Józef Krukowski Polskie prawo wyznaniowe Wydanie II Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis~ Warszawa 2005 Projekt okładki i stron tytułowych Michał Piotrowski Redakcja Agata Jędrasik Redaktor techniczny Małgorzata Tas Biblioteka WDiNP UW 1098041815 BIBLIOTEKA Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego ul. Nowy Świat 69, 00-927 Warszawa tel. 55-20-295, 55-20-296 . Copyright by Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Sp. z o.o. Warszawa 2005 Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych — bez pisemnej zgody autora i wydawcy. ISBN 83-7334-434-9 Redakcja Publikacji Akademickich: ul. Wiśniowa 50, 02-520 Warszawa tel.: (22) 646-97-47, 646-99-03, fax (22) 646-99-04 Dział Handlowy: ul. gen. K. Sosnkowskiego 1, 02-495 Warszawa tel.: (22) 723-07-37; centr. (22) 572-95-00 (do 07); fax (22) 572-95-08 www.LexisNexis.pl; e-mail: biuro@LexisNexis.pl Księgarnia Internetowa: http://ksiegarnia.LexisNexis.pl Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Sp z o o — Warszawa 2005 Wydanie drugie Druk ukończono w marcu 2005 r Skład i łamanie WP LexisNexis, Warszawa Druk i oprawa Drukarnia Semafic, Warszawa SPIS TREŚCI ¦ WYKAZ SKRÓTÓW .......................................................... 13 PRZEDMOWA DO DRUGIEGO WYDANIA...................................... 15 Rozdział I. WIADOMOŚCI WSTĘPNE........................................... 17 1. Pojęcie prawa wyznaniowego................................................... 17 2. Zjawisko religijności jako przedmiot prawa wyznaniowego........................... 17 3. Wyodrębnienie prawa wyznaniowego w systemie prawa ............................. 18 3.1. Prawo wyznaniowe jako zespół norm prawnych................................ 18 3.2. Prawo wyznaniowe jako dyscyplina naukowa.................................. 20 4. Prawo wyznaniowe jako funkcja polityki państwa wobec religii....................... 21 Literatura ..................................................................... 23 Rozdział II. SYSTEMY RELACJI MIĘDZY PAŃSTWEM A KOŚCIOŁEM ........... 24 1. Klasyfikacje państw ze względu na ich stosunek do kościoła ......................... 24 1.1. Klasyfikacja państw wynikająca z racji ustrojowych............................. 25 1.1.1. Państwa wyznaniowe ................................................ 25 1.1.2. Państwa świeckie ................................................... 26 2. Klasyfikacja państw ze względu na formę regulacji stosunków z kościołem ............. 29 3. Systemy relacji między państwem a kościołem w Polsce............................. 30 3.1. Okres I Rzeczypospolitej .................................................. 30 3.2. Okres II Rzeczypospolitej.................................................. 31 3.3. Okres Polski Ludowej..................................................... 33 3.4. Okres III Rzeczypospolitej ................................................. 34 3.4.1. Normalizacja na drodze ustawowej (1989-1997).......................... 34 3.4.2. Stabilizacja na podstawie Konstytucji i konkordatu (od roku 1997) ........... 36 Literatura ..................................................................... 37 Rozdział III. ŹRÓDŁA PRAWA WYZNANIOWEGO ............................... 38 1. Wyjaśnienie pojęć ............................................................ 38 1.1. Pojęcie i rodzaje źródeł prawa .............................................. 38 1.2. System źródeł prawa...................................................... 39 1.3. System źródeł prawa polskiego ............................................. 39 Spis treści 2. Klasyfikacja źródeł polskiego prawa wyznaniowego ................................ 41 2.1. Akty normatywne powszechnie obowiązujące.................................. 41 2.1.1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej .................................. 41 2.1.2. Umowy międzynarodowe............................................. 41 2.1.3. Ustawy i akty wykonawcze powszechnie obowiązujące — dotyczące wszystkich związków wyznaniowych............................................. 43 2.2. Ustawy i akty wykonawcze dotyczące poszczególnych związków wyznaniowych..... 45 2.2.1. Ustawy i akty wykonawcze dotyczące sytuacji prawnej Kościoła katolickiego .. 45 2.2.2. Ustawy dotyczące stosunku państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych...................................................... 48 2.2.3. Rozporządzenia dotyczące innych związków wyznaniowych ................ 49 2.3. Akty prawa wewnętrznego ................................................. 51 2.3.1. Zarządzenia ministrów ............................................... 51 Literatura ..................................................................... 51 Rozdział IV. KONSTYTUCYJNE PODSTAWY STOSUNKÓW MIĘDZY PAŃSTWEM A KOŚCIOŁEM KATOLICKIM I INNYMI ZWIĄZKAMI WYZNANIOWYMI ......................... 52 1. Uwagi wstępne .............................................................. 52 2. Zasady relacji instytucjonalnych................................................. 53 2.1. Zasada równouprawnienia związków wyznaniowych ............................ 53 2.2. Zasada bezstronności władz państwowych w sprawach przekonań religijnych........ 55 2.3. Zasada autonomii i niezależności oraz współdziałania ........................... 57 2.4. Zasada poszanowania autonomii i niezależności................................ 58 2.5. Zasada współdziałania pomiędzy państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi........................................................... 60 2.5.1. Pojęcie zasady współdziałania......................................... 60 2.5.2. Organy współdziałania............................................... 61 2.6. Zasady określające formy regulacji stosunków państwo-kościół................... 62 2.6.1. Formy stosunków między państwem a Kościołem katolickim................ 63 2.6.2. Formy regulacji stosunków między państwem a innymi kościołami i związkami wyznaniowymi ..................................................... 64 2.6.3. Sytuacja prawna sekt ................................................ 70 3. Gwarancje wolności sumienia i religii............................................ 72 3.1. Zakres podmiotowy wolności sumienia i religii ................................ 72 3.2. Zakres przedmiotowy wolności sumienia i religii............................... 73 3.3. Granice wolności religii ................................................... 77 3.4. Ochrona sądowa wolności sumienia i religii ................................... 77 Literatura ..................................................................... 78 Rozdział V. POJĘCIE I ZASADY REALIZACJI KONKORDATU.................... 80 1. Ogólna charakterystyka konkordatu .............................................. 80 1.1. Pojęcie i rodzaje konkordatu ............................................... 80 1.2. Konkordat a wielostronne umowy międzynarodowe............................. 83 1.3. Tryb zawierania konkordatu ................................................ 84 2. Charakterystyka konkordatu polskiego............................................ 86 2.1. Zasady dotyczące skuteczności konkordatu.................................... 86 2.1.1. Zasady ratyfikacji konkordatu ......................................... 87 2.1.2. Zasady dotyczące następstw ratyfikacji konkordatu ........................ 89 3. Zjiaczemejrea/nbuły do konkordatu............................................. -&? •?. ttauzufe /tonfcordatowe........................................................ P4 4./. K/auzu/a dotycząca trybu regu/owan/a spraw wymagających nowych rozwiązań...... 94 Spis treści 4.2. Klauzula interpretacyjna ................................................... 95 4.3. Klauzula ratyfikacyjna..................................................... 95 4.4. Klauzula dotycząca terminu wejścia w życie i klauzula języka konkordatu .......... 96 Literatura ..................................................................... 96 Rozdział VI. OSOBOWOŚĆ PRAWNA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO I INNYCH ZWIĄZKÓW WYZNANIOWYCH ................................... 98 1. Pojęcie osobowości prawnej Kościoła katolickiego i jego jednostek organizacyjnych...... 98 2. Osobowość prawna Kościoła katolickiego i jego jednostek organizacyjnych ............. 99 2.1. Osobowość publicznoprawna Stolicy Apostolskiej .............................. 99 2.2. Osobowość prawna Kościoła katolickiego w Polsce............................. 101 2.2.1. Osobowość prawna Kościoła katolickiego w Polsce jako całości ............. 102 2.2.2. Osobowość cywilnoprawna kościelnych jednostek organizacyjnych........... 104 3. Osobowość prawna innych kościołów i związków wyznaniowych ..................... 108 3.1. Osobowość prawna kościołów i innych związków wyznaniowych mających status uregulowany na drodze ustawowej........................................... 108 3.1.1. Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny ............................ 108 3.1.2. Kościół Ewangelicko-Augsburski ..................................... 109 3.1.3. Kościół Ewangelicko-Reformowany ................................... 109 3.1.4. Kościół Ewangelicko-Metodystyczny .................................. 110 3.1.5. Kościół Chrześcijan Baptystów ....................................... 110 3.1.6. Kościół Zielonoświątkowy........................................... 110 3.1.7. Kościół Adwentystów Dnia Siódmego ................................. 111 3.1.8. Kościół Polskokatolicki ............................................. 111 3.1.9. Kościół Katolicki Mariawitów........................................ 112 3.1.10. Kościół Starokatolicki Mariawitów .................................... 113 3.1.11. Gminy wyznaniowe żydowskie ....................................... 113 3.1.12. Wschodni Kościół Staroobrzędowy.................................... 113 3.1.13. Muzułmański Związek Religijny...................................... 114 3.1.14. Karaimski Związek Religijny......................................... 114 3.2. Osobowość prawna kościołów i związków wyznaniowych uznanych w trybie rejestracyjnym ........................................................... 114 Literatura ..................................................................... 115 Rozdział VII. SWOBODNE I PUBLICZNE PEŁNIENIE PRZEZ KOŚCIÓŁ SWOJEJ MISJI I JURYSDYKCJI .................................. 116 1. Gwarancje dotyczące Kościoła katolickiego ....................................... 116 1.1. Gwarancja ogólna ........................................................ 116 1.2. Wolność w dokonywaniu zmian w strukturze organizacyjnej Kościoła katolickiego ... 118 1.3. Przynależność biskupów do Konferencji Episkopatu ............................ 120 1.4. Obsadzanie urzędów kościelnych............................................ 121 2. Gwarancje dotyczące innych kościołów i związków wyznaniowych.................... 123 2.1. Gwarancje ogólne ........................................................ 123 2.2. Gwarancje dotyczące wprowadzania zmian do struktury organizacyjnej............. 125 2.3. Gwarancje swobodnej nominacji osób na stanowiska kościelne.................... 126 Literatura ..................................................................... 127 Rozdział VIII. WOLNOŚĆ KULTU .............................................. 128 1. Wolność sprawowania kultu .................................................... 128 1.1. Gwarancje wspólne dla wszystkich związków wyznaniowych..................... 128 1.2. Regulacje dotyczące Kościoła katolickiego .................................... 129 1.2.1. Ogólna gwarancja wolności sprawowania kultu........................... 129 1.2.2. Zasady szczegółowe................................................. 130 8 Spis treści 1.3. Regulacje dotyczące innych związków wyznaniowych........................... 132 1.3.1. Zasada ogólna...................................................... 133 1.3.2. Zasady szczegółowe................................................. 133 2. Poszanowanie niedzieli i dni świątecznych jako dni wolnych od pracy ................. 134 2.1. Gwarancje dotyczące Kościoła katolickiego ................................... 134 2.2. Gwarancje dotyczące innych związków wyznaniowych .......................... 135 Literatura ..................................................................... 137 Rozdział IX. POSZANOWANIE AUTONOMII WEWNĘTRZNEJ KOŚCIOŁÓW I INNYCH ZWIĄZKÓW WYZNANIOWYCH......................... 138 1. Swoboda komunikowania...................................................... 138 1.1. Gwarancje dotyczące Kościoła katolickiego ................................... 138 1.2. Gwarancje dotyczące innych kościołów i związków wyznaniowych................ 140 1.2.1. Zasada ogólna...................................................... 140 1.2.2. Zasady szczególne .................................................. 140 2. Organizacje i stowarzyszenia kościelne ........................................... 141 2.1. Zasada ogólna ........................................................... 141 2.2. Gwarancje dotyczące Kościoła katolickiego ................................... 142 2.2.1. Zasada respektowania prawa kanonicznego .............................. 142 2.2.2. Zasada respektowania prawa polskiego.................................. 143 2.3. Gwarancje dotyczące innych związków wyznaniowych .......................... 144 2.3.1. Gwarancje wpisane do ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania .. . 144 2.3.2. Gwarancje wpisane do ustaw indywidualnych ............................ 145 Literatura ..................................................................... 147 Rozdział X. SZKOLNICTWO I DZIAŁALNOŚĆ OŚWIATOWO-WYCHOWAWCZA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO ORAZ INNYCH ZWIĄZKÓW WYZNANIOWYCH ................................................ 148 1. Nauczanie religii w szkołach publicznych......................................... 148 1.1. Gwarancje wspólne dla wszystkich związków wyznaniowych..................... 149 1.2. Gwarancje dotyczące Kościoła katolickiego ................................... 152 1.3. Gwarancje dotyczące innych związków wyznaniowych .......................... 155 2. Katechizacja dorosłych ........................................................ 156 3. Praktyki religijne dzieci i młodzieży w miejscach wypoczynku........................ 157 3.1. Gwarancje dotyczące Kościoła katolickiego ................................... 157 3.2. Gwarancje dla innych związków wyznaniowych ............................... 158 4. Szkolnictwo wyznaniowe ...................................................... 158 4.1. Szkoły katolickie......................................................... 158 4.1.1. Prawo kościoła do prowadzenia i zakładania własnych placówek oświatowych i wychowawczych................................................... 159 4.1.2. Status prawny szkół katolickich........................................ 159 4.1.3. Status nauczycieli i uczniów szkół katolickich............................ 160 4.1.4. Dotacje dla katolickich placówek oświatowych ........................... 160 4.2. Gwarancje dla szkół innych związków wyznaniowych........................... 161 5. Szkoły wyższe............................................................... 161 5.1. Katolickie szkoły wyższe .................................................. 161 5.1.1. Prawo Kościoła katolickiego do zakładania i prowadzenia własnych uniwersytetów i wydziałów ........................................... 162 5.1.2. Status prawny katolickich szkół wyższych ............................... 162 5.1.3. Subwencje państwowe dla kościelnych szkół wyższych .................... 165 5.2. Szkoły wyższe innych związków wyznaniowych ............................... 166 Literatura ..................................................................... 167 Rozdział XI. DUSZPASTERSTWO SZCZEGÓLNYCH GRUP SPOŁECZNYCH....... 168 1. Duszpasterstwo wojskowe, służba wojskowa duchownych............................ 168 1.1. Zasady ogólne ........................................................... 168 1.2. Regulacje dotyczące Kościoła katolickiego.................................... 169 1.2.1. Opieka duszpasterska w wojsku ....................................... 170 1.2.2. Zwolnienie duchownych od obowiązkowej służby wojskowej ............... 171 1.3. Regulacje dotyczące innych związków wyznaniowych........................... 172 2. Duszpasterstwo specjalne: w zakładach penitencjarnych, wychowawczych, zakładach opieki zdrowotnej i społecznej .................................................. 175 2.1. Zasady ogólne ........................................................... 175 2.2. Regulacje dotyczące Kościoła katolickiego.................................... 177 2.3. Regulacje dotyczące innych kościołów i związków wyznaniowych................. 179 3. Opieka duszpasterska nad mniejszościami narodowymi i cudzoziemcami................ 180 3.1. Zasada ogólna ........................................................... 180 3.2. Gwarancje dotyczące Kościoła katolickiego ................................... 180 3.3. Gwarancje dotyczące innych kościołów....................................... 181 4. Działalność misyjna, humanitarna, charytatywno-opiekuńcza instytucji kościelnych ....... 181 4.1. Zasady wspólne.......................................................... 181 4.2. Regulacje dotyczące Kościoła katolickiego.................................... 182 4.3. Regulacje dotyczące innych kościołów i związków wyznaniowych................. 183 4.3.1. Kościół prawosławny ................................................ 183 4.3.2. Inne kościoły i związki wyznaniowe.................................... 183 Literatura ..................................................................... 184 Rozdział XII. DZIAŁALNOŚĆ KULTURALNA KOŚCIOŁÓW I INNYCH ZWIĄZKÓW WYZNANIOWYCH........................ 185 1. Uwagi wstępne .............................................................. 185 2. Publikacje i środki społecznego przekazu ......................................... 185 2.1. Gwarancje dotyczące Kościoła katolickiego ................................... 185 2.1.1. Wolność publikacji związanych z posłannictwem Kościoła katolickiego ....... 186 2.1.2. Prawo Kościoła katolickiego do posiadania i używania własnych środków społecznego przekazu................................................ 187 2.1.3. Prawo Kościoła katolickiego do dostępu do publicznej radiofonii i telewizji .... 187 2.2. Gwarancje dotyczące innych kościołów....................................... 188 3. Ochrona dóbr kultury narodowej znajdujących się w posiadaniu kościelnych osób prawnych ................................................................... 189 3.1. Gwarancje dotyczące Kościoła katolickiego ................................... 190 3.1.1. Współpraca władz kościelnych i państwowych w ochronie dóbr kultury narodowej ......................................................... 190 3.1.2. Udostępnianie dóbr kultury będących w dyspozycji Kościoła katolickiego ..... 190 3.2. Gwarancje dotyczące innych związków wyznaniowych.......................... 190 3.3. Budowa obiektów sakralnych (kościołów, kaplic, cmentarzy) i kościelnych.......... 191 3.3.1. Gwarancje ogólne................................................... 191 3.3.2. Regulacje dotyczące Kościoła katolickiego............................... 192 3.3.3. Regulacje dotyczące innych kościołów i związków wyznaniowych ........... 193 Literatura ..................................................................... 194 Rozdział XIII. UPRAWNIENIA MAJĄTKOWE INSTYTUCJI KOŚCIELNYCH ....... 195 1. Podstawa uprawnień majątkowych kościoła ....................................... 195 2. Źródła finansowania działalności instytucji kościelnych.............................. 196 3. Uznanie praw majątkowych Kościoła katolickiego.................................. 196 4. Uznanie praw majątkowych innych kościołów i związków wyznaniowych .............. 197 10 Spis treści 5. Uchylenie ograniczeń w korzystaniu z uprawnień majątkowych przez kościelne osoby prawne .................................................................... 198 6. Regulacje stanu prawnego nieruchomości kościelnych.............................. 199 6.1. Regulacje w drodze decyzji administracyjnych wojewody....................... 200 6.1.1. Regulacje stanu majątkowego na ziemiach należących do Polski przed rokiem 1939 ................................................. 200 6.1.2. Regulacje sytuacji majątkowej kościelnych osób prawnych na Ziemiach Zachodnich i Pomocnych ............................................ 201 6.1.3. Regulacje w formie decyzji Komisji Majątkowej......................... 202 7. Regulacje stanu prawnego nieruchomości innych kościołów i związków wyznaniowych .. 204 7.1. Regulacja praw majątkowych Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego ......................................................... 204 7.2. Regulacja praw majątkowych Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego .............. 205 7.3. Regulacja stanu majątkowego gmin wyznaniowych żydowskich.................. 205 7.4. Regulacje spraw majątkowych pozostałych kościołów i związków wyznaniowych ... 206 8. Dotacje z budżetu państwa.................................................... 206 9. Dotacje z Funduszu Kościelnego ............................................... 207 10. Dotacje na działalność społeczną instytucji kościelnych............................. 209 10.1. Zrównanie działalności instytucji kościelnych z analogiczną działalnością instytucji państwowych.......................................................... 209 10.2. Zrównanie działalności społecznej instytucji kościelnych z działalnością organizacji pozarządowych ........................................................ 210 11. Dotacje na konserwację zabytków .............................................. 211 12. Fundacje kościelne .......................................................... 212 12.1. Fundacje osób prawnych Kościoła katolickiego .............................. 212 12.2. Fundacje innych kościołów i związków wyznaniowych........................ 213 13. Świadczenia materialne ze strony wiernych ...................................... 213 14. Zbiórki publiczne ........................................................... 215 Literatura ..................................................................... 215 Rozdział XIV. OPODATKOWANIE INSTYTUCJI KOŚCIELNYCH I OSÓB DUCHOWNYCH .....................................___ 216 1. Opodatkowanie instytucji kościelnych............................................ 216 1.1. Podatek dochodowy ...................................................... 216 1.2. Podatek od nieruchomości ................................................. 217 1.3. Podatek od spadków i darowizn............................................. 218 1.4. Zwolnienie od opłat celnych................................................ 219 2. Opodatkowanie dochodów osób duchownych...................................... 219 Literatura ..................................................................... 220 Rozdział XV. UBEZPIECZENIA OSÓB DUCHOWNYCH .......................... 221 1. Ubezpieczenia społeczne osób duchownych ....................................... 221 1.1. Zmiany w systemie ubezpieczeń społecznych.................................. 221 1.2. Pojęcie osoby duchownego w rozumieniu ustawy .............................. 222 1.3. Rodzaje ubezpieczenia społecznego.......................................... 223 1.4. Ubezpieczenia emerytalne i rentowe duchownych .............................. 223 1.5. Ubezpieczenia chorobowe i wypadkowe duchownych ........................... 224 1.6. Składka na ubezpieczenia społeczne osób duchownych .......................... 224 2. Ubezpieczenia zdrowotne osób duchownych....................................... 225 2.1. Podmiot ubezpieczeń zdrowotnych .......................................... 226 2.2. Finansowanie ubezpieczeń zdrowotnych osób duchownych....................... 226 2.3. Kumulacja tytułów ubezpieczeń zdrowotnych.................................. 227 Spis treści 11 3. Działalność ubezpieczeniowa kościołów .......................................... 227 Literatura ..................................................................... 228 Rozdział XVI. OCHRONA MAŁŻEŃSTWA I RODZINY ........................... 229 1. Pojęcie małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi............................ 229 1.1. Geneza uznania skutków cywilnych małżeństwa kanonicznego.................... 229 1.2. Warunki zawarcia małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi według art. 10 konkordatu.............................................................. 231 1.3. Różnice i podobieństwa między małżeństwem kanonicznym a małżeństwem cywilnym ............................................................... 232 1.4. Dwa tryby zawarcia małżeństwa cywilnego ................................... 235 1.5. Skutki cywilne małżeństwa................................................. 235 1.6. Zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika .................................... 236 2. Procedura zawarcia małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi.................. 237 2.1. Postępowanie poprzedzające celebrowanie małżeństwa kanonicznego .............. 237 2.1.1. Postępowanie w warunkach zwyczajnych............................... 238 2.1.2. Postępowanie w niebezpieczeństwie śmierci............................. 240 2.1.3. Przedmiot postępowania poprzedzającego zawarcie małżeństwa............. 241 2.2. Postępowanie podczas celebrowania małżeństwa ............................... 243 2.2.1. Oświadczenia woli na zawarcie małżeństwa według formy kanonicznej ...... 244 2.2.2. Oświadczenie woli zgodnie z prawem wewnętrznym innego związku wyznaniowego..................................................... 245 2.2.3. Oświadczenia woli co do wywarcia skutków cywilnych ................... 246 2.3. Postępowanie w związku ze sporządzeniem wpisu do akt stanu cywilnego .......... 250 2.3.1. Podmiot obowiązku zawiadomienia kierownika u.s.c...................... 250 2.3.2. Postępowanie duchownego w sytuacji zwyczajnej ........................ 252 2.3.3. Postępowanie duchownego w niebezpieczeństwie śmierci.................. 254 2.3.4. Kompetencje właściwego kierownika u.s.c.............................. 254 2.3.5. Termin zawiadomienia u.s.c. o zawarciu małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi ........................................................ 255 2.3.6. Termin sporządzenia aktu małżeństwa cywilnego......................... 257 2.3.7. Informacje w zawiadomieniu......................................... 257 2.3.8. Sposób zawiadomienia.............................................. 258 2.3.9. Kontrola sądowa odmowy wpisu do akt stanu cywilnego .................. 259 2.3.10. Walor prawny wpisu małżeństwa do akt stanu cywilnego.................. 259 3. Autonomia sądownictwa kościelnego i państwowego w sprawach małżeńskich........... 261 4. Zasada współdziałania na rzecz małżeństwa i rodziny ............................... 263 Literatura ..................................................................... 264 Rozdział XVII. KARNA I CYWILNA OCHRONA WOLNOŚCI SUMIENIA I RELIGII ............................................ 266 1. Ochrona karna wolności myśli, sumienia i religii................................... 266 1.1. Przestępstwo dyskryminacji religijnej ........................................ 267 1.2. Przestępstwo złośliwego przeszkadzania w wykonywaniu aktu religijnego........... 268 1.3. Przestępstwo obrazy uczuć religijnych........................................ 271 2. Ochrona cywilna wolności sumienia ............................................. 273 3. Ochrona tajemnicy spowiedzi w prawie procesowym................................ 274 4. Klauzula sumienia............................................................ 274 4.1. Sprzeciw sumienia wobec nakazu odbycia służby wojskowej ..................... 275 4.2. Sprzeciw sumienia lekarza w sprawie dokonania aborcji......................... 275 5. Prawo do ochrony danych osobowych a ochrona wolności religijnej ................... 276 Literatura ..................................................................... 279 12 Spis treści Rozdział XVIII. PRAWO WYZNANIOWE W UNII EUROPEJSKIEJ................ 280 1. Uwagi wstępne .............................................................. 280 2. Stanowisko kościołów wobec Unii Europejskiej.................................... 281 3. Stanowisko Unii wobec religii .................................................. 282 4. Traktat o Unii Europejskiej..................................................... 283 5. Deklaracja o kościołach w Traktacie Amsterdamskim ............................... 285 6. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej ...................................... 287 7. Biała księga na temat rządzenia Europą........................................... 288 8. Traktat Konstytucyjny dla Europy ............................................... 289 Literatura ..................................................................... 291 SKOROWIDZ RZECZOWY .................................................... 293 ¦ WYKAZ SKRÓTÓW AAS — „Acta Apostolicae Sedis" DB — Dekret Soboru Watykańskiego II o pasterskich zadaniach biskupów Christus Dominus DSP — Dekret Soboru Watykańskiego II o środkach społecznego przekazywania myśli Inter mi- rifica DWR — Dokument Stolicy Apostolskiej o wolności religijnej DSWR — Deklaracja Soboru Watykańskiego II o wolności religijnej Dignitatis humanae KDK — Konstytucja duszpasterska Soboru Watykańskiego II o obecności Kościoła w świecie współczesnym Gaudium et spes k.c. — kodeks cywilny k.k. — kodeks karny k.p.c. — kodeks postępowania cywilnego KiP — „Kościół i Prawo" KK — Konstytucja dogmatyczna Soboru Watykańskiego II o Kościele Lumen gentium KPK — Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 roku KKW — Kodeks Kościołów Wschodnich k.r.o. — kodeks rodzinny i opiekuńczy Mt — Ewangelia według św. Mateusza M.P. — „Monitor Polski" PK — „Prawo Kanoniczne" PiP — „Państwo i Prawo" PS — „Przegląd Sejmowy" RNP — „Roczniki Nauk Prawnych" RNS — „Roczniki Nauk Społecznych" u.s.c. — urząd stanu cywilnego PRZEDMOWA DO DRUGIEGO WYDANIA Drugie wydanie Polskiego prawa wyznaniowego uwzględnia zmiany, jakie na początku XXI w. nastąpiły w stanie regulacji prawnych w zakresie ochrony wolności sumienia i religii w wymiarze indywidualnym i instytucjonalnym, w życiu prywatnym i publicznym. Publikacja ta ukazuje więc aktualny stan problematyki prawa wyznaniowego w Polsce, a w szczególności nową sytuację, zaistniałą w następstwie wejścia Polski do Unii Europejskiej. Zasadnicza konstrukcja całej publikacji nie uległa zmianie. Nastąpiło natomiast ujednolicenie w ujęciu materiału normatywnego, uzupełniono niektóre rozdziały o nowe fragmenty oraz dodano całkowicie nowy rozdział poświęcony prawu wyznaniowemu w Unii Europejskiej. Lublin, luty 2005 roku Józef Krukowski . Rozdział I WIADOMOŚCI WSTĘPNE 1. Pojęcie prawa wyznaniowego g O N W polskiej literaturze prawniczej nazwa „prawo wyznaniowe" jest odpowiednikiem takich, powszechnie używanych w innych językach europejskich, terminów jak: diritto ecclesiatico (wł.), droit ecclesiastiąue d'etat (franc), Staatskirchenrecht (niem.), ecclesiastical law (ang.), które w sensie dosłownym oznaczają „prawo kościelne". W polskiej literaturze prawniczej termin „prawo kościelne" oznacza natomiast prawo wewnętrzne danego kościoła, jest to więc synonim prawa kanonicznego. W sensie merytorycznym prawo wyznaniowe jest terminem technicznym oznaczającym zespół norm prawnych, za pomocą których państwo określa swoje stanowisko wobec zjawiska religijności. Istotną treść tego zespołu norm stanowią gwarancje poszanowania wolności sumienia, religii i wyznania oraz zasady relacji instytucjonalnych między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi. 2. Zjawisko religijności t jako przedmiot prawa wyznaniowego Fakt istnienia religii jest zjawiskiem nieodłącznym życia ludzkiego. Wszędzie gdzie pojawił się człowiek, rozwijał swą aktywność religijną. Nie ma takiej kultury^ Jj u*1* ^ która by nie miała związku z religią. Problem wyjaśnienia istoty religii i jej źródeł |^ ł « należy do najistotniejszych zagadnień filozofii i teologii. Natomiast prawo ujmuje zjawisko religijności w podwójnym wymiarze: 1) religijności w wymiarze indywidualnym, pojmowanej jako osobista więź człowieka z Bogiem względnie, najogólniej mówiąc, jako stosunek człowieka do sacrum (boskości), który obejmuje uznanie określonych prawd co do istnienia istoty transcendentnej (nadprzyrodzonej), udzielającej odpowiedzi na nurtujące każdego człowieka egzystencjalne pytania dotyczące sensu życia i zasad postępowania w życiu prywatnym i publicznym; 2) religijności w wymiarze wspólnotowym i instytucjonalnym, wyrażającej się w istnieniu sformalizowanych grup społecznych, w które łączą się ludzie wyznający tę samą g S 18 /. Wiadomości wstępne wiarę, czyli mający takie same przekonania co do wartości religijnych. Są to wspólnoty religijne odrębne od wspólnoty państwowej, chociaż realizujące swoją misję na terytorium państwa i w tym samym społeczeństwie globalnym. Potrzeba ustosunkowania się przez państwo do religii wynika z podwójnej racji. Z jednej strony jest to konieczność ochrony praw człowieka do osobistych przekonań i uczuć religijnych (prywatny wymiar religii); a z drugiej — chodzi o konieczność respektowania doniosłej roli, jaką instytucje religijne spełniały w przeszłości i pełnią obecnie w życiu społecznym, kulturalnym i politycznym (publiczny wymiar religii). Doświadczenia zarówno historyczne, jak i współczesne dowodzą, iż zjawisko religijności, pomimo procesów laicyzacji sterowanej (w państwach komunistycznych) bądź laicyzacji spontanicznej (w państwach liberalnych), jakie występują w społeczeństwie konsumpcyjnym, w epoce współczesnej nadal wykazuje silną żywotność. Dlatego nawet takie państwa, które deklarują neutralność wobec przekonań w sprawach religijnych, w praktyce nie mogą wobec tego zjawiska zachować obojętności, ale stanowisko swe względem niego określają w uregulowaniach prawnych. Potrzeba pozytywnego ustosunkowania się państwa do religii w Polsce wynika nie tylko z racji historycznego związku religii chrześcijańskiej z kulturą, ale również z jej obecności w życiu współczesnego społeczeństwa. Z sondaży przeprowadzonych przez instytucje badania opinii publicznej wynika bowiem, iż około 99% społeczeństwa polskiego deklaruje swą przynależność do różnych związków wyznaniowych, z czego około 94% — do Kościoła katolickiego, 5% — do innych kościołów i związków wyznaniowych, a około 1% stanowią bezwyznaniowcy (ateiści, agnostycy bądź deiści). 3. Wyodrębnienie prawa wyznaniowego w systemie prawa Wyodrębnienie specyficznych norm prawa wyznaniowego w systemach prawnych nastąpiło w epoce nowożytnej, gdy monarchowie państw wyznaniowych, kierujący się zasadą cuius regio, eius religio, zaczęli przypisywać sobie kompetencje do stanowienia norm określających ich stosunek do kościoła i ludzi wierzących w swoim państwie. Praktyka ta nie ustała, gdy powstały państwa demokratyczne, które w określaniu swego stosunku do zjawiska religijności na pierwsze miejsce wysunęły zasadę poszanowania wolności sumienia i religii w życiu prywatnym i publicznym. Prawo wyznaniowe pojmowane jest w dwojakim znaczeniu: 1) jako zespół norm prawnych, 2) jako jedna z dyscyplin prawniczych. 3.1. Prawo wyznaniowe jako zespół norm prawnych "W systemie prawa każdego państwa z racji merytorycznych spośród różnych gałęzi, czyli działów prawa, wyodrębniane jest prawo wyznaniowe jako zespół 3. Wyodrębnienie prawa wyznaniowego w systemie prawa 19 norm prawnych określających stosunek państwa do religii, pojmowanej jako zespół wierzeń i zachowań się jednostek ludzkich ze względu na przyjmowane wierzenia, oraz do wspólnot religijnych, czyli grup społecznych, powstałych na podstawie wspólnych przekonań co do sacrum, a ściślej mówiąc — wiary co do swej więzi z Bogiem osobowym, na oznaczenie których w ustawodawstwie polskim używa się nazwy kościoły lub inne związki wyznaniowe. Artykuł 2 pkt 1 ustawy 0 gwarancjach wolności sumienia i wyznania z 17 maja 1989 r. stwierdza, iż przez wspólnoty religijne należy rozumieć kościoły i inne związki wyznaniowe, zakładane w celu wyznawania i szerzenia wiary religijnej, posiadające własny ustrój, doktrynę 1 obrzędy kultowe (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. nr 26, poz. 319 z późn. zm.). W tym kontekście termin „kościoły" odnosi się do wspólnot religijnych chrześcijańskich, natomiast zakres znaczeniowy terminu „związki wyznaniowe" jest szerszy, obejmujący zarówno wspólnoty chrześcijańskie, jak i niechrześcijańskie. Wśród norm tworzących prawo wyznaniowe, w zależności od formy i sposobu ich powstania, wyróżnia się dwa rodzaje: — normy ustanowione przez organy władzy państwowej, czyli takie, których źródłem powstania jest wola władzy państwowej; — normy, które są przez państwo uznawane za obowiązujące, chociaż bezpośrednio wynikają z innych źródeł niż wola władzy państwowej. Stanowią je normy: prawa naturalnego, prawa zwyczajowego bądź normy ustanowione przez władze Kościoła katolickiego i innych wspólnot religijnych (prawo kanoniczne). W konstruowaniu norm prawnych, zaliczanych do działu prawa wyznaniowego, występuje dwupoziomowość: Na pierwszym poziomie znajdują się takie normy, za których pośrednictwem państwo ustosunkowuje się do zjawiska religijności w sposób generalny. Regulacje prawne na tym poziomie określają gwarancje wolności religijnej w wymiarze indywidualnym, których podmiotem jest jednostka ludzka, i w wymiarze instytucjonalnym, których podmiotem jest związek wyznaniowy. Przy tym wszystkie związki wyznaniowe traktowane są zgodnie z zasadą absolutnej równości, czyli uwzględnia się tylko takie elementy, które wydają się dla nich wspólne, z pominięciem istniejących między nimi różnic. Zazwyczaj państwo stanowi te normy w sposób jednostronny, czyli bez porozumienia z przedstawicielami związków wyznaniowych. Na drugim poziomie następuje specyfikacja norm prawa wyznaniowego z uwzględnieniem pluralizmu religijnego. Każdy związek religijny jest traktowany przez państwo indywidualnie, czyli z poszanowaniem jego odrębności. Normy prawne określające stosunek państwa do poszczególnych związków wyznaniowych na tym poziomie powstają w drodze negocjacji z ich przedstawicielami, jako reprezentacjami interesów określonych grup społecznych, zgodnie z regułami demokracji. Taka metoda zapewnia im większą skuteczność. Proces kształtowania prawa wyznaniowego w dziejach państwa polskiego przechodził różne etapy, związane ze zmianą reżimów politycznych: 20 /. Wiadomości wstępne W okresie II Rzeczypospolitej nastąpiło wyodrębnienie zespołu norm prawa wyznaniowego na podstawie zasad wpisanych do Konstytucji Marcowej z 1921 r., do konkordatu z 1925 r. i do ustaw zwykłych określających stosunek państwa do poszczególnych kościołów i innych związków wyznaniowych. W okresie PRL wystąpił w tej dziedzinie znaczny regres. W systemie regulacji stosunków między państwem a Kościołem katolickim i innymi związkami wyznaniowymi wystąpiły luki, wyreżyserowane przez władze partyjno-państwowe z anty-religijnych motywacji ideologicznych. Regulacje prawne zmierzały do maksymalnego limitowania wolności sumienia i uzewnętrzniania przekonań religijnych oraz ograniczania możliwości realizacji przez kościół swojej misji. Przy tym regulacje ustawowe wydawały się jedynie fragmentaryczne. Trudno było w ówczesnym systemie prawnym wyodrębnić dział prawa wyznaniowego. W okresie III Rzeczypospolitej w warunkach transformacji ustrojowych — wiodących od totalitaryzmu komunistycznego do demokracji (począwszy od 1989 r.) — trwa proces przebudowy regulacji prawnych dotyczących stosunków między państwem a Kościołem katolickim i innymi związkami wyznaniowymi. W trakcie tego procesu nastąpiła normalizacja całokształtu tych stosunków. Stopniowo ukształtował się nowy kompleks norm, zawartych w wielu źródłach prawa stanowionego, których podstawę stanowi Konstytucja RP z 1997 r. i konkordat z 1993 r. Pod względem przedmiotowym tworzą one w systemie prawa polskiego dział prawa wyznaniowego. 