne, p�nogotyckie portale. Pierzeja pn. posiada w cz�ci zach. tylko dwa budynki' (nr 23 i 24) pochodz�ce z XVI-XVII w. z zamurowanymi podcieniami oraz w cz�ci wsch. cztery budynki podcieniowe (nr 25-28). Naro�ny dom nr 25 z resztkami kamiennego portalu zosta� wzniesiony w XVI/XVII w., podobnie jak s�siedni dom nr 26. W domu nr 25 wybuch� w 1872 gwa�towny po�ar, kt�ry strawi� pn.-zach. cz�� Rynku a� do klasztoru Franciszkan�w. Dom nr 27 to dawna kamienica Porcjusz�w. Budynek pochodz�cy 6 z XVI w. w 1640 zosta� przebudowany staraniem Wojciecha Porcjusza. Gruntownie restaurowany w latach 1907-08. U wej�cia resztki p�norenesan-sowego portalu, a w klatce schodowej secesyjna polichromia zapewne z czas�w ostatniej restauracji. W�a�ciciel owej kamienicy Wojciech Robert Porcjusz, to jedna z barwniejszych postaci dawnego Krosna. Ten szkocki emigrant na handlu winem dorobi� si� wielkiego maj�tku, z kt�rego niejednokrotnie �o�y� spore sumy na potrzeby miasta. By� faktorem i ulubie�com W�adys�awa IV i Jana Kazimierza, dostawc� win na dw�r kr�lewski. Naro�na kamienica nr 28 wybudowana w l po� XVI 36 37 STARE MIASTO w., p�niej przebudowana, posiada sklepione pomieszczenia piwnic i parteru oraz w podziemiach kamienny portal z XVVXVII w. Z pn.-wsch. naro�a Rynku wchodzimy w ul. Franciszka�sk�, kt�ra wnet skr�ca ostro na pd. zach. Tu� za Rynkiem, po lewej stronie tej ulicy, klasztor Franciszkan�w z ko�cio�em Nawiedzenia NPM i z wyr�niaj�c� si� sylwetk� kaplicy O�wi�cim�w. Franciszkanie pojawili si� w Kro�nie w 'l poi. XIV w. i pocz�tkowo zajmowali kaplic� Przemienienia Pa�skiego po�o�on� po prawej stronie Wis�oka, gdzie� na terenie Zawodzia. Jak obecnie wiadomo, budow� ko�cio�a zapocz�tkowano w latach 1400-02, kiedy to wzniesione zosta�o, zachowane do dzi�, prezbiterium. Prace przy �wi�tyni uko�czono w l poi. XV w. Na pocz�tku XVII w. do ko�cio�a dobudowano dwie kaplice, a w latach 1647-48 s�ynn� ze swej urody kaplic� O�wi�cim�w. W 1872 niemal cala �wi�tynia zosta�a zniszczona przez po�ar. W 1880 ko�ci� otrzyma� nowy dach, a w latach 1899-1904 dokonano gruntownej jego restauracji przywracaj�c niekt�re elementy pierwotnego wygl�du, m. in. goityckie okna l wystr�j fasady frontowej. Prace te zosta�y wykonane pod kierunkiem arch. Tadeusza Stryje�skiego i in�. Wiktora Sikorsklego. W latach 1968-71 przeprowadzono konserwacj� ko�cio�a wykonuj�c m. in. kamienne ok�adziny filar�w mi�dzynawowych. Ko�ci� Nawiedzenia NPM p�nogotycki, regoty-zowany, murowany z kamienia i ceg�y, stanowi do�� obszern� tr�jnawow� budowl� z wielobocznie zamkni�tym prezbiterium. W nawach sklepienia p�no-gotyckie z XVI w., w g��wnej - gwia�dziste, w bocznych - krzy�owo-�ebrowe. W prezbiterium sklepienie kolebkowe z lunetami z lat 1899-1904. U wej�cia z prezbiterium do zakrystii kamienny, p�nogotycki portal z XV/XVI w. Fasada frontowa