3.2. Prawo wyznaniowe jako dyscyplina naukowa Prawo wyznaniowe jest jedną ze szczegółowych dyscyplin prawniczych, której przedmiot zainteresowań stanowi badanie w sposób metodologicznie uporządkowany wymienionego wyżej zespołu norm prawnych, określających stosunek państwa do zjawiska religijności. W tym sensie termin prawo wyznaniowe jest używany w niniejszej publikacji. Przedmiotem badań naukowych z zakresu tej dyscypliny naukowej jest komentowanie norm zawartych w obowiązujących aktach normatywnych, ustanowionych lub uznawanych przez suwerenne organy władzy państwa polskiego. W publikacjach polskich, dotyczących prawa wyznaniowego, więcej uwagi poświęcano historycznym aniżeli współczesnym elementom tej problematyki. Wzrost zainteresowania nią nastąpił w ostatnim dziesięcioleciu w związku z debatą wokół projektu nowej Konstytucji RP i ratyfikacji Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, jaka toczyła się w latach 1993-1998 między przeciwnikami ratyfikacji (m.in. J. Wisłocki, M. Pietrzak, J. Małajny), jak i jej zwolennikami (m.in. W. Adamczewski, W. Góralski, J. Krakowski, W. Mojak i W. Skrzydło, W. Urusz-czak). Niniejsza publikacja zawiera pozytywny wykład głównych zagadnień współczesnego polskiego prawa wyznaniowego. 4. Prawo wyznaniowe jako funkcja polityki państwa wobec religii 21 4. Prawo wyznaniowe jako funkcja polityki państwa wobec religii O tym, jaka jest treść norm określających stosunek danego państwa do religii, decyduje wiele czynników, a zwłaszcza: warunki kulturowe (związek religii z kulturą narodową), przesłanki aksjologiczne (system podstawowych wartości moralnych), warunki socjologiczne (skład społeczeństwa pod względem wyznaniowym, rola religii, a zwłaszcza instytucji kościelnych w życiu społecznym), założenia filozoficzne i ideologiczne, jakimi kierują się partie polityczne, a także postulaty związków wyznaniowych. Doniosły wpływ na przemiany w dziedzinie stosunków między państwem a związkami wyznaniowymi w kręgu kultury zachodniej w drugiej połowie XX w. wywarły postulaty głoszone przez Kościół katolicki, a zwłaszcza uchwały Soboru Watykańskiego II na temat wolności religijnej (DH) i obecności Kościoła w świecie współczesnym (KDK). Doświadczenia historyczne wykazują, iż stanowiska, jakie zajmują państwa względem związków wyznaniowych rozwijających swą działalność na ich terytorium, są zróżnicowane. Należy wśród nich wyróżnić następujące: a) państwo faworyzuje jeden spośród wielu związków wyznaniowych, przyznając mu status wyznania lub kościoła oficjalnego (państwo wyznaniowe); b) państwo ustosunkowuje się wrogo bądź — delikatniej mówiąc — nieprzyjaź-nie w stosunku do religii w ogóle, a w szczególności wobec konkretnych związków wyznaniowych; w praktyce oznacza to zwalczanie religii i faworyzowanie światopoglądu ateistycznego (państwo antyreligijne, ateistyczne); c) państwo zajmuje wobec zjawiska religijności stanowisko obojętne, wyrażające się w gwarancjach wolności sumienia i wyznania w aspekcie tylko negatywnym oraz w przestrzeganiu zasady absolutnej równości w traktowaniu wszystkich religii i związków wyznaniowych (państwo indyferentne, czyli świeckie w sensie negatywnym); d) państwo traktuje wszystkie związki wyznaniowe na zasadach poszanowania równości i sprawiedliwości rozdzielczej, czyli stosuje zasadę równouprawnienia kościołów i innych związków wyznaniowych, a jednocześnie uwzględnia specyficzne atrybuty każdego z nich (państwo świeckie w sensie pozytywnym). Sposób traktowania związków wyznaniowych przez państwo stanowi jeden z elementów reżimu politycznego: totalitarnego lub demokratycznego. Reżimy totalitarne zwykle do religii i związków wyznaniowych odnoszą się z wrogością bądź traktują je instrumentalnie. Reżimy demokratyczne zaś ustosunkowują się do zjawiska religijności pozytywnie, dlatego swoje stanowisko wobec nich zazwyczaj określają w drodze porozumienia z ich przedstawicielami jako reprezentantami specyficznych grup społecznych. Na tym poziomie normy prawne powstają w wyniku negocjacji. Regulacje stosunków między państwem a związkiem wyznaniowym przyjmują formę porozumienia organów władzy państwowej z przedstawicielami związków wyznaniowych. Gdy chodzi o regulacje stosunków z Kościołem katolic- 22 /. Wiadomości wstępne kim, to porozumienie może przyjąć formę dwustronnej umowy międzynarodowej między Stolicą Apostolską a najwyższymi organami władzy państwowej, zwanej konkordatem. Gdy zaś chodzi o regulacje stosunków między państwem a innymi związkami wyznaniowymi, to metoda porozumienia również znajduje zastosowanie, ale z zachowaniem zasady analogii. Jeśli chodzi o kształtowanie polityki państwa w stosunku do Kościoła katolickiego i innych związków wyznaniowych w Polsce, to w ostatnim półwieczu wystąpiły przeciwstawne tendencje. W okresie PRL-u sprawująca dyktaturę partia komunistyczna przy użyciu aparatu państwowego dążyła do zmiany tożsamości kulturowej narodu poprzez narzucenie społeczeństwu ideologii ateistycznej w miejsce religii. Państwo było instrumentem walki z religią i związkami wyznaniowymi, a zwłaszcza — z Kościołem katolickim. W okresie transformacji ustrojowych natomiast — w ostatnim dziesięcioleciu (od 1989 r.) — na politykę legislacyjną państwa wobec religii wywiera wpływ konkurencja między partiami politycznymi. Jedne partie, dążąc do poszanowania chrześcijańskiego dziedzictwa duchowego narodu, respektują doniosłą rolę religii w wymiarze życia prywatnego i publicznego, zaś inne partie, opierające się na założeniach ideologii liberalnej bądź socjaldemokratycznej, dążą do uczynienia religii sprawą prywatną. Współczesne polskie prawo wyznaniowe i jego realizacja jest funkcją wypadkową powyższych tendencji. W tym kontekście naczelną rolę spełnia realizacja gwarancji poszanowania wolności sumienia i religii w życiu prywatnym i publicznym oraz zasada równouprawnienia kościołów i innych związków wyznaniowych, stosowana łącznie z zasadą sprawiedliwości rozdzielczej. W takim kontekście normy prawne formułowane są na dwu poziomach abstrakcji: 1) na pierwszym poziomie państwo określa swój stosunek do zjawiska religijności w ogólności, czyli że status prawny wszystkich jednostek ludzkich i związków wyznaniowych jest określany identycznie, w oderwaniu od tego, czy i jakie istnieją między nimi różnice; 2) na drugim poziomie państwo określa status prawny poszczególnych związków wyznaniowych z uwzględnieniem specyficznych atrybutów należnych każdemu z nich. Normy te określają stosunek państwa do: Kościoła katolickiego, Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, Kościoła Ewangełicko-Augsburskiego, Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich itd. Stosowanie tego rodzaju metody regulacji sytuacji prawnej kościołów i innych związków wyznaniowych w polityce legislacyjnej państwa polskiego nie jest zjawiskiem odosobnionym. Taka metoda funkcjonuje w innych państwach europejskich zarówno o ustabilizowanej demokracji (Niemcy, Włochy, Hiszpania), jak również w państwach przechodzących transformacje od totalitaryzmu komunistycznego do demokracji (np. Węgry, Chorwacja, Czechy, Słowacja). Literatura 23 Literatura Botta R., Manuale di diritto ecclesiastico. Valori religiosi e societa civile, Torino 1994; Campenhausen von A., Staatskirchenrecht, Milnchen 1973; Del Giudice F., Mariani F., Diritto ecclesiastico, Napoli 1997; De Luca R, Diritto ecclesiastico ed esperienza guridica, Milano 1970; Łączkowski W., Konstytucyjna ochrona wartości, [w:] Ecclesia et Status. Księga jubileuszowa z okazji 40-lecia pracy naukowej prof. Józefa Krukowskiego, red. A. Dębiński, K. Orzeszyna, M. Sitarz, Lublin 2004, s. 715-723; Misztal H. (red.), Prawo wyznaniowe III Rzeczypospolitej, Sandomierz 1998; tenże, Polskie prawo wyznaniowe, t. I, Zagadnienia wstępne, Lublin 1997, s. 29-38; tenże, Wprowadzenie do prawa wyznaniowego, [w:] Prawo wyznaniowe, red. H. Misztal, P. Stanisz, Lublin 2003, s. 27-35; tenże, Pojęcie prawa wyznaniowego, [w:] Prawo wyznaniowe w systemie prawa polskiego, red. A. Mezglewski, Lublin 2004, s. 11-38; Pietrzak M., Prawo wyznaniowe, Warszawa 1999, s. 11-18; Sawczuk M, Powództwo prokuratora aprawo naturalne, [w:] Ecclesia et Status..., s. 797-816; Spinelli L., Diritto ecclesiastico. Parte generale, Torino 1976; Tokarczyk R., Zasady etyki prawniczej. Próba opisu porównawczego, [w:] Ecclesia et Status..., s. 243-272; Uruszczak W., Zarzycki Z., Prawo wyznaniowe. Zbiór przepisów, Kraków 2003, s. 17-30; Warchalowski K., Przedmiot prawa wyznaniowego, [w:] Prawo wyznaniowe w systemie prawa polskiego, red. A. Mezglewski, Lublin 2004, s. 39—48; Winiarczyk-Kossakowska M., Ustawy III Rzeczypospolitej o stosunku Państwa do kościołów chrześcijańskich, Warszawa 2004; Uruszczak W., Prawo wyznaniowe. Wprowadzenie i opracowanie, Kraków 1997, s. 13-16; Zdybicka Z.J., Religia i religioznawstwo, Lublin 1992. ¦ Rozdział II SYSTEMY RELACJI MIĘDZY PAŃSTWEM A KOŚCIOŁEM /^Konieczność ustosunkowania się państwa do kościoła, jako instytucji religijnej odrębnej od państwa, w dziejach ludzkości zaistniała w momencie pojawienia się chrześcijaństwa. W państwach antycznych panował bowiem monizm religijno-poli-tyczny. Religię traktowano jako jeden z elementów wchodzących w skład struktur państwowych, a w osobie monarchy była skoncentrowana władza religijna i poli-tyczna.^Rozbicie tego monizmu nastąpiło pod wpływem religii chrześcijańskiej. Na kształtowanie się dualizmu religijno-politycznego w ciągu wieków wywarły wpływ także inne czynniki, a zwłaszcza założenia filozoficzne oraz tendencje ideologiczne i polityczne. Państwo polskie od momentu przyjęcia chrztu przez Mieszka I (966 r.) zostało włączone w krąg kultury zachodniej, charakteryzującej się dualizmem religijno-politycznym. W procesie transformacji ustrojowych dokonujących się w Polsce od 1989 r. podjęto działania zmierzające do zmiany systemu relacji między państwem i kościołem. W debacie wokół tego problemu punkty odniesienia z jednej strony stanowią systemy tych relacji, jakie ukształtowały się w innych państwach o ustabilizowanej demokracji, a z drugiej strony — systemy, jakie zaistniały w dziejach państwowości polskiej. 1. Klasyfikacje państw ze względu na ich stosunek do kościoła Współczesne systemy relacji między państwem a kościołem klasyfikowane są przy użyciu dwóch kryteriów: 1) merytorycznych, jakimi są zasady ustrojowe państwa; 2) formalnych, jakimi pozostają sposoby regulacji tych stosunków w płaszczyźnie prawnej. /. Klasyfikacje państw ze wzglądu na ich stosunek do kościoła 25 Przy użyciu pierwszego z tych kryteriów wyróżnia się: a) państwa wyznaniowe i b) państwa świeckie. Ze względu zaś na drugie z tych kryteriów wyróżnia się: a) państwa konkordatowe i b) państwa bezkonkordatowe. 1.1. Klasyfikacja państw wynikająca z racji ustrojowych 1.1.1. Państwa wyznaniowe Państwa wyznaniowe wystąpiły we wszystkich kręgach kulturowych. W kulturze chrześcijańskiej charakteryzują się one dualizmem religijno-politycznym, zaś w innych kręgach kulturowych — monizmem religijno-politycznym, polegającym na koncentracji w tym samym podmiocie władzy religijnej i politycznej. Istotnym elementem państwa wyznaniowego jest oficjalne uznanie jednej religii jako państwowej. W systemie tym wyróżnia się dwa podsystemy: 1) system wyznaniowości tradycyjnej, czyli zamkniętej; 2) system wyznaniowości zmodernizowanej, czyli otwartej. Dla państw wyznaniowych w wersji tradycyjnej charakterystyczne są następujące elementy: — afirmacja określonej doktryny religijnej jako jedynie prawdziwej; — formalne uznanie w ustawie lub w umowie konkordatowej jednej religii lub jednego z kościołów rozwijających działalność na terytorium danego państwa jako religii oficjalnej lub kościoła państwowego; — subwencjonowanie określonej religii czy też działalności określonego kościoła z funduszy publicznych, co daje mu uprzywilejowaną pozycję w stosunku do pozostałych kościołów; — formalny zakaz wyznawania innych religii poza religią oficjalną lub jedynie tolerowanie ich przez państwo. Państwa wyznaniowe w wersji otwartej charakteryzują natomiast następujące elementy, z których jedne są takie same, a inne odmienne: — rezygnacja przez państwo z afirmacji jednej religii jako jedynie prawdziwej; — uznanie jednej religii bądź jednego z kościołów jako religii narodowej bądź jako kościoła państwowego z racji historycznych (wkładu kościoła do kultury narodowej) lub socjologicznych (przynależność do danego kościoła większości danego społeczeństwa); — subwencjonowanie religii oficjalnej z funduszy państwowych; — gwarancje wolności religijnej dla wyznawców wszystkich religii oparte na zasadzie równości. 26 //. Systemy relacji między państwem a kościołem Istotna różnica między tymi dwoma podsystemami polega na tym, iż państwo wyznaniowe w wersji otwartej nie zajmuje stanowiska w sprawie prawdziwości doktryny teologicznej, czyli wstrzymuje się przed zajmowaniem stanowiska co do tego, która doktryna religijna jest prawdziwa, pozostawiając każdemu człowiekowi wolność wyboru religii i światopoglądu. Państwo docenia jednak związki kulturowe religii z narodem i z tej racji uznaje oficjalny charakter jednej religii lub jednego z kościołów. Współcześnie państwa wyznaniowe w wersji tradycyjnej istnieją nadal w kręgach kultur wschodnich, np. muzułmańskie państwa arabskie, jak: Irak, Iran, Sudan, Arabia Saudyjska (gdzie za zmianę przynależności wyznaniowej, np. za przejście z religii mahometańskiej na chrześcijaństwo, wymierzana jest kara śmierci). Natomiast w kręgu kultury chrześcijańskiej nie ma już państw wyznaniowych w wersji tradycyjnej. W Europie istnieją jeszcze państwa wyznaniowe chrześcijańskie w wersji konfesyj-ności otwartej. Związane są z jednym z kościołów protestanckich (państwa skandynawskie — Dania, Norwegia, Islandia, w których charakter państwowy ma Kościół luterański; Wielka Brytania, gdzie charakter państwowy ma Kościół anglikański), bądź z Kościołem prawosławnym (Grecja, gdzie kościołem oficjalnym jest Grecki Kościół Prawosławny). Należy zauważyć, iż jedno z państw skandynawskich — Szwecja — z początkiem 2000 r. przechodzi transformację od państwa wyznaniowego do państwa świeckiego. Przed Soborem Watykańskim II istniały państwa katolickie zarówno w wersji zamkniętej (Hiszpania), jak i otwartej (Włochy, Luksemburg, Irlandia, większość państw Ameryki Łacińskiej). Jednak po Soborze Watykańskim II nastąpiła ich transformacja w państwa świeckie. 1.1.2. Państwa świeckie Państwa świeckie powstały współcześnie, z racji ideologicznych stając w opozycji do państw wyznaniowych. Świeckość państwa zawiera elementy negatywne i pozytywne. Elementem negatywnym jest nieuznawanie religii państwowej ani kościoła oficjalnego. Elementem pozytywnym jest zasada równości kościołów wobec prawa. Powszechnie przyjmowane jest założenie, że państwo świeckie jest oparte na zasadzie separacji, czyli oddzielenia kościoła od państwa. Wszakże zasada ta jest bardzo elastyczna i wieloznaczna. Nie ma jednego modelu państwa świeckiego. Są ich różne odmiany, obejmujące szeroką skalę rozpiętości założeń określających politykę państwa wobec religii i instytucji kościelnych: począwszy od skrajnego agnostycyzmu, czyli ignorowania wyznań religijnych i otwartej wrogości państwa wobec kościoła, aż do współpracy opartej na umowie konkordatowej. Można wśród nich wyróżnić trzy systemy, a mianowicie: 1) amerykański system tzw. separacji czystej; 2) system tzw. separacji wrogiej w wersji francuskiej i sowieckiej; 3) system tzw. separacji skoordynowanej powstały w Niemczech, który z pewnymi modyfikacjami został wprowadzony do większości współczesnych państw europejskich. 1. Klasyfikacje państw ze względu na ich stosunek do kościoła 27 1.1.2.1. Amerykański system separacji czystej. System separacji czystej powstał w USA w warunkach wielkiego pluralizmu kulturowego i religijnego w celu pokojowego rozwiązania ostrych konfliktów między wyznawcami różnych religii oraz zerwania z zasadą podporządkowania kościoła władzom państwowym w okresie kolonialnym. Formalne podstawy tego modelu sformułowane zostały w pierwszej poprawce do Konstytucji USA (1789), która zawiera: zakaz ustanawiania religii przez władze państwowe, czyli nadawania jakiejkolwiek religii charakteru oficjalnego, oraz zakaz ograniczania swobody praktyk religijnych. Sąd Najwyższy USA uznał, że pierwsza część tej poprawki oznacza „ścianę separacji między kościołem i państwem", czyli zakaz wszelkiej ingerencji państwa w sprawy wewnętrzne wszystkich i poszczególnych kościołów. Wszelkie problemy dotyczące relacji między państwem a kościołem rozstrzyga Sąd Najwyższy USA — w sposób kazuistyczny — z punktu widzenia zgodności danego wydarzenia z pierwszą poprawką do Konstytucji. Konkordat, jako instrument regulacji stosunków między państwem a kościołem, do tej pory nie znalazł zastosowania w systemie separacji amerykańskiej. W systemie amerykańskim ochrona wolności religijnej obejmuje głównie aspekt negatywny, czyli ochronę jednostki przed przymusem i dyskryminacją. Przejawem tego jest np. zakaz nauczania religii w szkołach publicznych, uzasadniany m.in. tym, że nauczanie religii w szkole publicznej w warunkach wielkiego pluralizmu religijnego może spowodować poczucie dyskryminacji ucznia, który nie chce uczestniczyć w tym nauczaniu. System separacji amerykańskiej — opartej na koncepcji common law — nie akceptacji w systemach prawnych państw europejskich, a tym samym — w Polsce. 1.1.2.2. Systemy separacji wrogiej. System separacji wrogiej historycznie powstał w dwóch wersjach ideologicznych: skrajnie liberalnej — francuskiej i totalitarnej — sowieckiej. Separacja francuska System separacji francuskiej, zwany separacją wrogą, powstał podczas rewolucji burżuazyjnej w latach 1789-1795 jako przeciwstawny do ścisłej unii między tronem i ołtarzem, panującej w monarchii absolutnej. System ten został uchylony przez Konkordat napoleoński (1801), ale z pewnymi modyfikacjami przywrócony na początku XX w. na mocy ustawy z 9 grudnia 1905 r. o separacji kościoła od państwa, nadal obowiązującej. Kościół w tym systemie jest pozbawiony osobowości prawnej, a jedyną formę jego uczestnictwa w obrocie prawnym stanowią prywatne stowarzyszenia kultowe. Separacja ta polega na prywatyzacji religii. Nie polega więc na ścisłym oddzieleniu sfery działalności kościoła od działalności państwa, lecz na prywatyzacji religii, realizowanej jako maksymalne ograniczanie możliwości uzewnętrzniania przez ludzi wierzących swych przekonań religijnych w życiu publicznym. Taka koncepcja separacji faworyzuje postawy ateistów i agnostyków, którzy nie odczuwają potrzeby uzewnętrzniania swoich przekonań religijnych. System prawny takiej separacji jest i 28 //. Systemy relacji między państwem a kościołem oparty na błędnej supozycji, że jeśli ateista nie ma potrzeby uzewnętrzniania swoich przekonań religijnych w życiu publicznym, to należy zabronić uzewnętrzniania ich ludziom wierzącym, aby ich zrównać z ateistami. Należy jednak zauważyć, iż ostrze walki z kościołem we Francji z upływem czasu uległo przytępieniu. W okresie międzywojennym między władzami Republiki Francuskiej i Stolicą Apostolską został nawiązany dialog dyplomatyczny, który przyczynił się do powstania tzw. systemu gwosZ-konkordatowego. Współcześnie francuski system separacji utożsamiany jest z państwem neutralnym wobec przekonań religijnych; przy tym owa neutralność pojmowana jest w sensie zamkniętym. Należy nadmienić, że we Francji oprócz systemu separacji w trzech departamentach wschodnich (Górny Ren, Dolny Ren i Mozela) istnieje system konkordatowy, gdzie respektowane są rozwiązania prawne pozostałe po Konkordacie napoleońskim. Separacja sowiecka W Związku Sowieckim powstał system separacji wzorowany na wersji francuskiej, lecz pod wpływem ideologii marksistowsko-leninowskiej oraz cezaropapizmu bizantyjsko-carskiego nadano mu ostrze bardziej antykościelne. Państwo radzieckie w istocie było państwem wyznaniowym a rebours, gdyż w miejsce religii wprowadziło oficjalną ideologię ateistyczną. Zasady prawne tego systemu określone zostały w dekrecie Komisarzy Ludowych z 1918 r. o oddzieleniu kościoła od państwa i szkoły od kościoła. Zasada takiej separacji została wpisana do Konstytucji poszczególnych republik radzieckich, a następnie do Konstytucji ZSRR z 1936 r. (art. 124), zwanej stalinowską. Na mocy wspomnianego dekretu wszystkie kościoły zostały pozbawione osobowości prawnej. Jedyną formą prawną ich istnienia mogły być stowarzyszenia prywatne, pozostające pod ścisłym nadzorem wyspecjalizowanych organów państwowych. Wszystkie dobra kościelne zostały upaństwowione. Oryginalnym rysem tego systemu była wrogość państwa wobec religii i kościoła, wynikająca z założeń ideologii marksistowskiej, według której religia, jako czynnik hamujący dążenia człowieka do lepszej przyszłości na ziemi, w miarę budowy ustroju komunistycznego miała obumrzeć. A gdy obumieranie to nie następowało spontanicznie, państwo dążyło do przyspieszenia go przy użyciu przymusu i terroru. Konstytucja stalinowska gwarantowała wierzącym tylko wolność kultu, a niewierzącym — wolność propagandy ateistycznej. Zabroniono więc nauczania i wychowania religijnego dzieci i młodzieży do osiemnastego roku życia. Dokonano laicyzacji szkolnictwa, pojmowanej jako likwidacja szkół prywatnych i narzucenie szkołom publicznym programu opartego na ideologii ateistycznej. Po drugiej wojnie światowej te same założenia usiłowano narzucić także państwom Europy Środkowo- Wschodniej, włączonym do błoJcupaństw socjałistycznych (Połska, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia, Bułgańa, NRD, Jugosławia, Albania). Do ustaw konstytucyjnych tych państw (z wyjątkiem NRD i Czechosłowacji) wpisano formułę 2. Klasyfikacje państw ze wzglądu na formą regulacji stosunków z kościołem 29 „oddzielenia kościoła od państwa — i szkoły od kościoła" (Bułgaria, Rumunia) bądź formułę „oddzielenia kościoła od państwa" (Węgry, Polska), którą interpretowano jak oddzielenie szkoły od kościoła. Separacja sowiecka zakładała możliwość wyłącznie jednostronnej regulacji stosunków państwa z kościołem. Dlatego państwa Europy Środkowo-Wschodniej, które zostały włączone do bloku państw komunistycznych, zerwały umowy konkordatowe (Polska, Węgry, Czechosłowacja, Rumunia), zrzucając za to odpowiedzialność na Stolicę Apostolską. 1.1.2.3. System separacji skoordynowanej. W Niemczech po pierwszej wojnie światowej powstał inny system separacji na mocy Konstytucji Weimarskiej z 1919 r., do której wpisano zasadę głoszącą, iż „nie ma kościoła oficjalnego" (art. 137 § 1), oraz gwarancje wolności religijnej jako podstawowe prawa człowieka (art. 136). Separacja ta znacznie różni się od amerykańskiej i francuskiej. Jej oryginalnym elementem jest uznanie osobowości publicznoprawnej kościołów, mających zakorzenienie w kulturze narodowej, z racji wkładu wnoszonego do życia publicznego. Z postanowień konstytucyjnych Niemiec wynikają następujące konsekwencje: — każdy kościół jest autonomicznym podmiotem zdolnym do stanowienia dla siebie norm prawnych i do samodzielnego decydowania o swej działalności na terenie państwa; — sprawy interesujące kościół i państwo mają być rozstrzygane w drodze dwustronnych układów, będących źródłem prawa. Układ ten w odniesieniu do Kościoła katolickiego ma charakter konwencji międzynarodowej ze Stolicą Apostolską; w odniesieniu zaś do innych kościołów — umowy o charakterze krajowym. Po drugiej wojnie światowej Niemiecka Republika Federalna w swej ustawie podstawowej z 23 maja 1949 r. utrzymała w mocy postanowienia Konstytucji Weimarskiej w sprawach wyznaniowych (art. 140). Taki system separacji w okresie międzywojennym wprowadzony został w Austrii, gdzie kościoły posiadają status stowarzyszeń publicznoprawnych. Po Soborze Watykańskim II system ten — z pewnymi modyfikacjami — znalazł zastosowanie także w innych państwach Europy Zachodniej, jak Włochy i Hiszpania. Taki system stopniowo znajduje zastosowanie również w postkomunistycznych państwach Europy Środkowo-Wschodniej. 2. Klasyfikacja państw ze względu na formę regulacji stosunków z kościołem Ze względu na formę regulacji stosunków między państwem a kościołem wyróżnia się: państwa konkordatowe i państwa bezkonkordatowe. Jak sama nazwa wskazuje, system konkordatowy polega na regulacji stosunków między państwem a kościołem w formie dwustronnej umowy. 30 //. Systemy relacji między państwem a kościołem System konkordatowy ukształtował się w kręgu kultury europejskiej związanej z chrześcijaństwem zachodnim. Nie znalazł natomiast zastosowania w krajach pozostających w kręgu kultury bizantyjskiej, w których były silne tradycje cezaropapizmu. Nawiązując do przedstawionej wyżej charakterystyki różnych systemów ustrojowych, należy zauważyć, iż system konkordatowy w wersji klasycznej okazał się kompatybilny z systemem państw wyznaniowych katolickich. Współcześnie zaś — po zastosowaniu postulatów Soboru Watykańskiego II na temat poszanowania wolności religijnej —jest on kompatybilny również z systemem państwa świeckiego w wersji separacji skoordynowanej. System konkordatowy nie jest natomiast kompatybilny z systemem państw wyznaniowych opartych na zasadzie cezaropapizmu bizantyjskiego oraz z systemem państw świeckich, opartych na zasadzie separacji w wersji czystej (amerykańskiej) i separacji wrogiej (francuskiej i sowieckiej). Państwa bezkonkordatowe określają swój stosunek do kościoła wyłącznie jednostronnie, czyli na drodze ustawowej. Czynią to na podstawie przesłanek zaczerpniętych z tradycji cezaropapizmu bizantyjskiego oraz ze współczesnych ideologii — skrajnie liberalnej (Francja) bądź totalitarnej (Związek Radziecki). Powyższe klasyfikacje państw ze względu na założenia ustrojowe i formę regulacji stosunków z kościołem nie są więc przeciwstawne. W grupie państw konkordatowych znajdują się zarówno współczesne państwa wyznaniowe (Izrael, niektóre państwa muzułmańskie), jak również państwa świeckie. 3. Systemy relacji między państwem a kościołem w Polsce W dziejach państwowości polskiej w dziedzinie stosunków między państwem a kościołem następowały radykalne zmiany, na które miały wpływ różnorodne czynniki, zarówno wewnętrzne (kulturowe, socjologiczne, ideologiczno-polityczne), jak i zewnętrzne (zależność od obcych państw). Zwróćmy uwagę na to, jakie modele tych relacji wystąpiły w czterech kolejnych okresach państwowości polskiej (z pominięciem okresu rozbiorów i okupacji hitlerowskiej), tzn.: 1) w okresie I Rzeczypospolitej (966-1795 r.); 2) w okresie II Rzeczypospolitej (1918-1939 r.); 3) w okresie Polski Ludowej (1945-1989 r.); 4) w okresie III Rzeczypospolitej, zainicjowanym w 1989 roku. 3.1. Okres I Rzeczypospolitej W stosunkowo najdłuższym okresie dziejów państwowości polskiej — od przyjęcia chrześcijaństwa w 966 r. do trzeciego rozbioru Polski w 1795 r. — Polska była państwem katolickim, a jednocześnie państwem wielonarodowościowym i wielowy-znaniowym. Oprócz katolików na rozległym terytorium Rzeczypospolitej Obojga 5. Systemy relacji między państwem a kościołem w Polsce 31 Narodów żyła ludność wielu różnych wyznań chrześcijańskich (prawosławni, protestanci) oraz muzułmanie i wyznawcy religii Mojżeszowej. Zgodnie z polską tradycją tolerancji religijnej w okresie reformacji nie było w Polsce prześladowań i krwawych wojen religijnych, jakie miały miejsce w państwach Europy Zachodniej. Znamienna jest uchwalona na sejmie konwokacyjnym w 1573 r. tzw. Konfederacja Warszawska, proklamująca pokój religijny w Polsce, w rok po dokonanej we Francji krwawej rzezi Hugenotów (słynna Noc Św. Bartłomieja). \l_Rzeczpospolita była więc państwem katolickim w wersji konfesyjności otwartej, szanującym tradycje tolerancji i wolności religijnej. Taki model państwa został wpisany do Konstytucji 3 Maja 1791 r., pierwszej demokratycznej konstytucji w Europie, a drugiej na świecie — po Konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki. Konstytucja ta proklamowała zasadę wolności religijnej dla wszystkich wyznań z jednoczesnym uznaniem pierwszeństwa religii katolickiej jako narodowej i panującej. Pomimo wpływów ideologii liberalnej nie znalazła w Polsce akceptacji zasada separacji między państwem a kościołem, jaką w tym czasie proklamowano we Francji. Prawdopodobnie stało się tak dlatego, że nie było tu tak silnego powiązania między tronem i ołtarzem, jaki istniał we Francji. W okresie I Rzeczypospolitej instrument umowy konkordatowej ze Stolicą Apostolską zastosowano trzykrotnie w sprawach dotyczących nadawania beneficjów. 3.2. Okres II Rzeczypospolitej Problem stosunku państwa do kościoła w II Rzeczypospolitej znalazł rozwiązanie w dwóch podstawowych aktach normatywnych: Konstytucji z 1921 r. i z 1935 r. oraz w konkordacie z 1925 r. Na kształt tych rozwiązań wpłynęły czynniki historyczne i socjologiczne. Pierwszym z nich była jednocząca naród rola Kościoła katolickiego w okresie rozbiorów. Drugi czynnik stanowiła przynależność do Kościoła katolickiego 75% ludności znajdującej się w granicach ówczesnego państwa. W debacie parlamentarnej dotyczącej ustalenia zasad stosunku państwa do religii i kościoła w Konstytucji II Rzeczypospolitej toczyła się ostra polemika. Partie lewicowe, a zwłaszcza PPS, domagały się świeckości państwa i wpisania do Konstytucji zasady rozdziału kościoła od państwa. Natomiast partie prawicowe, a zwłaszcza Narodowa Demokracja, postulowały państwo wyznaniowe i nadanie Kościołowi katolickiemu charakteru państwowego. Ostatecznie do Konstytucji Marcowej z 1921 r. wpisano zasady kompromisowe. Zasady określają gwarancje wolności religijnej i zasady relacji instytucjonalnych. Konstytucyjne gwarancje wolności religijnej w wymiarze indywidualnym obejmowały: — zasadę równości wszystkich obywateli bez względu na wyznanie (art. 110); — prawo do swobodnego wyznawania swej wiary zarówno publicznie, jak i prywatnie, wykonywania obrzędów religijnych w granicach porządku publicznego i obyczajowości publicznej (art. 111); 32 //. Systemy relacji między państwem a kościołem — prawo do zmiany wyznania, jak też do niewyznawania żadnej religii (art. 112); — zakaz zmuszania kogokolwiek do przynależności do kościoła i do brania udziału w czynnościach lub obrzędach religijnych; — zakaz korzystania z tej wolności w sposób sprzeczny z ustawami. Konstytucja nakładała na organy państwowe obowiązek umożliwienia świadczenia posług religijnych osobom znajdującym się w publicznych zakładach wychowawczych, koszarach, więzieniach, przytułkach. Konstytucja zagwarantowała też, podobnie jak Konstytucja Weimarska, nauczanie religii w szkołach publicznych (państwowych i samorządowych), jako przedmiotu obowiązkowego dla wszystkich uczniów poniżej 18 lat, stosownie do przynależności wyznaniowej. Kierownictwo i nadzór nad nauką religii powierzone zostały związkom religijnym, z zastrzeżeniem nadzoru ze strony państwowych władz szkolnych (art. 120). Wprowadzając to postanowienie, twórcy Konstytucji dali wyraz swemu przekonaniu o potrzebie religijnego wychowania dzieci i młodzieży. Uznali bowiem religię za istotny czynnik kształtowania moralności i kultury narodowej. Stosunki instytucjonalne między państwem a kościołem określone zostały w art. 113 i 114. Najpierw zagwarantowano uprawnienia wszystkim związkom wyznaniowym, posiadającym uznanie ustawowe, na zasadzie równości. Zakres tych uprawnień obejmował: — urządzanie zgromadzeń mających na celu zbiorowe i publiczne nabożeństwa; — samodzielne prowadzenie swoich spraw wewnętrznych, czyli autonomię; — możność posiadania i nabywania majątku ruchomego i nieruchomego, zarządzania nim i rozporządzania, posiadania i używania swoich funduszy i fundacji oraz zakładów dla celów wyznaniowych i dobroczynnych; — obowiązek niepodejmowania takich działań, które by stały w sprzeczności z ustawami (art. 113). Gwarancje te obejmowały uznanie osobowości cywilnoprawnej związków wyznaniowych, w tym również Kościoła katolickiego, jako całości, bez uszczegółowienia ich jednostek organizacyjnych. Oryginalnym elementem Konstytucji Marcowej było zagwarantowanie Kościołowi katolickiemu „naczelnego stanowiska wśród równouprawnionych wyznań" (art. 114). Deklarację tę interpretowano w podwójnym znaczeniu: w sensie honorowym bądź jako przyznanie Kościołowi katolickiemu prerogatyw kościoła oficjalnego. Określenie statusu prawnego Kościoła katolickiego miało być określone w formie umowy dwustronnej ze Stolicą Apostolską, innych związków wyznaniowych zaś na drodze ustawowej (art. 115). Istotną racją tego zróżnicowania formy regulacji sytuacji prawnej Kościoła katolickiego i innych związków wyznaniowych było poszanowanie podmiotowości publicznoprawnej Stolicy Apostolskiej w stosunkach międzynarodowych. Nadto Konstytucja gwarantowała Kościołowi katolickiemu możność rządzenia się włas- 3. Systemy relacji między państwem a kościołem w Polsce 33 nymi prawami oraz swobodne wykonywanie władzy duchowej i jurysdykcji kościelnej. Z uprawnień tych wnioskowano, że Kościół katolicki i inne uznane związki wyznaniowe cieszą się osobowością publicznoprawną. Normy zawarte w Konstytucji z 1921 r. rozwinięte zostały w Konkordacie z 1925 r., który w 27 artykułach regulował całokształt sytuacji prawnej Kościoła katolickiego w II Rzeczypospolitej. W konkordacie tym państwo zagwarantowało Kościołowi katolickiemu „bez różnicy obrządków pełną wolność" wykonywania swojej działalności (art. 1). Gwarancja ta dotyczyła kościoła obrządku łacińskiego, jak również innych obrządków, a zwłaszcza obrządku grekokatolickiego, czyli unickiego, do którego należały mniejszości narodowe (Ukraińcy, Białorusini). Nastąpiło również uszczegółowienie gwarancji swobodnego wykonywania władzy kościelnej nie tylko w zakresie administracji wewnętrznej, ale również w zarządzaniu majątkiem kościelnym. W związku z tym nastąpiło wyraźne uregulowanie osobowości cywilnoprawnej kościelnych jednostek organizacyjnych (art. 16, 17 i 24). Konkordatowa gwarancja wolności kościoła nie była absolutna. Ograniczona została bowiem swoboda Stolicy Apostolskiej w kwestii nominacji biskupów. Konkordat przyznał władzom państwowym charakterystyczny dla państw wyznaniowych przywilej ingerecji w sprawy wewnętrzne kościoła, polegający na uprawnieniu Prezydenta RP do zgłaszania ewentualnych zastrzeżeń natury politycznej względem kandydatów na biskupów diecezjalnych przed mianowaniem przez Stolicę Apostolską. 3.3. Okres Polski Ludowej Włączenie Polski do bloku państw komunistycznych — po zakończeniu drugiej wojny światowej — spowodowało narzucenie jej sowieckiego modelu ustrojowego, który obejmował system separacji wrogiej. W polityce władz komunistycznych wystąpiła swoista dwutorowość, polegająca na rozbieżnościach między deklaracjami a praktyką. Początkowo — zgodnie z Manifestem PKWN ogłoszonym 22 lipca 1944 r. w Chełmie Lubelskim — miały obowiązywać podstawowe założenia Konstytucji z 1921 r. Oznaczało to również utrzymanie w mocy Konkordatu z 1925 r. Jednakże Rada Ministrów Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej 12 września 1945 r. — wbrew zasadom prawa międzynarodowego — uchwaliła deklarację, iż konkordat przestał obowiązywać, co spowodowało powstanie luki prawnej. Władze komunistyczne wypełniały ją przeważnie w drodze arbitralnych aktów administracyjnych lub wyroków sądowych, niemających podstaw w ustawodawstwie. Był to proces laicyzacji sterowanej przez władze partyjne przy użyciu aparatu państwowego i funduszy państwowych. Szczególnym przejawem tej polityki była laicyzacja szkolnictwa poprzez stopniowe ograniczanie możliwości nauczania religii w szkołach publicznych, aż do jej całkowitej eliminacji w 1961 r., oraz likwidację szkół prywatnych. 34 //. Systemy relacji między państwem a kościołem Konstytucja z 1952 r. proklamowała: 1) gwarancje wolności sumienia i wyznania w wymiarze indywidualnym jako prawo obywatelskie nadane jednostce przez państwo, polegające na możności wyznawania lub niewyznawania żadnej religii, czyli wolność w sensie negatywnym — jako wolność od religii i wolność od przymusu w spełnianiu praktyk religijnych; 2) zasadę rozdziału kościoła od państwa. Sytuacja prawna i majątkowa kościoła miała być uregulowana na drodze ustawowej. Praktyka władz komunistycznych nie była zgodna z Konstytucją. Mimo że Konstytucja gwarantowała zasadę równości obywateli bez względu na wyznanie, to władze komunistyczne dyskryminowały ludzi wierzących i otwarcie praktykujących, traktując ich jako obywateli gorszej kategorii, niezdatnych do sprawowania funkcji publicznych. Jakkolwiek Konstytucja przewidywała regulację sytuacji prawnej na drodze ustawowej, to do 1989 r. stosowano ją tylko w celu ograniczenia realizacji przez kościół swojej misji. Po zerwaniu konkordatu władze komunistyczne zdawały sobie sprawę z konieczności normalizacji stosunków z Kościołem katolickim w drodze dwustronnej umowy. Pierwszym wyrazem tego było podjęcie rozmów z Episkopatem Polski, których rezultatem okazały się dwa kolejne akty porozumienia między przedstawicielami Episkopatu Polski i rządu komunistycznego (w 1950 i 1956 r.). Drugim zaś było podjęcie w 1974 r. rozmów ze Stolicą Apostolską w celu przygotowania konwencji. Jednak brak dobrej woli po stronie komunistycznej, a zwłaszcza postulat zobowiązania Stolicy Apostolskiej do respektowania przez kościół konstytucyjnych zasad ustroju totalitarnego komunizmu udaremniły zawarcie takiej konwencji. Stolica Apostolska nie mogła bowiem zaaprobować Konstytucji opartej na takich założeniach. 3.4. Okres III Rzeczypospolitej Zainicjowane podpisaniem w dniu 5 kwietnia 1989 r. kompromisowej umowy „Okrągłego Stołu" przez przedstawicieli władzy komunistycznej i opozycji „Solidarnościowej" transformacje ustrojowe otworzyły drogę do normalizacji stosunków między państwem a kościołem. W procesie te] normalizacji zaistniały dwa etapy. 1) normalizacji na drodze ustawowej, 2) stabilizacji na podstawie konkordatu i nowej Konstytucji RP. 3.4.1. Normalizacja na drodze ustawowej (1989-1997) Normalizacja stosunków między państwem a kościołem w III Rzeczypospolitej została zainicjowana na drodze ustawowej. Granice tego etapu wyznaczają daty uchwalenia następujących aktów: 1) uchwalenie pakietu ustaw kościelnych 17 maja 1989 r. (Dz.U. nr 29, poz. 154 zpóźn. zm., 155 z późn. zm., 156 z późn. zm.). Były to: 3. Systemy relacji między państwem a kościołem w Polsce — ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, która określała gwarancje wolności religijnej w wymiarze indywidualnym jako prawo obywatelskie oraz generalnie sytuację prawną kościołów chrześcijańskich i innych związków wyznaniowych, — ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, — ustawa o ubezpieczeniu społecznym duchownych; 2) akty normatywne dotyczące powrotu nauczania religii do szkół publicznych, wydane w latach 1990-1992; 3) uchwalenie nowej Konstytucji 2 kwietnia 1997 roku. Normalizacja stosunków między państwem a kościołem w Polsce po drugiej wojnie światowej okazała się procesem długotrwałym. Rezultatem negocjacji w tej sprawie zainicjowanych w okresie PRL-u w ramach prac prowadzonych w Komisji Mieszanej są trzy ustawy kościelne uchwalone dopiero w 1989 r. Chociaż ustawy te wynegocjowane zostały w drodze rozmów konkordatowych, to uchwalono je jako akty jednostronne. Przedmiot zmian, jakie wprowadzono na mocy tych ustaw, można ująć w dwóch punktach: 1) gwarancje wolności religijnej w wymiarze indywidualnym, 2) gwarancje wolności religijnej w wymiarze wspólnotowym i instytucjonalnym, której podmiotem jest Kościół katolicki oraz inne kościoły i związki wyznaniowe. W ustawach wyznaniowych uchwalonych w 1989 r. wolność religijna potraktowana została tylko jako prawo obywatelskie do wolności sumienia i wyznania. Jednakże w pewnej mierze była to już recepcja gwarancji wolnościowych, zawartych w umowach międzynarodowych dotyczących ochrony praw człowieka. Znamienne jest to, iż wprawdzie władze PRL ratyfikowały te umowy, jednak do 1989 r. nie dostosowywały do nich prawa krajowego. Zdecydowały się na ten krok dopiero po podpisaniu umów „Okrągłego Stołu". W ustawach tych widoczna jest jeszcze rozbieżność między ustawodawstwem krajowym a ratyfikowanymi przez Polskę umowami międzynarodowymi. Prawo do wolności sumienia i religii pojmowano inaczej niż w umowach międzynarodowych, tzn. niejako prawo człowieka, ale jako prawo obywatelskie. Wolności te zostały zagwarantowane jednak nie tylko obywatelom, ale również obcokrajowcom. Gwarancje te ujęto wielopłaszczyznowo, tj. w aspekcie negatywnym (wolność od przymusu) i w aspekcie pozytywnym (swoboda uzewnętrzniania swoich przekonań i spełniania praktyk religijnych w życiu prywatnym i publicznym). Zagwarantowane zostało obywatelom prawo do wychowania dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami w sprawach religii, pogwałcone przez reżim komunistyczny. Na etapie odchodzenia od ustroju komunistycznego zaistniała więc szczególna potrzeba dokonania zmian w systemie edukacji szkolnej, w celu stworzenia skutecz- 36 //. Systemy relacji między państwem a kościołem nych gwarancji poszanowania praw rodziców do religijnego i moralnego wychowania swoich dzieci zgodnie ze swymi przekonaniami w ramach edukacji szkolnej, poprzez wprowadzenie nauczania religii jako przedmiotu fakultatywnego w szkołach publicznych. Zmiany te wprowadzano stopniowo w latach 1990-1992. Poważne osiągnięcie, jakie ustawy z 1989 r. wniosły do normalizacji sytuacji prawnej Kościoła katolickiego i innych związków wyznaniowych w polskim porządku prawnym, stanowią gwarancje wolności religijnej w wymiarze instytucjonalnym. W pierwszej kolejności są to zasady dotyczące uznania przez państwo osobowości cywilnoprawnej kościelnych jednostek organizacyjnych. Dzięki temu uznaniu jednostki organizacyjne Kościoła katolickiego i innych związków wyznaniowych w wykonywaniu swoich zadań mogą uczestniczyć w obrocie prawnym jako podmioty uprawnień i obowiązków. W ten sposób wypełniona została dotkliwa luka, jaka w systemie prawa polskiego istniała od zerwania konkordatu w 1945 roku. Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego z 1989 r. zagwarantowała kościołowi prawo do pełnienia swoich zadań w szerszym zakresie aniżeli w okresie PRL-u. Wprawdzie Konstytucja PRL gwarantowała Kościołowi katolickiemu prawo do „swobodnego pełnienia swoich funkcji", to władze komunistyczne w praktyce zawężały je tylko do sfery kultu i ograniczały Kościołowi możliwości pełnienia funkcji pozakultowych. Nowa ustawa traktuje te funkcje szeroko. Gwarantuje bowiem kościołowi nie tylko prawo do wykonywania kultu, ale również prawo do swobodnego wychowania i nauczania dzieci i młodzieży, zakładania i prowadzenia własnych szkół i innych placówek oświatowych i wychowawczych, prowadzenia własnych seminariów i szkół wyższych, prowadzenia własnych stowarzyszeń, prowadzenia działalności charytatywnej, prawo do rozwoju kultury chrześcijańskiej i posługiwania się w tym celu środkami społecznego przekazu, jak: prasa, książki, radio, telewizja. Doniosłe znaczenie mają ustawowe zasady dotyczące odzyskiwania przez kościelne osoby prawne przynajmniej części nieruchomości zagrabionych przez władze państwowe w minionym okresie. Ustanowiony został specjalny organ kompetentny do tego celu, jakim jest Komisja Majątkowa, złożona z przedstawicieli Episkopatu Polski i rządu, działająca zgodnie ze specjalną procedurą. 3.4.2. Stabilizacja na podstawie Konstytucji i konkordatu (od roku 1997) Do stabilizacji w dziedzinie stosunków między państwem a kościołem przyczyniły się zasady, jakie zostały wpisane do Konstytucji RP, uchwalonej 2 kwietnia 1997 r., oraz do Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisanego 28 lipca 1993 r., a ratyfikowanego 23 lutego 1998 roku. Poszczególne problemy tych uregulowań zostaną przeanalizowane w następnych rozdziałach. Literatura 37 Literatura Adamczewski W., Trzeciak B. (opr), Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1995; Bertone T., Analiza i ocena umów między Kościołem a wspólnotami politycznymi, [w:] Kościół i Prawo, t. 4, Lublin 1985, s. 31-32; Campenhausen von A., Le regime con-stitutionnel des cultes en Allemagne, [w:] Le Statut constitutionnel des cu/tes dans les pays de I'Union Europeenne, Milano 1995, s. 37-49; Cardinale I., The Holy See and International Order, Gerrarda Cross 1976; D'Onorio J.B. (red.), La liberte. religieuse dans le monde. Anaiyse doctrinale epolitiąue, Campin 1991; Fundowicz S., Osobowość publicznoprawna wspólnot religijnych w Niemczech, [w.] Studia z prawa publicznego, t. I, Lublin 1999, s. 55-60; Gismondi R, Lezioni di diritto canonico suiprincipi conciliari, Roma 1970; Jachymek J. (red.), Religia i Kościół rzymskokatolicki w polskiej myśli politycznej 1919-1993, Lublin 1995; Krukowski J., Kościół i Państwo. Podstawy relacji prawnych, Lublin 1993 oraz wyd. 2, Lublin 2000, s. 15-140; tenże, Represyjność prawa polskiego w zastosowaniu do Kościoła katolickiego wiatach 1944-1956, RNP 9 (1999), z. 2, s. 5-22; Margiotta Broglio R, Mirabelli C, OnidaR, Religio-ni e systemi giuridici, Bologne 1997; Mazurek R, Państwo laickie czy państwo konfesyjne— błędna alternatywa, [w:] Ecclesia et Status. Księga jubileuszowa z okazji 40-lecia pracy naukowej prof. Józefa Krukowskiego, red. A. Dębiński, K. Orzeszyna, M. Sitarz, Lublin 2004, s. 163-202; Minnerath R., Egli-se et les Etats concordataires (1846-1981). La suverainete spirituelle, Paris 1983; Misztal H., Prawo wyznaniowe, red. H. Misztal, P. Stanisz, Lublin 2003, s. 27-35; tenże, Polskie prawo wyznaniowe, t. 1, Lublin 1997; Trzeciak B., Relacje Państwo-Kościół. Opolskim konkordacie'95, Warszawa 1998; Win-czorek P., Wstęp do nauki o państwie i prawie, Warszawa 1995, Rozdział III. • Rozdział III >ŁA PRAWA WYZNANIOWEGO r r 1. Wyjaśnienie pojęć 1.1. Pojęcie i rodzaje źródeł prawa Termin „źródła prawa" (fontes iuris) jest wieloznaczny. W celu uściślenia go w naukach prawnych powszechnie wyróżnia się podział źródeł prawa na: źródła istnienia i poznania prawa, źródła prawa w znaczeniu materialnym i w znaczeniu formalnym. 1. Źródłami istnienia prawa {fontes iuris oriundi seu essendi) są wszystkie czynniki mające wpływ na powstawanie norm prawnych i formy ich wprowadzania w życie. Źródłami poznania prawa {fontes iuris cognoscendi) są wszystkie środki przekazywania treści norm prawnych. W tym sensie źródłami prawa są zbiory aktów normatywnych, które mogą być urzędowe lub prywatne. 2. Źródłami prawa w znaczeniu materialnym są wszystkie czynniki kształtowania treści norm prawnych, do których należą: wartości zakorzenione w kulturze narodowej; wartości wynikające z prawa naturalnego; prawdy zawarte w Objawieniu Bożym w państwie wyznaniowym; przesłanki ideologiczne, jakimi kierują się partie polityczne w państwach demokracji liberalnej; warunki klimatyczne itp. Źródłami prawa w znaczeniu formalnym są charakterystyczne dla danego systemu politycznego organy władzy wyposażone w kompetencje legislacyjne, formy ich działalności prawotwórczej, reguły recepcji prawa z innych systemów prawa. Wśród źródeł prawa w znaczeniu formalnym wyróżnia się: zwyczaj prawny, akty normatywne, umowy, precedensy sądowe. W epoce współczesnej na kontynencie europejskim dominującym źródłem prawa są akty prawa stanowionego jednostronnie w formie aktów normatywnych i umów. W przeciwieństwie do zwyczaju czynnikiem tworzącym je są hierarchicznie uporządkowane organy władzy ustawodawczej. Precedensy sądowe są źródłem prawa charakterystycznym dla rodziny anglosaskiego systemu źródeł prawa (common law). Natomiast w rodzime systemu kontynentalnego, do której należy system źródeł prawa polskiego, sądy nie tworzą prawa, ale dokonują urzędowej wykładni prawa. Wśród 1. Wyjaśnienie pojęć 39 aktów normatywnych szczególną odmianę stanowią umowy, w tworzeniu których biorą udział dwa (umowy dwustronne) lub więcej (umowy wielostronne) podmioty. Szczególną odmianą umowy dwustronnej jest konkordat. Zwyczaje prawne dawniej stanowiły źródło dominujące. Współcześnie mają one znaczenie marginalne, zwłaszcza w dziale prawa cywilnego. 1.2. System źródeł prawa Każde państwo ma swój system źródeł prawa, czyli należycie uporządkowany zbiór źródeł prawa w znaczeniu formalnym. Każde źródło prawa ma w tym systemie ustalone miejsce. Wszystkie akty normatywne wchodzące w jego skład mają taką samą moc obowiązującą, ale różnią się mocą prawną, podmiotem, przedmiotem oraz trybem stanowienia. Podmiotem aktu normatywnego jest państwo, a ściślej mówiąc określone organy władzy kompetentne do stanowienia prawa. Moc prawna aktu normatywnego zależy przede wszystkim od tego, przez jaki organ władzy został ustanowiony. Według kryterium podmiotowego dokonuje się pionowej systematyzacji źródeł prawa. Przedmiotem aktu normatywnego jest dana dziedzina spotecmycta, któte moga^ć legukywane piiez &atvy akt Posługując się kryterium przedmiotowym w systemie źródeł prawa, wyróżniamy normy prawa wyznaniowego. Dotyczą one stosunku danego państwa do zjawiska religii w ogólności, w szczególności określają, gwarancje wolności sumienia i religii w wymiarze indywidualnym, wspólnotowym i instytucjonalnym. Tryb stanowienia i publikowania aktu normatywnego określa procedurę, według której akt normatywny dochodzi do skutku. Tryb ten obejmuje: inicjatywę ustawodawczą; uchwalanie ustawy (czytania projektu ustawy, wymagane kworum podczas głosowania); promulgację (podpis prezydenta, bądź prezydenta i premiera); publikację w urzędowym organie prasowym (w Polsce takimi organami urzędowymi są: Dziennik Ustaw, Monitor Polski, dzienniki wojewódzkie); vacatio legis (okres oczekiwania na wejście w życie aktu normatywnego, aby adresaci mogli się zapoznać z jego treścią). Pod tym względem akty normatywne należące do prawa wyznaniowego nie różnią się od innych aktów normatywnych. 1.3. System źródeł prawa polskiego O systemie źródeł prawa polskiego mówimy w znaczeniu formalnym. Jest to system źródeł prawa uporządkowany zgodnie z zasadami określonymi w trzecim rozdziale Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. Ze względu na zasięg obowiązywania wyróżnia się wśród nich: 1) źródła prawa powszechnie obowiązującego; 2) źródła prawa miejscowego, pochodzące od organów samorządu terytorialnego i organów administracji rządowej. 40 ///. Źródła prawa wyznaniowego Biorąc pod uwagę wymienione wyżej kryteria (podmiot, przedmiot, tryb stanowienia), w systemie źródeł prawa polskiego wyróżnia się: 1) akty normatywne pochodzące od organów władzy ustawodawczej; 2) akty normatywne pochodzące od najwyższych organów władzy wykonawczej; 3) akty normatywne pochodzące od terenowych organów administracji rządowej i organów samorządu terytorialnego. Przedmiotem naszych zainteresowań badawczych będą tylko źródła prawa pochodzące od organów władzy ustawodawczej i najwyższych organów władzy wykonawczej. Posługując się kryterium przedmiotowym, w systemie źródeł prawa polskiego wyróżnia się dział prawa wyznaniowego. W szerszym tego słowa znaczeniu można mówić o systemie źródeł prawa wyznaniowego, mając na uwadze odpowiednio uporządkowany zbiór aktów normatywnych. Do źródeł tego działu prawa zaliczamy wszystkie akty normatywne, które wyrażają stosunek państwa do religii w ogólności, a w szczególności akty normatywne, których przedmiotem są gwarancje wolności sumienia i religii w wymiarze indywidualnym, wspólnotowym i instytucjonalnym. W systemie prawa polskiego nie ma jednego aktu zawierającego normy prawa wyznaniowego. Normy tego działu są rozproszone w wielu aktach, które porządkowane są według kryteriów wspólnych dla całego systemu źródeł prawa polskiego. Należy wśród nich wyróżnić: 1) akty normatywne pochodzące od organów władzy ustawodawczej, uporządkowanych według kryteriów ustalonych w Konstytucji. Są to: ustawa zasadnicza, czyli Konstytucja; umowy międzynarodowe; ustawy zwykłe; 2) akty normatywne pochodzące od organów władzy wykonawczej, wyposażonych w kompetencje legislacyjne na podstawie ustawy. Są to akty powszechnie obowiązujące, do których należą: rozporządzenie Rady Ministrów, premiera, poszczególnych ministrów oraz akty prawa wewnętrznego: zarządzenia, uchwały ww. organów. Charakterystyczne dla systemu źródeł polskiego prawa wyznaniowego są dwustronne umowy zawierane pomiędzy kompetentnymi organami władzy państwowej i kompetentnymi organami władzy kościołów i innych związków wyznaniowych. Istnieją między nimi różnice ze względu na podmiot, tryb stanowienia i moc wiążącą. Są to: 1) konkordat, czyli umowa międzynarodowa pomiędzy Stolicą Apostolską jako najwyższym organem władzy Kościoła katolickiego wyposażonym w podmiotowość publicznoprawną w stosunkach międzynarodowych; T) umowy pomiędzy Rządem RP \ organami w\adzy i&nycta związków wyznaniowych, które takiej podmiotowości jak Stolica Apostolska nie posiadają, a tym samym nie są zdolne do zawierania umów międzynarodowych będących samoistnym źródłem prawa. Umowy te mają charakter analogiczny do konkordatu w tym sensie, iż pod względem merytorycznym są tej samej treści co konkordat, ale nie mają takiej samej mocy prawnej. Uzyskują ją na mocy ustawy uchwalonej na podstawie umowy wynegocjowanej przez rząd z przedstawicielami związków wyznaniowych. Treść tych umów jest dostosowywana do potrzeb poszczególnych związków wyznaniowych. 2. Klasyfikacja źródeł polskiego prawa wyznaniowego 41 Wśród aktów normatywnych należących do polskiego prawa wyznaniowego przy użyciu kryteriów przedmiotowych ze względu na zasięg obowiązywania należy wyróżnić: 1) akty normatywne powszechnie obowiązujące (leges generales), które odnoszą się do wszystkich kościołów i innych związków wyznaniowych o uregulowanej sytuacji prawnej; 2) akty normatywne dotyczące poszczególnych kościołów i innych związków wyznaniowych, czyli ustawy indywidualne {leges singulares). W razie zaistnienia kolizji midzy ustawą powszechnie obowiązującą a ustawą indywidualną należy zastosować regułę lex specialis derogat legi generali. W systematyzacji aktów normatywnych określających stosunek państwa do związków wyznaniowych w Polsce na pierwszym miejscu wyróżniane są akty dotyczące stosunku państwa do Kościoła katolickiego z racji prakseologicznych. Klasyfikacja ta nie narusza konstytucyjnej zasady równouprawnienia kościołów i innych związków wyznaniowych. Do źródeł polskiego prawa wyznaniowego w zasadzie nie należą normy prawa wewnętrznego poszczególnych związków wyznaniowych. Zgodnie z konstytucyjną zasadą poszanowania przez państwo autonomii i niezależności kościołów i innych związków wyznaniowych w swoim zakresie (art. 25 ust. 3 Konstytucji RP) państwo i każdy związek wyznaniowy posiada własny oryginalny system prawa. Dla Kościoła katolickiego jest to system prawa kanonicznego. Tylko w państwach wyznaniowych prawo wewnętrzne kościoła oficjalnego stanowi integralną część prawa krajowego. Natomiast w państwach świeckich istnieje możliwość przyjęcia norm lub pojęć z systemu prawa kanonicznego do prawa krajowego w formie recepcji bądź w formie uznania skutków cywilnych czynności dokonanych zgodnie z normami prawa wewnętrznego danego kościoła lub innego związku wyznaniowego. 2. Klasyfikacja źródeł polskiego prawa wyznaniowego 2.1. Akty normatywne powszechnie obowiązujące 2.1.1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej Konstytucja uchwalona została 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483; sprost. Dz.U. z 2001 r. nr 28, poz. 319). 2.1.2. Umowy międzynarodowe Dwustronna umowa międzynarodowa: Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską podpisany w Warszawie 28 lipca 1993 r. (Dz.U. z 1998 r. nr 51, poz. 318). 42 ///. Źródła prawa wyznaniowego Wielostronne umowy międzynarodowe. Umowy międzynarodowe o zasięgu uniwersalnym: — Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 10 grudnia 1948 r. (Zbiór Dokumentów 1958, nr 10-12, poz. 177); — Konwencja Międzynarodowej Organizacji Pracy dotycząca dyskryminacji w zakresie zatrudnienia i wykonywania zawodu, podpisana w Genewie 25 czerwca 1958 r. (Dz.U. z 1961 r. nr 42, poz. 218); — Deklaracja w sprawie zwalczania dyskryminacji w dziedzinie oświaty, uchwalona w Nowym Jorku 14 grudnia 1960 r. (Dz.U. z 1964 r. nr 40, poz. 268); — Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, uchwalony w Nowym Jorku 16 grudnia 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. nr 38, poz. 167); — Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, uchwalony w Nowym Jorku 16 grudnia 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. nr 38, poz. 169); — Deklaracja w Sprawie Wyeliminowania Wszelkich Form Nietolerancji i Dyskryminacji Opartych na Religii lub Przekonaniach, uchwalona w Nowym Jorku 25 listopada 1981 r., [w:] Prawa Człowieka. Dokumenty Międzynarodowe (opr. i tłum. B. Gronowska, T. Jasudowicz, C. Mik, Toruń 1996); — Konwencja o Prawach Dziecka, uchwalona w Nowym Jorku 20 listopada 1989 r. (Dz.U. z 1991 r. nr 120, poz. 526); — Deklaracja w Sprawie Praw Osób Należących do Mniejszości Narodowych lub Etnicznych, Religijnych i Językowych, uchwalona w Nowym Jorku 18 grudnia 1992 r. (opr. i tłum. B. Gronowska, T. Jasudowicz, C. Mik, Toruń 1996, s. 122-126). Umowy międzynarodowe o zasięgu europejskim: — Europejska Konwencja Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, podpisana w Rzymie 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. nr 6r, poz. 284); — Protokół Dodatkowy nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, podpisany w Paryżu 20 marca 1952 r. (Dz.U. z 1995 r. nr 36, poz. 175); — Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, podpisany w Helsinkach 1 sierpnia 1975 r. (opr. i tłum. B. Gronowska, T. Jasudowicz, C. Mik, Toruń 1996); — Traktat o Unii Europejskiej, Maastricht, 7 lutego 1992 r., (w: S. Hambura, M. Muszyński, Traktat o Unii Europejskiej z komentarzem, Bielsko-Biała 2001); — Deklaracja nr 11 (w: S. Hambura, M. Muszyński, Traktat o Unii Europejskiej z komentarzem, Bielsko-Biała 2001, s. 187-248); — Karta Praw Podstawowych, Nicea, grudzień 2000 (Karta Praw Podstawowych, Bielsko-Biała 2001); — Projekt Traktatu Konstytucyjnego dla Europy, podpisany w Rzymie 29 października 2004 r. (http://ue.ue.int/uedocs/cmsUpload/cg00087 — re 02.pl04.pdf). 2. Klasyfikacja źródeł polskiego prawa wyznaniowego 43 2.1.3. Ustawy i akty wykonawcze powszechnie obowiązujące — dotyczące wszystkich związków wyznaniowych 2.1.3.1. Ustawy: — ustawa z 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego (Dz.U. nr 9, poz. 87 z późn. zm.); — ustawa z 23 kwietnia 1964 r. — Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.); — ustawa z 23 czerwca 1971 r. o przejściu na osoby prawne Kościoła Rzymskokatolickiego oraz innych kościołów i związków wyznaniowych własności nieruchomości położonych na Ziemiach Zachodnich i Północnych (Dz.U. nr 16, poz. 156); — ustawa z 7 kwietnia 1989 r. — Prawo o stowarzyszeniach (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. nr 79, poz. 855 z późn. zm.); — ustawa z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. nr 26, poz. 319 z późn. zm.); — ustawa z 5 lipca 1990 r. — Prawo o zgromadzeniach (Dz.U. nr 51. poz. 297 z późn. zm.); — ustawa z 27 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz.U. nr 65, poz. 385 z późn. zm.); — ustawa z 27 września 1990 r. o tytule i stopniach naukowych (Dz.U. nr 65, poz. 386 z późn. zm.); — ustawa z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn. Dz.U. z 1996 r. nr 67, poz. 329 z późn. zm.); — ustawa z 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. nr 54, poz. 654 z późn. zm.); — ustawa z 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. nr 253, poz. 2531 z późn. zm.); — ustawa z 6 lutego 1997 r. o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym (Dz.U. nr 28, poz. 153 z późn. zm.); — ustawa z 6 czerwca 1997 r. — Kodeks karny (Dz.U. nr 88, poz. 553 z późn. zm.); — ustawa z 6 czerwca 1997 r. — Kodeks postępowania karnego (Dz.U. nr 89, poz. 555 z późn. zm.); — ustawa z 24 lipca 1998 r. o zmianie ustaw — Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks postępowania cywilnego, Prawo o aktach stanu cywilnego, ustawy o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 117, poz. 757); — ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 137, poz. 887 z późn. zm.); — ustawa z 20 listopada 1998 r. o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne (Dz.U. nr 144, poz. 930 z późn. zm.); 44 ///. Źródła prawa wyznaniowego — ustawa z 24 kwietnia 2003 r. — Przepisy wprowadzające ustawę o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz.U. nr 96, poz. 874 z późn. zm.); — ustawa z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz.U. nr 210, poz. 2135). 2.1.3.2. Akty normatywne pochodzące od najwyższych organów władzy wykonawczej. Rozporządzenia Rady Ministrów: — rozporządzenie Rady Ministrów z 23 sierpnia 1990 r. w sprawie rozszerzenia zakresu celów Funduszu Kościelnego (Dz.U. nr 61, poz. 354); — rozporządzenie Rady Ministrów z 21 grudnia 1990 r. w sprawie wyłączania nieruchomości zamiennych lub nakładania obowiązku zapłaty odszkodowania na rzecz kościelnych osób prawnych (Dz.U. z 1991 r. nr 1, poz. 2); — rozporządzenie Rady Ministrów z 14 czerwca 1990 r. w sprawie określenia państwowych jednostek organizacyjnych oraz jednostek samorządu terytorialnego, z których mienia mogą być wyłączone nieruchomości zamienne, oraz określenia państwowej jednostki organizacyjnej, na którą może być nałożony obowiązek zapłaty odszkodowania na rzecz osób prawnych kościołów, innych zawiązków wyznaniowych i krajowych organizacji międzykościelnych, które zgłosiły roszczenia do Międzyko-ścielnej Komisji Regulacyjnej (Dz.U. z 1999 r. nr 53, poz. 552); — uchwała nr 148 Rady Ministrów z 7 listopada 1991 r. w sprawie statutu Funduszu Kościelnego (M.P. nr 39, poz. 279); — rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 15 października 1999 r. w sprawie szczegółowego działania Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji (Dz.U. nr 85, poz. 941 z późn. zm.); — zarządzenie nr 18 Prezesa Rady Ministrów z 22 marca 2001 r. uchylające zarządzenie w sprawie powołania Międzyresortowego Zespołu do spraw Nowych Ruchów Religijnych (M.P. nr 10, poz. 161). Rozporządzenia resortowe: — rozporządzenie Ministrów Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska oraz Zdrowia i Opieki Społecznej z 20 października 1972 r. w sprawie urządzania cmentarzy, prowadzenia ksiąg cmentarnych oraz chowania zmarłych (Dz.U. nr 47, poz. 299); — rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 31 sierpnia 1985 r. w sprawie szczegółowych zasad wydawania zezwoleń na prowadzenie przez organizacje społeczne, kościoły i inne związki wyznaniowe oraz osoby fizyczne rehabilitacji i readaptacji osób uzależnionych (Dz.U. nr 46, poz. 233); — rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobów organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach (Dz.U. nr 36. poz. 155); — rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 5 listopada 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad wykonywania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych w zakładach karnych (Dz.U. nr 139, poz. 904); — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 31 marca 1999 r. w sprawie rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych (Dz.U. nr 38, poz. 374); 2. Klasyfikacja źródeł polskiego prawa wyznaniowego 45 — rozporządzenie Ministrów Pracy i Polityki Socjalnej oraz Edukacji Narodowej z 11 marca 1999 r. w sprawie zwolnień od pracy lub nauki osób należących do kościołów i innych związków wyznaniowych w celu obchodzenia świąt religijnych nie będących dniami ustawowo wolnymi od pracy (Dz.U. nr 26, poz. 235); — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 9 lutego 2000 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania regulacyjnego przed Między-kościelną Komisją Regulacyjną (Dz.U. nr 12, poz. 151); — rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 14 września 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uczestniczenia w lekcjach religii i praktykach religijnych, korzystania z posług religijnych i organizacji pracy duszpasterskiej w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich (Dz.U. nr 106, poz. 1157); — porozumienie pomiędzy Polską Radą Ekumeniczną oraz Ministrem Edukacji Narodowej z 4 lipca 2001 r. w sprawie kwalifikacji zawodowych wymaganych od nauczycieli religii kościołów zrzeszonych w Polskiej Radzie Ekumenicznej (Dz.Urz. MENiS nr 3, poz. 18); — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 27 lutego 2002 r. w sprawie wysokości wynagrodzenia członków i personelu pomocniczego Komisji Regulacyjnych działających na podstawie ustaw o stosunku Państwa do kościołów oraz związków wyznaniowych w latach 2002-2003 (Dz.U. nr 17, poz. 167). 2.2. Ustawy i akty wykonawcze dotyczące poszczególnych związków wyznaniowych Konstytucja RP w art. 25 ust. 4, 5 oraz ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania stwarza możliwość regulacji stosunków między państwem a poszczególnymi kościołami i innymi związkami wyznaniowymi na drodze ustawowej. Ustawy te mają charakter ius singularis. Dlatego w przypadku kolizji norm tych ustaw z ustawami dotyczącymi wszystkich związków wyznaniowych (ius generale) pierwszeństwo mają ustawy indywidualne. Taki charakter mają ustawy określające status Kościoła katolickiego i innych związków wyznaniowych. 2.2.1. Ustawy i akty wykonawcze dotyczące sytuacji prawnej Kościoła katolickiego 2.2.1.1. Ustawy: — ustawa z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 29, poz. 154 z licznymi zmianami); — ustawa z 9 kwietnia 1938 r. o nadaniu Katolickiemu Uniwersytetowi Lubelskiemu pełnych praw państwowych szkół akademickich (Dz.U. nr 27, poz. 242); — ustawa z 14 czerwca 1991 r. o finansowaniu Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego z budżetu państwa (Dz.U. nr 61, poz. 259); — ustawa z 26 czerwca 1997 r. o finansowaniu Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie z budżetu państwa (Dz.U. nr 103, poz. 650); 46 ///. Źródła prawa wyznaniowego — ustawa z 8 stycznia 1998 r. o ratyfikacji Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską (Dz.U. nr 12, poz. 42); — ustawa z 10 marca 1994 r. o utworzeniu Uniwersytetu Opolskiego (Dz.U. nr 55, poz. 225); — ustawa z 9 lipca 1999 r. o utworzeniu Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie (Dz.U. nr 69, poz. 762); — ustawa z 3 września 1999 r. o utworzeniu Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie (Dz.U. nr 79, poz. 884). 2.2.1.2. Rozporządzenia dotyczące Kościoła katolickiego: — rozporządzenie Ministra-Szefa Urzędu Rady Ministrów z 19 sierpnia 1996 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Katolickiemu Stowarzyszeniu Niepełnosprawnych przy Parafii św. Marii Magdaleny w Warszawie w Diecezji Warszawsko--Praskiej (Dz.U. nr 107, poz. 511); — rozporządzenie Ministra-Szefa Urzędu Rady Ministrów z 19 sierpnia 1996 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Akcji Katolickiej w Polsce z siedzibą w Warszawie (Dz.U. nr 107, poz. 512 z późn. zm.); — rozporządzenie Ministra-Szefa Urzędu Rady Ministrów z 28 listopada 1996 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Akcji Katolickiej Diecezji Płockiej z siedzibą w Płocku (Dz.U. nr 139, poz. 653); — rozporządzenie Ministra-Szefa Urzędu Rady Ministrów z 13 grudnia 1996 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Centrum Formacji Wspólnot Neokatechume-nalnych Archidiecezji Lubelskiej z siedzibą w Lublinie (Dz.U. nr 147, poz. 690); — rozporządzenie Ministra-Szefa Urzędu Rady Ministrów z 30 grudnia 1996 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Katolickiemu Stowarzyszeniu Młodzieży Diecezji Toruńskiej (Dz.U. nr 158, poz. 819); — rozporządzenie Ministra-Szefa Urzędu Rady Ministrów z 30 grudnia 1996 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Stowarzyszeniu Katolickiej Młodzieży Akademickiej Wyższej Szkoły Humanistycznej w Pułtusku (Dz.U. nr 158, poz. 820); — rozporządzenie Ministra-Szefa Urzędu Rady Ministrów z 30 grudnia 1996 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Kolportażowi Księży Werbistów z siedzibą w Laskowicach Pomorskich (Dz.U. nr 158, poz. 821); — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 12 maja 1997 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Akcjom Katolickim Diecezji Bielsko-Żywiec-kiej, Elbląskiej, Gliwickiej, Rzeszowskiej, Sandomierskiej, Siedleckiej, Włocławskiej i Akcji Katolickiej Archidiecezji Wrocławskiej (Dz.U. nr 55, poz. 355); — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 28 maja 1997 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Akcjom Katolickim Archidiecezji Częstochowskiej, Gdańskiej, Lubelskiej, Poznańskiej i Warszawskiej (Dz.U. nr 60, poz. 373); — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 24 listopada 1997 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Centrum Edukacyjnemu Archidiecezji Szczecińsko-Kamieńskiej (Dz.U. nr 144, poz. 969); — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 28 maja 1997 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Akcjom Katolickim Archidiecezji 2. Klasyfikacja źródeł polskiego prawa wyznaniowego 47 Drohiczyńskiej, Kaliskiej, Legnickiej, Pelplińskiej i Sosnowieckiej (Dz.U. nr 60, poz. 374); — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 18 czerwca 1997 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Akcji Katolickiej Archidiecezji Białostockiej oraz Akcjom Katolickim Diecezji Kieleckiej i Toruńskiej (Dz.U. nr 70, poz. 447); — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 18 czerwca 1997 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Katolickiemu Stowarzyszeniu Młodzieży Archidiecezji Poznańskiej (Dz.U. nr 70, poz. 448); — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 17 lipca 1997 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Krajowej Konferencji Instytutów Świeckich z siedzibą w Konstancinie-Jeziornie (Dz.U. nr 87, poz. 551); — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 30 lipca 1997 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Stowarzyszeniu Oaza Matki Bożej Bolesnej (Dz.U. nr 99, poz. 615); — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 30 września 1997 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Jezuickiemu Ośrodkowi Formacji i Kultury „Xaverianum" z siedzibą w Opolu (Dz.U. nr 125, poz. 804); — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 13 października 1997 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Akcjom Katolickim Diecezji Radomskiej i Zamojsko-Lubaczowskiej (Dz.U. nr 130, poz. 866); — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 16 października 1997 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Funduszowi Obrony Życia Archidiecezji Lubelskiej (Dz.U. nr 134, poz. 896); — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 24 października 1997 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Katolickiemu Stowarzyszeniu Młodzieży Diecezji Legnickiej (Dz.U. nr 134, poz. 898); — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 24 października 1997 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Akcji Katolickiej Archidiecezji Warmińskiej (Dz.U. nr 134, poz. 899); — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 13 lutego 1998 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Związkowi Chórów Kościelnych Diecezji Kaliskiej (Dz.U. nr 23, poz. 126); — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 13 lutego 1998 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Akcji Katolickiej Archidiecezji Szcze-cińsko-Kamieńskiej oraz Akcjom Katolickim Diecezji Łowickiej i Zielonogórsko--Gorzowskiej (Dz.U. nr 23, poz. 127); — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 19 lutego 1998 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Akcji Katolickiej Diecezji Kosza-lińsko-Kołobrzeskiej (Dz.U. nr 25, poz. 141); — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 17 marca 1998 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Akcji Katolickiej Archidiecezji Łódzkiej (Dz.U. nr 37, poz. 211); — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 17 marca 1998 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Akcji Katolickiej Archidiecezji Gnieźnieńskiej (Dz.U. nr 38, poz. 224); ¦fcs 48 ///. Źródła prawa wyznaniowego — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 28 kwietnia 1998 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Katolickiemu Radiu „PULS" Diecezji Gliwickiej (Dz.U. nr 59, poz. 380); — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 2 kwietnia 1999 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Katolickiemu Centrum Edukacji Młodzieży „Kana" z siedzibą w Żorach (Dz.U. nr 35, poz. 335); — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 28 czerwca 1999 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Akcji Katolickiej Ordynariatu Polowego z siedzibą w Warszawie (Dz.U. nr 60, poz. 651); — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 15 listopada 1999 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Akcji Katolickiej Archidiecezji Przemyskiej (Dz.U. nr 96, poz. 1132); — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 31 grudnia 1999 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Katolickiemu Stowarzyszeniu Młodzieży Diecezji Włocławskiej (Dz.U. z 2000 r. nr 5, poz. 62); — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 13 stycznia 2000 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Międzynarodowemu Katolickiemu Programowi Ewangelizacji ICPE Polska (Dz.U. nr 5, poz. 63); — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 13 stycznia 2000 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Międzynarodowemu Katolickiemu Programowi Ewangelizacji ICPE (Dz.U. nr 5, poz. 63); — porozumienie pomiędzy Konferencją Episkopatu Polski oraz Ministrem Edukacji Narodowej z 6 września 2000 r. w sprawie kwalifikacji wymaganych od nauczycieli religii (Dz.Urz. Ministerstwa Edukacji Narodowej, nr 4, poz. 20). 