tr�jdzielna z wielkim XVI-wiecznym gotyckim oknem, zwie�czona szczytem z krenela�ami. Po bokach ko�cio�a kaplice - z lewej strony fasady g��wnej kaplica NPM i �w. Stanis�awa powszechnie zw. kaplic� O�wi�cim�w, z lewej strony prezbiterium kaplica Przemienienia Pa�skiego z gotyckim sklepieniem krzy�owo-�ebrowym z l p�. XV w. oraz zakrystia, z prawej strony prezbits- 38 KO�CIӣ. FRANCISZKAN�W NAWIEDZENIA NPM - rzut l. Kaplica O�wi�cim�w, 2. Nagrobek Jana i El�biety J�drzejowskich, 3. Kaplica Przemienienia Pa�skiego, �. Zakrystia, 5. Nagrobek Jana Kamienieckiego, a. Nagrobek Jadwigi Firlejowej, 7. Kaplica Matki Boskiej R�a�cowej, 8., Nagrobek Barbary Mmszchowej rium wczesnobarokowa kaplica Matki Boskiej R�a�cowej wybudowana w 1615. Wyposa�enie ko�cio�a g��wnie z nowszych czas�w. W prezbiterium polichromia figuralna z 1885 wykonana przez Jana Tabi�skiego, odnowiona w latach 1968-71 przez Mieczys�awa Swierczewskiego. . Godne uwagi s� renesansowe nagrobki. W lewej nawie pi�trowy nagrobek Jana i El�biety J�drzejowskich z ko�ca XVI w. Po lewej stronie prezbiterium oryginalny marmurowy nagrobek Jana Kamienieckiego wykonany w latach 1560-73 przez znakomitego rze�biarza w�oskiego Jana Mari� Pa-dovano (1493-'1574) oraz nagrobek Jadwigi z W�o-dk�w Firlejowej wykonany w 1611 przez w�oskiego artyst� Jana Reitino z Lugano. Z przeciwnej strony prezbiterium nagrobek Barbary z Kamie-nieckich Mniszchowej z 2 p�. XVI w., dzie�o Jakuba Trwa�ego. Kaplica O�wi�cim�w s�awna z architektury i legend, wybudowana zosta�a w latach 1647-48 z fundacji Stanis�awa O�wi�cima, dworzanina W�adys�a- 39 STARE MIASTO wa IV, wed�ug projektu w�oskiego architekta Wincentego Petroni. Kaplica wzniesiona na rzucie kwadratu, nakryta kopu�� z latarni�, wyr�nia si� wspania�� architektur� baroku, kt�ra mimo up�ywu lat w niezmienionym stanie dotrwa�a do naszych czas�w. U wej�cia do kaplicy bogato rze�biony marmurowy portal i dekoracyjna krata. Wn�trza zdobi wspania�a dekoracja stiukowa wykonana przez w�oskiego sztukatora Jana Chrzciciela Falco-niego (ok. 1625-e0). Wyposa�enie kaplicy barokowe z czas�w jej budowy. Na �cianach du�e XVII--wieczne portrety rodziny O�wi�cim�w: rodze�stwa Anny i Stanis�awa, ich ojca Floriana, dwu jego �on Reginy i Barbary oraz Jana, brata Stanis�awa. W podziemiu kaplicy krypta grobowa O�wi�cim�w z trumnami Anny (+1647) i Stanis�awa (t 1657), wok� kt�rych to postaci narodzi�a si� z czasem legenda o wielkiej mi�o�ci. Legenda O�wi�cim�w pojawi�a si� na pocz. XIX w., w dobie romantyzmu, i przez dziesi�tki lat pasjonowa�a spo�ecze�stwo, sta�a si� te� tematem wielu utwor�w. Mieczys�aw Karlowicz stworzy� znany poemat symfonicz- STARE MIASTO Kaplica O�wi�cim�w ny "Stanis�aw i Anna O�wi�cimowie". Miko�aj Boloz-\ -Antonowicz napisa� dramat "Anna O�wi�cim�wna", kro�nie�ski malarz Stanis�aw Bergman by� autorem c