2.2.2. Ustawy dotyczące stosunku państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych Ustawy z okresu III Rzeczypospolitej: — ustawa z 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (Dz.U. nr 66, poz. 287 z późn. zm.); — ustawa z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 73, poz. 323 z późn. zm.); — ustawa z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Re-formowanego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 73, poz. 324 z późn. zm.); — ustawa z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickie-go w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 97, poz. 482 z późn. zm.); — ustawa z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 97, poz. 481 z późn. zm.); — ustawa z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 97, poz. 480 z późn. zm.); — ustawa z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Me-todystycznego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 97, poz. 479 z późn. zm.); — ustawa z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 41, poz. 253 zpóźn. zm.); — ustawa z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 41, poz. 254 zpóźn. zm.); — ustawa z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 41, poz. 252 zpóźn. zm.); — ustawa z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 41, poz. 251 zpóźn. zm.). Ustawy i rozporządzenia Prezydenta z mocą ustawy z okresu II Rzeczypospolitej, które częściowo nie straciły aktualności: — rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 22 marca 1928 r. o stosunku Państwa do Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego, nie posiadającego hierarchii duchownej (Dz.U. nr 38, poz. 363 z późn. zm.); — ustawa z 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 30, poz. 240 z późn. zm.); — ustawa z 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Karaimskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 30, poz. 241 zpóźn. zm.). 2.2.3. Rozporządzenia dotyczące innych związków wyznaniowych Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny: — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 23 marca 1999 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Kołu Teologów Prawosławnych z siedzibą w Warszawie (Dz.U. nr 28, poz. 263); — rozporządzenie Rady Ministrów z 14 czerwca 1999 r. w sprawie określenia państwowych jednostek organizacyjnych oraz jednostek samorządu terytorialnego, z których mienia mogą być wyłączone nieruchomości zamienne, oraz określenia państwowej jednostki organizacyjnej, na którą może być nałożony obowiązek zapłaty odszkodowania na rzecz osób prawnych Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (Dz.U. nr 53, poz. 554). Kościół Ewangelicko-Augsburski: — rozporządzenie Rady Ministrów z 30 listopada 1994 r. w sprawie wyłączania nieruchomości zamiennych lub nakładania obowiązku zapłaty odszkodowania na rzecz osób prawnych Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 129, poz. 644); — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 24 grudnia 1997 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Centrum Misji i Ewangelizacji Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 1998 r. nr 6, poz. 18); — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 10 lutego 1999 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Diakonii Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 20, poz. 178). 50 ///. Źródła prawa wyznaniowego Kościół Polskokatolicki: — rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 28 listopada 1995 r. w sprawie warunków zapewniania prawa wykonywania praktyk religijnych i uczestniczenia w nauczaniu religii dzieciom i młodzieży wyznania ewangelicko-augsburskiego, przebywającym w zakładach opiekuńczych i wychowawczych, sanatoriach, prewentoriach i szpitalach (M.P. nr 66, poz. 743). Kościół Ewangelicko-Reformowany: — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 7 czerwca 1999 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Ewangelicko-Reformowanemu Duszpasterstwu Imigrantów z siedzibą w Warszawie (Dz.U. nr 57, poz. 603). Kościół Chrześcijan Baptystów: — rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 14 października 1996 r. w sprawie zasad organizowania nabożeństw i katechizacji oraz wykonywania innych praktyk religijnych, właściwych dla wyznania baptystycznego, dzieciom i młodzieży przebywającym w zakładach wychowawczych i opiekuńczych, w sanatoriach, prewentoriach i szpitalach oraz korzystającym z zorganizowanych form wypoczynku (Dz.U. nr 135, poz. 631); — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 19 lutego 1998 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Chrześcijańskiemu Centrum Edukacyjnemu „Diament" (Dz.U. nr 25, poz. 142); — rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 19 lutego 1998 r. w sprawie nadania osobowości prawnej Domowi Opieki Kościoła Chrześcijan Baptystów (Dz.U. nr 25, poz. 143). Kościół Ewangelicko-Metodystyczny: — rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 14 października 1996 r. w sprawie zasad organizowania nauczania kościelnego, nabożeństw i wykonywania innych praktyk religijnych właściwych dla wyznania ewangelicko-metodystycznego dzieciom i młodzieży przebywającym w zakładach wychowawczych i opiekuńczych, w sanatoriach, prewentoriach i szpitalach oraz korzystającym z zorganizowanego wypoczynku (Dz.U. nr 135, poz. 630). Kościół Zielonoświątkowy: — rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 2 października 1997 r. w sprawie szczegółowych zasad organizowania nauczania kościelnego, nabożeństw i wykonywania innych praktyk religijnych właściwych dla wyznania zielonoświątkowego dzieciom i młodzieży przebywającym w zakładach opiekuńczych i wychowawczych, w sanatoriach, prewentoriach i szpitalach oraz korzystającym z zorganizowanego odpoczynku (Dz.U. nr 128, poz. 832). Gminy wyznaniowe żydowskie: — rozporządzenie Rady Ministrów z 14 czerwca 1999 r. w sprawie określenia państwowych jednostek organizacyjnych oraz jednostek samorządu terytorialnego, z których mienia mogą być wyłączone nieruchomości zamienne, oraz określenia Literatura 51 państwowej jednostki organizacyjnej, na którą może być nałożony obowiązek zapłaty odszkodowania na rzecz gmin wyznaniowych żydowskich lub Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich (Dz.U. nr 53, poz. 553). 2.3. Akty prawa wewnętrznego Podstawową cechą tych aktów jest ich obowiązywalność w stosunku do jednostek organizacyjnych podległych organowi, który je wydał. Muszą być zgodne z aktami powszechnie obowiązującymi i podlegają pod tym względem kontroli zarówno materialnej, jak i proceduralnej. Do tej grupy aktów prawo konstytucyjne zalicza: uchwały Rady Ministrów, zarządzenia Prezesa Rady Ministrów, zarządzenia, ministrów. 2.3.1. Zarządzenia ministrów — zarządzenie Ministra-Szefa Urzędu Rady Ministrów z 8 lutego 1990 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania regulacyjnego w przedmiocie przywrócenia osobom prawnym Kościoła Katolickiego własności nieruchomości lub ich części (M.P. nr 5, poz. 39 z późn. zm.); — zarządzenie Ministra Finansów z 20 lipca 1994 r. w sprawie częściowego zaniechania ustalania i poboru podatku dochodowego od kościelnych osób prawnych (M.P. nr 42, poz. 350); — zarządzenie Ministra-Szefa Urzędu Rady Ministrów z 12 października 1994 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania regulacyjnego w przedmiocie przywrócenia osobom prawnym Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej własności nieruchomości lub ich części (M.P. nr 55, poz. 461); — zarządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 10 października 1997 r. w sprawie szczegółowego trybu działania Komisji Regulacyjnej do Spraw Gmin Wyznaniowych Żydowskich (M.P. nr 77, poz. 730). Literatura Banaszak B., Prawo konstytucyjne, Warszawa 1999, s. 39-168; Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 1998, s. 29-50; Góralczyk W., Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, Warszawa 1999, s. 58-108; Góralski W., Wstęp do prawa wyznaniowego, Płock 2003; Krakowski J., Wstęp do nauki o państwie i prawie, Lublin 2004; tenże, Konkordat Polski. Znaczenie i realizacja, Lublin 1999, s. 44-78; tenże, Państwo i Kościół. Podstawy relacji prawnych, Lublin 1992, s. 179-194; Nowacki J., Tobor Z., Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 1994, s. 108—110; Nowicki M., Europejska Konwencja Praw Człowieka. Wybór orzecznictwa, Warszawa 1998; Pietrzak M., Prawo wyznaniowe, Warszawa 1999, s. 241-252; Stanisz P, System źródeł prawa wyznaniowego, [w:] Prawo wyznaniowe, red. H. Misztal, P. Stanisz, Lublin 2003, s. 175-187; Tokarczyk R., Współczesne kultury prawne, Kraków 2000; Uruszczak W, Zarzycki Z., Prawo wyznaniowe. Zbiór przepisów, Kraków 2003; Warchałowski K., Wybór źródeł (wg stanu na 1 czerwca 2000 r.), Warszawa 2000, s. 9-20; tenże, Źródła obowiązującego w Polsce prawa wyznaniowego, [w:] Polskie prawo wyznaniowe, red. J. Krakowski, Warszawa 2000. Rozdział IV KONSTYTUCYJNE PODSTAWY STOSUNKÓW MIĘDZY PAŃSTWEM A KOŚCIOŁEM KATOLICKIM I INNYMI ZWIĄZKAMI WYZNANIOWYMI 1. Uwagi wstępne Podstawowe zasady stosunków między państwem a kościołem w Polsce współczesnej określa Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. nr 78, poz. 483). Ustalenie tych zasad jest rezultatem długotrwałej, zawiłej i budzącej wiele kontrowersji debaty, która toczyła się wokół problemu, jaki model państwa świeckiego ma być wpisany do Konstytucji RP, z udziałem nie tylko przedstawicieli partii politycznych, ale również Kościoła katolickiego i innych związków wyznaniowych. Ugrupowania polityczne tworzące większość w parlamencie wyłonionym w wyborach wrześniowych w 1993 r. proponowały wpisanie do Konstytucji RP modelu państwa świeckiego w wersji zbliżonej do separacji francuskiej i powtórzenie formuły oddzielenia Kościoła od państwa wpisanej do Konstytucji PRL. Episkopat Polski zaś ze swej strony już w Piśmie [z 16 czerwca 1990 r. — J.K.] w sprawie założeń aksjologicznych nowej Konstytucji, skierowanym do Komisji Konstytucyjnej, zajął negatywne stanowisko wobec projektu wpisania do przyszłej Konstytucji wieloznacznej formuły separacji. W piśmie tym zostało powiedziane: „[...] należy wyłączyć z Konstytucji formułę o rozdziale Kościoła katolickiego od państwa. Budzi ona negatywne skojarzenia dla dominacji państwa nad kościołem, ponadto jest nieprecyzyjna, może bowiem prowadzić do pominięcia tych wartości, o których piszemy". Był to postulat wyraźnego odcięcia się przez demokratyczne państwo nie tylko od praktyki ograniczania wolności religijnej na podstawie zasady separacji, do jakiej odwoływały się władze komunistyczne, ale też usunięcia konstytucyjnej podstawy powrotu do niej. Ze swej strony Episkopat zaproponował wpisanie do przyszłej Konstytucji formuły poszanowania suwerenności i niezależności kościoła i państwa w swojej dziedzinie oraz zdrowego współdziałania dla dobra wspólnego. Formułę tę zaczerpnięto z Konstytucji duszpasterskiej Soboru Watykańskiego II Gaudium et spes (KDK 76) oraz z chronologicznie wcześniejszej Konstytucji Republiki Włoskiej z 1948 r. (art. 7). Była to propozycja recepcji przez ustrojodawcę polskiego formuły wpisanej 2. Zasady relacji instytucjonalnych 53 do Konstytucji włoskiej, powstałej w analogicznym jak Polska etapie transformacji ustrojowych — przechodzenia od totalitaryzmu do demokracji, a jednocześnie od państwa wyznaniowego do państwa świeckiego. Należy przy tym zauważyć, że państwo komunistyczne, mimo że nazywało się państwem świeckim, w istocie rzeczy było państwem wyznaniowym a rebours, gdyż w miejsce religii usiłowało narzucić społeczeństwu ideologię ateistyczną. Ostatecznie — po stosunkowo długich debatach — Komisja Konstytucyjna Zgromadzenia Narodowego zrezygnowała z wieloznacznej formuły oddzielenia kościoła od państwa. Do art. 25 Konstytucji, określającego zasady relacji instytucjonalnych między państwem a kościołem, wpisano zasady zaczerpnięte z założeń ideologii liberalnej oraz z doktryny określonej na Soborze Watykańskim II. Sprawom wyznaniowym expressis verbis poświęcony jest również art. 51 Konstytucji, określający gwarancje wolności sumienia i wyznania w wymiarze indywidualnym. Gwarancje te pod względem treści są ze sobą ściśle powiązane. Zasady relacji instytucjonalnych między państwem a kościołem znajdują bowiem uzasadnienie w gwarancjach wolności sumienia i religii w wymiarze indywidualnym. 2. Zasady relacji instytucjonalnych Do art. 25 Konstytucji wpisane zostały następujące zasady relacji instytucjonalnych między państwem a Kościołem katolickim i innymi związkami wyznaniowymi: 1) zasada równouprawnienia związków wyznaniowych; 2) zasada bezstronności władz państwowych wobec przekonań religijnych; 3) zasady poszanowania autonomii i niezależności państwa i związków wyznaniowych oraz współdziałania między nimi; 4) zasady dotyczące formy regulacji stosunków między państwem a Kościołem katolickim i innymi związkami wyznaniowymi. 2.1. Zasada równouprawnienia związków wyznaniowych Na pierwszym miejscu w art. 25 ust. 1 Konstytucji RP zamieszczona jest — charakterystyczna dla demokratycznych państw świeckich — zasada głosząca, iż: „Kościoły i inne związki wyznaniowe są równouprawnione". Na wstępie należy zauważyć, iż autorzy Konstytucji na oznaczenie wszystkich kościołów i związków wyznaniowych posłużyli się ogólnym terminem „związki wyznaniowe", zapożyczonym z Konstytucji Marcowej z 1921 r. Nazwa kościół we właściwym tego słowa znaczeniu odnosi się w zasadzie do wspólnot religijnych chrześcijańskich, zaś termin „związki wyznaniowe" — do wspólnot religijnych pozachrześcijańskich, np. Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich. Nie ma natomiast w Konstytucji z 1997r. formuły głoszącej, iż: „Kościół katolicki posiada 54 IV. Konstytucyjne podstawy stosunków między państwem a Kościołem katolickim... pierwsze miejsce wśród równouprawnionych wyznań", jaka znajdowała się w Konstytucji Marcowej, a której pewni interpretatorzy przypisywali uznanie charakteru wyznaniowego państwa. Zasada równouprawnienia kościołów i związków wyznaniowych wobec państwa stanowi podstawowy element demokratycznego państwa świeckiego. Nie ulega wątpliwości, że ostateczną racją równouprawnienia związków wyznaniowych jest równość wszystkich ludzi ze względu na to, iż są nosicielami tej samej godności ludzkiej, bez względu na ich przekonania i przynależność do związku wyznaniowego. Równouprawnienie kościołów jest więc konsekwencją równości ludzi co do godności. W celu ustalenia znaczenia zasady równouprawnienia kościołów trzeba posłużyć się wypracowanym przez doktrynę państwa demokratycznego kryterium równouprawnienia różnych podmiotów należących do tego samego zbioru. Biorąc pod uwagę to kryterium, należy odrzucić postulaty zwolenników prymitywnego egalitaryzmu, utożsamiających równouprawnienie z identycznością. Taki prymitywizm w pojmowaniu zasady równouprawnienia ma miejsce wtedy, gdy słabsi odwołują się do zasady równouprawnienia, aby ściągnąć silniejszych do swego poziomu. Prymitywne pojmowanie egalitaryzmu zakłada identyczne traktowanie wszystkich podmiotów należących do danego zbioru, i to pod każdym względem, mimo istniejących między nimi różnic. Takie utożsamianie równości z identycznością różnych podmiotów prawa jest sprzeczne z wymogami sprawiedliwości rozdzielczej. ¦ Prymitywny egalitaryzm w pojmowaniu równouprawnienia w odniesieniu do kościołów oznaczał zredukowanie uprawnień wszystkich kościołów i innych związków wyznaniowych do uprawnień jednego z nich, np. do związku wyznaniowego, który ma najmniejszą liczbę wyznawców w danym kraju. W ustalaniu znaczenia równouprawnienia związków wyznaniowych zgodnie z wymogami sprawiedliwości rozdzielczej należy zwrócić uwagę na takie cechy, które są wspólne dla wszystkich kościołów i związków wyznaniowych, a jednocześnie uwzględnić istniejące miedzy nimi różnice. Takie pojmowanie kryterium równouprawnienia jest utrwalone w polskim prawie konstytucyjnym. Zgodnie z taką wykładnią zasada równouprawnienia kościołów w aspekcie pozytywnym oznacza, że kościoły i inne związki wyznaniowe mają być traktowane przez prawo identycznie tam, gdzie każdy z nich w identycznym stopniu posiada określoną cechę, jak również ze względu na tę cechę. Tam więc, gdzie nie tylko jeden kościół, ale każdy związek wyznaniowy posiada określoną cechę, prawo nie tylko nie może, lecz też nie powinno dokonywać ich różnicowania. Na przykład skoro każdy kościół odznacza się dążeniem do publicznego sprawowania kultu, to pod tym względem i ze względu na ten przymiot wszystkie kościoły należy potraktować jednakowo, tzn. każdemu z nich należy zagwarantować prawo do publicznego sprawowania kultu. Ale jednocześnie nie można ignorować takich atrybutów, które należą się każdemu z nich oddzielnie, np. ignorować faktu, iż każdy kościół posiada swój katalog dni świątecznych. Dlatego też tam, gdzie między 2. Zasady relacji instytucjonalnych 55 kościołami zachodzą znaczące różnice, należy każdy z nich potraktować w sposób odmienny i zawsze odpowiednio do tego zróżnicowania. Nie jest więc sprzeczne z zasadą równouprawnienia kościołów zróżnicowanie formy regulacji ich sytuacji prawnej ze względu na to, iż tylko Kościół katolicki reprezentowany przez Stolicę Apostolską posiada podmiotowość publicznoprawną w stosunkach międzynarodowych, a tym samym zdolność do zawarcia umowy międzynarodowej. Wszystkie zaś inne związki wyznaniowe takiego atrybutu nie posiadają. Zawarcie konkordatu nie tylko nie narusza zasady równouprawnienia kościołów i innych związków wyznaniowych, ale stwarza dla państwa demokratycznego zobowiązanie rozszerzenia na inne kościoły i związki wyznaniowe gwarancji, jakie zostały wpisane do konkordatu z uwzględnieniem oczywiście zróżnicowania ich atrybutów, np. państwo jest zobowiązane rozszerzyć zasadę uznania skutków cywilnych małżeństwa kościelnego, zagwarantowanego w art. 10 konkordatu Kościołowi katolickiemu, na inne kościoły i związki wyznaniowe, które mają ten sam atrybut, jakim jest własna forma prawna zawierania małżeństwa. Zasada równouprawnienia kościołów w aspekcie negatywnym oznacza zakaz przywilejów. Dlatego państwo w swej polityce prawnej nie może udzielać specjalnych uprawnień jednemu z kościołów tam, gdzie wszystkie związki wyznaniowe posiadają taki sam atrybut. Wpisanie do Konstytucji RP zasady równouprawnienia związków wyznaniowych generalnie wyklucza więc możliwość powstania państwa wyznaniowego, które jednemu z nich przyznaje pozycję kościoła państwowego. 2.2. Zasada bezstronności władz państwowych w sprawach przekonań religijnych Druga formuła, zamieszczona w art. 25 Konstytucji, jest następująca: „Władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym". Formuła ta została przyjęta w drodze kompromisu między zwolennikami i przeciwnikami generalnej zasady głoszącej neutralność światopoglądową państwa, chociaż bezstronność jest synonimem neutralności. Debata wokół postulatu wpisania do Konstytucji RP zasady neutralności światopoglądowej państwa w istocie rzeczy dotyczyła stosunku państwa i prawa stanowionego do podstawowych wartości etycznych w społeczeństwie pluralistycznym. Istota problemu tkwi w pytaniu: czy demokratyczne państwo prawne powinno respektować wartości, a w szczególności wartości zakorzenione w kulturze narodowej, których przekaźnikami są kościoły? W debacie nad projektem Konstytucji RP powstały kontrowersje wokół postulatu wpisania do niej zasady neutralności państwa względem przekonań religijnych i światopoglądowych. Przyczyną kontrowersji była wieloznaczność tej zasady. Neutralność bowiem, tak samo jak wyznaniowość państwa, może być pojmowana w podwójnym znaczeniu: otwartym i zamkniętym. Formuła neutralności w sensie otwartym odnosi się do organów państwowych w tym sensie, iż mają one traktować wszystkich ludzi jednakowo, bez względu na ich 56 IV. Konstytucyjne podstawy stosunków między państwem a Kościołem katolickim.. przekonania religijne, światopoglądowe czy filozoficzne, a jednocześnie wstrzymać się przed akceptacją zasad jednej religii bądź światopoglądu, bądź jednej filozofii jako jedynie prawdziwej. Oznacza to odcięcie się od państwa wyznaniowego w wersji tradycyjnej, czyli zamkniętej, jak również od państwa ideologicznego, które w miejsce oficjalnej religii wprowadza założenie ideologii ateistycznej. Taka neutralność oznacza również zakaz dyskryminacji jednostek lub grup ludzkich, które nie podzielają założeń ideologicznych elity rządzącej. Państwo nie może ingerować w sprawy przekonań swoich obywateli ani w sprawy wewnętrzne wspólnot religijnych, które tworzą ludzie na podstawie więzów powstałych na gruncie takich samych przekonań co do uznawania podstawowych wartości moralnych i religijnych. Państwo nie może jednak być neutralne wobec podstawowych wartości ludzkich, jakimi są godność osoby ludzkiej i prawa człowieka. Formuła neutralności państwa wobec religii w sensie zamkniętym oznacza natomiast eliminację wszelkich elementów uzewnętrzniania przez ludzi swych przekonań religijnych z życia publicznego, polegającą m.in. na: zakazie zamieszczania symboli religijnych w lokalach państwowych, mimo że pracujący tam ludzie życzą sobie tego; zakazie uczestniczenia osób sprawujących funkcje organów władzy publicznej w ceremoniach religijnych z okazji uroczystości państwowych, zgodnie ze swymi przekonaniami itp. Wpisanie do Konstytucji RP ogólnej formuły neutralności światopoglądowej państwa stwarzałoby podstawę także do zakazu spełniania przez kościół posług religijnych wobec ludzi wierzących znajdujących się w zakładach państwowych, np. zakaża pracy kapelanów w wojsku, nauczania religii w szkołach publicznych. W celu odcięcia się od tak skrajnej koncepcji neutralności do tekstu Konstytucji wpisano formułę kompromisową, głoszącą, iż: „Władze publiczne są zobowiązane do zachowania bezstronności wobec przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym". Zapewnienie „swobody wyrażania [przekonań religijnych — J.K.] w życiu publicznym" wyklucza nadanie państwu atrybutu neutralności zamkniętej. Znaczenie zasady bezstronności władz publicznych wobec przekonań w sprawach religijnych należy ustalać w harmonii z innymi zasadami, a zwłaszcza z zamieszczoną w art. 25 ust. 3 zasadą poszanowania autonomii i wzajemnej niezależności państwa i kościoła, każdego w swoim zakresie. Pozostaje jeszcze pytanie, czy władze państwowe mają być bezstronne wobec wartości etycznych zakorzenionych w kulturze narodowej, które mają charakter wartości chrześcijańskich. Odpowiadając prawidłowo na to pytanie, przede wszystkim w celu uniknięcia nieporozumień, należy wśród wartości chrześcijańskich odróżnić dwie kategorie: 1) wartości religijne specyficznie chrześcijańskie, oparte na przesłankach teologicznych, które człowiek akceptuje aktem wiary; 2) uniwersalne wartości etyczne, które wyrosły na podstawie wartości teologicznych, jakimi są godność osoby ludzkiej i prawa człowieka, zaakceptowane przez społeczność międzynarodową w uniwersalnych umowach dotyczących poszanowania 2. Zasady relacji instytucjonalnych 57 praw człowieka. Wartości te mają wymiar uniwersalny. Gdyby organy państwowe chciały być neutralne, czyli bezstronne wobec takich wartości, wówczas opowiadałyby się po stronie nihilizmu aksjologicznego. Z tego wynika, iż demokratyczne państwo świeckie, jeśli ma być stabilne, nie może być zawieszone w pustce aksjologicznej, ale powinno mieć legitymizację w podstawowych wartościach etycznych. Chodzi tu o wartości, których państwo nie potrafi stworzyć, ale z ich obiektywnym istnieniem musi się liczyć. Zgodnie z art. 25 ust. 2 Konstytucji należy stwierdzić, iż władze publiczne jednakowo traktują wszystkie przekonania religijne, światopoglądowe i filozoficzne. Co więcej, mają one obowiązek zapewnienia jednakowych możliwości wyrażania ich w życiu publicznym. Przejawem zastosowania zasady bezstronności jest wpisane do preambuły Konstytucji RP sformułowanie: „[...] my, Naród Polski — wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, zarówno wierzący w Boga będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna, jak i nie podzielający tej wiary, a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł [...]". Takie sformułowanie sugeruje nie tylko poszanowanie podstawowych wartości, ale również przekonań ludzi co do różnych źródeł tych wartości, pojmowanych subiektywistycznie. Taka koncepcja neutralności widoczna jest także w zastępczej formule invocatio Dei, głoszącej: „[...] w poczuciu odpowiedzialności przed Bogiem lub przed własnym sumieniem, ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej [...]"• Z takiego zapisu wynika, że autorzy Konstytucji RP zakładają charakterystyczny dla demokracji liberalnej relatywizm etyczny. Konstytucja RP nie rozstrzyga więc jednoznacznie problemu aksjologii polskiego systemu prawa, czyli nie daje odpowiedzi na pytanie, na jakim systemie wartości ma być oparty porządek prawny państwa. Problem ten musi więc być rozstrzygany w każdej sprawie w drodze permanentnego dialogu społecznego i konkurencji między wyrazicielami różnych opcji religijnych, światopoglądowych i filozoficznych. 2.3. Zasada autonomii i niezależności oraz współdziałania Artykuł 25 ust. 3 Konstytucji stanowi, iż: „Stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego". Taka formuła konstytucyjna wyraźnie koresponduje z formułą, wcześniej wpisaną do art. 1 konkordatu, która głosi: „Rzeczpospolita Polska i Stolica Apostolska potwierdzają, że państwo i Kościół katolicki są — każde w swej dziedzinie — niezależne i autonomiczne oraz zobowiązują się do pełnego poszanowania tej zasady we wzajemnych stosunkach i we współdziałaniu dla rozwoju człowieka i dobra wspólnego". 58 IV. Konstytucyjne podstawy stosunków między państwem a Kościołem katolickim.. Porównując art. 1 konkordatu z art. 25 ust. 3 Konstytucji, należy stwierdzić, iż wpisane do nich zasady w swej istotnej treści są identyczne, a różnią się tylko stopniem ogólności. Zasady wpisane do art. 25 ust. 3 Konstytucji mają charakter generalny, tzn. określają stosunek państwa do wszystkim kościołów i innych związków wyznaniowych. Zasady zaś wpisane do art. 1 konkordatu są ich aplikacją w dziedzinie relacji między państwem a Kościołem katolickim jako jednym ze związków wyznaniowych, jakie rozwijają swoją działalność w Polsce. W przytoczonej wyżej formule ustrójodawca polski określa dwie zasady relacji instytucjonalnych między państwem a kościołem, które są ze sobą ściśle sprzężone: 1) zasadę poszanowania autonomii i niezależności kościoła i państwa, każdego w swoim zakresie; 2) zasadę współdziałania między państwem a kościołem dla dobra wspólnego. Konieczność tego współdziałania wynika z pomocniczej roli kościoła i państwa względem tych samych ludzi, którzy jednocześnie są członkami obu tych społeczności odmiennego typu i do osiągnięcia pełnego rozwoju swej osobowości potrzebują pomocy każdej z nich. 2.4. Zasada poszanowania autonomii i niezależności Artykuł 25 ust. 3 Konstytucji RP i art. 1 konkordatu proklamują tę samą zasadę poszanowania autonomii i niezależności kościoła i państwa. Proklamacja ta jest zbieżna z wcześniejszą deklaracją wpisaną do konstytucji duszpasterskiej Soboru Watykańskiego II o obecności kościoła w świecie współczesnym Gaudium et spes, iż: „Wspólnota polityczna i Kościół są w swoich dziedzinach od siebie niezależne i autonomiczne" (KDK 76). Zasada ta ma źródło w zakorzenionym w kulturze europejskiej dualizmie religijno-politycznym, ukształtowanym na bazie nakazu Chrystusa: „Oddajcie więc cezarowi to, co należy do cezara, a Bogu to, co należy do Boga" (Mt 21, 21). W celu jej wyjaśnienia należy ustalić znaczenie podstawowych pojęć: autonomii i niezależności. Termin „autonomia" może być pojmowany w aspekcie ontologicznym i normatywnym. Autonomia w aspekcie ontologicznym oznacza, że każda z tych społeczności, tzn. zarówno kościelna, jak i państwowa, mają swoją obiektywną wartość; zaś w aspekcie normatywnym, że każda z nich rządzi się swoim prawem. Termin „autonomia" — w formule konstytucyjnej i konkordatowej — występuje w powiązaniu z niezależnością. Znaczenie obu tych atrybutów jest zbieżne w tym sensie, iż niezależność stanowi najwyższy stopień autonomii. Natomiast różnica między nimi polega na tym, że autonomia każdej społeczności pojmowana jest przede wszystkim w relacjach ad intra — w stosunkach wewnętrznych, zaś niezależność w relacjach ad extra — w odniesieniu do innych społeczności. Uznanie przez państwo autonomii kościoła — wpisanej zarówno do art. 25 Konstytucji, jak i do art. 1 konkordatu — oznacza, że państwo nie nadaje kościołowi należnej mu autonomii, ale wyraża wolę poszanowania jej. Znaczy to, że Kościół katolicki sam 2. Zasady relacji instytucjonalnych 59 z siebie posiada władzę do stanowienia dla siebie prawa i kierowania się nim w stosunkach wewnętrznych. W tym sensie autonomia przysługuje również innym związkom wyznaniowym jako realizacja wolności religijnej w wymiarze wspólnotowym. Niezależność, jaka przysługuje państwu i kościołowi, nie jest absolutna, gdyż należy się „każdemu w swoim zakresie". Niezależność, jaka przysługuje Kościołowi katolickiemu w kategoriach prawa międzynarodowego, oznacza suwerenność duchową. Natomiast niezależność, jaka przysługuje państwu, jest tożsama z suwerennością terytorialną. W art. 25 Konstytucji państwo polskie deklaruje tę zasadę jednostronnie. W art. 1 konkordatu mówi się zaś o zobowiązaniu dwustronnym, tzn. Stolica Apostolska zobowiązuje kościół do poszanowania niezależności państwa, a państwo zobowiązuje się do poszanowania niezależności kościoła. Granice niezależności obu odmiennych społeczności, jakimi są kościół i państwo, należy określać w relacji do „dobra wspólnego" osoby ludzkiej, tzn. w kategoriach zadań każdej z nich w budowaniu takiego porządku publicznego, w którym realizowane są prawa i wolności należne każdemu człowiekowi. Zadaniem państwa jest budowanie takiego porządku społecznego i prawnego, w którym prawa każdego człowieka będą zagwarantowane i realizowane. Zadaniem kościoła jest zaś troska 0 stworzenie takiego ładu moralnego, który umożliwia człowiekowi osiąganie celu transcendentnego — eschatologicznego. Człowiek jest bowiem istotą psychofizyczną, której cele nie mieszczą się całkowicie w porządku prawnym, realizowanym przez państwo, ale wchodzą również w zakres porządku realizowanego przez kościół. Powstaje pytanie, jakie są konsekwencje proklamacji zasady poszanowania autonomii i niezależności kościoła i państwa, każdego w swoim zakresie w płaszczyźnie prawnej. Przede wszystkim oznacza to, iż każda z tych dwu społeczności odmiennego typu, jakimi są kościół i państwo, posiada własny system prawa (system prawa polskiego 1 system prawa kanonicznego) oraz może rządzić się nim w swoim porządku. Po takim wyjaśnieniu powstaje następne pytanie: czy poszanowanie autonomii i wzajemnej niezależności kościoła i państwa oznacza całkowitą izolację porządków prawnych każdej z tych społeczności, czy przeciwnie — istnieje możliwość uznania skutków prawnych czynności dokonanych na podstawie norm prawnych stanowionych przez władzę kościelną w porządku państwowym? W odpowiedzi na powyższe pytanie należy stwierdzić, iż zasada autonomii zagwarantowana wszystkim związkom wyznaniowym w art. 25 ust. 3 Konstytucji potwierdzona w art. 1 konkordatu w odniesieniu do Kościoła katolickiego polega na możliwości rządzenia się prawem kanonicznym jako własnym prawem statutowym. W związku z tym nasuwa się wniosek, iż dokonanie czynności prawnej przez organ kościelnej osoby prawnej z naruszeniem normy KPK opatrzonej sankcją nieważności powoduje jej nieważność również w porządku państwowym z racji pogwałcenia prawa statutowego. Takie stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z 27 lipca 2000 r., wydanym w postępowaniu kasacyjnym, orzekając, iż zawarcie przez proboszcza parafii umowy kredytu bez zezwolenia właściwego biskupa było sprzeczne z prawem kanonicznym orzekającym sposób działania parafii jako kościelnej osoby 60 IV. Konstytucyjne podstawy stosunków między państwem a Kościołem katolickim... prawnej (kan. 1281 § 1 KPK), co doprowadziło do jej nieważności w polskim porządku prawnym (IV CKN 88/00, Lex Polonica, CD, Warszawa 1999-2005). Szczególnym instrumentem skuteczności w porządku państwowym czynności prawnych dokonanych zgodnie z normami prawa wewnętrznego związków wyznaniowych jest „uznanie" wyrażone w formie odpowiedniej dyspozycji prawnej. Przykładem takiej dyspozycji jest art. 10 konkordatu dotyczący uznania skutków cywilnych małżeństwa zawartego według formy określonej przez prawo kanoniczne. Całkowita izolacja porządków prawnych obu tych społeczności — kościelnej i państwowej, jakiej chcieliby zwolennicy radykalnego rozdziału kościoła od państwa, w praktyce jest niemożliwa. Wszak kościół i państwo istnieją w tym samym społeczeństwie globalnym, na tym samym terytorium, a członkami ich są jednocześnie ci sami ludzie. Zakres takiego uznania skuteczności działań dokonanych z wykorzystaniem prawa wewnętrznego kościoła w porządku państwowym należy ustalać zgodnie z zasadą pomocniczości. Zadaniem każdej z tych społeczności jest bowiem świadczenie człowiekowi pomocy w osiąganiu dobra wspólnego odpowiednio do jego potrzeb. Akceptacja zasady poszanowania autonomii i niezależności kościoła i państwa, każdego w swojej dziedzinie, oznacza również odrzucenie monizmu ideologicznego i politycznego, charakterystycznego dla państw totalitarnych. Z zasady tej wynika konieczność odrzucenia zarówno ścisłego powiązania między państwem a kościołem, charakterystycznego dla państw wyznaniowych, jak też odrzucenia supremacji państwa nad kościołem, charakterystycznej dla państw totalitarnych. Proklamacja zasady poszanowania niezależności państwa i kościoła, każdego w swoim zakresie, oznacza więc odrzucenie zarówno koncepcji dominacji państwa nad kościołem, jak i dominacji kościoła nad państwem. Przekładając powyższe zasady na język doktryny prawa konstytucyjnego, należy stwierdzić, że art. 25 ust. 3 Konstytucji oznacza odrzucenie zasady oddzielenia kościoła od państwa pojmowanej w wersji separacji wrogiej, ale — akceptację separacji skoordynowanej. 2.5. Zasada współdziałania pomiędzy państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi 2.5.1. Pojęcie zasady współdziałania Dopełnieniem zasady poszanowania autonomii i niezależności kościoła i państwa jest wpisana do art. 25 ust. 3 Konstytucji zasada współdziałania między państwem a kościołem. Zasada ta ma swoje uzasadnienie w istnieniu nadrzędnego dla obu społeczności celu, którym jest dobro wspólne. Współdziałanie kościoła i państwa dla dobra wspólnego jest konieczne ze względu na to, iż: 1) członkami kościoła i państwa są ci sami ludzie, chociaż z innej racji, tzn. że są członkami społeczności państwowej jako obywatele, a społeczności kościelnej — jako wierni; 2. Zasady relacji instytucjonalnych 61 2) zadaniem kościoła i państwa, mimo że są to społeczności innego typu, jest świadczenie ludziom pomocy w osiąganiu dobra wspólnego, czyli w budowaniu takiego ładu i porządku społecznego, w którym prawa i wolności każdego człowieka są zagwarantowane i realizowane. Współdziałanie między państwem a kościołem może być bardziej skuteczne i owocne, gdy zostanie uzgodnione w formie dwustronnej umowy. Proklamacja zasady współdziałania zobowiązuje obie Strony do podjęcia dialogu w celu ustalenia, w jakich sektorach życia społecznego istnieje konieczność uznania skuteczności w systemie prawa polskiego działań dokonanych z wykorzystaniem norm należących do systemu prawa kanonicznego. We współczesnych warunkach rozwoju życia społecznego taka konieczność istnieje zwłaszcza w dziedzinie szkolnictwa i wychowania, działalności charytatywnej i humanitarnej. 2.5.2. Organy współdziałania Konstytucyjna zasada współdziałania pomiędzy państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi implikuje konieczność określenia organów właściwych, czyli kompetentnych do realizacji różnych form tego współdziałania. Organy te ze strony kościołów i innych związków wyznaniowych określane są przez prawo wewnętrzne każdego z nich. Powstaje pytanie, jakie są organy właściwe ze strony państwa. W warunkach ustroju komunistycznego w strukturze administracji centralnej organem wyspecjalizowanym do spraw kościelnych był Urząd do spraw Wyznań (od 1950 do 1989 roku). Na jego czele stał kierownik w randze ministra, wchodzący w skład Rady Ministrów. Urząd ten bynajmniej nie służył współdziałaniu państwa ze związkami wyznaniowymi, ale — zgodnie z założeniami cezaropapizmu stalinowskiego — sprawował drobiazgowy nadzór nad działalnością związków wyznaniowych i dokonywał wszechstronnej ingerencji w ich sprawy wewnętrzne. W kontekście transformacji ustrojowych wiodących od totalitaryzmu komunistycznego do demokracji liberalnej szeroko rozumiana reglamentacyjno-nadzorcza funkcja Urzędu do spraw Wyznań straciła rację bytu. W następstwie uchwalenia ustaw kościelnych z 17 kwietnia 1989 r. Urząd ten na podstawie ustawy z 23 listopada 1989 r. zmieniającej ustawę o zmianach w organizacji oraz zakresie działania niektórych naczelnych i centralnych organów administracji państwowej (Dz.U. nr 64, poz. 387) został zniesiony, a od 11 grudnia 1989 r. przestał istnieć. Na mocy tejże ustawy całokształt stosunków między państwem a Kościołem katolickim i innymi związkami wyznaniowymi przeniesiono do właściwości Urzędu Rady Ministrów. Ustawa z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania ogólnie stanowi o istnieniu centralnych organów właściwych rzeczowo w sprawach wyznaniowych (art. 16 § 1), ale uszczegółowienie ich pozostawia do uregulowania w trybie rozporządzeń. Obecnie w strukturze administracji centralnej właściwy w sprawach wyznaniowych jest Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji. Zgodnie z rozpo- 62 IV. Konstytucyjne podstawy stosunków między państwem a Kościołem katolickim... rządzeniem Prezesa Rady Ministrów z 15 października 1999 r. w sprawie szczegółowego zakresu działania Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji (Dz.U. nr 85, poz. 941) w ramach tego ministerstwa organem odpowiedzialnym za sprawy wyznaniowe jest dyrektor departamentu do spraw wyznań i mniejszości narodowych. Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji na podstawie ustawy z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania jest właściwy do podejmowania w sferze stosunków wyznaniowych działań niewładczych o charakterze pośredniczącym, jak konsultacje, uzgodnienia, przyjmowanie pewnych faktów do wiadomości (notyfikacje). Pozostawiono mu także kompetencje władcze w zakresie: dokonywania wpisów nowych związków wyznaniowych do rejestru i przyznawania im osobowości prawnej (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. nr 26, poz. 319 z późn. zm.), zawierania umów z organami władzy poszczególnych kościołów i innych związków wyznaniowych. Kompetencje rzeczowe w tym przedmiocie przysługują również innym ministrom — Ministrowi Spraw Zagranicznych w sprawach związanych z zawieraniem konkordatu, Ministrowi Edukacji Narodowej w sprawach szkolnych itp. W szczególne kompetencje w sprawach wyznaniowych są wyposażone: Komisja Wspólna przedstawicieli Rządu i Episkopatu Polski oraz Komisja Konkordatowa. Komisja Wspólna Rządu i Episkopatu Polski na mocy art. 4 ustawy z 17 kwietnia 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego może dokonywać interpretacji przepisów ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego; zaś Komisja Konkordatowa, powołana w myśl art. 22 ust. 2 konkordatu z 1993 r., ma negocjować nowe zasady konkordatowe w sprawach dotyczących sytuacji finansowej i majątkowej Kościoła katolickiego w Polsce. 2.6. Zasady określające formy regulacji stosunków państwo-kościół W europejskiej kulturze prawnej istnieją trzy warianty formy regulacji stosunków między państwem a związkami wyznaniowymi, a mianowicie: 1) dwustronne umowy międzynarodowe, zwane konkordatem; 2) formy ustawowe, czyli regulacje wyłącznie jednostronne; 3) formy mieszane, polegające na połączeniu formy konkordatowej z ustawową. W następstwie podpisania konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską 28 lipca 1993 r. zaistniała konieczność ustosunkowania się przez ustrojodaw-cę polskiego do problemu, która z tych form regulacji stosunków między państwem a kościołem ma być wpisana do Konstytucji. W debacie nad tym problemem wysuwano różne propozycje, które można sprowadzić do dwóch przeciwstawnych sobie. Przeciwnicy ratyfikacji konkordatu postulowali, aby w nowej Konstytucji nie zamieszczać żadnego zapisu w tej sprawie bądź wpisać generalną zasadę głoszącą, iż stosunki państwo-kościół mogą być regulowane tylko w formie ustawy. Zwolennicy ratyfikacji konkordatu wysunęli propozycję, aby do Konstytucji wpisać dwie formy regulacji stosunków między państwem i związkami wyznaniowymi, tj. umowy międzynarodo- 2. Zasady relacji instytucjonalnych 63 wej ze Stolicą Apostolską i ustawy. Ostatecznie większość Komisji Konstytucyjnej opowiedziała się po stronie drugiej z tych propozycji. Do art. 25 zostały więc wpisane dwie następujące zasady: 1. „Stosunki między Rzecząpospolitą Polską a Kościołem katolickim określają umowa międzynarodowa zawarta ze Stolicą Apostolską i ustawy" (ust. 4). 2. „Stosunki między Rzecząpospolitą Polską a innymi kościołami oraz związkami wyznaniowymi określają ustawy uchwalone na podstawie umów zawartych przez Radę Ministrów z ich właściwymi przedstawicielami" (ust. 5). Biorąc pod uwagę powyższe dyspozycje, w obowiązującym systemie regulacji stosunków państwo-związki wyznaniowe w Polsce należy wyróżnić dwa podsystemy, a mianowicie: 1) system regulacji stosunków z Kościołem katolickim w formie umowy międzynarodowej ze Stolicą Apostolską i ustaw; 2) system regulacji stosunków z innymi kościołami i związkami wyznaniowymi w formie ustaw, uchwalonych na podstawie porozumień zawartych między Rządem RP a ich właściwymi przedstawicielami. Takie zróżnicowanie jest konsekwencją poszanowania podmiotowości publicznoprawnej Stolicy Apostolskiej w stosunkach międzynarodowych. Zróżnicowanie to nie narusza zasady równouprawnienia związków wyznaniowych, wpisanej do art. 25 ust. 1, czyli nie powoduje dyskryminacji kościołów mniejszościowych. Nawet przeciwnie, przyczynia się do ich promocji. Z regulacji konkordatowych wynikają bowiem konsekwencje korzystne dla innych związków wyznaniowych. Gwarancje wpisane do konkordatu w odniesieniu do Kościoła katolickiego są bowiem — zgodnie z zasadą równouprawnienia kościołów i innych związków wyznaniowych — rozszerzane na inne kościoły i związki wyznaniowe przy użyciu innego instrumentu prawnego. Takim instrumentem — w myśl art. 25 ust. 5 — są ustawy uchwalone na podstawie porozumień zawartych przez Radę Ministrów z ich właściwymi przedstawicielami. 2.6.1. Formy stosunków między państwem a Kościołem katolickim Artykuł 25 ust. 4 Konstytucji stanowi, iż sytuację prawną Kościoła katolickiego w Polsce określa konkordat ze Stolicą Apostolską oraz ustawy. Z tego wynika, że ustrojodawca przyjął mieszaną formę regulacji stosunków miedzy państwem a Kościołem katolickim. Konkordat i ustawa z natury swej nie wykluczają się, ale uzupełniają. Relacje, jakie zachodzą między nimi, wyznaczają konstytucyjne zasady hierarchii źródeł prawa. Konkordat jako umowa międzynarodowa jest źródłem prawa powszechnie obowiązującego w Rzeczypospolitej Polskiej (art. 87 ust. 1 Konstytucji). Z konstytucyjnej zasady prymatu Konstytucji w hierarchii źródeł prawa (art. 8 ust. 1) wynika konieczność zgodności konkordatu z konstytucją. Z faktu ratyfikacji konkordatu wynika domniemanie, że zawarte w nim normy są zgodne z Konstytucją. 64 IV. Konstytucyjne podstawy stosunków między państwem a Kościołem katolickim... Jeśli chodzi o stosunek konkordatu do ustaw zwykłych, to normy wpisane do konkordatu mają pierwszeństwo przed ustawami (art. 91 ust. 2) i mają być bezpośrednio stosowane, chyba że ich stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy (art. 91 ust. 1). Analiza porównawcza norm wpisanych do konkordatu z 1993 r. z ustawami obowiązującymi w chwili jego podpisania wykazała, iż do bezpośredniego stosowania nie nadaje się tylko art. 10 konkordatu. Dlatego w celu dostosowania prawa krajowego do normy konkordatowej została uchwalona ustawa z 24 lipca 1998 r. o zmianie ustaw — Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks postępowania cywilnego, Prawo o aktach stanu cywilnego, ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 117, poz. 757). Inne normy wpisane do konkordatu nadają się natomiast do bezpośredniego stosowania. W zasadzie są one potwierdzeniem norm wpisanych do ustaw zwykłych, a zwłaszcza do ustawy z 17 maja 1989 r. o stosunku państwa do Kościoła katolickiego. Zmiany w obowiązujących regulacjach sytuacji prawnej Kościoła katolickiego mogą być wprowadzone w drodze negocjacji między kompetentnymi przedstawicielami obu stron. Ze strony państwa kompetencje do prowadzenia negocjacji w tym przedmiocie posiada rząd. W tym celu — zgodnie z dyspozycją art. 22 ust. 2 konkordatu — została powołana komisja na szczeblu centralnym, złożona z przedstawicieli Stolicy Apostolskiej i Rządu RP, do wynegocjowania nowej umowy dotyczącej finansowania działalności kościoła w Polsce. Na mocy ustawy o stosunku państwa do Kościoła katolickiego z 1989 r. kompetencje do prowadzenia negocjacji w sprawach dotyczących „rozwoju stosunków między Państwem i Kościołem" oraz „interpretacji ustawy i jej wykonywania" posiada Komisja Wspólna Episkopatu i Rządu RP (art. 4 ust. 1). 2.6.2. Formy regulacji stosunków między państwem a innymi kościołami i związkami wyznaniowymi Artykuł 25 ust. 5 Konstytucji stanowi generalną zasadę, iż: „Stosunki między Rzecząpospolitą Polską a innymi kościołami oraz związkami wyznaniowymi regulują ustawy uchwalone na podstawie umów zawartych przez Radę Ministrów z ich właściwymi przedstawicielami". Nie należy jednak z tego wnioskować, że każdy kościół lub inny związek wyznaniowy, bez względu na liczbę wyznawców i trwałość w czasie, ma mieć sytuację ustaloną w formie odrębnej ustawy. Oprócz ustaw indywidualnych może być również ustawa ogólna, która reguluje sytuację prawną większej liczby związków wyznaniowych, które mają sytuację prawną uregulowaną w trybie rejestracyjnym. Wśród ustaw regulujących stosunek państwa do związków wyznaniowych należy więc wyróżnić: 1) ustawy indywidualne, tj. określające sytuację prawną poszczególnych kościołów i związków wyznaniowych; 2. Zasady relacji instytucjonalnych 65 2) ustawę ogólną, określającą sytuację prawną pozostałych kościołów i związków wyznaniowych. Jest nią ustawa z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. nr 26, poz. 319 z późn. zm.). 2.6.2.1. Związki wyznaniowe uznane na podstawie odrębnych ustaw. Wśród istniejących w Polsce kościołów i związków wyznaniowych są takie, które mają status uregulowany na mocy indywidualnych aktów normatywnych z okresu II Rzeczypospolitej, inne zaś na podstawie aktów uchwalonych w III Rzeczypospolitej. W trybie ustaw indywidualnych z okresu II Rzeczypospolitej uregulowany status mają następujące kościoły i związki wyznaniowe: 1) Wschodni Kościół Staroobrzędowy w RP (Dz.U. z 1928 r. nr 38, poz. 363 z późn. zm.); 2) Muzułmański Związek Religijny w RP (Dz.U. z 1936 r. nr 30, poz. 240 z późn. zm.); 3) Karaimski Związek Religijny wRP (Dz.U. z 1936 r. nr 30, poz. 241 z późn. zm.). Na podstawie odrębnych ustaw uchwalonych w III Rzeczypospolitej uregulowany status mają następujące kościoły i związki wyznaniowe: 1) Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny w RP (Dz.U. z 1991 r. nr 66, poz. 287 z późn. zm.); 2) Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP (Dz.U. z 1994 r. nr 73, poz. 323 z późn. zm.); 3) Kościół Ewangelicko-Reformowany wRP (Dz.U. z 1994 r. nr 73, poz. 324 z późn. zm.); 4) Kościół Ewagelicko-Metodystyczny w RP (Dz.U. z 1995 r. nr 97, poz. 479 z późn. zm.); 5) Kościół Polskokatolicki w RP (Dz.U. z 1995 r. nr 97, poz. 482 z późn. zm.); 6) Kościół Adwentystów Dnia Siódmego wRP (Dz.U. z 1995 r. nr 97, poz. 481 z późn. zm.); 7) Kościół Chrześcijan Baptystów w RP (Dz.U. z 1995 r. nr 97, poz. 480 z późn. zm.); 8) Kościół Starokatolicki Mariawitów w RP (Dz.U. z 1997 r. nr 41, poz. 253 z późn. zm.); 9) Kościół Katolicki Mariawitów wRP (Dz.U. z 1997 r. nr 41, poz. 252 z późn. zm.); 10) Kościół Zielonoświątkowy w RP (Dz.U. z 1997 r. nr 41, poz. 254 z późn. zm.); 11) Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP (Dz.U. z 1997 r. nr 41, poz. 251 z późn. zm.). W myśl zasady lex retro non agit należy sądzić, iż kościoły i związki wyznaniowe, które miały status uregulowany na drodze ustawowej przed wejściem w życie Konstytucji z 1997 r., nie utraciły tego statusu. Gdyby zaś chciały wprowadzić zmiany do obowiązujących dotychczas regulacji ustawowych, mogą podjąć rozmowy z rządem w celu zawarcia umowy, która może uzyskać moc ustawy uchwalonej przez 66 IV. Konstytucyjne podstawy stosunków między państwem a Kościołem katolickim.. parlament, na zasadach określonych w Konstytucji RP. Oparcie ustawy dotyczącej statusu prawnego poszczególnych kościołów na umowie zawartej przez Rząd RP z ich przedstawicielami jest dla nich korzystne. Udział w negocjacjach przedstawicieli danego związku wyznaniowego może bowiem mieć wpływ na dostosowanie treści wpisanych do ustawy norm do jego indywidualnych potrzeb, przy jednoczesnym poszanowaniu prawa powszechnie obowiązującego. Inicjatywa ustawodawcza do uchwalenia takiej ustawy należy do Rządu RP. 2.6.2.2. Związki wyznaniowe zalegalizowane w trybie rejestracyjnym. Oprócz wymienionych wyżej kościołów i innych związków wyznaniowych, mających status uregulowany w drodze odrębnych ustaw, istnieją w Polsce także kościoły i związki wyznaniowe mające status uregulowany w formie rejestracji w trybie administracyjnym na warunkach określonych w ustawie z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Ustawa ta jest oparta na zasadzie poszanowania konstytucyjnego prawa człowieka i obywatela do zrzeszania się (art. 58), pojmowanego łącznie z generalną gwarancją wolności sumienia i religii (w terminologii ustawy z 1989 r. — „wolności sumienia i wyznania"). Ustawa ta określa stosunkowo prosty tryb zakładania nowych kościołów i związków wyznaniowych. Na podstawie tej ustawy, w wersji z 17 maja 1989 r., prawo to przysługiwało „co najmniej 15 wnioskodawcom posiadającym pełną zdolność do czynności prawnych", zarówno obywatelom polskim, jak również cudzoziemcom i bezpaństwowcom. Zasada ta stworzyła wyjątkową łatwość legalizacji istnienia faktycznie znikomych i nielicznych grup ludzi w formie związków wyznaniowych. Ustawa w 1998 r. została poddana nowelizacji w kierunku podwyższenia wymogów uzyskania rejestracji nowych kościołów i związków wyznaniowych. Nowelizacja została wprowadzona z uwagi na stosunkowo bujny rozwój ruchów religijnych, potocznie zwanych sektami, zwłaszcza pochodzenia wschodniego, zagrażających rozwojowi osobowości dzieci i młodzieży (narkomania) i powodujących dezintegrację rodzin, przy zastosowaniu metod niedozwolonych z punktu widzenia moralnego i prawnego. Zgodnie z art. 31 ust. 1 znowelizowanej ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania prawo do złożenia wniosku o zarejestrowanie nowego kościoła lub innego związku wyznaniowego przysługuje wyłącznie obywatelom polskim. Realizacja tego prawa następuje przez złożenie deklaracji w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji o utworzeniu kościoła lub związku wyznaniowego, wniosku o wpis do rejestru oraz statutu. Wniosek powinien być podpisany przez co najmniej 100 obywateli polskich i powinien spełniać warunki określone w ustawie dotyczące wnioskodawców. Minister właściwy do spraw wewnętrznych posiada kompetencje do podjęcia postanowienia o wpisie do rejestru lub o odmowie takiego wpisu. Odmowę wpisu mogą spowodować naruszenia przepisów ustaw: chroniących bezpieczeństwo i porządek publiczny, zdrowie i moralność publiczną, władzę rodzicielską albo podstawowe prawa i wolności innych osób. Od odmownej decyzji wnioskodawcom przysługuje skarga do Naczelnego Sądu Administracyjnego. 2. Zasady relacji instytucjonalnych 67 Sposób postępowania w sprawie wpisu do rejestru kościołów i związków wyznaniowych określa ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (dział III) oraz rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 31 marca 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad i sposobu prowadzenia rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych (Dz.U. nr 38, poz. 374). Związek wyznaniowy, który został zarejestrowany, może po pewnym czasie wystąpić z wnioskiem do ministra właściwego do spraw wewnętrznych o podjęcie negocjacji w sprawie zawarcia umowy, na podstawie której może uzyskać uznanie ustawowe. Nie ma określonych ustawowo warunków, jakie powinien spełniać związek wyznaniowy, aby uzyskać legalizację w formie odrębnej ustawy. Nie należy jednak z tego wnioskować, że każdy nowy związek wyznaniowy ma uzyskać uznanie w formie indywidualnej ustawy. Artykuł 40 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania stanowi, iż: „Stosunki państwa z kościołami i innymi związkami wyznaniowymi działającymi na podstawie wpisu do rejestru mogą być regulowane w drodze odrębnej ustawy". Według informacji Departamentu Wyznań przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji do rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych do 20 grudnia 2004 r. zostało wpisanych 146 związków wyznaniowych i 5 organizacji międzywyznaniowych: a) kościoły i związki wyznaniowe: Świecki Ruch Misyjny „Epifania", Zrzeszenie Wolnych Badaczy Pisma Świętego w Rzeczypospolitej Polskiej, Stowarzyszenie Badaczy Pisma Świętego w Polsce, Urząd Apostolski Jezusa Chrystusa, Kościół Chrześcijan Dnia Sobotniego, Jednota Braci Polskich, Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich (Mormoni), Związek Buddystów Zen „Bodhidharma", Ewangeliczna Wspólnota Zielonoświątkowa, Kościół Wolnych Chrześcijan, Szkoła „Zen Kwam Um" w Polsce, Kościół Chrystusowy w Polsce, Kościół Nowoapostolski w Polsce, Związek Buddyjski Karma Kagyu, Stowarzyszenie Zborów Chrześcijan, Związek Ajapa Yoga, Chrześcijańska Wspólnota Zielonoświątkowa, Związek Badaczy Biblii w Rzeczypospolitej Polskiej, Lectorium Rosicrucianum Międzynarodowa Szkoła Złotego Różokrzyża, Stowarzyszenie Buddyjskie Sangha „Kandzeon", Światowy Uniwersytet Duchowy Brahma Kumaris w Polsce, Ewangeliczny Związek Braterski, Wspólnota Kościołów Chrystusowych w RP, 68 IV. Konstytucyjne podstawy stosunków między państwem a Kościołem katolickim... Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej w RP, Kościół Ewangelicznych Chrześcijan, Kościół Boży w Chrystusie, Wspólnota Bez Bram Mumon-Kai, Związek Buddyjski Zen Rinzai w RP, Międzynarodowe Towarzystwo Świadomości Kryszny, Uczniowie Ducha Świętego (Stowarzyszenie Panunistyczne), Buddyjska Wspólnota Zen Kannon, Stowarzyszenie Jedności Muzułmańskiej, Strażnica — Towarzystwo Biblijne i Traktatowe, Zarejestrowany Związek Wyznania Świadków Jehowy, Kościół Zjednoczeniowy, czyli Ruch pod Wezwaniem Ducha Świętego dla Zjednoczenia Chrześcijaństwa Światowego, Kościół Ewangeliczny „Misja Łaski", Ruch Świadomości Babadżi Herakhandi Samadź, Stowarzyszenie Chrześcijańskiej Nauki, Zbór Chrześcijański w RP, Centrum Biblijne „Jezus jest Panem", Zbór w Wodzisławiu Śląskim, Zbór Ewangelicko-Baptystyczny w Katowicach, Zbór Ewangelicznych Chrześcijan w Duchu Apostolskim, Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna, Zbór Stanowczych Chrześcijan w RP, Adwentyści Dnia Siódmego — Poruszenie Reformacyjne, Instytut Wiedzy o Tożsamości „Misja Czaitanii", Stowarzyszenie Muzułmańskie Ahmadiyya, Kościół Reformowany Adwentystów Dnia Siódmego, Misja „Centrum Służby Życia", Islamskie Zgromadzenie Ahl-Ul-Bayt, Kościół Chrześcijański w Duchu Prawdy i Pokoju, Stowarzyszenie Świadomości Duchowej Miłości, Zachodni Zakon Sufi w Polsce, Havurah Lelimud Jahadut — Bractwo dla Poznawania Judaizmu, Zbór Ewangeliczny „Agape" w Poznaniu, Wspólnota Chrześcijańska „Pojednanie", Zbory Boże Chrześcijan Dnia Siódmego, Chrześcijańska Wspólnota Jezus Panem, Związek Wyznaniowy „Wierzę w Dobro Człowieka", Kościół Chrześcijański „Arka", Ruch Nowego Życia, Związek Wyznaniowy Wiara Baha'i w Polsce, Zbór Wolnych Chrześcijan w Jaworznie, Misja Pokoleń, Kościół Jezusa Chrystusa w Kamiennej Górze, Związek Wyznaniowy Kwinarystów, Grupa Wyznaniowa „Shri Vidya", 2. Zasady relacji instytucjonalnych 69 Kościół Dobrego Pasterza, Medytacyjne Stowarzyszenie Najwyższej Mistrzyni Czing Hai w Polsce, Kościół Jezusa Chrystusa w Werbkowicach, Kościół „Chrystus dla Wszystkich" w RP, Wspólnota Unitarian Uniwersalistów w RP, Zbór Ewangelii Łaski, Kościół Miłosiernego Boga, Wspólnota Nauk Różokrzyża, Związek Buddyjski Tradycji Karma Kamtzang w Polsce, Zbór Ewangeliczny „Betel" w Warszawie, Kościół w Radomiu, Wspólnota „Drzewo Oliwne", Związek Buddyjski Khordong w Polsce, Wspólnota Dzogczen w Polsce, Chrześcijański Kościół Pełnej Nadziei Duch i Moc, Chrześcijański Kościół w Toruniu, Rodzimy Kościół Polski, Chrześcijański Kościół Głosicieli Dobrej Nowiny, Misja Buddyjska — Trzy Schronienia w Polsce, Polski Kościół Słowiański, Kościół Boży, Związek Garuda w Polsce, Warszawski Kościół Chrystusowy, Wspólnota Chrześcijańska „Wrocław dla Jezusa", Kościół Ewangeliczny „Ichtus" we Wrześni, Kościół Remonstrantów Polskich, Kościół Wiary, Kościół Pentakostalny w RP, Kościół Chrześcijański „Wieczernik", Rodzima Wiara, Zbór Ewangeliczny „Jeruzalem" w Żywcu, Kościół Starokatolicki w RP, Kościół Chrześcijański w Rypinie, Kościół Chrześcijański w Warszawie, Chrześcijański Kościół Dobra, Kościół Anglikański w Polsce, Kościół Chrześcijański „Nowe Przymierze", Kościół Panteistyczny „Pneuma", Kościół Chrześcijański „Miejsce Odnowienia", Centrum Chrześcijańskie Kanaan, Biblijny Kościół Baptystyczny, Związek Buddyjski Dak Shang Kagyu w Polsce, Chrześcijański Kościół „Maranatha" w Wiśle, Kościół Unitariański, Ursynowska Społeczność Ewangeliczna, 70 IV. Konstytucyjne podstawy stosunków między państwem a Kościołem katolickim.. Polski Kościół Dialogu, Chrześcijański Kościół „Dobra Nowina", Kościół „Misja dla Polski", Chrześcijańskie Centrum „Pan jest Sztandarem". Kościół w Tarnowie, Polski Ewangeliczny Kościół Braterski w Tarnowskich Górach, Kościół Jezusa Chrystusa Wiary Chrześcijańskiej, Zakon Braci Zjednoczenia Energetycznego, Kościół Nowego Przymierza w Lublinie, Kościół Ekklesia w Warszawie, Kościół Jezusa Chrystusa „Syjon" w Rzeszowie, Związek Wyznaniowy „Eckankar" w Polsce, Kościół Chrześcijański „Jezus Żyje", Kościół Chrześcijański w Świdniku, Związek Buddystów Czan, Chrześcijański Związek Wyznaniowy „Źródło", Miejscowy Kościół w Lublinie, Zbór w Opolu „Społeczność Wywołanych", Chrześcijański Kościół „Miecz Ducha" w Kaliszu, Zgromadzenie Braci i Sióstr „Politeistów", Kościół Chrześcijan w Rybniku, Lokalny Kościół w Kwidzynie, Związek Wyznaniowy „Polska Chrześcijańska Służba", Kościół Chrześcijański „Otwarte Drzwi", Związek Hatha Jogi Brama Jogi, Niezależna Gmina Wyznania Mojżeszowego, Warszawski Kościół Międzynarodowy, Izraelicka Niezależna Gmina Wyznaniowa w Poznaniu, Kościół Miłosierdzia Jezusowego, Kościół Ewangeliczny w RP, Gmina Wyznaniowa Starozakonnych w RP, Kościół Chrześcijański „Słowo wiary", Chrześcijański Kościół Reformacyjny, Liga Muzułmańska w RP, Związek Taoistów TAD TE KING, Unia Ewangelikalna w RP. b) Organizacje międzykościelne: Polska Rada Ekumeniczna, Towarzystwo Biblijne w Polsce, Rada Zborów Ewangelicznych, Polska Unia Buddyjska, Alians Ewangeliczny w RP. 2.6.3. Sytuacja prawna sekt W XX wieku w warunkach gwałtownych przemian cywilizacyjnych i towarzyszącego im kryzysu wartości tradycyjnych nastąpił rozwój niezwykłych idei społecznych i religijnych. Oprócz tradycyjnych kościołów i innych związków wyznaniowych po- 2. Zasady relacji instytucjonalnych 71 jawiły się nowe grupy religijne, często mające egzotyczne wschodnie zabarwienie, na określenie których powszechnie używa się nazwy „sekty", chociaż używane są też inne nazwy, jak ruchy alternatywne, kulty, ruchy wyznaniowe, nowe ruchy religijne, ruchy parareligijne. Zjawisko to dawniej było przedmiotem zainteresowania władz kościelnych. Obecnie stało się poważnym problemem także dla organizacji międzynarodowych (por. Raport Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy dotyczący sekt i nowych ruchów religijnych: Raport Hunta — Dokument SADOC 6535 z 29 listopada 1991 r; Rezolucja Parlamentu Europejskiego z 28 lutego 1996r. w sprawie Ruchów Kultowych w Europie) i władz państwowych, które mają na celu rozpoznanie przyczyn, jak również eliminowanie negatywnych skutków ich działalności i zapobieganie im. Wyrazem takiego zainteresowania władz państwowych w Polsce jest Raport 0 niektórych zjawiskach związanych z działalnością sekt w Polsce, opracowany przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji w 2000 roku. Pewien problem stanowi zdefiniowanie zjawiska sekt. W świetle ww. dokumentów za sektę należy uznać grupę religijną bądź pseudoreligijną, izolującą się od reszty społeczeństwa, posiadającą silnie rozwiniętą strukturę władzy, która charakteryzuje się znaczną rozbieżnością celów deklarowanych i realizowanych oraz ukrywaniem norm w sposób istotny regulujących życie członków; grupę, która narusza podstawowe zasady współżycia społecznego, a jej wpływ na jednostkę, rodzinę lub społeczeństwo ma charakter destrukcyjny. Sekty często posługują się różnymi technikami psychomanipulacyjnymi, polegającymi na umyślnym wprowadzaniu w błąd jednostek lub grup ludzkich, a następnie na wykorzystywaniu ich nieświadomości do celów pożądanych przez stosujących je, przez co naruszają podstawowe prawa 1 wolności człowieka. Na gruncie obowiązującego prawa należy spojrzeć na sekty w świetle art. 53 Konstytucji RP, ale również art. 13 Konstytucji RP, która stanowi, iż zakazane jest istnienie partii lub innych organizacji, które odwołują się do „totalitarnych metod i praktyk" stosowania przemocy w celu zdobycia władzy, utajniania struktur lub członkostwa. W praktyce działalność sekt niekiedy prowadzona jest pod przykrywką niektórych związków wyznaniowych lub stowarzyszeń zarejestrowanych. Przeprowadzona w latach 1998-1999 analiza informacji o postępowaniach prowadzonych przez prokuratury i sądy, w których pojawiły się związki z sektami, wykazała, że na tle działalności wspomnianych grup może dochodzić do naruszania norm prawnych należących do różnych działów, a zwłaszcza: prawa cywilnego (szkody na zdrowiu lub szkody majątkowe spowodowane aktywnością psychoma-nipulacyjną), prawa rodzinnego (oddziaływanie manipulacyjne na dzieci naruszające prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie ze swymi przekonaniami religijnymi i moralnymi), prawa karnego (spowodowanie uszczerbku na zdrowiu, nakłanianie do samobójstwa w związku z obrzędami i rytuałami, nakłanianie do prostytucji, handel narkotykami). Problematyka ta stanowi przedmiot zainteresowań Wydziału do Spraw Sekt w Departamencie Porządku Publicznego w MSWiA (od 2000 r.). 72 IV. Konstytucyjne podstawy stosunków między państwem a Kościołem katolickim... 3. Gwarancje wolności sumienia i religii Konstytucja RP określa nie tylko zasady relacji instytucjonalnych między państwem a kościołem, ale również stosunki między państwem a jednostką ludzką w kategoriach gwarancji wolności sumienia i religii. Gwarancje te wpisane są do art. 53, który brzmi następująco: „1. Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii. 2. Wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują. 3. Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami. Przepis art. 48 ust. 1 stosuje się odpowiednio. 4. Religia kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może być naruszona wolność sumienia i religii innych osób. 5. Wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób. 6. Nikt nie może być zmuszany do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych. 7. Nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania". Powyższe gwarancje określają zakres podmiotowy i przedmiotowy wolności sumienia i religii. 3.1. Zakres podmiotowy wolności sumienia i religii Podmioty konstytucyjnych gwarancji wolności sumienia i religii określone są następująco: 1. Każdy człowiek (art. 53 ust. 1). Użycie przez ustawodawcę konstytucyjnego terminu „każdy" w miejsce terminu „obywatel", jaki był wpisany do Konstytucji PRL, oznacza afirmację przez ustrojodawcę charakterystycznego dla demokratycznego państwa prawnego paradygmatu aksjologicznego, zgodnie z którym źródłem wolności sumienia i religii nie jest wola ustawodawcy, ale zakorzeniona w prawie naturalnym „przyrodzona godność osoby ludzkiej". Jest to wartość obiektywna, nadrzędna w stosunku do woli ustawodawcy konstytucyjnego, należna każdemu człowiekowi bez względu na to, czy jest obywatelem, czy obcokrajowcem. Państwo nie nadaje więc tej godności człowiekowi, jako godności /ćż ćfejŹ uzną/e,jM-jxx&&wc/?/3ff'/Hv/t?a&/A2żd&o czfomeźs. 3. Gwarancje wolności sumienia i religii 73 Uznanie tej podstawowej wartości ustrojodawca polski deklaruje w art. 30: „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych". Istota tej godności tkwi w naturalnych atrybutach rozumności, wolności i sumienia, dzięki którym człowiek wyróżnia się spośród wszystkich istot żyjących na ziemi. Godność ta przysługuje każdej istocie ludzkiej od chwili poczęcia. 2. Rodzice w zakresie wychowania dzieci zgodnie ze swymi przekonaniami (art. 53 ust. 3) oraz dzieci w zakresie korzystania z wychowania i nauczania moralnego i religijnego (art. 53 ust. 3 łącznie z art. 48 ust. 1). 3. Istniejący legalnie kościół lub inny związek wyznaniowy w zakresie nauczania religii w szkole (art. 53 ust. 4). Ustrojodawca nie wypowiada się co do tego, w jakiej formie ma być uregulowana sytuacja prawna kościołów i związków wyznaniowych, których religia może być przedmiotem edukacji szkolnej. Wobec tego na gruncie wykładni systemowej, odwołując się do art. 25 ust. 4-5 Konstytucji, należy stwierdzić, że regulacja ta może być dokonana w formie umowy międzynarodowej, jaką jest konkordat, ustawy zwykłej lub rejestracji w trybie administracyjnym. 3.2. Zakres przedmiotowy wolności sumienia i religii W ujęciu przedmiotowym, poprzez sformułowanie treści tej wolności pojmowanej ko prawo podmiotowe, ustrojodawca polski gwarantuje wolność sumienia i religii t 53 ust. 1). Znamienne jest, iż Konstytucja nie posługuje się pozytywistycznym ninem „wolność sumienia i wyznania", jaki był wpisany do Konstytucji PRL na naczenie praw i wolności obywatelskich, ale terminem zaczerpniętym z międzyna-owych umów o ochronie praw człowieka, opartych na afirmacji prawdy o istnieniu jzonej godności osoby ludzkiej jako wartości i zasady nadrzędnej w stosunku do norm prawa konstytucyjnego. Inny jest stopień doprecyzowania „wolności sumienia" niż „wolności religii". W art. 53 ust. 1 Konstytucji ustrojodawca gwarantuje wolność sumienia, ale nie określa jej treści. Nie ulega jednak wątpliwości, że istota wolności sumienia polega na możności dokonywania wewnętrznych wyborów moralnych w oparciu o poznane przesłanki prawdziwe lub fałszywe, które oceniane są jako dobre lub złe, czyli godne przyjęcia lub odrzucenia. Zakres przedmiotowy wolności sumienia jest szerszy aniżeli wolności religii, gdyż obejmuje swobodę przyjmowania zarówno przekonań religijnych, jak i przekonań filozoficzno-światopoglądowych areligijnych, które człowiek może uzewnętrzniać indywidualnie i zbiorowo, publicznie i prywatnie, analogicznie jak przekonania religijne zdefiniowane w art. 53 ust. 2. Gwarancja wolności sumienia obejmuje więc wierzących i niewierzących, czyli takich ludzi, którzy swe problemy egzystencjalne rozwiązują z pominięciem przesłanek religijnych. Wolność sumienia, jako możność dokonywania wyborów moralnych, dotyka najgłębszych pokładów ludzkiej świadomości, w które prawo pozytywne nie może 74 IV. Konstytucyjne podstawy stosunków między państwem a Kościołem katolickim.. wkraczać. Sąd sumienia pozostaje poza zasięgiem interwencji władzy publicznej, dopóki nie zostanie uzewnętrzniony w stosunkach międzyludzkich. Przedmiotem reglamentacji prawnej mogą więc być różne sposoby uzewnętrznianie przekonań religijnych, moralnych, filozoficznych, światopoglądowych, podjętych zgodnie z nakazem sumienia. Konstytucyjna gwarancja wolności sumienia bynajmniej nie uwalnia człowieka od odpowiedzialności za takie uzewnętrznianie swych przekonań, które jest społecznie szkodliwe, ani władzy państwowej od obowiązku ochrony przed zachowaniami szkodliwymi. W dziejach konstytucyjnej ochrony wolności religii należy wyróżnić dwie koncepcje. Pierwszą z nich jest amerykańska koncepcja ochrony wolności jednostki przed przymusem ze strony państwa. Drugą jest francuska koncepcja ochrony wolności jednostki przed przymusem ze strony kościoła. W konsekwencji powstały dwie odmienne zasady „separacji" między państwem a kościołem: amerykańskiej (przyjaznej wobec religii i kościoła) i francuskiej (wrogiej wobec religii i kościoła). W najnowszych konstytucjach państw demokratycznych — w tym również w Konstytucji polskiej z 1997 r. — nastąpiło odejście od tego typu skrajności. Konstytucyjna ochrona wolności religii obejmuje dwa aspekty: 1) aspekt pozytywny, czyli gwarancje wolności do działania; 2) aspekt negatywny, czyli gwarancje wolności od przymusu ze strony innych — zarówno osób prywatnych, jak i instytucji publicznych (państwowych, samorządowych itp.). Ad 1) Wolność religii w aspekcie pozytywnym polega na uzewnętrznianiu przekonań religijnych w życiu prywatnym i publicznym. Ustrojodawca polski określa ją jako: „Wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii [...]". Konstytucja RP z 1997 r. — podobnie jak konstytucje innych państw postkomunistycznych — wylicza sposoby uzewnętrzniania przez człowieka swych przekonań religijnych. Wyliczenie to obejmuje: — uprawianie kultu; chodzi tu zarówno o kult prywatny, jak i kult publiczny, czyli sprawowany wspólnie z innymi w sposób określony przez kościół (w księgach liturgicznych); — modlitwę, czyli jedną z form kultu; — uczestniczenie w obrzędach; chodzi tu zarówno o uczestniczenie w obrzędach liturgicznych (udział we mszy św., przyjmowanie sakramentów świętych i sakramentaliów, odbywanie ceremonii pogrzebowych itp.), jak i w obrzędach po-zaliturgicznych; — praktykowanie, czyli spełnianie takich aktów religijnych, jak: praktyki pokutne (przestrzeganie postu zgodnie z nakazami kościoła, dawanie jałmużny, umieszczanie symboli religijnych w domach prywatnych i w lokalach publicznych, np. zawieszanie znaku krzyża w sali szkolnej lub w sejmowej); — nauczanie, czyli przekazywanie prawd wiary i zasad moralności, umocowanych w prawdach religijnych, przy użyciu słowa mówionego, druku i innych środków społecznego przekazu (radio, telewizja, Internet); 3. Gwarancje wolności sumienia i religii 75 — „posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących", czyli posiadanie obiektów sakralnych już istniejących, jak również wznoszenie nowych obiektów sakralnych, tzn. kościołów, kaplic, oratoriów i innych miejsc kultu (synagog, meczetów) w ilości odpowiadającej potrzebom ludzi wierzących, a nie tylko swobodnemu uznaniu władz państwowych; — „korzystanie z pomocy religijnej [przez soby wierzące — J.K.] tam, gdzie się znajdują", czyli korzystanie z posługi kapelana w szpitalu, w koszarach wojskowych, w więzieniach, przez uczniów z nauczania religii w szkołach. Jakkolwiek powyższy katalog sposobów uzewnętrzniania przekonań religijnych nie został poprzedzony terminem „w szczególności" bądź „zwłaszcza", to jednak z natury rzeczy wynika, że nie jest wyczerpujący, lecz otwarty. Gwarancje te w pierwszej kolejności dotyczą możliwości uzewnętrzniania swych przekonań religijnych. Gwarancje te implicite obejmują także wolność niewyznawania, czyli nieuzewnętrzniania swych przekonań religijnych zgodnie z nakazem własnego sumienia przez ludzi, którzy swe potrzeby religijne rozwiązują w sposób negatywny. Ochrona wolności uzewnętrzniania przekonań religijnych wchodzi w zakres innych konstytucyjnych gwarancji wolnościowych, które przedmiotowo obejmują również przekonania religijne. Takimi gwarancjami są: wolność słowa (art. 54), wolność organizowania zgromadzeń (art. 57), wolność zrzeszania się (art. 58). Prawa rodziców i dzieci w zakresie wychowania moralnego i religijnego Pewne problemy interpretacyjne mogą powstać w wypadku kolizji między prawem rodziców i prawem dzieci w sprawie wychowania i nauczania moralnego i religijnego, a zwłaszcza w sprawie nauczania religii w szkole. W związku z tym w ostatnich latach wprawie międzynarodowym i w ustawodawstwie krajowym wzrasta dążenie do ochrony praw dziecka, w tym również jego wolności myśli, sumienia i religii, oraz ustalenia granic uprawnień rodziców względem swoich dzieci. Artykuł 53 ust. 3 Konstytucji w tej sprawie stanowi: „Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami. Przepis art. 48 ust. 1 stosuje się odpowiednio". Z kolei art. 48 ust. 1 brzmi: „Rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania"; a ust. 2: „Ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich może nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tyko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu". Przynależność dziecka do określonego wyznania religijnego z reguły jest związana z przynależnością rodziców, ale także z jego własnym sumieniem i przekonaniami, które zdobywa w miarę osiągania dojrzałości intelektualnej i moralnej. Rodzice mają, wynikające z godności osoby ludzkiej, niezbywalne prawo do podejmowania decyzji dotyczących wyboru kierunku wychowania moralnego i religijnego swoich dzieci. Prawo to obejmuje swobodę w podejmowaniu decyzji w sprawie treści religijnego 76 IV. Konstytucyjne podstawy stosunków między państwem a Kościołem katolickim.. i moralnego nauczania ich dzieci, a w szczególności w sprawie nauczania religii w szkole, zgodnie ze swymi przekonaniami. Nikt, a w szczególności władze szkolne nie mogą narzucać dzieciom wychowania moralnego i religijnego, a także nauczania takich treści religijnych i etycznych (zwłaszcza w sprawie wychowania seksualnego), które byłyby sprzeczne z przekonaniami i wolą rodziców. Jednocześnie rodzice zobowiązani są do uwzględniania „stopnia dojrzałości dziecka, a także wolności jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania". Zgodnie z art. 53 ust. 3 Konstytucji, interpretowanym łącznie z art. 48 ust. 1, należy stwierdzić, iż w sytuacji konfliktowej między decyzją rodziców a wolą dzieci w sprawie spełniania praktyk religijnych, a w szczególności uczestniczenia dzieci w nauczaniu religii w szkole, pierwszeństwo mają rodzice. Jest rzeczą oczywistą, iż w tak delikatnej materii jak wychowanie religijne i moralne rodzice nie powinni stosować przymusu, ale oddziaływać siłą swego autorytetu, uwzględniając przy tym stopień dojrzałości dzieci. Pełną autonomię w dziedzinie wolności sumienia i religii dzieci uzyskują dopiero z chwilą osiągnięcia pełnoletności, czyli ukończenia 18. roku życia. Szczegółowe zasady dotyczące poszanowania woli rodziców i uczniów w sprawie nauczania religii dzieci w szkole publicznej określa art. 12 ust. 1 ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn. Dz.U. z 1996 r. nr 67, poz. 329 z późn. zm.) oraz art. 20 ust. 1 znowelizowanej ustawy z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. W sytuacji gdy rodzice na mocy wyroku sądu zostali pozbawieni wykonywania praw rodzicielskich, podjęcie decyzji w sprawie wychowania religijnego dzieci należy do ich prawnych opiekunów. Kościoły i inne związki wyznaniowe oraz szkoły Są one adresatami praw wolnościowych rodziców i dzieci w zakresie wychowania moralnego i religijnego. Pełnią one rolę pomocniczą w stosunku do rodziców. Artykuł 53 ust. 4 Konstytucji w tej sprawie stanowi: „Religia kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może być naruszona wolność sumienia i religii innych osób". Takie postanowienie wskazuje, iż nauczanie religii w szkole polskiej ma charakter fakultatywny. Jest to zgodne z postanowieniem wcześniej wpisanym do ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty: „Publiczne przedszkola, szkoły podstawowe i gimnazja organizują naukę religii na życzenie rodziców, publiczne szkoły ponadgimnazjalne na życzenie bądź rodziców, bądź samych uczniów; po osiągnięciu pełnoletności o pobieraniu nauki religii decydują uczniowie". Rodzice mają prawo złożyć wobec władz szkolnych oświadczenia w sprawie uczestniczenia ich dzieci w nauczaniu religii w szkole; natomiast obowiązkiem władz szkolnych i władz kościelnych jest zapewnienie warunków realizacji tego prawa na zasadach określonych w art. 12 konkordatu i art. 53 ust. 3-4 Konstytucji RP. Ad 2) Wolność religii w aspekcie negatywnym polega na wolności od przymusu w uzewnętrznianiu lub nieuzewnętrznianiu swych przekonań religijnych. Obejmuje ona zakaz: 3. Gwarancje wolności sumienia i religii 11 — zmuszania kogokolwiek i przez kogokolwiek do uczestniczenia oraz do nie-uczestniczenia w praktykach religijnych (art. 53 ust. 6 Konstytucji); — zobowiązywania przez organy władzy publicznej do ujawniania swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania (art. 53 ust. 7 Konstytucji). Konstytucja zakazuje nie tylko zmuszania kogokolwiek i przez kogokolwiek, ale też zobowiązywania kogokolwiek, np. osoby fizycznej ubiegającej się o stanowisko publiczne, do ujawnienia swych przekonań w sprawach religii, światopoglądu lub przynależności wyznaniowej, przez władze państwowe i samorządowe. Nie zabrania natomiast składania spontanicznych oświadczeń przez osoby fizyczne w sprawach religijnych, etycznych i światopoglądowych, np. składania przez rodziców oświadczenia wobec władz szkolnych w sprawie uczestniczenia ich dzieci w nauczaniu religii w szkole publicznej. 3.3. Granice wolności religii Wolność religijna nie jest prawem absolutnym, czyli niepodlegającym jakimkolwiek ograniczeniom. Konieczność jej ograniczania wyznacza troska o dobro wspólne oraz wzgląd na prawa innych osób. Konstytucja w art. 53 ust. 5 przewiduje możliwości ograniczania uzewnętrzniania religii, a jednocześnie stawia wymogi, iż może to nastąpić tylko na drodze ustawowej i wyłącznie z ważnych powodów. Wykluczona jest więc możliwość ograniczania wolności religijnej w drodze rozporządzeń bądź aktów normatywnych lub administracyjnych organów władzy państwowej i samorządowej. Konstytucja wylicza powody ograniczania wolności religii. Obejmują one: konieczność ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia i moralności, wolności i praw innych osób. Wyliczenie to ma charakter wyczerpujący. Pewne zastrzeżenie budzi jednak sposób sformułowania pierwszego z tych powodów, jakim jest bezpieczeństwo państwa. Sformułowanie to stanowi relikt totalitaryzmu, stawiającego interes państwa ponad dobrem człowieka. Odbiega bowiem od standardu demokracji europejskiej, określonego w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, gdzie jest powiedziane, iż podstawą tego rodzaju ograniczania może być „bezpieczeństwo publiczne", „ochrona porządku publicznego" (art. 9 ust. 2). 3.4. Ochrona sądowa wolności sumienia i religii Konstytucja RP prawo człowieka do wolności sumienia i religii traktuje jako jego dobro osobiste i przyznaje mu środki ochrony prawnej, jakimi są: prawo do wniesienia skargi sądowej, prawo do wniesienia skargi do Trybunału Konstytucyjnego. Na podstawie nowej Konstytucji jednostka, która uważa, że należne jej wolności konstytucyjne zostały naruszone, może wnieść skargę sądową przeciwko temu, kto dopuścił się tego naruszenia, bez względu na to, czy jest to osoba fizyczna, czy organ państwowy. 78 IV. Konstytucyjne podstawy stosunków między państwem a Kościołem katolickim... Nadto każdy może wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności z obowiązującą Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach (art. 79). Ochronę tę wzmacnia też uprawnienie kościołów lub innych związków wyznaniowych do wniesienia skargi konstytucyjnej w sprawie zbadania zgodności z Konstytucją przepisów prawnych wydanych przez centralne organy państwowe, gdy akt normatywny dotyczy spraw objętych ich zakresem działania (art. 188 pkt 1-3; art. 191 ust. 1 pkt 5 ust. 2). Konstytucja uprawnia też każdego do zwrócenia się o pomoc w obronie swoich praw do Rzecznika Praw Obywatelskich (art. 80). Wolność sumienia i religii jest objęta ochroną międzynarodową w postaci skargi do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Takie możliwości efektywnej ochrony międzynarodowej stwarza Europejska Konwencja Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r. Z chwilą jej ratyfikacji przez Polskę, co nastąpiło 20 listopada 1991 r., każdy mieszkaniec Polski, który uważa, że jego prawa i wolności, w tym również wolność sumienia i religii, zostały naruszone przez kogokolwiek, może po wyczerpaniu wewnętrznych środków ochrony wnieść skargę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Wyrok tego Trybunału jest wiążący dla wnoszącego skargę i dla państwa. Literatura Banaszak B., Prawo konstytucyjne, Warszawa 1999; Borecki P., Koncepcje stosunku miedzy państwem a związkami wyznaniowymi w projektach i postulatach konstytucyjnych, Warszawa 2002; Dudek D., Życie czy wolność pacjenta — konflikt wartości, praw skazanego i sumienia lekarza, [w:] Ecclesia et Status. Księga jubileuszowa z okazji 40-lecia pracy naukowej prof. Józefa Krakowskiego, red. A. Dębiński, K. Orzeszyna, M. Sitarz, Lublin 2004, s. 653-677; Góralski W., Wstęp do prawa wyznaniowego, Płock 2003; Grześkowiak A., Konkordat a prawo do religii, [w:] Prawda o Konkordacie, Częstochowa 1994, s. 59-87; Guzik E.M., Prawne aspekty działalności sekt w Polsce, PiP 2000, nr 3, s. 43-58; Korzan K., Konstytucja w kontekście wartości kulturowych, RNP 6 (1996), s. 43-59; Krukowski J., Godność człowieka podstawą konstytucyjnego katalogu praw i wolności jednostki, [w:] Podstawowe prawa jednostki i ich ochrona sądowa, Warszawa 1997, s. 38-50; tenże, Konstytucyjne zasady relacji państwo-Kościół (Art. 16 projektu Konstyucji RP), RNP 5(1995) s. 71-93; tenże, Kościół i państwo. Podstawy relacji prawnych, Lublin 1993; Leszczyński P.A., Zagadnienia wyznaniowe w Konstytucji RP, Warszawa 2001; Misztal H., Polskie prawo wyznaniowe, t. I, Zagadnienia wstępne, Lublin 1997, s. 29-38; tenże, Wolność religijna i jej gwarancje prawne, [w;] Prawo wyznaniowe III Rzeczypospolitej, Sandomierz 1999, s. 17-64; .Mojak R., Konstytucyjne zasady ustroju, [w:] Polskie prawo konstytucyjne. Stan prawny na dzień 1 września 1997, Lublin 1997, s. 130-132; Piechowiak M, Pojęcie praw człowieka, [w:] Podstawowe prawa jednostki i ich ochrona sądowa, red. L. Wiśniewski, Warszawa 1997, s. 7-37; Pietrzak M., Prawo wyznaniowe, Warszawa 1999, s. 11-18; tenże, Wolność sumienia i wyznania (regulacje prawne i praktyka), [w:] Obywatel—jego wolności iprawa, Warszawa 1998, s. 157-177; Pyclik K., Wolność sumienia i wyznania w Rzeczypospolitej Polskiej (założenia filozoficzno-prawne), [w:] Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP, red. B. Banaszak, A. Preizner, Warszawa 2002, § 14; Sartori G., Teoria demokracji, Warszawa 1994; Skrzydło W., Mojak R., Konkordat w świetle prawa konstytucyjnego, [w:] Nowy konkordat a prawo polskie, Warszawa 1994, s. 63-94; Sobczyk ?., Udział przedstawiciela Episkopatu Polski w pracach Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego nad artykułem 25 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., [w:] Ecclesia et Status..., s. 859-887; tenże, Wolność sumienia i religii w art. 53 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Literatura 79 „Prawo Kanoniczne" 2001, nr 3-4; Stadniczeńko S.L., Świrska J., Aspekty prawne sekt, [w:] Człowiek a sekty, nadużycia wobec praw i wolności człowieka, Opole 1998; Stanisz P., Chiesa cattolica e liberta religiosa in Polonia, [w:] Chiesa Cattolica et Europa centro-orientale. Liberta religiosa e processo di democratizzazione, red. A.G. Chizzontini, Milano 2004, s. 3^t4; Suchocka H., Standardy europejskie przyszłej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Przemiany w Europie Środkowo-Wschodniej, Warszawa 1996, z. 2, s. 50-51; Tuleja R, Wolność sumienia i religii, [w:] Prawo konstytucyjne RP, red. P. Sarnecki, Warszawa 1999, s. 75-82; Uruszczak W., Prawo wyznaniowe. Wprowadzenie i opracowanie, Kraków 1997, s. 13-16; Winiarczyk-Kossakowska M., Ustawy III Rzeczypospolitej o stosunku państwa do kościołów chrześcijańskich, Warszawa 2004; Wiśniewski L., Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 28.10.1998,1 Ca 612/98, „Przegląd Sejmowy" 2000, nr 3; tenże, Prawo a wolność człowieka— pojęcie i konstrukcja prawna, [w:] Podstawowe prawa jednostki i ich ochrona sądowa, Warszawa 1997, s. 51-62; Wysoczański W., Stosunki państwo-Kościól w Konstytucji z 2.04.1997, „Rocznik Teologiczny", 41(1999), s. 1-2. ' Rozdział V POJĘCIE I ZASADY REALIZACJI KONKORDATU Zawarcie konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską spowodowało potrzebę wyjaśnienia wielu zagadnień dotyczących pojęcia konkordatu oraz zasad określających jego realizację w prawie polskim. 1. Ogólna charakterystyka konkordatu 1.1. Pojęcie i rodzaje konkordatu W literaturze prawniczej konkordat (łac. concordare — zgadzać się) jest terminem technicznym oznaczającym umowę międzynarodową między Stolicą Apostolską i danym państwem. W praktyce legislacyjnej — obok nazwy konkordat — na oznaczenie tego typu umowy stosowano także inne nazwy, jak: concordia, pactum, pax, concordata, konwencja, traktat, układ, modus vivendi, porozumienie. Słynny Konkordat Wormacki, zawarty między papieżem Kalikstem II a cesarzem Henrykiem V w 1122 r., nosił nazwę pax wormatiensis lub formulae pacis, ponieważ kończył spór, a wprowadzał pokój między dwoma suwerenami — papieżem i cesarzem. Concordata lub capitula concordata — tak nazwano umowy zawarte na Soborze w Konstancji w 1418 r. między papierzem Marcinem V a poszczególnymi nacjami (hiszpańską, francuską, niemiecką i angielską), kończące okres schizmy zachodniej. Nazwy privilegium, indultum wskazywały nadrzędną pozycję jednej lub drugiej ze stron zawierających tego typu umowę. Współcześnie tego typu umowy noszą nazwę konwencji (począwszy od Konkordatu napoleońskiego z 1801 r.), traktatu, paktu i układu, modus vivendi. O tym, jaką nazwę nosi konkretna umowa, decyduje wola zainteresowanych stron. Umowę między Stolicą Apostolską a Polską, podpisaną 28 lipca 1993 r., nazwano konkordatem prawdopodobnie w celu nawiązania do tradycji. /. Ogólna charakterystyka konkordatu 81 Nazwa konkordat w ścisłym znaczeniu tego słowa oznacza uroczystą umowę (conventio sollemnis) między Stolicą Apostolską i suwerennymi organami władzy państwowej, zawartą zgodnie z zasadami prawa międzynarodowego na zasadzie partnerstwa, dotyczącą spraw będących przedmiotem zainteresowania obu stron, bez względu na zakres regulowanych spraw, wywierającą skutki prawne dla obu stron. Natomiast konkordatem w szerszym znaczeniu jest każda dwustronna umowa między Stolicą Apostolską i danym państwem. Stronami konkordatu są: Stolica Apostolska i państwo jako podmioty stosunków międzynarodowych. Pod nazwą Stolica Apostolska rozumie się Biskupa Rzymu, który jest najwyższą władzą w Kościele katolickim, oraz zespół organów pomocniczych tworzących Kurię Rzymską — a przede wszystkim Sekretariat Stanu — służących Mu pomocą w kierowaniu kościołem powszechnym i realizacji misji kościoła w świecie (kan. 361 KPK z 1983 r.). Stroną konkordatu nie jest Państwo Watykańskie, które jako podmiot stosunków międzynarodowych zawiera umowy międzynarodowe dotyczące tylko podstaw materialnych swego funkcjonowania, np. w sprawach monetarnych. Stolica Apostolska, jako strona konkordatu z Polską, jest reprezentacją Kościoła katolickiego jako religijnej społeczności uniwersalnej, jak również tej jego części, która znajduje się w granicach terytorium danego państwa. Konkordat jest umową międzynarodową we właściwym znaczeniu. Opinia, że konkordat jest umową międzynarodową sui generis z uwagi na to, że Stolica Apostolska, będąc stroną tej umowy, nie jest państwem, straciła uzasadnienie. Zwolennicy tej opinii zakładali, że stroną umowy międzynarodowej we właściwym tego słowa znaczeniu może być tylko typowy podmiot stosunków międzynarodowych, jakim jest państwo. Stolica Apostolska była wówczas jedynym podmiotem stosunków międzynarodowych niebędącym państwem. Współcześnie umowy międzynarodowe zawierane są nie tylko przez państwa, ale również przez liczne organizacje międzynarodowe. Stolica Apostolska jest pełnoprawnym podmiotem umów międzynarodowych, dlatego chociaż konkordat nie jest umową międzypaństwową, to jest umową międzynarodową we właściwym tego słowa znaczeniu. Drugą stroną konkordatu jest państwo jako suwerenny podmiot stosunków międzynarodowych. W państwie o ustroju monarchicznym kompetencje do zawierania konkordatu miał monarcha; w państwie demokratycznym — opartym na zasadzie podziału władzy — kompetencje te — zgodnie z jego Konstytucją — posiadają najwyższe organy władzy wykonawczej (rząd, prezydent) i ustawodawczej (parlament). Przedmiotem konkordatu są sprawy wchodzące w zakres zainteresowania obu stron. Przedmiot ten obejmuje relacje wielopłaszczyznowe, w których wyróżnia się: 1) relacje między państwem a Stolicą Apostolską w płaszczyźnie międzynarodowej (stosunki dyplomatyczne); 2) relacje między danym państwem a Kościołem katolickim działającym na jego terytorium, czyli zespołem kościołów partykularnych, będących częścią kościoła powszechnego; 82 V. Pojęcie i zasady realizacji konkordatu 3) stosunki między danym państwem a jego obywatelami, którzy jednocześnie są wiernymi Kościoła katolickiego. W pojmowaniu przedmiotu konkordatu wystąpiły dwie epoki: 1) epoka konkordatów klasycznych, zwanych wertykalnymi, która trwała od średniowiecza do Soboru Watykańskiego II. Celem tego typu konkordatów była ochrona interesów dwóch najwyższych w swym porządku władz: duchowej i świeckiej. Przedmiotem konkordatu była wymiana przywilejów i wzajemnych ustępstw między Stolicą Apostolską i najwyższymi podmiotami władzy państw chrześcijańskich (cesarz, król, prezydent). Taką koncepcję konkordatów zainicjował Konkordat Wormacki z 1122 r. Tego typu konkordaty służyły łagodzeniu konfliktów między władzą świecką i duchowną co do rozdziału kompetencji dotyczących nadawania beneficjów kościelnych, przywilejów przyznawanych przez Stolicę Apostolską monarchom w sprawie mianowania biskupów w zamian za rekompensatę finansową, rozgraniczania diecezji, wynagradzania duchowieństwa w zamian za alienację majątków kościelnych; 2) epoka konkordatów współczesnych, zwanych horyzontalnymi, zainicjowana została po Soborze Watykańskim II. Przełomowe znaczenie miało przyjęcie przez Sobór paradygmatu, iż podstawową zasadą stosunków między państwem a kościołem jest ochrona wolności religijnej — w wymiarze indywidualnym i wspólnotowym — mającej źródło w należnej każdemu człowiekowi godności osoby ludzkiej (DWR 2). Następstwem przyjęcia tego założenia było wysunięcie przez Sobór następujących postulatów programowych: a) „aby w każdym systemie prawa jednocześnie było uznane i respektowane prawo wszystkich obywateli i wspólnot religijnych do wolności religijnej" (DWR 6), b) zrzeczenia się przez kościół wszelkich przywilejów oferowanych mu dawniej przez władze państwowe, jeśli „korzystanie z nich podważa szczerość jego świadectwa albo że nowe warunki życia domagają się innego układu stosunków" (KDK 76), c) zrzeczenia się przez „[...] władze świeckie [...] wspomnianych praw czy przywilejów, przysługujących im dotychczas na mocy umowy lub zwyczaju [...]" (DB 20). Niektórzy prawnicy zostali tak mocno zaszokowani powyższymi postulatami Soboru, iż ogłosili koniec epoki konkordatów. Jednak postulaty soborowe nie spowodowały wygaśnięcia praktyki zawierania konkordatów, ale radykalne zmiany w pojmowaniu ich przedmiotu. Istotny motyw zawierania konkordatów przedsobo-rowych, jakim było uznanie, że wyznanie katolickie bądź Kościół rzymskokatolicki jest religią narodową lub kościołem narodowym, został odrzucony. Postanowienia wpisywane do konkordatów posoborowych zawierają gwarancje wolności religijnej należnej ze względu na zasadę poszanowania godności osoby ludzkiej. W konsekwencji zapoczątkowano zawieranie konkordatów z państwami innego typu niż katolickie (państwa muzułmańskie, Izrael, państwa świeckie). Ze względu na formę zawarcia wyróżnia się: konkordaty zawierane w formie uroczystej, podlegające ratyfikacji, będące źródłem prawa dla obu stron, ikonkor- 1. Ogólna charakterystyka konkordatu 83 daty zawierane w formie uproszczonej, mające charakter deklaratywny (np. protokół z przeprowadzonych rozmów między przedstawicielami Stolicy Apostolskiej i Republiki Socjalistycznej Jugosławii z 1966 r.) lub charakter zobowiązań prawnych, ale tylko tymczasowych (np. modus vivendi z Czechosłowacją z 1927 r.). 1.2. Konkordat a wielostronne umowy międzynarodowe Konkordaty posoborowe należą do kategorii umów międzynarodowych o zasięgu dwustronnym, dotyczących ochrony praw człowieka. Postanowienia wpisane do konkordatów posoborowych zawierają gwarancje w dziedzinie ochrony wolności sumienia i religii w relacjach między państwem i grupą ludności pozostającą w zasięgu jego działania, wyróżnioną za pomocą kryterium przynależności wyznaniowej. Konkordat stał się tego typu dwustronną umową międzynarodową, której przedmiotem są zobowiązania państwa względem innego podmiotu prawa międzynarodowego, jakim jest Stolica Apostolska, dotyczące stosunków wewnątrzpaństwowych, tzn. stosunków między danym państwem a jednostką ludzką i wspólnotą religijną — określanych w kategorii gwarancji wolności religii w życiu prywatnym i publicznym. W związku z rozwojem umów wielostronnych poświęconych ochronie praw człowieka pojawiła się opinia, że wielostronne umowy międzynarodowe przeważają nad konkordatem swą uniwersalnością, ponieważ przedmiotem ich jest ochrona wolności religijnej każdego człowieka, a nie tylko wyznawców jednej religii — katolików. Wysunięto nawet opinię, że praktyka zawierania tego typu wielostronnych umów spowoduje zanik konkordatów. Przewidywania te jednak nie sprawdziły się. Praktyka zawierania wielostronnych umów międzynarodowych dotyczących ochrony praw człowieka wcale nie spowodowała wygaśnięcia konkordatów. Konkordaty zachowały swoją użyteczność, ponieważ mają przewagę nad wielostronnymi umowami z uwagi na większy stopień uszczegółowienia. Gwarancje wolności sumienia i religii, jakie wpisywane są do wielostronnych umów międzynarodowych, określają bowiem pewien standard w skali globalnej, wspólny dla wszystkich państw należących do różnych kręgów kulturowych. Z natury rzeczy umowy wielostronne odznaczają się wysokim stopniem abstrakcji. Nie mogą więc zastąpić konkordatów, które jako umowy dwustronne charakteryzuje większa konkretność i lepsze dostosowanie do warunków życia i potrzeb kościoła w danym kraju. Gwarancje, będące przedmiotem konkordatów, są zakresowo szersze niż gwarancje wpisywane do umów wielostronnych. Obejmują one ochronę wolności religijnej nie tylko w wymiarze indywidualnym, ale również wspólnotowym (np. organizowanie nauki religii w szkołach publicznych, spełnianie posługi duszpasterskiej w państwowych zakładach zamkniętych, jak: koszary wojskowe, szpitale, więzienia) i w wymiarze instytucjonalnym (uznanie osobowości prawnej kościoła i jego jednostek organizacyjnych). Charakterystycznym rysem konkordatów wyróżniającym je z umów wielostronnych jest to, iż pierwszą ich warstwę stanowią podstawowe zasady relacji instytucjo- 84 V. Pojęcie i zasady realizacji konkordatu nalnych między państwem a kościołem jako dwiema społecznościami odmiennego typu, działającymi na tym samym terytorium, do których jednocześnie należą ci sami ludzie (wierni-obywatele). Drugą warstwę stanowią gwarancje wolności religijnej. 1.3. Tryb zawierania konkordatu Zawarcie konkordatu, jak każdej umowy, następuje przez zgodne oświadczenie woli stron, jakimi są: Stolica Apostolska i najwyższe organy władzy danego państwa, kompetentne do zawierania umów międzynarodowych. Konkordat powstaje w procesie negocjacji, w którym wyróżnia się dwa etapy. Pierwszym z nich są formalne negocjacje, czyli interakcje między kompetentnymi przedstawicielami obu stron: Stolicy Apostolskiej i danego państwa, działającymi zgodnie z obowiązującą w tej dziedzinie procedurą, w celu ustalenia takiego tekstu konkordatu, na który obie strony wyrażą zgodę. Drugi etap tworzą działania dotyczące realizacji umowy, będącej formalnym rezultatem negocjacji. Na pierwszym z tych etapów następuje przygotowanie tekstu umowy konkordatowej przez pełnomocników obu stron w drodze rozmów. Ze strony Stolicy Apostolskiej — zgodnie ze zwyczajem dyplomatycznym — kompetencje do prowadzenia tego rodzaju negocjacji otrzymuje legat papieski (kan. 365 § 2 KPK). W prowadzeniu negocjacji legat papieski zasięga opinii i rady biskupów danego kraju oraz informuje ich o przebiegu rokowań. Ze strony państwowej kompetencje te posiada rząd, a ściślej mówiąc premier lub minister spraw zagranicznych, w granicach określonych w konstytucji. Prowadzenie tego typu negocjacji odbywa się z zachowaniem procedury określonej przez Konwencję Wiedeńską o prawie traktatów z 23 maja 1969 r. (Dz.U. z 1990 r. nr 74, poz. 439). Jakkolwiek, zgodnie z art. 1 tej konwencji, odnosi się ona jedynie do umów między państwami, zawartymi w formie pisemnej, to stosowana jest także — zgodnie z wolą stron, tzn. danego państwa i Stolicy Apostolskiej — także do negocjacji związanych z zawieraniem konkordatu. Zwykle negocjacje zmierzające do zawarcia konkordatu, tak samo jak każdej innej umowy międzynarodowej, prowadzone są z udziałem ekspertów i zachowaniem dyskrecji wobec osób postronnych aż do momentu uroczystego podpisania wynegocjowanego dokumentu. Przed uroczystym podpisaniem dokumentu następuje parafowanie, czyli złożenie przez pełnomocników parafy (pierwszych liter imion i nazwisk) pod umową. Parafowanie oznacza chęć nadania umowie uroczystego charakteru. Parafowanie umowy oznacza również, że uzgadnianie tekstu zostało zakończone i ma on już charakter autentyczny. Uroczyste złożenie podpisów pod tekstem umowy nadaje jej charakter prawnie zobowiązujący strony do przedłożenia go do ratyfikacji. Rząd danego państwa, który po podpisaniu umowy konkordatowej zwleka z przedłożeniem jej do ratyfikacji, podważa swoją wiarygodność w opinii krajowej i międzynarodowej. Złożenia podpisu pod dokumentem konkordatowym w imieniu Stolicy Apostolskiej dokonuje legat papieski, który prowadził rokowania. Natomiast ze strony państwa ten rolna charakterystyka konkordatu przedstawiciel rządu, który, zgodnie z ustawą konstytucyjną, otrzymał upoważnienie do kierowania przebiegiem rokowań i podpisania przyjętego dokumentu (minister spraw zagranicznych lub szef rządu). Konkordat jako uroczysta umowa międzynarodowa podlega ratyfikacji. Zazwyczaj w postanowieniach umów konkordatowych zamieszczana jest klauzula następującej treści: Konkordat ma być ratyfikowany. Ratyfikacja konkordatu oznacza włączenie go jako umowy międzynarodowej do ustawodawstwa wewnętrznego. Ratyfikacji nie podlegają umowy, które nie wnoszą nowych elementów do ustawodawstwa obu stron, np. protokół z przeprowadzonych rozmów. Tryb ratyfikacji określają konstytucje poszczególnych państw oraz styl, jakim kieruje się ze swej strony Stolica Apostolska. Ze strony państwowej złożenia podpisu ratyfikacyjnego pod tekstem konkordatu dokonuje głowa państwa, np. Prezydent RP. Ze strony Stolicy Apostolskiej ratyfikacji konkordatu dokonuje Papież. Po złożeniu podpisów ratyfikacyjnych następuje opublikowanie tekstu w organie oficjalnym danego państwa, np. w Polsce w Dzienniku Ustaw oraz w organie prasowym Stolicy Apostolskiej — „Acta Apostolicae Sedis". W odpowiednim czasie po ratyfikacji następuje wymiana not ratyfikacyjnych przez upoważnione do tego osoby. Ze strony Stolicy Apostolskiej z reguły jest to Kardynał Sekretarz Stanu, który w kościele sprawuje urząd analogiczny do rm-' spraw zagranicznych współczesnych państw. Wymiana not dyplomatyczna-' nadanie umowie mocy obowiązującej w stosunkach międzynarodowa'' ratyfikacja — tylko w sferze stosunków wewnętrznych obu gt*" Wejście w życie umowy konkordatowej następuje w końcowej, np. konkordat z Polską z 1993 r. — zpr ' upływie jednego miesiąca od dnia wymianv między podpisaniem a ratyfikacją urno'-stron, ale zgodnie z zasadą dobre' się od wszelkich czynności jej wykonania po raty*1' Zgodnie z praktyką strony mają prawo do lub warunków. Przykładt dodatkowy, które stanowią towych. Jest rzeczą oczywis lub uzupełnienia miały moc ol obie strony. Odmowa ratyfikacji przynajmm kordatowa nie została zawarta. Z jest uważana za akt nieprzyjazny czy prawnego nie jest niemożliwa. % ¦$•• ~ "%> % % ^ Jerowane przez •• ~%iz przez rząd Pre- większości parla-¦martwym punkcie. .durze ratyfikacyjnej — i formalnych co do jta RP po wyrażeniu zgody 5«iosku napotkała na przeszko-lamentarnej zaistniał brak ^konkordatu miałoby negatywne yn odłożył uchwalenie ustawy ra- /. Ogólna charakterystyka konkordatu 85 przedstawiciel rządu, który, zgodnie z ustawą konstytucyjną, otrzymał upoważnienie do kierowania przebiegiem rokowań i podpisania przyjętego dokumentu (minister spraw zagranicznych lub szef rządu). Konkordat jako uroczysta umowa międzynarodowa podlega ratyfikacji. Zazwyczaj w postanowieniach umów konkordatowych zamieszczana jest klauzula następującej treści: Konkordat ma być ratyfikowany. Ratyfikacja konkordatu oznacza włączenie go jako umowy międzynarodowej do ustawodawstwa wewnętrznego. Ratyfikacji nie podlegają umowy, które nie wnoszą nowych elementów do ustawodawstwa obu stron, np. protokół z przeprowadzonych rozmów. Tryb ratyfikacji określają konstytucje poszczególnych państw oraz styl, jakim kieruje się ze swej strony Stolica Apostolska. Ze strony państwowej złożenia podpisu ratyfikacyjnego pod tekstem konkordatu dokonuje głowa państwa, np. Prezydent RP. Ze strony Stolicy Apostolskiej ratyfikacji konkordatu dokonuje Papież. Po złożeniu podpisów ratyfikacyjnych następuje opublikowanie tekstu w organie oficjalnym danego państwa, np. w Polsce w Dzienniku Ustaw oraz w organie prasowym Stolicy Apostolskiej — „Acta Apostolicae Sedis". W odpowiednim czasie po ratyfikacji następuje wymiana not ratyfikacyjnych przez upoważnione do tego osoby. Ze strony Stolicy Apostolskiej z reguły jest to Kardynał Sekretarz Stanu, który w kościele sprawuje urząd analogiczny do ministra spraw zagranicznych współczesnych państw. Wymiana not dyplomatycznych oznacza nadanie umowie mocy obowiązującej w stosunkach międzynarodowych, podczas gdy ratyfikacja — tylko w sferze stosunków wewnętrznych obu stron. Wejście w życie umowy konkordatowej następuje w czasie określonym w klauzuli końcowej, np. konkordat z Polską z 1993 r. — zgodnie z art. 29 — wszedł w życie po upływie jednego miesiąca od dnia wymiany dokumentów ratyfikacyjnych. W okresie między podpisaniem a ratyfikacją umowa konkordatowa nie jest prawnie wiążąca dla stron, ale zgodnie z zasadą dobrej wiary strony po jej podpisaniu winny powstrzymać się od wszelkich czynności, które spowodowałyby utrudnienie lub uniemożliwienie jej wykonania po ratyfikacji (art. 18 Konwencji Wiedeńskiej). Zgodnie z praktyką międzynarodową aż do momentu wymiany not ratyfikacyjnych strony mają prawo do wprowadzenia do konwencji międzynarodowej zastrzeżeń lub warunków. Przykładem aplikacji tej reguły jest protokół końcowy lub protokół dodatkowy, które stanowią część integralną wielu współczesnych umów konkordatowych. Jest rzeczą oczywistą, że niezbędnym warunkiem, aby takie modyfikacje lub uzupełnienia miały moc obowiązującą dla obu stron, jest wyrażenie zgody przez obie strony. Odmowa ratyfikacji przynajmniej przez jedną ze stron oznacza, że umowa konkordatowa nie została zawarta. Z punktu widzenia politycznego odmowa ratyfikacji jest uważana za akt nieprzyjazny czy też akt niewłaściwy, ale z punktu widzenia prawnego nie jest niemożliwa. 86 V. Pojęcie i zasady realizacji konkordatu Konkordat, jak każda umowa międzynarodowa, może ustać z przyczyn przewidzianych w samej umowie, określonych w formie klauzuli, lub z innych przyczyn, jak: zgoda stron na uznanie umowy za wygasłą, trwała niemożność wykonania umowy z powodu zmiany warunków, np. zmiany tożsamości państwa, ciężkiego pogwałcenia umowy przez jedną ze stron. 2. Charakterystyka konkordatu polskiego Przedmiot regulacji zawartych w konkordacie polskim z 1993 r. — z wyjątkiem wyżej omówionych zasad konstytucyjnych — stanowią materie, które wchodzą w zakres ustaw zwykłych. Normy wpisane do ustaw zwykłych odznaczają się większym stopniem uszczegółowienia niż normy konkordatowe. Dlatego na gruncie wykładni systemowej i funkcjonalnej należy ustalić: '. ' '* — które przepisy konkordatowe są potwierdzeniem norm wcześniej ustanowionych i aktualnie obowiązujących; — które przepisy konkordatowe nadają się do bezpośredniego stosowania; — które przepisy konkordatowe nie nadają się do bezpośredniego stosowania, a w związku z tym dotychczas obowiązujące ustawy trzeba znowelizować w celu wykonania zobowiązań konkordatowych. Przystępując do wyjaśnienia postawionych wyżej problemów, należy stwierdzić, iż konkordat składa się z dwóch podstawowych części: 1) preambuły, określającej podstawowe cele i założenia, jakimi kierowali się jego autorzy; 2) 28 artykułów, w przeważającej mierze zawierających treść normatywną. Treść konkordatowych przepisów normatywnych stanowią gwarancje wolnoścy religijnej oraz klauzule końcowe. ~ "y > &*"* -¦ • ."h^a'.'', ^ ," »u)« Gwarancje wolności religijnej są uszczegółowieniem gwarancji wpisanych att. 53 Konstytucji RP. Przedmiotem idv jest uzewnetrzmaok przekonań religijnych \ w życiu publicznym, jak: uprawiania kultu publicznego (art. 8 i 9), nauczania religii j w szkołach publicznych (art. 12), spełniania praktyk religijnych w państwowych : kładach zamkniętych (art. 16, 17). ' Gwarancje konkordatowe służą więc realizacji gwarancji konstytucyjnych. G\ rancje te zapewniają możliwość uzewnętrzniania przez jednostkę swych przekon religijnych nie tylko w wymiarze indywidualnym, ale również wspólnotowym ij stytucjonalnym. 2A. Zasady dotyczące skuteczności konkordatu ^jiaATZs jzawarcsa JrcrsiAror 2. Charakterystyka konkordatu polskiego 87 Trzeba zauważyć, że konkordaty współczesne, tzn. zawierane po Soborze Watykańskim II, pod względem przedmiotowym mają układ asymetryczny w tym sensie, iż wpisywane do nich gwarancje wolności religijnej w większej mierze rodzą skutki w porządku krajowym państwa będącego stroną umowy konkordatowej aniżeli w porządku prawa kanonicznego. Na mocy konkordatu państwo zobowiązuje się bowiem do poszanowania wolności swoich obywateli, którzy jednocześnie są członkami kościoła, będącego stroną tej umowy. Dlatego w rozważaniach poświęconych skuteczności konkordatu polskiego z 1993 r. zwrócono uwagę na zagadnienia związane z realizacją konkordatu przez stronę państwową. Zagadnienia te dotyczą: 1) ratyfikacji konkordatu i 2) zasad określających następstwa, jakie wynikają z jego ratyfikacji dla prawa polskiego. 2.1.1. Zasady ratyfikacji konkordatu Ratyfikacja konkordatu, jako uroczystej umowy międzynarodowej, jest niezbędnym warunkiem uzyskania mocy obowiązującej w porządku międzynarodowym i w porządku krajowym. Wymóg konieczności poddania konkordatu podpisanego 28 lipca 1993 r. między Stolicą Apostolską i Polską procedurze ratyfikacyjnej nie mógł podlegać wątpliwości. Wskazuje na to wyraźnie następująca klauzula: „Konkordat niniejszy podlega ratyfikacji. Wejdzie on w życie po upływie jednego miesiąca od dnia wymiany dokumentów ratyfikacyjnych" (art. 29). Ponieważ wymiana tych dokumentów nastąpiła 25 marca 1998 r., przeto konkordat generalnie wszedł w życie 25 kwietnia 1998 roku. W okresie oczekiwania na ratyfikację konkordatu — między podpisaniem 28 lipca 1993 r. a ratyfikacją 23 lutego 1998 r. — nastąpiła zmiana Konstytucji RP. W procesie legislacyjnym zmierzającym do ratyfikacji konkordatu wystąpiły więc dwie fazy, których granice wyznacza wejście w życie nowej Konstytucji RP. Pierwsza faza trwała w okresie obowiązywania tzw. Małej Konstytucji, druga faza — w okresie obowiązywania Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku. W pierwszej fazie wnioski o uchwalenie ustawy ratyfikacyjnej, skierowane przez kolejne rządy (najpierw przez rząd Premier H. Suchockiej, a następnie przez rząd Premiera W. Pawlaka), napotkały na silną blokadę ze strony ówczesnej większości parlamentarnej. Konkordat przez kilka lat tkwił więc w Sejmie RP w martwym punkcie. Wniosek o ratyfikację konkordatu należało poddać procedurze ratyfikacyjnej — zgodnie z art. 33 ust. 2 Małej Konstytucji. Nie było wątpliwości formalnych co do tego, że konkordat może być ratyfikowany przez Prezydenta RP po wyrażeniu zgody obu izb parlamentu w formie ustawy. Realizacja tego wniosku napotkała na przeszkody natury politycznej. Po stronie ówczesnej większości parlamentarnej zaistniał brak woli politycznej. Odrzucenie wniosku o ratyfikację konkordatu miałoby negatywne reperkusje w skali międzynarodowej, dlatego Sejm odłożył uchwalenie ustawy ra- 88 V. Pojęcie i zasady realizacji konkordatu tyfikacyjnej, czyli zastosował metodę gry na zwłokę. W dniu 1 lipca 1994 r. Sejm podjął uchwałę o trybie prac nad ustawą o ratyfikacji Konkordatu między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską (M.P. nr 39, poz. 326), na mocy której powołał Komisję Nadzwyczajną do rozpatrzenia projektu ustawy o ratyfikacji (art. 1). Zadania tej Komisji miały polegać na dokonaniu: — oceny skutków prawnych, jakie nastąpią w przypadku uchwalenia ustawy ratyfikacyjnej w świetle obowiązujących przepisów konstytucyjnych oraz innych ustaw; Komisja Nadzwyczajna miała zakończyć w tym zakresie prace i złożyć sprawozdanie do 31 stycznia 1995 r.; — oceny zgodności konkordatu z uchwaloną przez Zgromadzenie Narodowe Konstytucją; sprawozdanie w tym zakresie Komisja Nadzwyczajna miała złożyć nie później niż po upływie dwóch miesięcy od dnia uchwalenia projektu Konstytucji (§ 2). Ostateczne sprawozdanie Komisja Nadzwyczajna miała przedłożyć niezwłocznie po przeprowadzeniu referendum, pod które miała zostać poddana nowa Konstytucja, jednak nie później niż do 31 grudnia 1995 roku. Z przebiegu posiedzeń w tej sprawie Komisji Nadzwyczajnej, jak też Sejmu wynikało, że w celu zahamowania procesu ratyfikacyjnego zgłaszano coraz to nowe wątpliwości co do znaczenia niektórych zapisów umowy konkordatowej. W celu wyjaśnienia tych wątpliwości Rząd RP podjął rozmowy ze Stolicą Apostolską i przygotował Deklarację Rządu Rzeczypospolitej Polskiej z 15 kwietnia 1997 r., wyjaśniającą niektóre zapisy konkordatu, ogłoszoną jako Oświadczenie Rządowe z 26 stycznia 1998 r. (M.P. nr 4, poz. 51). Oświadczenie to ma charakter jednostronnej deklaracji Rządu RP, gdyż Stolica Apostolska nie podzielała tych wątpliwości i nie widziała potrzeby ich wyjaśnienia. Ale potwierdzając dobrą wolę usunięcia przeszkód na drodze do ratyfikacji, Stolica Apostolska nie sprzeciwiała się projektowi załączenia tej deklaracji do konkordatu przez stronę polską. Jednak zarówno po przedłożeniu Sejmowi takiej deklaracji, jak też po uchwaleniu nowej Konstytucji ówczesny parlament okazał się niezdolny do uchwalenia ustawy wyrażającej zgodę na ratyfikację konkordatu. Druga faza w procesie legislacyjnym, zmierzającym do ratyfikacji konkordatu, nastąpiła w nowym parlamencie, wyłonionym w wyborach wrześniowych 1997 r., w którym ugrupowania postkomunistyczne straciły przewagę. Nowy parlament do uchwalenia ustawy w sprawie ratyfikacji konkordatu przystąpił na podstawie zasad określonych w Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r., w trybie przewidzianym w art. 133 ust. 1 pkt 1 oraz art. 89 ust. 1. Zgodnie z art. 133 ust. 1 pkt 1 Konstytucji RP tego typu umowy międzynarodowe ratyfikuje Prezydent Rzeczypospolitej za uprzednią zgodą Sejmu i Senatu, wyrażoną w ustawie. Politycy nowej opozycji parlamentarnej usiłowali piętrzyć nowe przeszkody. W celu utrudnienia uchwalenia ustawy ratyfikacyjnej zgłosili wymóg zastosowania procedury ratyfikacyjnej przewidzianej w art. 90 ust. 3 Konstytucji, obejmującej wyrażenie zgody na ratyfikację w referendum ogólnokrajowym, którego wynik jest wiążący, jeżeli wzięła w nim udział „więcej niż połowa uprawnionych do głosowania" (art. 125 ust. 3). 2. Charakterystyka konkordatu polskiego 89 Sejm odrzucił zarzut opozycji, że konkordat powoduje ograniczenie suwerenności państwa na rzecz organizacji międzynarodowej. Zarzut ten był całkowicie sprzeczny z ogólną gwarancją zawartą w art. 1 konkordatu, dotyczącą poszanowania wzajemnej niezależności kościoła i państwa, każdego w swoim zakresie. W tekście konkordatu nie ma żadnych postanowień ograniczających suwerenność państwa na rzecz Stolicy Apostolskiej, które pociągałoby za sobą przystąpienie Polski do organizacji międzynarodowych. Sejm zastosował tryb właściwy dla ratyfikacji umów międzynarodowych, określony w art. 89 ust. 3 z uwagi na to, że konkordat: dotyczy nowych zobowiązań finansowych na rzecz instytucji kościelnej, jaką jest Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie, oraz gwarancji wolności religijnej jako prawa określonego w Konstytucji RP, a także pociąga za sobą konieczność dokonania odpowiednich zmian w ustawodawstwie w związku z art. 10 dotyczącym uznania skutków cywilnych małżeństwa kanonicznego. Po podpisaniu przez Prezydenta RP 24 stycznia 1998 r. ustawy wyrażającej zgodę na ratyfikację konkordatu, opublikowaniu jej w Dzienniku Ustaw i wejściu 9 lutego 1998 r. w życie — 23 lutego nastąpiło złożenie podpisów ratyfikacyjnych. Najpierw ze strony państwa polskiego podpis złożył Prezydent RP A. Kwaśniewski w Warszawie, a następnie ze strony Stolicy Apostolskiej złożył swój podpis Papież Jan Paweł II w Watykanie. Wymiana dokumentów ratyfikacyjnych między Sekretarzem Stanu Stolicy Apostolskiej A. Sodano i Premierem Rządu RP J. Buzkiem nastąpiła 25 marca 1998 r. w Watykanie. Konkordat wszedł w życie 25 kwietnia 1998 roku. 2.1.2. Zasady dotyczące następstw ratyfikacji konkordatu Z chwilą dopełnienia aktu uroczystej wymiany not ratyfikacyjnych dotyczących zawarcia konkordatu w płaszczyźnie prawa międzynarodowego powstały zobowiązania wynikające z zasady pacta sunt servanda, rebus sic stantibus. Oznacza to powstanie zobowiązań Stolicy Apostolskiej i państwa polskiego do wykonania zawartej umowy. Takie zobowiązania obejmują usunięcie przeszkód stojących na drodze do stosowania norm międzynarodowych w porządku wewnętrznym, jak również do - dostosowania obowiązującego systemu prawa do zobowiązań wpisanych do umowy międzynarodowej. Po wejściu w życie konkordatu państwo nie może usprawiedliwić się niezgod-I nością norm konkordatowych z prawem krajowym. Takie konsekwencje wynikają z art. 27 Konwencji Wiedeńskiej, ujętego następująco: „Strona nie może powoływać się na postanowienia swojego prawa wewnętrznego dla usprawiedliwienia niewyko-I nywania przez nią traktatu"; jedyny wyjątek dotyczy sytuacji przewidzianej w art. 46. Zasada ta odnosi się do skuteczności konkordatu w płaszczyźnie międzynarodowej. Z zasady tej wynika przewaga konkordatu nad prawem krajowym. 90 V. Pojęcie i zasady realizacji konkordatu Skuteczność prawa międzynarodowego w porządku krajowym, w tym problem tzw. konstytucyjności zobowiązań międzynarodowych i ich stosunek do prawa wewnętrznego, należą do dość skomplikowanych kwestii. Prawo międzynarodowe w tej materii nie podaje gotowych norm, ale ustalenie ich pozostawia państwom-stronom danej umowy. Każde państwo samodzielnie rozstrzyga kwestie dotyczące rangi, jaką posiadają normy prawa międzynarodowego w systemie prawa krajowego, jak też trybu, w jakim ma następować inkorporacja, adopcja czy też obowiązywanie z mocy własnej norm międzynarodowych. Istotne zasady w tym przedmiocie powinny być zawarte w konstytucji. W poprzedniej Konstytucji RP nie było w tej materii wyraźnych zasad. Rozstrzyganiem tych kwestii zajmowało się orzecznictwo sądowe. Opinie sądowe w tej materii były zróżnicowane w zależności od tego, której z dwu teorii — dualistycznej czy moni-stycznej — przyznawano racje w ustalaniu relacji między prawem międzynarodowym i prawem krajowym. Lukę w tej materii wypełniła nowa Konstytucja RP, określając zasady dotyczące stosunku między prawem międzynarodowym i prawem krajowym. Mają one oczywiście znaczenie rozstrzygające także w określaniu stosunku konkordatu do prawa krajowego. Następstwa, jakie wynikają z wejścia w życie konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, określają zasady konstytucyjne dotyczące realizacji umów międzynarodowych, ratyfikowanych za zgodą parlamentu. Konkordat jest bowiem jedną z takich umów. Zasady te zawarte są w artykułach 8, 9, 87 i 91 Konstytucji RP. W artykule 9 została zamieszczona następująca deklaracja: „Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego". Przepis ten ustala zasadę generalnej przychylności polskiego porządku prawnego wobec norm prawa międzynarodowego, stwarzając domniemanie automatycznej — choć pośredniej — inkorporacji norm prawnomiędzynarodowych do porządku krajowego. Z tego wynika, że Rzeczpospolita Polska zobowiązana jest do przestrzegania norm konkordatowych na swym terytorium, czyli do stosowania w płaszczyźnie wewnętrznej norm wpisanych do konkordatu jako prawa wiążącego ją w płaszczyźnie międzynarodowej. Artykuł 9 stwarza więc domniemanie pośredniej inkorporacji wszystkich norm prawa międzynarodowego, a tym samym również prawa konkordatowego, do krajowego porządku prawnego. Następnie, zgodnie z art. 87 ust. 1 Konstytucji, należy stwierdzić, iż konkordat — jak każda umowa międzynarodowa — jest źródłem powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej. Nasuwa się więc pytanie, jaka jest ranga konkordatu w relacji do Konstytucji i ustaw zwykłych. Aby dać prawidłową odpowiedź na to pytanie, trzeba uwzględnić art. 8 i 91. Artykuł 8 ust. 1 stanowi, że: „Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej". W artykule tym ustrojodawca polski deklaruje prymat Konstytucji nad wszystkimi innymi źródłami prawa stanowionego. Z tego wynika, że Konstytucja zajmuje nadrzędne miejsce w systemie źródeł prawa polskiego. Normy konstytucyj- 2. Charakterystyka konkordatu polskiego 91 ne mają najwyższą moc w wewnętrznym systemie prawa. Konkordat jako umowa międzynarodowa w hierarchii źródeł prawa stoi więc niżej od Konstytucji. Z zasady prymatu Konstytucji wynika więc wymóg zgodności konkordatu z Konstytucją. Efektem prymatu Konstytucji jest obowiązek realizacji postanowień konstytucyjnych, polegający na zakazit stanowienia norm sprzecznych z zasadami konstytucyjnymi, jak i na nakazie podejmowania działań określonej treści przez organy państwowe. Zasada zgodności prawa międzynarodowego z Konstytucją dotyczy również konkordatu. Z art. 8 Konstytucji wynika również wymóg kontroli prewencyjnej konstytucyjności (kontrola zgodności z Konstytucją norm prawa międzynarodowego ze strony Trybunału Konstytucyjnego). Z tej racji Prezydentowi RP przysługuje prawo do zwrócenia się przed ratyfikacją umowy międzynarodowej do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie jej zgodności z Konstytucją. Prezydent RP nie zgłosił takiego wniosku w sprawie konkordatu z 1993 roku. Po ratyfikacji umowy międzynarodowej domniemanie przemawia za jej zgodnością z Konstytucją. Takie domniemanie ma istotne znaczenie dla pewności obrotu międzynarodowego, realizowanego zgodnie z zasadą pacta sunt servanda. Zgodnie z art. 91 ust. 1 i 2 Konstytucji: „1. Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy. 2. Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową". Ustrojodawca polski stanął więc na stanowisku, iż umowy międzynarodowe, które zostały ratyfikowane za zgodą parlamentu i ogłoszone w urzędowym organie prasowym, jakim jest Dziennik Ustaw, zostały automatycznie inkorporowane do prawa krajowego i mają pierwszeństwo przed ustawami. Dlatego mają być stosowane bezpośrednio, czyli obowiązują ex proprio vigore. Zgodnie z art. 91 ust. 1 Konstytucji RP umowy międzynarodowe są transformowane, zgodnie z zasadami dotyczącymi ratyfikacji, i są bezpośrednio stosowane, chyba że ich stosowanie uzależnione jest od wydania ustawy. Przepis ten pozwala na wyodrębnienie spośród umów ratyfikowanych przez Polskę tzw. umów samowy-konalnych. Bezpośrednie stosowanie umowy międzynarodowej, czyli jej samowykonalność, oznacza, że zawarte w niej normy mogą być bezpośrednio stosowane. Do tego typu umów zalicza się traktaty międzynarodowe dotyczące ochrony praw człowieka, chyba że zawarte w nich normy są sformułowane tak, że nie nadają się do bezpośredniego stosowania. W świetle art. 91 Konstytucji nie ma charakteru samowykonalnego norma międzynarodowa, której zastosowanie w porządku prawnym jest uzależnione od wydania ustawy. W celu wyjaśniania problemu, jaki jest stosunek konkordatu do ustaw zwykłych, należy zauważyć, iż według art. 25 ust. 4 Konstytucji RP stosunki między państwem 92 V. Pojęcie i zasady realizacji konkordatu a Kościołem katolickim określa konkordat i ustawy. To znaczy, że ustrojodawca polski w określaniu stosunku do Kościoła katolickiego przyjął tzw. metodę regulacji mieszanej. Wynika z tego, iż postanowienia konkordatu mogą być bezpośrednio stosowane, chyba że w tekście konkordatu zostało wyraźnie powiedziane, że stosowanie danej normy jest uzależnione od wydania ustawy bądź norma jest tak sformułowana, iż nie nadaje się do bezpośredniego stosowania. Zasada bezpośredniego stosowania konkordatu, jako umowy międzynarodowej, dotyczy wszystkich jej adresatów, tzn. że do stosowania konkordatu zostały uprawnione i zobowiązane organy władzy państwowej — sądowe i administracyjne — jak też wszystkie osoby fizyczne i osoby prawne będące w sytuacji desygnata normy określonej w konkordacie. Zasada bezpośredniego stosowania obejmuje także prawo do domagania się ochrony sądowej, czyli prawo do wniesienia skargi sądowej przez tego, kto uważa się za pokrzywdzonego przez kogokolwiek z powodu naruszenia gwarancji konkordatowych. Na przykład rodzice posyłający dzieci do przedszkola publicznego mają prawo do wniesienia skargi sądowej w wypadku odmowy przez dyrektora przedszkola nauczania ich dzieci religii — na podstawie art. 12 ust. 1 konkordatu. Bezpośrednie stosowanie konkordatu w porządku krajowym jest niemożliwe w wypadku, gdy wpisana do niego norma jest niekompletna, czyli nie określa elementów koniecznych do jej stosowania w życiu. Należy więc w każdym wypadku zbadać, czy norma prawna zawarta w danym przepisie konkordatu jest kompletna, a jeśli nie, to musi być uzupełniona bądź jednostronnie przez ustawodawcę polskiego na drodze ustawowej (art. 10 ust. 6 konkordatu), bądź w drodze nowej umowy między Stolicą Apostolską i władzami RP lub między Konferencją Biskupów Polskich i odpowiednimi władzami państwowymi — w celu ustalenia kompletnych rozwiązań normatywnych (np. art. 22 ust. 2 konkordatu). 3. Znaczenie preambuły do konkordatu Zazwyczaj w preambułę opatrywane są konkordaty zawierane w momentach przełomowych dziejów relacji między państwem a kościołem w danym kraju. Na przykład w preambułę opatrzony został konkordat hiszpański z 1976 r., zawarty w momencie transformacji wiodących od państwa totalitarnego do demokratycznego, a jednocześnie od państwa wyznaniowego do państwa świeckiego. W równie przełomowym momencie dziejów zawarty został konkordat polski z 1993 r. Dlatego też opatrzony jest w obszerną preambułę. W preambule tej wyłożone zost podstawowe zasady i motywy, na jakich obie strony oparły wspólną wolę zawa. umowy. Preambuła może mieć znaczenie pomocnicze w procesie wykładni i sU wania konkordatu w wypadku zaistnienia wątpliwości co do właściwego znacz zawartej w nim normy. W tekście preambuły do konkordatu polskiego można wyróżnić przesłanki o charakterze politycznym, socjologicznym, historycznym, aksjologicznym i prawnym. . Znaczenie preambuły do konkordatu 93 Znaczenie polityczne ma deklaracja woli obu stron osiągnięcia „trwałego i harmonijnego uregulowania stosunków" między kościołem a państwem w nowych warunkach ustrojowych po odzyskaniu przez naród niepodległości — oraz troski 0 pomyślny rozwój państwa polskiego. W ten sposób nastąpiło formalne uznanie przez Stolicę Apostolską faktu odzyskania przez naród polski swej suwerenności na scenie międzynarodowej po zrzuceniu zależności od Związku Radzieckiego oraz deklaracja jej woli współdziałania z państwem w budowaniu demokratycznego ładu 1 sprawiedliwego porządku prawnego. Charakter socjologiczny ma stwierdzenie, iż religia katolicka jest „wyznawana przez większość społeczeństwa polskiego". Stwierdzenie to nie oznacza nadania religii katolickiej rangi religii państwowej, ale poszanowanie — charakterystycznej dla ustroju demokratycznego zasady woli większości. Nie ma tu odwołania do przesłanek teologicznych, jakie były w konkordatach przedsoborowych, zawieranych z państwami katolickimi. Oznacza to, że obie strony respektują świecki charakter państwa. Przez odwołanie się do przesłanek o wymiarze historycznym wyrażone zostało uznanie przez stronę państwową: 1) konstruktywnej roli odegranej przez kościół w tysiącletnich dziejach państwa polskiego; 2) znaczenia pontyfikatu Papieża Jana Pawła II dla współczesnych dziejów Polski; 3) wkładu Kościoła katolickiego w rozwój osoby ludzkiej i umacnianie moralności; 4) uznanie nowej organizacji terytorialnej Kościoła katolickiego w Polsce, dokonanej w 1992 r. na mocy Bulli papieskiej Jana Pawła II Totus Tuus Poloniae populus. Istotne znaczenie dla celowościowej wykładni prawa mają przesłanki aksjologiczne — zawarte w odwołaniu obu stron do podstawowych wartości uniwersalnych, jakie stanowią „godność osoby ludzkiej i jej prawa". Są to wartości ogólnoludzkie, będące podstawą demokratycznego porządku prawnego. Odwołanie się do tych wartości uniwersalnych przez stronę państwową oznacza definitywne zerwanie z obciążeniami ideologii komunistycznej, dla której godność ludzka była tylko pustym sformułowaniem. Odwołanie się do tych wartości jest charakterystycznym rysem konkordatów posoborowych, w których strona państwowa nie zapewnia Kościołowi katolickiemu jakichkolwiek przywilejów, ale poszanowanie wolności religijnej, mające uzasadnienie w uniwersalnej wartości godności osoby ludzkiej, wspólnej dla wszystkich ludzi '¦ i wszystkich wspólnot religijnych. Wolę poszanowania ogólnych zasad legalizmu wyraża odwołanie się stron do podstawowych zasad swych systemów prawnych. Strona państwowa odwołuje się do zasad konstytucyjnych i ustaw. Stolica Apostolska zaś — do określonych na Soborze Watykańskim II zasad dotyczących poszanowania wolności religijnej i relacji instytucjonalnych między kościołem a państwem oraz do swego systemu prawa, jakim jest prawo kanoniczne. Obie strony wyraziły także wolę respektowania uniwersalnych norm zawartych w wielostronnych konwencjach międzynarodowych dotyczących ochrony praw człowieka i podstawowych wolności oraz wyeliminowania wszelkich form nietoleran- 94 V. Pojęcie i zasady realizacji konkordatu cji i dyskryminacji z powodów religijnych. Konkordat należy więc traktować jako uzupełnienie wielostronnych umów międzynarodowych dotyczących ochrony praw człowieka, jak: Europejska Konwencja Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. nr 61, poz. 284 z późn. zm.) i Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka przyjętych przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. nr 38, poz. 167). Przesłanki zawarte w preambule mogą mieć znaczenie w procesie stosowania norm zawartych w poszczególnych artykułach, zwłaszcza w posługiwaniu się wykładnią celowościową w celu rozstrzygnięcia wątpliwości co do właściwego znaczenia normy konkordatowej, zaistniałej na gruncie wykładni językowej. 4. Klauzule konkordatowe Zgodnie z praktyką międzynarodową w konkordatach zamieszczane są klauzule końcowe przy użyciu formuł, których znaczenie jest powszechnie znane. Do tego rodzaju klauzul należą: klauzula derogacyjna, klauzula określająca czas obowiązywania konkordatu, klauzula interpretacyjna. Klauzula derogacyjna, czyli uchylająca w części postanowienia konkordatu wcześniejszego, podlegającego nowelizacji, np. konkordat z Włochami z 1984 r., zawiera klauzule uchylające w części konkordat z 1929 r. Konkordat z Polską z 1993 r. takiej klauzuli nie zawiera, ponieważ wcześniejszy konkordat z 1925 r. wygasł przez kilkudziesięcioletnie desuetudo po zerwaniu go w 1945 r. przez władze komunistyczne. Konkordat polski nie zawiera klauzuli temporalnej, określającej czas obowiązywania konkordatu. Znaczy to, że konkordat ten jest „umową wieczystą", czyli zawartą na czas nieoznaczony i obowiązującą zgodnie z zasadami pacta sunt sewanda i rebus sic stantibus. Nie oznacza to, że konkordat ten nie może być poddany nowelizacji. Nowelizacji tej można dokonać w drodze negocjacji, zgodnie z zasadami prawa międzynarodowego określonymi w Konwencji Wiedeńskiej o prawie traktatów. Do konkordatu polskiego zostały wpisane nadto następujące klauzule: klauzula określająca tryb regulowania nowych rozwiązań (art. 27), klauzula interpretacyjna (art. 28), klauzula ratyfikacyjna (art. 29), klauzula terminu wejścia w życie i klauzula języka (art. 29). 4.1. Klauzula dotycząca trybu regulowania spraw wymagających nowych rozwiązań Konkordat polski z 1993 r. nie reguluje wszystkich spraw z dziedziny stosunków wyznaniowych. Dlatego art. 27 konkordatu stanowi: „Sprawy wymagające nowych lub dodatkowych rozwiązań będą regulowane na drodze nowych umów między Układającymi się Stronami albo uzgodnień między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej i Konferencją Episkopatu Polski upoważnioną do tego przez Stolicę Apostolską". 4. Klauzule konkordatowe 95 Klauzula ta przewiduje możliwość zawierania nowych lub dodatkowych rozwiązań prawnych w formie nowych umów dwustronnych. Umowy te mogą być zawierane na dwóch szczeblach hierarchicznych: 1) między Stolicą Apostolską i państwem polskim; 2) między Rządem RP i Konferencją Episkopatu Polski. Konkordat uznaje zatem kompetencje Konferencji Episkopatu Polski do prowadzenia rozmów z Rządem i zawierania nowych układów, ale w granicach upoważnienia ze strony Stolicy Apostolskiej. Konkordat ten nie wprowadza nowych regulacji w sprawach majątkowych i finansowych kościoła, ale w art. 22 ust. 3 stanowi: „Władzom państwowym wskazana zostanie instytucja kościelna lub instytucje kościelne kompetentne w sprawach wymienionych w ustępie 2". Strony podpisujące konkordat podjęły zobowiązanie do utworzenia specjalnej komisji parytetowej na szczeblu międzynarodowym (Stolica Apostolska i państwo) lub krajowym (Konferencja Episkopatu Polski i Rząd RP), która podejmie negocjacje w sprawie ustalenia koniecznych zmian w obowiązujących dotychczas w tym zakresie przepisach. Zmiany te mają uwzględniać potrzeby kościoła wynikające z jego misji oraz dotychczasową praktykę życia kościelnego w Polsce. Taka Komisja Konkordatowa, złożona z przedstawicieli Stolicy Apostolskiej i Rządu RP, została już powołana. 4.2. Klauzula interpretacyjna Artykuł 28 konkordatu stanowi: „Układające się Strony będą usuwać na drodze dyplomatycznej zachodzące między nimi różnice dotyczące interpretacji lub stosowania niniejszego Konkordatu". Strony, zawierając konkordat, uzgodniły więc, iż wątpliwości bądź kontrowersje co do znaczenia norm zawartych w konkordacie, jakie mogą zaistnieć w trakcie stosowania norm konkordatowych, będą rozstrzygane w trybie rozmów dyplomatycznych, czyli w drodze negocjacji między kompetentnymi przedstawicielami obu stron. W ten sposób została wykluczona możliwość wnoszenia odwołań do trybunałów międzynarodowych w wypadku zaistnienia kontrowersji w związku ze stosowaniem jakiejś normy konkordatowej. 4.3. Klauzula ratyfikacyjna Konkordat należy do uroczystych umów międzynarodowych, które podlegają ratyfikacji przez najwyższe organy władzy obu stron. Artykuł 29 stanowi: „Konkordat niniejszy podlega ratyfikacji [...]". Zagadnienia związane z ratyfikacją tego konkordatu zostały już omówione wyżej w pkt 2 niniejszego rozdziału. 96 V. Pojęcie i zasady realizacji konkordatu 4.4. Klauzula dotycząca terminu wejścia w życie i klauzula języka konkordatu Artykuł 29 konkordatu stanowi: „[...] Wejdzie on w życie po upływie jednego miesiąca od dnia wymiany dokumentów ratyfikacyjnych. Konkordat niniejszy sporządzono w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r., w dwóch egzemplarzach, każdy w językach polskim i włoskim, przy czym obydwa teksty są jednakowo autentyczne. Na dowód czego Pełnomocnicy Układających się Stron podpisali niniejszy Konkordat i opatrzyli go pieczęciami". Konkordat ratyfikowano 23 lutego 1998 r., zaś wymiana dokumentów ratyfikacyjnych nastąpiła 25 marca 1998 r. w Watykanie; konkordat wszedł w życie 23 kwietnia 1998 roku. Z chwilą wymiany not ratyfikacyjnych konkordat jako umowa międzynarodowa uzyskał pełną skuteczność w porządku prawa międzynarodowego. Z chwilą zaś wejścia w życie konkordat uzyskał pełną skuteczność w wewnętrznym porządku prawnym obu stron, czyli stał się integralnym elementem zarówno polskiego porządku prawnego, jak też porządku prawnego Kościoła katolickiego. Literatura Bertone T., Analiza i ocena umów między Kościołem a wspólnotami politycznymi, [w:] Kościół i Prawo, t. 4, Lublin 1985, s. 31-32; Caputo G., Lafunzione del sistema pattizio nella storia, „Annuario de De-recho Ecclesiastico del Estado" 4(1988), s. 39-45; Cardinale I., The Holy See and International Order, Gerrarda Cross 1976; Casoria G., Concordati e ordinamento giuridico internazionale, Roma 1953; Ci-protti P., Appunti per lo studio comparativo del concordato, Atti del Convegno Nazionale di Studio su U nuovo Accordo tra Italia e Santa Sede (red. R. Coppola), Milano 1987, s. 477-507; Corral C, Transfor-matio systematis concordatarii in regimem concordatarium ut causa et ejfectus universalitalis hodiemae concordatorum seu conventionum inter Ecclesiam et Statum, „Periodica de re morali canonica liturgica" 77(1988), fasc. 2, s. 181-193; D'Avack P.A., La Chiesa e lo Stato nella nuova impostazione conciliare, [w:] La Chiesa dopo ii Concilio. Atti del congresso internazionale di diritto canonico, vol. 1, Milano 1972, s. 349-380; Dyduch J. (red.), Rola i znaczenie Konkordatu 1993 r., Kraków 1994; Galster J., Wit-kowski Z., Konkordat polski z 1993. Problemy prawne ratyfikacji, PS 3(1995), nr 4, s. 9-21; Góralski W., Konkordat z 28 lipca 1993 r., Zasady wzajemnych relacji państwo—Kościół katolicki, [w:] Prawo wyznaniowe III Rzeczypospolitej, red. H. Misztal, Sandomierz 1999, s. 63-76; Góralski W., Konkordat polski 1993 r. Od podpisania do ratyfikacji, Warszawa 1998; Góralski W., Adamczewski W., Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską z 28 lipca 1993 r., Płock 1994; Góralski W. (red.), Prawda o Konkordacie, Częstochowa 1994, s. 13-28; Górowska B., Konkordaty państw Unii Europejskiej. Charakterystyka ogólna, „Przegląd Europejski" 2002, nr 2, s. 22-40; Gruca I., Spór o Konkordat, Warszawa 1994; Janik C. (oprać), Konkordat polski 1993. Wybór materiałów źródłowych z lat 1993-1996, Warszawa 1997; Julg J., UEglise et les Etats. Histoire des concordats, Paris 1990; Krakowski J., Dyplomacja Stolicy Apostolskiej w okresie pontyfikatu Jana Pawła II, [w:] Servo Veritatis. Materiały Międzynarodowej Konferencji dla uczczenia 25-lecia pontyfikatu Jego Świątobliwości Jana Pawła U. Uniwersytet Jagielloński 9-11 października 2003 r., Kraków 2003, s. 353-362; tenże, Stosunki między Stolicą Apostolską 97 a państwami Europy Środkowej i Wschodniej. Problemy aktualne i perspektywy, „Kwartalnik Prawa Publicznego" 1(2001), nr 4, s. 101-125; tenże, Realizacja konkordatu w prawie polskim, SP 1999, nr 3, s. 5-33; tenże, Konkordat polski. Znaczenie i realizacja, Lublin 1999; tenże, Podstawowe zagadnienia prawa konkordatowego, SP 1996, nr 1-4, s. 112-125; tenże, Konkordaty współczesne. Doktryna-teksty (1964-1994), Warszawa 1995; tenże, Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzeczypospolitą Polską podpisany 28 lipca 1993 r. Zagadnienia prawno-ustrojowe, PS 2(1994), nr 2, s. 69-102; tenże (red.), Nowy Konkordat a prawo polskie, Warszawa 1994, s. 7-61; tenże, Kościół i państwo. Podstawy relacji prawnych, Lublin 1993 oraz 2000, s. 176-203; Lajolo G., 1concordati moderni. La natura giuridica internazionale dei concordati alla luce di recente prassi diplomatica, Brescia 1968; Margiotta Broglio F., Mirabelli C, Onida F., Religioni e systemi giuridici, Bologne 1997; Martin de Agar J., Raccolta di Concordati 1950-1999, Citta del Vaticano 2000; Mączyński A., Znaczenie Konkordatu dla polskiego systemu prawnego, [w:] Rola i znaczenie Konkordatu 1993 r., red. J. Dyduch, Kraków 1994, s. 69-95; Masternak-Kubiak M, Umowa międzynarodowa wprawie konstytucyjnym, Warszawa 1997, s. 79-106; Matwiejuk J., Konkordat z 1993 roku a pozycja prawna kościołów i związków wyznaniowych nierzym-skokatolickich, [w:] Prawo wyznaniowe w systemie prawa polskiego, red. A. Mezglewski, Lublin 2004, s. 227-253; Minnerath R., L Eglise et les Etats concordataires (1846-1981). La souverainete spirituelle, Paris 1983; Mirabelli C, Le intese tra stato e confessioni religiose, Milano 1978; Misztal H., Polskie prawo wyznaniowe, Lublin 1997; Morgante M., // concordato tra la Santa Sede e la Repubblica Italiana nella revisione del 18 febbraio 1984, Torino 1988; Pieronek T., Przewodnie idee konkordatów pontyfikatu papieża Jana Pawia II, [w:] Servo Veritatis..., s. 353-362; tenże, Znaczenie Konkordatu 1993 r. dla Kościoła w Polsce, [w:] Rola i znaczenie Konkordatu 1993 r., red. J. Dyduch, Kraków 1994, s. 35-51; Pertowa-Wasilewicz A., Leksykon ruchów i stowarzyszeń w Kościele, Warszawa 2000; Pietrzak M., Nowy konkordat polski, PiP 1994, nr 1, s. 15-28; Szafarz R., Międzynarodowy porządek prawny i jego odbicie w polskim prawie konstytucyjnym, [w:] Prawo międzynarodowe i wspólnotowe w wewnętrznym porządku prawnym, red. M. Kruk, Warszawa 1997, s. 19; Uruszczak W, Konkordat nadziei — refleksje o znaczeniu Konkordatu z 1993 r. dla Państwa Polskiego, [w:] Rola i znaczenie Konkordatu 1993 r., red. J. Dyduch, Kraków 1994, s. 53-67; Wagnon H., Concordats et droit international, Gambloux 1935; Wisłocki J., Konkordat polski z 1925 roku. Zagadnienia prawno-polityczne, Poznań 1977; Wisłocki J., Konkordat polski 1993, tak czy nie?, Poznań 1993; Wiślicki J., Konkordat. Studium prawne, Lublin 1933; Włodarczyk T., Konkordaty. Zarys historii ze szczególnym uwzględnieniem XXw., t. I—II, Warszawa 1986; Wyrozumska A., Formy zapewnienia skuteczności prawu międzynarodowemu w porządku krajowym, [w:] Prawo międzynarodowe i wspólnotowe w wewnętrznym porządku prawnym, Warszawa 1997, s. 56-74. Rozdział VI OSOBOWOŚĆ PRAWNA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO I INNYCH ZWIĄZKÓW WYZNANIOWYCH 1. Pojęcie osobowości prawnej Kościoła katolickiego i jego jednostek organizacyjnych Koniecznym warunkiem zapewnienia wolności religijnej w wymiarze instytucjonalnym jest uznanie osobowości prawnej kościoła i jego jednostek organizacyjnych przez państwo w swym porządku prawnym, dzięki czemu mogą one uczestniczyć w obrocie prawnym na jego terytorium. Przez osobowość prawną jakiegoś bytu rozumie się zespół właściwości, dzięki którym może on uczestniczyć w obrocie prawnym jako podmiot uprawnień i obowiązków w stosunku do innych podmiotów w danym porządku prawnym, tzn. w porządku prawnym danego państwa bądź w porządku prawnym kościoła. Warunkiem formalnym nabycia przez byt kościelny osobowości prawnej w porządku prawnym danego państwa jest jej uznanie (recognitio) przez państwo. Uznanie to jest środkiem techniki prawnej, stosowanym przez państwo względem innych podmiotów istniejących obok niego lub przynależnych do niego. Środkiem tym współczesne państwa posługują się w odniesieniu do różnych bytów społecznych, a m.in. w stosunku do kościoła i jego jednostek organizacyjnych. Przez takie uznanie państwo bynajmniej nie konstytuuje kościoła ani jego jednostek organizacyjnych, gdyż istnieją one z woli swych wyznawców, na podstawie prawa naturalnego. Natomiast państwo manifestuje swą wolę poszanowania ich zdolności do występowania we własnej formie organizacyjnej jako podmiotów określonej kategorii praw i obowiązków w obrocie prawnym. Uzyskanie osobowości prawnej przez określony związek religijny i jego jednostki organizacyjne jest uwarunkowane spełnieniem dwóch podstawowych wymogów: 1) istnieniem określonej wspólnoty religijnej bądź jej jednostki organizacyjnej, odpowiadającej potrzebom religijnym danej grupy społecznej, w sposób określony przez prawo wewnętrzne kościoła lub innego związku wyznaniowego; 2) uznaniem osobowości prawnej tego bytu przez państwo, w trybie przewidzianym przez prawo stanowione przez władze państwowe. 2. Osobowość prawna Kościoła katolickiego i jego jednostek organizacyjnych 99 Uznanie to może być wyrażone w sposób generalny, czyli przez ustawowe uznanie przez państwo wszystkich jednostek organizacyjnych ustanowionych przez kompetentne władze kościelne bądź w sposób zindywidualizowany w trybie administracyjnym lub sądowym. Na to, jaki jest rodzaj osobowości kościelnych jednostek organizacyjnych i tryb ich uznania przez państwo, mają wpływ różne czynniki historyczne i współczesne. 2. Osobowość prawna Kościoła katolickiego i jego jednostek organizacyjnych W wyniku długotrwałego rozwoju europejskiej kultury prawnej ukształtowały się trzy kategorie osobowości prawnej Kościoła katolickiego, dzięki którym może on uczestniczyć w stosunkach prawnych z innymi podmiotami. Są to: 1) osobowość publicznoprawna Stolicy Apostolskiej jako reprezentacji Kościoła katolickiego w stosunkach międzynarodowych; 2) osobowość prawna Kościoła katolickiego w danym kraju, czyli pewnej całości organizacyjnej działającej w granicach terytorialnych państwa, będącej częścią kościoła powszechnego; 3) osobowość cywilnoprawna kościelnych jednostek organizacyjnych, za pośrednictwem których Kościół katolicki uczestniczy w obrocie prawnym w danym kraju. 2.1. Osobowość publicznoprawna Stolicy Apostolskiej Kościół katolicki, jako społeczność religijna ponadnarodowa o zasięgu globalnym, uczestniczy w życiu międzynarodowym za pośrednictwem Stolicy Apostolskiej jako podmiotu wyposażonego w osobowość publicznoprawną. Pozycja Stolicy Apostolskiej w stosunkach międzynarodowych jest zjawiskiem unikatowym. Wynika ona z wielowiekowego zwyczaju międzynarodowego, mającego podwójne źródło. Pierwszym z nich jest organiczny związek Stolicy Apostolskiej z Kościołem katolickim jako uniwersalną społecznością religijną. Drugim zaś jest historyczny związek z własnym państwem, którym od 755 do 1870 r. było państwo kościelne, a od 1929 r. jest nim Państwo-Mia-sto Watykan, dlatego Papież jest jednocześnie głową Kościoła katolickiego i Państwa Watykańskiego. Oryginalność podmiotowości Stolicy Apostolskiej, wynikająca z jej organicznego związku z Kościołem katolickim, polega na posiadaniu atrybutu suwerenności duchowej, odróżniającej ją od wszystkich innych podmiotów publicznego prawa międzynarodowego, a w szczególności od państw wyposażonych w atrybut suwerenności terytorialnej. Dzięki temu atrybutowi Stolica Apostolska posiadała podmiotowość publicznoprawną w stosunkach międzynarodowych także w tym okresie, w którym była pozbawiona własnego państwa (1870-1929). 100 VI. Osobowość prawna Kościoła katolickiego i innych związków wyznaniowych Pod nazwą Stolica Apostolska należy rozumieć Biskupa Rzymu, wyposażonego we władzę oraz naczelną pozycję względem całego kościoła powszechnego oraz zespół organów pomcniczych, tworzących Kurię Rzymską, które służą mu pomocą w kierowaniu Kościołem katolickim i realizacji jego misji na świecie (kan. 360 KPK z 1983 r.). Na podmiotowość publicznoprawną Stolicy Apostolskiej w stosunkach międzynarodowych składają się trzy istotne zdolności: 1) zdolność do zawierania umów międzynarodowych (ius tractandi); 2) zdolność do utrzymywania stosunków dyplomatycznych (ius legationis), która obejmuje: zdolność czynną (wysyłanie swoich przedstawicieli do państw i organizacji międzynarodowych) i zdolność bierną (akredytacja przedstawicieli państw i innych podmiotów stosunków międzynarodowych); 3) zdolność przynależności do organizacji międzynarodowych zarówno rządowych, jak i pozarządowych. O poszanowaniu przez współczesne państwo polskie osobowości publicznoprawnej Stolicy Apostolskiej w stosunkach międzynarodowych świadczą: nawiązanie i utrzymywanie stosunków dyplomatycznych oraz zawarcie dwustronnej umowy międzynarodowej, jaką jest konkordat. Odnośnie do stosunków dyplomatycznych konkordat w art. 2 stanowi: „W celu utrzymania i umacniania więzi pomiędzy Układającymi się Stronami oraz w celu wypełniania powierzonej każdemu z nich misji Nuncjusz Apostolski rezyduje, jak dotychczas, w stolicy Polski, a polski Ambasador nadzwyczajny i pełnomocny — przy Stolicy Apostolskiej w Rzymie". W powyższej deklaracji dwustronnej należy wyróżnić dwa elementy: 1) potwierdzenie przez obie strony woli kontynuacji stosunków dyplomatycznych za pośrednictwem swych stałych przedstawicieli dyplomatycznych pierwszej klasy: Stolica Apostolska za pośrednictwem Nuncjusza Apostolskiego, a państwo polskie za pośrednictwem Ambasadora nadzwyczajnego i pełnomocnego RP przy Stolicy Apostolskiej; 2) wskazanie miejsc rezydencji tych przedstawicieli, a mianowicie: — stolicy Polski, czyli Warszawy, jako rezydencji Nuncjusza Apostolskiego, — Rzymu jako miejsca rezydencji polskiego Ambasadora nadzwyczajnego i pełnomocnego przy Stolicy Apostolskiej. Postanowienie konkordatu w tej materii nie ma poprzednika w ustawie o stosunku państwa do Kościoła katolickiego z 1989 r., ale w wymianie not dyplomatycznych między Prezydentem RP i Papieżem Janem Pawłem II z 17 lipca 1989 r. w sprawie wznowienia stałych stosunków dyplomatycznych za pośrednictwem Nuncjusza Apostolskiego w Polsce i Ambasadora RP przy Stolicy Apostolskiej. Konkordat nie stwarza więc nowej sytuacji prawnej, ale potwierdza istniejącą od 1989 r. Dlatego w przepisie tym użyto trybu oznajmującego, iż „[...] Nuncjusz Apostolski rezyduje, jak dotychczas, w stolicy Polski, a polski Ambasador nadzwyczajny i pełnomocny — przy Stolicy Apostolskiej w Rzymie". 2. Osobowość prawna Kościoła katolickiego i jego jednostek organizacyjnych 101 Powyższe oświadczenie woli stron nie jest jednakże tylko potwierdzeniem stanu niejącego w chwili podpisywania konkordatu, gdyż Strony zobowiązują się do nrynuowania go w przyszłości. Wskazują na to słowa: „W celu utrzymania i umacnia więzi pomiędzy układającymi się stronami [...]". Należy przy tym zauważyć, iż praktyka utrzymywania stosunków dyplomatycznych niędzy Stolicą Apostolską i Polską poprzez najwyższej rangi przedstawicieli jest głęboko zakorzeniona w historii, tj. od czasu ukształtowania się współczesnej dyplomacji. Nuncjusz Apostolski w Polsce w okresie I Rzeczypospolitej rezydował w Warszawie od 1555 r. do trzeciego rozbioru Polski, a następnie — w okresie II Rzeczypospolitej (1918-1939). Ostatnim Nuncjuszem Apostolskim w Warszawie przed drugą wojną światową był bp Filip Cortesi, który opuścił Polskę we wrześniu 1939 r. w związku z agresją hitlerowską na Polskę. Prawie pięćdziesięcioletnia nieobecność Nuncjusza Apostolskiego w Warszawie była spowodowana okupacją hitlerowską i dyktaturą komunistyczną. Jakkolwiek w 1974 r. zostały nawiązane stosunki dyplomatyczne między władzami PRL i Stolicą Apostolską, to jednak miały one charakter prowizoryczny. Wówczas reprezentant Stolicy Apostolskiej, akredytowany przy Ministrze Spraw Zagranicznych PRL w charakterze legata do specjalnych poruczeń (adnegotiis extraordinariis), rezydował w Rzymie. Przeszkody natury politycznej, które uniemożliwiały ustanowienie stałych stosunków dyplomatycznych między Stolicą Apostolską a PRL, ustąpiły w 1989 r., gdy zainicjowany został proces transformacji ustrojowych i odzyskiwania przez naród polski swej niepodległości. Wówczas Papież Jan Paweł II w odpowiedzi na notę dyplomatyczną Prezydenta RP i prośbę Konferencji Episkopatu Polski reaktywował Nuncjaturę Apostolską w Warszawie, której kierownictwo powierzył abp. Józefowi Kowalczykowi. Konkordat wyraźnie stwierdza, iż przedstawicielem Stolicy Apostolskiej w Polsce jest Nuncjusz Apostolski, tzn. że jest on przedstawicielem dyplomatycznym pierwszej klasy, z prawem pełnienia funkcji dziekana korpusu dyplomatycznego. Zadania swe pełni on w dwóch płaszczyznach: 1) międzynarodowej między Stolicą Apostolską i państwem — przy głowie państwa i innych najwyższych organach władzy RP; 2) wewnątrzkościelnej — przy Konferencji Episkopatu Polski. Nuncjusz Apostolski w Warszawie posiada więc podwójną akredytację: państwową i kościelną. Zadania Nuncjusza Apostolskiego w stosunku do władz państwowych określa Konwencja Wiedeńska o Przedstawicielach Dyplomatycznych z 18 kwietnia 1961 r. oraz normy krajowe dotyczące przedstawicieli dyplomatycznych. Natomiast zadania Nuncjusza Apostolskiego w zakresie kościelnym określa motu proprio papieża Pawła VI Sollici-tudo omnium ecclesiarum z 26 czerwca 1969 r. i kan. 362-367 KPK z 1983 roku. 2.2. Osobowość prawna Kościoła katolickiego w Polsce W okresie międzywojennym Kościół katolicki w Polsce, jako zespół kościołów partykularnych istniejących w granicach terytorium ówczesnego państwa polskiego, miał za- 102 VI. Osobowość prawna Kościoła katolickiego i innych związków wyznaniowych gwarantowaną osobowość prawną na mocy Konstytucji Marcowej z 1921 r. i konkordatu z 1925 r. Z chwilą zerwania konkordatu i zmiany Konstytucji RP przez władze komunistyczne w polskim porządku prawnym zaistniał brak podstaw prawnych tego uznania, co stwarzało Kościołowi poważne trudności w realizacji swej misji wobec społeczeństwa. Dopiero ustawa o stosunku państwa do Kościoła katolickiego w RP, a następnie ratyfikacja konkordatu w 1998 r. spowodowały definitywne usunięcie tej dotkliwej luki. Konkordat wyróżnia następujące kategorie osobowości prawnej Kościoła w płaszczyźnie prawnej: 1) osobowość prawną Kościoła katolickiego; 2) osobowość prawną kościelnych jednostek organizacyjnych, terytorialnych i personalnych. 2.2.1. Osobowość prawna Kościoła katolickiego w Polsce jako całości Nowym elementem, jaki konkordat wnosi do systemu prawa polskiego w stosunku do ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP, jest postanowienie: „Rzeczpospolita Polska uznaje osobowość prawną Kościoła Katolickiego" (art. 4, ust. 1). Interpretacja tego postanowienia rodzi następujące pytania: 1) czy uznanie to dotyczy osobowości prawnej Kościoła katolickiego jako społeczności uniwersalnej, reprezentowanej przez Stolicę Apostolską, czy osobowości prawnej Kościoła katolickiego w Polsce, będącego częścią kościoła powszechnego, składającego się z zespołu kościołów partykularnych, zarządzanych przez biskupów diecezjalnych, działających kolegialnie w ramach Konferencji Episkopatu Polski? Odpowiadając na powyższe pytania, sądzę, że uznanie zawarte w art. 4 ust. 1 konkordatu nie dotyczy osobowości kościoła powszechnego, gdyż de iure i de facto uczestniczy on w stosunkach międzynarodowych na mocy wielowiekowego zwyczaju za pośrednictwem Stolicy Apostolskiej. Uznanie tej kategorii osobowości prawnej ze strony współczesnego państwa polskiego nastąpiło zarówno przez wznowienie stosunków dyplomatycznych ze Stolicą Apostolską, jak i przez zawarcie konkordatu jako umowy międzynarodowej. Uznanie to dotyczy więc osobowości Kościoła katolickiego w Polsce, czyli społeczności religijnej znajdującej się w granicach współczesnego państwa polskiego, będącej jednocześnie integralną częścią kościoła powszechnego; 2) czy to uznanie, jakie wyrażone jest w art. 4 ust.l konkordatu, dotyczy osobowości publicznoprawnej, czy osobowości cywilnoprawnej? W niektórych krajach, np. w Niemczech, Austrii, kościoły — w tym również Kościół katolicki — mają zagwarantowany status korporacji prawa publicznego. W okresie W Rzeczypospolitej osobowość prawna, jaką Kościół katolicki cieszył się na zasadzie równości z innymi uznanymi związkami wyznaniowymi na mocy art. 114-115 Konstytucji RP z 1921 r., była pojmowana również jako osobowość publicznoprawna. Po drugiej wojnie światowej uznanie to zostało zanegowane przez władze ko-munistyczne. Nie wpisano wyraźnego uznania tej kategorii osobowości do ustawy ł o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego wRPw odniesieniu do Kościoła, 2. Osobowość prawna Kościoła katolickiego i jego jednostek organizacyjnych 103 tolickiego w Polsce ani też do ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania w odniesieniu do innych kościołów i związków wyznaniowych. Można tylko wnioskować o uznaniu tej kategorii osobowości Kościoła katolickiego ze względu na ustawowe uznanie jego autonomii. W polskim porządku prawnym brak jest wyraźnego wyróżnienia osobowości publicznoprawnej. Brak ten widoczny jest w Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. Komisja Konstytucyjna Zgromadzenia Narodowego odrzuciła bowiem wniosek o wpisanie do tekstu Konstytucji osobowości publicznoprawnej nawet w odniesieniu do samorządu terytorialnego. Brak ten jest reliktem reżimu komunistycznego, który odrzucił podział osób prawnych na publicznoprawne i prywatnoprawne. Trudno więc na gruncie wykładni językowej i systematycznej rozstrzygnąć kwestię, czy uznanie osobowości Kościoła katolickiego w Polsce, o jakim mówi art. 4 ust. 1 konkordatu, dotyczy osobowości publicznoprawnej, czy osobowości cywilnoprawnej. Natomiast na gruncie wykładni funkcjonalnej należy stwierdzić, że jest to uznanie osobowości publicznoprawnej Kościoła katolickiego w Polsce jako całości. Wskazują na to następujące racje: 1) uznanie zasady autonomii i niezależności Kościoła katolickiego przez państwo, wyrażone w art. 25 ust. 3 Konstytucji z 1997 r. i w art. 1 konkordatu, ponieważ autonomia i niezależność są atrybutami podmiotowości publicznoprawnej; 2) zrównanie, na mocy art. 22 ust. 1 konkordatu, działalności prowadzonej przez instytucje kościelne prowadzące działalność humanitarną, naukową i oświatowo-wycho-wawczą „[...] pod względem prawnym z działalnością służącą analogicznym celom i prowadzoną przez instytucje państwowe". Niewątpliwie uznanie to nie dotyczy kościoła jako całości, ale funkcji użyteczności publicznej kościelnych jednostek organizacyjnych prowadzących działalność społeczną. Wszakże analogicznie można twierdzić, iż funkcję publiczną w realizacji dobra wspólnego spełnia również kościół na zasadzie partnerstwa w relacji do państwa. Gdyby art. 4 ust. 1 konkordatu wyrażał tylko uznanie osobowości cywilnoprawnej Kościoła katolickiego w Polsce, to byłaby to pusta deklaracja, ponieważ o osobowości prawnej o charakterze cywilnoprawnym jest mowa w art. 4 ust. 2, gwarantującym uznanie osobowości prawnej instytucji kościelnych, „które taką osobowość uzyskały na podstawie prawa kanonicznego". Prawo kanoniczne zaś nie przewiduje uznania osobowości prawnej kościoła w Polsce jako całości. Kościół katolicki w Polsce jako całość (pojmowany jako zespół kościołów partykularnych) działa za pośrednictwem Konferencji Episkopatu Polski. Konferencja ta spełnia w stosunku do organów państwowych zarówno funkcje cywilnoprawne (zawieranie umów w sprawach majątkowych), jako instytucja wyposażona w osobowość prawną, zgodnie z art. 4 ust. 4 konkordatu, jak również funkcje o charakterze publicznoprawnym (zawieranie umów z organami władzy państwowej w sprawach dotyczących życia publicznego, np. umowa z Rządem RP dotycząca sytuacji prawnej katolickich szkół wyższych). Funkcje publicznoprawne na mocy ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego spełnia również Komisja Wspólna przedstawicieli Rządu i Konferencji Episkopatu Polski, a mianowicie, gdy rozpatruje problemy związane z rozwojem stosunków między państwem a kościołem oraz sprawy interpretacji tej ustawy i jej stosowania (art. 4 ust. 1). I 104 VI. Osobowość prawna Kościoła katolickiego i innych związków wyznaniowych Należy zatem stwierdzić, iż Kościół katolicki w Polsce nie jest instytucją państwową, ale na mocy art. 4 ust. 1 konkordatu implicite wyposażony jest w sui generis osobowość publicznoprawną. Dzięki temu może za pośrednictwem swych organów występować w relacji do władz państwowych jako partner w sprawach dotyczących realizacji dobra wspólnego. 2.2.2. Osobowość cywilnoprawna kościelnych jednostek organizacyjnych Kościół katolicki w Polsce ma rozbudowaną strukturę organizacyjną. W jej skład wchodzą jednostki o charakterze terytorialnym, do których przynależność wiąże się z zamieszkaniem na danym obszarze, np. diecezje terytorialne, i personalnym, do których przynależność jest oparta na kryterium personalnym, tj. przynależności do określonej grupy ludzi, np. osób wojskowych do Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego. Tryb uznawania przez państwo osobowości prawnej kościelnych jednostek organizacyjnych jest zróżnicowany. Biorąc pod uwagę brzmienie art. 4 ust. 2 konkordatu i art. 5-14 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego, należy wyróżnić: 1) generalną gwarancję uznania osobowości kościelnych jednostek organizacyjnych posiadających osobowość kanoniczną, 2) zasady dotyczące trybu uznawania takich jednostek, które posiadają osobowość kanoniczną. 2.2.2.1. Gwarancja uznania osobowości prawnej instytucji kościelnych mających osobowość kanoniczną. W art. 4 ust. 2 konkordat stanowi: „Rzeczpospolita Polska uznaje również osobowość prawną wszystkich instytucji kościelnych terytorialnych i personalnych, które uzyskały taką osobowość na podstawie przepisów prawa kanonicznego [...]". Z brzmienia tego przepisu wynika generalna gwarancja uznania przez państwo osobowości wszystkich instytucji kościelnych, które uzyskały taką osobowość w trybie przewidzianym w prawie kanonicznym, czyli w prawie wewnętrznym Kościoła katolickiego. Ustawodawca polski zapewnia więc skuteczność w porządku państwowym aktów prawnych erygujących kościelne jednostki organizacyjne wyposażone w osobowość kanoniczną, dokonanych przez kompetentne organy władzy kościelnej na podstawie przepisów prawa kanonicznego. Porównując powyższe postanowienie konkordatu z art. 5 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego, należy stwierdzić różnicę co do zakresu kościelnych osób, które mogą uzyskać osobowość cywilnoprawną. W myśl art. 5 ust. 1 tej ustawy osobowość prawną w porządku państwowym mogły uzyskać tylko te kościelne osoby prawne, które zostały wyliczone w art. 6-10 tej ustawy. Było to wyliczenie taksatywne. Obecnie na podstawie art. 4 ust. 2 konkordatu wyliczenie to zostało uchylone. Osobowość prawną mogą więc zyskać również takie kościelne osoby prawne, których nie wymieniono w ustawie z 1989 r., ale zostaną ustanowione przez kompetentną władzę kościelną zgodnie z przepisami prawa kanonicznego. W szczególności w katalogu ustawowym pominięto prałatury personalne, mimo że obowiązujący KPK wyraźnie wyróżnia taką kategorię kościelnych osób prawnych. 2. Osobowość prawna Kościoła katolickiego i jego jednostek organizacyjnych 105 Należy zaznaczyć, iż osobami prawnymi w rozumieniu prawa kanonicznego mogą być zespoły osób fizycznych, np. diecezje, parafie, prałatury personalne, stowarzyszenia, bądź zespoły rzeczy, np. fundacje (kan. 115 § 1 KPK z 1983 r.), ustanowione kompetentną władzę kościelną dla osiągania celów związanych z realizacją lisji kościoła w świecie. 2.2.2.2. Tryb uznawania osobowości prawnej instytucji kościelnych. Konkordat nie wypowiada się co do tego, w jakim trybie następuje uznanie przez państwo osobowości prawnej kościelnych jednostek organizacyjnych posiadających osobowość I na podstawie przepisów prawa kanonicznego. Odpowiedź na to pytanie można ustalić na podstawie przepisów ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego. Biorąc pod uwagę te regulacje ustawowe, należy stwierdzić, iż możliwe są cztery tryby uznawania osobowości cywilnoprawnej kościelnych jednostek organizacyjnych, mających osobowość kanoniczną, a mianowicie: 1) tryb ustawowy; 2) tryb administracyjny w drodze powiadomienia kompetentnego organu władzy państwowej; 3) w trybie rozporządzenia ministra kompetentnego w sprawach wyznaniowych; 4) w trybie rejestracji sądowej. Ad 1) Uznanie w trybie ustawowym. Na mocy ustawy o stosunku Państwa do Kościoła osobowość prawną posiadają kościelne osoby prawne, które wyliczone zostały w art. 6 tej ustawy. Są to: — Konferencja Episkopatu Polski (art. 6); — kościelne instytucje naukowe: Katolicki Uniwersytet Lubelski, Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie i cztery Wydziały Teologiczne: w Warszawie, we Wrocławiu, w Poznaniu i w Krakowie (art. 9 ust. 1 pkt 1-6). Uznanie na mocy ustawy z 1989 r. oznaczało, iż ustawodawca uznał istniejące kościelne osoby prawne bez powiadomienia o ich istnieniu kompetentnego organu władzy państwowej. Nie ulega wątpliwości, że również w przyszłości mogą powstawać w trybie ustawowym kościelne jednostki organizacyjne, do ustanowienia których ustawodawstwo polskie wymaga drogi ustawowej. Na przykład art. 15 ust. 1 konkordatu gwarantuje Kościołowi katolickiemu prawo do zakładania własnych uniwersytetów, jednak uznanie osobowości prawnej takiego uniwersytetu może nastąpić w drodze erekcji w formie ustawy. Ad 2) Uznanie w trybie powiadomienia właściwego organu administracji państwowej. Inne kościelne osoby prawne o charakterze terytorialnym i personalnym, wymienione w art. 7-8 ustawy, w celu uzyskania uznania osobowości cywilnoprawnej muszą spełnić wymóg powiadomienia odpowiedniego organu władzy administracji państwowej. Do tej kategorii osób ustawodawca zaliczył: — kościelne osoby terytorialne (metropolie, archidiecezje, diecezje, administratury apostolskie, parafie) (art. 7); — kościelne osoby personalne i inne jednostki organizacyjne (Caritas Polska, Cari-tas diecezjalna, Papieskie Dzieła Misyjne, Ordynariat Polowy, kapituły, parafie personal- 106 VI. Osobowość prawna Kościoła katolickiego i innych związków wyznaniowych ne, Konferencje Wyższych Przełożonych Zakonnych, instytuty życia konsekrowanego i stowarzyszenia życia apostolskiego, prowincje zakonne, wyższe i niższe seminaria duchowne diecezjalne i seminaria duchowne zakonne (art. 7 ust. 2, art. 8 ust. 1). W powyższym katalogu pominięte zostały prałatury personalne, mimo że KPK z 1989 r. wyraźnie taką kategorię kościelnych osób prawnych przewiduje. Pominięcie to nie było przypadkowe. Natomiast konkordat w art. 4 ust. 2 stanowi ogólną regułę, iż państwo uznaje wszystkie kościelne osoby prawne. Z tego wynika, iż także kościelne osoby prawne, które nie zostały enumeratywnie wymienione w art. 6-9 wspomnianej ustawy z 1989 r., mogą uzyskać osobowość prawną w porządku państwowym. Instrumentem, za pośrednictwem którego następuje to uznanie, jest powiadomienie właściwego organu administracji państwowej przez organ władzy kościelnej. Artykuł 13 ust. 1 tej ustawy wyraźnie stanowi, że kościelne jednostki organizacyjne „[...] nabywają osobowość prawną z chwilą powiadomienia właściwego organu administracji państwowej o ich utworzeniu przez władzę kościelną, jeżeli ratyfikowane umowy nie stanowią inaczej". Konkordat nie stawia takiego wymogu. Ustawa podkreśla także znaczenie wymogu potwierdzenia otrzymania powiadomienia przez organ administracji państwowej. Nasuwa się pytanie, jaki jest walor tego wymogu? Należy zauważyć, iż obecnie potwierdzenie powiadomienia jest konieczne tylko dla celów dowodowych. Wymóg „potwierdzenia powiadomienia na dokumencie powiadomienia", jaki został wpisany do ustawy z 1989 r., miał być politycznym instrumentem limitowania przez aparat państwa totalitarnego możliwości uzyskiwania osobowości prawnej przez instytucje kościelne. Taki wymóg w warunkach wolności religijnej w państwie demokratycznym stracił racje bytu. Pozostawienie wymogu, iż potwierdzenie powiadomienia powinno zawierać umieszczone na nim potwierdzenie odbioru, wydaje się być reliktem „pozwolenia", którego władze administracyjne mogły arbitralnie odmówić. Ustawodawca określa również organy administracji państwowej, które są właściwe w sprawach dotyczących ustanowienia i działalności kościelnych osób prawnych. W zależności od zasięgu terytorialnego tych osób właściwy w stosunku do nich jest: a) Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji odnośnie do: metropolii, archidiecezji, diecezji, administratury apostolskiej; Caritas Polska i Caritas diecezji, Ordynariatu Polowego, instytutów życia konsekrowanego i stowarzyszeń życia apostolskiego oraz prowincji zakonnych; Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i innych kościelnych szkół wyższych. Obecnie kompetencje w tych sprawach w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych należą do Departamentu Wyznań; b) w pozostałych przypadkach — wojewoda (art. 13 ust. 2 pkt 2). Kompetentna władza kościelna niezwłocznie ma powiadomić wymieniony wyżej organ administracji państwowej o zmianach dotyczących nazwy i siedziby osoby prawnej oraz o zmianie jej granic, połączeniu, podziale i zniesieniu (art. 13 ust. 4). Pozostają w mocy wymogi ustawowe dotyczące informacji, jakie powinny znaleźć się w powiadomieniu o ustanowieniu nowej kościelnej osoby prawnej. Według 2. Osobowość prawna Kościoła katolickiego i jego jednostek organizacyjnych 107 art. 13 ust. 3 ustawy powiadomienie to powinno zawierać: nazwę kościelnej osoby prawnej, jej siedzibę oraz określenie granic terenu jej działania, jeśli chodzi o osoby o zasięgu terytorialnym. Konkordat stanowi zasady uznawania osobowości nowych instytucji kościelnych, które władza kościelna będzie tworzyć w przyszłości. Natomiast nie wprowadza żadnych zmian do stanu prawnego tych instytucji kościelnych, które uzyskały już taką osobowość na podstawie ustawy z 1989 roku. Ustawodawca w art. 6-8 ustawy z 17 maja 1989 r. w sposób taksatywny wyliczył również organy, za pośrednictwem których kościelne osoby prawne mogą podejmować akty prawne w polskim porządku prawnym, np. biskup diecezjalny ma powiadomić właściwy organ administracji państwowej o utworzeniu nowej parafii. Należy stwierdzić, iż po wejściu w życie konkordatu katalog ten stracił charakter taksatywny. W świetle generalnej zasady wpisanej do art. 4 ust. 2 konkordatu o tym, jaki organ reprezentuje kościelną osobę prawną wobec władz państwowych, decydują przepisy prawa kanonicznego bez względu na to, czy został on wymieniony w ustawie z 1989 roku. Ad 3) Uznanie osobowości w trybie rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. Artykuł 10 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego przewiduje także możliwość nabycia osobowości prawnej przez takie jednostki organizacji kościelnej, które nie zostały enumeratywnie wyliczone w art. 6-9 tej ustawy, w drodze rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. Takie rozporządzenie publikowane jest w Dzienniku Ustaw. W tym trybie uznanie osobowości cywilnoprawnej kościelnych jednostek organizacyjnych następuje na wniosek Sekretariatu Episkopatu Polski w odniesieniu do organizacji kościelnych (art. 34 ust. 3), np. na tej drodze nastąpiło uznanie osobowości prawnej Akcji Katolickiej, biskupa diecezjalnego lub wyższego przełożonego zakonnego. Ad 4) Uznanie osobowości prawnej innych instytucji kościelnych w trybie rejestracji sądowej. Artykuł 4 ust. 3 konkordatu stanowi: „Inne instytucje kościelne mogą na wniosek władzy kościelnej uzyskać osobowość prawną na podstawie prawa polskiego". Przez inne instytucje należy rozumieć takie jednostki organizacyjne, które posiadają osobowość prawną na podstawie prawa kanonicznego (np. prywatne stowarzyszenia wiernych) i chcą samodzielnie uczestniczyć w obrocie prawnym, wykorzystując przepisy prawa polskiego. Wnioskodawcą w tej sprawie ma być kompetentny zarząd danej jednostki organizacyjnej. Prawo polskie przewiduje dla tych instytucji tryb rejestracji sądowej. W tym trybie na podstawie prawa o stowarzyszeniach mogą uzyskać osobowość cywilną organizacje katolickie, działające na podstawie art. 35 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego, i fundacje kościelne, których podstawę działalności stanowią art. 58 tej ustawy oraz ustawa o fundacjach. Konsekwencją uzyskania osobowości cywilnoprawnej przez instytucje kościelne jest możliwość uczestniczenia w obrocie prawnym za pośrednictwem swych organów. Konsekwencje te w sprawach majątkowych określa art. 23 konkordatu. 108 VI. Osobowość prawna Kościoła katolickiego i innych związków wyznaniowych 3. Osobowość prawna innych kościołów i związków wyznaniowych Wszystkie kościoły i związki wyznaniowe, jakie rozwijają działalność w Polsce, różnią się od Kościoła katolickiego w płaszczyźnie prawnej w szczególności tym, iż ich organy zwierzchnie nie posiadają podmiotowości publicznoprawnej w stosunkach międzynarodowych. W związku z tym mogą one uzyskać uznanie osobowości w polskim porządku prawnym dwojakiego rodzaju: 1) uznanie osobowości kościoła lub związku wyznaniowego jako całości znajdującej się w granicach terytorium państwa polskiego; 2) uznanie osobowości prawnej poszczególnych jednostek organizacyjnych. Zasady w tej materii, jakie w odniesieniu do poszczególnych związków wyznaniowych zostały wpisane do ustaw indywidualnych uchwalonych w latach 1991— —1997, są wzorowane na zasadach wpisanych do ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego i do art. 4 konkordatu z 1993 r., mimo iż nie był on jeszcze ratyfikowany. Z racji formalnych istniejące w Polsce kościoły i inne związki wyznaniowe należy zakwalifikować do dwóch kategorii: 1) kościoły i związki wyznaniowe mające status uregulowany w formie ustaw indywidualnych, 2) kościoły i związki wyznaniowe mające status uregulowany w trybie rejestracyjnym na zasadach określonych w ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. 3.1. Osobowość prawna kościołów i innych związków wyznaniowych mających status uregulowany na drodze ustawowej 3.1.1. Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny Ustawa z 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (Dz.U. nr 66, poz. 287 z późn. zm.) wylicza następujące osoby prawne i wskazuje ich właściwe organy: 1) Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny jako całość (Metropolia), którego organami są: Sobór Lokalny, Święty Sobór Biskupów, Prawosławny Metropolita Warszawski i Całej Polski; 2) diecezje — biskupi diecezjalni, 3) Prawosławny Ordynariat Wojska Polskiego — Prawosławny Ordynariusz Wojskowy, 4) parafie — proboszczowie, 5) klasztory — przełożony, przełożona, 6) prawosławne seminarium duchowne — rektor, 3. Osobowość prawna innych kościołów i związków wyznaniowych 109 7) szkoły ikonografii lub śpiewu cerkiewnego — dyrektorzy, 8) Prawosławny Metropolitalny Ośrodek Miłosierdzia — dyrektor, 9) prawosławne diecezjalne ośrodki miłosierdzia — dyrektorzy, 10) Bractwo Młodzieży Prawosławnej — przewodniczący, 11) bractwa cerkiewne — przewodniczący (art. 6). Wymienione wyżej jednostki organizacyjne nabywają osobowość prawną z chwilą powiadomienia właściwego organu administracji rządowej o ich utworzeniu przez władzę kościelną (art. 10). Inne jednostki organizacyjne Kościoła prawosławnego mogą otrzymać osobowość prawną w drodze rozporządzenia ministra właściwego do spraw wyznań religijnych na wniosek Świętego Soboru Biskupów (art. 7). 3.1.2. Kościół Ewangelicko-Augsburski Na mocy ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP (Dz.U. nr 73, poz. 323 z późn. zm.) osobowość prawną posiada kościół jako całość oraz jego następujące jednostki organizacyjne, reprezentowane przez swe organy: 1) kościół jako całość, którego organami są: Synod Kościoła, Rada Synodalna, Konsystorz, Biskup Kościoła; 2) diecezje, których organami są: synod diecezjalny, rada diecezjalna, biskup diecezjalny; 3) parafie, których organami są: zgromadzenie parafialne, rada parafialna, proboszcz; 4) diakonaty, których organami są: zarząd, rada sióstr, rada opiekuńcza. Jednostki te powstają na zasadach określonych w trybie określonym w prawie wewnętrznym kościoła. Osobowość prawną w prawie polskim uzyskują one na mocy powiadomienia przez kompetentny organ kościelny właściwego organu administracji państwowej. Inne jednostki organizacyjne tego kościoła mogą uzyskać osobowość na podstawie rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji na wniosek Konsystorza. 3.1.3. Kościół Ewangelicko-Reformowany Na mocy ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelic-ko-Reformowanego w RP (Dz.U. nr 73, poz. 324 z późn. zm.) osobowość prawną posiada kościół jako całość oraz poszczególne parafie (art. 3 ust.l). Inne kościelne jednostki organizacyjne mogą na wniosek Konsystorza uzyskać osobowość prawną w drodze rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. Organami tych osób są: 1) dla kościoła jako całości Prezes Konsystorza lub Biskup, 2) dla parafii — Prezes lub Wiceprezes Kolegium Kościelnego działający łącznie z proboszczem lub administratorem parafii. 110 VI. Osobowość prawna Kościoła katolickiego i innych związków wyznaniowych ZA A. Kościół Ewangelicko-Metodystyczny Na mocy ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewange-licko-Metodystycznego w RP (Dz.U. nr 97, poz. 479 z późn. zm.) osobowość prawną posiadają: 1) kościół jako całość, 2) parafie (art. 6 ust. 1). Organami osób prawnych wymienionych w art. 6 ust. 2 są: 1) dla Kościoła jako całości — Rada Kościoła reprezentowana przez jej Prezydium, 2) dla parafii — rada parafialna reprezentowana przez pastora (art. 6 ust. 3). Inne jednostki organizacyjne kościoła mogą uzyskać osobowość prawną na wniosek Rady Kościoła w drodze rozporządzenia ministra właściwego do spraw wyznań religijnych. 3.1.5. Kościół Chrześcijan Baptystów Na mocy ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w RP (Dz.U. nr 97, poz. 480 z późn. zm.) osobowość prawną posiadają: 1) kościół jako całość, 2) okręgi kościoła, 3) zbory kościoła, 4) seminaria i szkoły teologiczne kościoła. Organami tych osób są: 1) dla kościoła — Krajowa Konferencja Kościoła, Rada Kościoła i Prezydium Rady Kościoła, 2) dla okręgu kościoła — Rada Okręgu, 3) dla zboru — Rada zboru, 4) dla seminarium i szkoły teologicznej — Rektor (art. 5 ust. 2-3). Inne jednostki organizacyjne kościoła mogą uzyskać osobowość prawną na wniosek Rady Kościoła w drodze rozporządzenia ministra właściwego do spraw wyznań religijnych. 3.1.6. Kościół Zielonoświątkowy Na mocy ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w RP (Dz.U. nr 41, poz. 254 z późn. zm.) osobowość prawną posiadają: 1) kościół jako całość, 2) okręgi, 3) zbory, 4) seminaria i szkoły teologiczne, 3. Osobowość prawna innych kościołów i związków wyznaniowych 111 5) duszpasterstwa, 6) misje, 7) wydawnictwa, 8) kościelne studia radiowe i telewizyjne, 9) ośrodki kościelne. Organami tych osób są: 1) dla kościoła jako całości: Synod Kościoła, Naczelna Rada Kościoła, Prezydium Naczelnej Rady Kościoła, Prezbiter Naczelny, 2) dla okręgu — prezbiter okręgowy, 3) dla zboru — pastor, 4) dla seminarium i szkoły teologicznej — rektor, 5) dla pozostałych wyżej wymienionych osób prawnych — dyrektor (art. 4). Inne jednostki organizacyjne kościoła mogą uzyskać osobowość prawną na wniosek Naczelnej Rady Kościoła w drodze rozporządzenia ministra właściwego do spraw wyznań religijnych. 3.1.7. Kościół Adwentystów Dnia Siódmego Na mocy ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP (Dz.U. nr 97, poz. 481 z późn. zm.) osobowość prawną posiadają: 1) kościół jako całość, 2) diecezje jako terytorialne jednostki organizacyjne, 3) Wyższe Seminarium Duchowne Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego im. Michała Beliny-Czechowskiego w Podkowie Leśnej, 4) Chrześcijański Instytut Wydawniczy „Znaki Czasu", 5) Dom Opieki „Samarytanin" w Bielsku-Białej, 6) Ośrodek Radiowo-Telewizyjny „Głos Nadziei", 7) Chrześcijańska Służba Charytatywna. Organami tych osób są: 1) dla kościoła jako całości — Zjazd Kościoła, Rada Kościoła, Zarząd Kościoła i Przewodniczący Kościoła, 2) dla diecezji — przewodniczący diecezji, 3) dla Seminarium — rektor, 4) dla pozostałych osób prawnych — dyrektor (art. 4). Inne kościelne jednostki organizacyjne mogą uzyskać osobowość prawną w drodze rozporządzenia ministra właściwego do spraw wyznań religijnych. 3.1.8. Kościół Polskokatolicki Na mocy ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskoka-tolickiego w RP (Dz.U. nr 97, poz. 482 z późn. zm.) osobowość prawną posiadają: 112 VI. Osobowość prawna Kościoła katolickiego i innych związków wyznaniowych 1) kościół jako całość, 2) diecezje, 3) parafie, 4) seminaria duchowne, 5) zakony. Organami tych osób są: 1) dla kościoła jako całości — Synod Ogólnopolski, Rada Synodalna i Zwierzchnik Kościoła, 2) dla diecezji — biskup ordynariusz lub administrator diecezji, 3) dla parafii — proboszcz lub administrator parafii, 4) dla seminarium — rektor, 5) dla zakonu — przełożony lub przełożona (art. 4). Inne jednostki organizacyjne kościoła mogą uzyskać osobowość prawną na wniosek Rady Synodalnej w drodze rozporządzenia ministra właściwego do spraw wyznań religijnych. 3.1.9. Kościół Katolicki Mariawitów Na mocy ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów w RP (Dz.U. nr 41, poz. 252 z późn. zm.) osobowość prawną posiadają: 1) kościół jako całość; 2) kustodie; 3) parafie; 4) Zgromadzenie Kapłanów Mariawitów; 5) Zgromadzenie Sióstr Mariawitek; 6) klasztory sióstr mariawitek. Organami tych osób są: 1) dla kościoła jako całości — Kapituła Generalna, Rada Generalna, Rada Przełożonych, Arcybiskup, Arcykapłanka; 2) dla kustodii — kustosz lub kustoszka; 3) dla parafii — rada parafialna, proboszcz albo administrator parafii — kapłan lub kapłanka; 4) dla Zgromadzenia Kapłanów Mariawitów — minister generalny, 5) dla Zgromadzenia Sióstr Mariawitek — przełożona generalna, 6) dla klasztoru sióstr mariawitek — przełożona lub siostra starsza (art. ust. 2). Inne jednostki organizacyjne tego kościoła mogą uzyskać osobowość prawną na wniosek Rady Przełożonych w drodze rozporządzenia ministra właściwego do spraw wyznań religijnych. 3. Osobowość prawna innych kościołów i związków wyznaniowych 113 3.1.10. Kościół Starokatolicki Mariawitów Na mocy ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w RP (Dz.U. nr 41, poz. 253 z późn. zm.) osobowość prawną posiadają: 1) kościół jako całość, 2) diecezje, 3) parafie, 4) zgromadzenia zakonne, 5) seminaria duchowne. Organami tych osób są: 1) dla kościoła jako całości — Synod, Kapituła Generalna, Rada Kościoła, Biskup Naczelny, 2) dla diecezji — biskup ordynariusz, 3) dla parafii — rada parafialna reprezentowana przez proboszcza lub administratora parafii, 4) dla zgromadzeń zakonnych — przełożony lub przełożona, 5) dla seminariów duchownych — rektor (art. 3 ust. 2-3). Inne jednostki organizacyjne tego kościoła mogą uzyskać osobowość prawną na wniosek Rady Kościoła w drodze rozporządzenia ministra właściwego do spraw wyznań religijnych. 3.1.11. Gminy wyznaniowe żydowskie Na mocy ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w RP (Dz.U. nr 41, poz. 251 z późn. zm.) osobowość prawną posiadają: 1) gminy żydowskie, 2) Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich. Organami tych osób są: 1) dla gminy żydowskiej — zarząd gminy, 2) dla Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich — zarząd Związku Gmin (art. 5 ust. 1). Inne jednostki organizacyjne mogą uzyskać osobowość prawną na wniosek zarządu Związku Gmin w drodze rozporządzenia ministra właściwego do spraw wyznań religijnych. 3.1.12. Wschodni Kościół Staroobrzędowy Na mocy rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 22 marca 1928 r. o stosunku Państwa do Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego nieposiadającego hierarchii duchownej (Dz.U. nr 38, poz. 363 z późn. zm.) osobowość prawną posiadają staroobrzędowe gminy wyznaniowe (art. 9). 114 VI. Osobowość prawna Kościoła katolickiego i innych związków wyznaniowych Organami tych osób są: 1) dla kościoła — ogólnopolski sobór jego wyznawców, składający się z duchownych poszczególnych gmin i pełnomocników gmin, 2) dla gminy — Walne Zgromadzenie członków gminy i wybrana przez to zgromadzenie Rada Gminy (art. 10). Gminy podlegają rejestracji przez właściwego wojewodę (art. 8). 3.1.13. Muzułmański Związek Religijny Na mocy ustawy z 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Muzułmańskiego Związku Religijnego w RP (Dz.U. nr 30, poz. 240 z późn. zm.) osobowość prawną posiadają: Muzułmański Związek Religijny jako całość oraz jego poszczególne gminy wyznaniowe (art. 35). Organami tego związku są: 1) dla związku jako całości Mufti (art. 4), 2) dla gmin — Imam (art. 18). Organy te działają zgodnie ze swoim prawem wewnętrznym Związku oraz z wyżej wymienioną ustawą. 3.1.14. Karaimski Związek Religijny Na mocy ustawy z 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Karaimskiego Związku Religijnego w RP (Dz.U. nr 30, poz. 241 z późn. zm.) osobowość prawną posiada Karaimski Związek Religijny w RP jako całość (art. 28). Organem tego związku jest Hachan Karaimski w RP (art. 3). 3.2. Osobowość prawna kościołów i związków wyznaniowych uznanych w trybie rejestracyjnym Kościoły i związki wyznaniowe, które nie mają uregulowanego statusu w drodze ustawy indywidualnej, uzyskują osobowość prawną przez wpis do rejestru prowadzonego przez ministra właściwego do spraw wyznań religijnych (art. 34 ust. 2 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania). Ustawa ta określa warunki uzyskania osobowości prawnej przez nowo powstające kościoły i inne związki wyznaniowe. Wpis konkretnego związku wyznaniowego do rejestru związków wyznaniowych jest równoznaczny z uzyskaniem przez dany kośció\ \ub inny związek wyznaniowy. organizacyjne. Z chwilą wpisu dany związek wyznaniowy uzyskuje więc osobowo! prawną i nabywa wszystkie uprawnienia przysługujące legalnie istniejącym kośH łom i innym związkom wyznaniowym, określone w ustawie o gwarancjach wolno Literatura 115 Wykaz kościołów i innych związków wyznaniowych zarejestrowanych został podany w Rozdziale III. Literatura Dudziak J., Struktury i instytucje kościelne w świetle postanowień Konkordatu z 1993 r., [w:] Konkordat 1993 r. Dar i zadanie dla Kościoła i Polski, red. J. Dyduch, Kraków 1998, s. 111-132; Góralski W., Adamczewski W., Konkordat między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską z 28 lipca 1993 r., Płock 1994, s. 31-34; Krakowski J., Konkordat polski. Znaczenie irealizacja, Lublin 1999, s. 99-106; tenże, Osobowość cywilnoprawna Kościoła katolickiego w Polsce (1918-1980), RNS 9(1981), s. 253--272; tenże, Osobowość prawna Kościoła katolickiego w relacji do państwa, „Zeszyty Naukowe KUL" 23(1980), nr 1, s. 43-54; Misztal H., Prawo wyznaniowe, red. H. Misztal, P. Stanisz, Lublin 2003, s. 248-265; tenże, Osobowość prawna Kościołów i innych związków wyznaniowych, [w:] Prawo wyznaniowe III Rzeczypospolitej, Sandomierz 1999, s. 103-128; Pietrzak M., Prawo wyznaniowe, Warszawa 1999; Skubisz R., Trzebiatowski M., Kościelne osoby prawne jako przedsiębiorcy rejestrowi, „Przegląd Prawa Handlowego" 2002, nr 9, s. 8-21. . . Rozdział VII SWOBODNE I PUBLICZNE PEŁNIENIE PRZEZ KOŚCIÓŁ SWOJEJ MISJI I JURYSDYKCJI 1. Gwarancje dotyczące Kościoła katolickiego 1.1. Gwarancja ogólna Poszanowanie wolności religijnej w wymiarze instytucjonalnym obejmuje zapewnienie kościołowi swobodnego pełnienia swojej misji zgodnie z jego tożsamością. Zgodnie z nauką Soboru Watykańskiego II należy stwierdzić, iż kościół jest społecznością hierarchicznie zorganizowaną, wyposażoną przez Chrystusa w potrójną misję — nauczania, uświęcania i pasterzowania, czyli rządzenia ludźmi odpowiednio do tego samego celu duchowego w wymiarze transcendentnym, jakim jest świadczenie ludziom pomocy w osiąganiu zbawienia (KK 8-18). Gwarancje wolnościowe ze strony państwa powinny zapewnić kościołowi możliwość realizacji tej misji w sposób określony przez jego kompetentne władze. Gwarancje wpisane do art. 5 konkordatu w tym przedmiocie są następujące: „Przestrzegając prawa do wolności religijnej, państwo zapewnia Kościołowi Katolickiemu, bez względu na obrządek, swobodne i publiczne pełnienie jego misji, łącznie z wykonywaniem jurysdykcji oraz zarządzaniem i administrowaniem jego sprawami na podstawie prawa kanonicznego". W powyższym tekście należy wyróżnić następujące elementy: 1. Ratio legis, czyli uzasadnienie: „Przestrzegając prawa do wolności religijnej". Jest to formuła charakterystyczna dla konkordatów opartych na doktrynie Vaticanum II. W konkordatach przedsoborowych — zawieranych z państwami wyznaniowymi katolickimi — strona państwowa udzielała bowiem kościołowi szczególnych przywilejów z tej racji, że jest głosicielem religii katolickiej, pojmowanej jako „religia jedynie prawdziwa" bądź „religia narodowa". Nowy konkordat polski respektując świecki charakter państwa, odwołuje się do wartości uniwersalnej, jaką jest wolność religijna. Wyrażenie, iż państwo „zapewnia Kościołowi", oznacza, że zobowiązuje^ się do przestrzegania tęgo, co mu się nałeżyjako społeczności' re/ig/jhej. 2. W opisie działań, jakie kościół może wykonywać jako społeczność religijną konkordat zawiera wyrażenie — „publiczne pełnienie swojej misji". W opisie 1. Gwarancje dotyczące Kościoła katolickiego 117 nie ma terminu „władza duchowa kościoła", który był charakterystyczny dla konkordatów przedsoborowych opartych na koncepcji kościoła jako społeczności prawnie doskonałej. Kościół jest więc pojmowany jako wspólnota wiernych, która ma do wypełniania w świecie właściwą sobie misję służebną wobec ludzi. Państwo, które pełni rolę służebną wobec tych samych ludzi w swoim zakresie, uznaje również służebną rolę kościoła w publicznym pełnieniu swojej misji, tzn. nie ogranicza zadań kościoła do świadczenia posługi tylko w życiu prywatnym poszczególnych wiernych. Opis misji kościoła w konkordacie jest identyczny jak wprawie kanonicznym — misję kościoła rozumie się jako jego potrójne zadanie: nauczania, uświęcania, czyli rządzenia wiernymi zgodnie z prawem kanonicznym. 3. Konkordat zapewnia kościołowi możliwości pełnienia swojej misji w Polsce „bez różnicy obrządków", to znaczy, że państwo zobowiązuje się do jednakowego traktowania wszystkich wspólnot kościelnych w Polsce, bez względu na ich obrządek. Zapewnienie to dotyczy więc nie tylko Kościoła katolickiego obrządku łacińskiego, ale również Kościołów katolickich wschodnich obrządku: greckokatolickiego, zwanego ukraińskim, oraz słowiańskiego i ormiańskiego. 4. Generalna gwarancja pełnienia przez kościół swej misji obejmuje swobodę wykonywania swojej jurysdykcji, czyli władzy rządzenia, która dzieli się na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Kościół katolicki w Polsce może więc swobodnie stanowić dla swoich wiernych normy prawne i kierować się nimi w swoim zakresie, czyli stosować je w konkretnych sytuacjach życiowych na drodze administracyjnej i sądowej. 5. Dalsze uszczegółowienie gwarancji swobodnego wykonywania przez kościół swojej władzy obejmuje zarządzanie i administrowanie swoimi sprawami. Dotyczy to administrowania zarówno dobrami duchowymi, jakie stanowi sprawowanie sakramentów świętych, jak również zarządzania dobrami materialnymi kościoła. 6. Istotne znaczenie ma klauzula głosząca, iż wykonywanie przez kościół swej misji i jurysdykcji odbywa się na podstawie prawa kanonicznego. W równie autentycznym tekście włoskim tegoż konkordatu polskiego jest powiedziane: „[...] in conformita al diritto canonico [...]" — zgodnie z prawem kanonicznym. Jest to potwierdzenie — wpisanej do art. 1 konkordatu i do art. 25 ust. 3 Konstytucji RP — zasady poszanowania przez państwo autonomii i niezależności kościoła w swoim zakresie. Z przytoczonego postanowienia wynika, że państwo zobowiązuje się do nieingerencji w działalność kościelną podejmowaną na podstawie prawa kanonicznego. Nie zapewnia to bynajmniej generalnej skuteczności w porządku państwowym aktów dokonanych zgodnie z prawem kanonicznym. Konkordat polski z 1993 r. nie gwarantuje Kościołowi katolickiemu przywilejów, jakim było brachium saeculare (stosowanie przez organy władzy państwowej siły fizycznej w celu wymuszania na osobach opornych podporządkowania się kościelnym aktom administracyjnym lub wyrokom sądowym). Wbrew temu, co głosili przeciwnicy ratyfikacji konkordatu, nie zapewnia on egzekwowania przez aparat państwowy kar kościelnych wobec heretyków lub apostatów. 118 VII. Swobodne i publiczne pełnienie przez kościół swojej misji i jurysdykcji Nie znaczy to, iż państwo polskie absolutnie nie uznaje w swoim porządku skuteczności aktów lub czynności prawnych dokonanych zgodnie z prawem kanonicznym, ale czyni to tylko w przypadkach legalnie określonych. Na przykład taką skuteczność przewiduje art. 10 konkordatu co do uznania skutków cywilnych małżeństw zawartych według formy kanonicznej, ale tylko w stosunku do tych osób, które złożą w tej sprawie odpowiednie oświadczenie. Do istoty wolności instytucjonalnej, jaka została zagwarantowana kościołowi w konkordacie, należy prawo do swobodnego modelowania swej struktury organizacyjnej, terytorialnej i personalnej (KDK 76; DB 20). W przeszłości władze państwowe zazwyczaj nie były obojętne wobec podziału terytorialnego kościoła, jak również wobec nominacji osób na urzędy kościelne, a zwłaszcza na urzędy biskupie. W konkordatach przedsoborowych sprawy te często stanowiły przedmiot rozwiązań kompromisowych, polegających na tzw. wymianie przywilejów i ustępstw. Władze państwowe zobowiązywały się do świadczeń materialnych na rzecz beneficjów kościelnych, zaś Stolica Apostolska udzielała im przywileju, polegającego na upoważnieniu do ingerencji w proces obsadzania urzędów biskupich (prawo patronatu). Przywileje te w znacznej mierze ograniczały wolność kościoła w pełnieniu swojej misji. Dlatego Sobór Watykański II przedstawił w tej materii postulat, aby władze państwowe zrezygnowały z udzielonych im przywilejów, a jednocześnie ze swej strony wyraził gotowość rezygnacji z wszelkich przywilejów nabytych w przeszłości. 1.2. Wolność w dokonywaniu zmian w strukturze organizacyjnej Kościoła katolickiego Kościół katolicki jest społecznością uniwersalną, istniejącą w kościołach partykularnych i składającą się z nich (KK 23). Typową formą kościoła partykularnego jest diecezja, z którą prawnie są zrównane: prałatura terytorialna i opactwo terytorialne, wikariat i prefektura apostolska oraz administratura apostolska (kan. 368 KPK z 1983 r.), ordynariat wojskowy. Zespoły kościołów partykularnych tworzą prowincje kościelne (kan. 431). Kościoły partykularne dzielą się na parafie (kan. 515) i dekanaty (kan. 533). Począwszy od starożytności podział kościoła na prowincje, diecezje i parafie dostosowany był do granic administracyjnych państwa, na którego terytorium pełnił swoją misję. Państwa zaś zabiegały o to, aby żadna część ich terytorium nie pozostawała pod władzą biskupa lub proboszcza, mającego rezydencję na terytorium obcego państwa. D\atego sprawy związane z tworzeniem jednostek organizacji terytorialnej kościołów partykualrnych i modyfikacjami granic już istniejących (podział, łączenie itp.) były uzgadniane w drodze umów konkordatowych. W konkordatach przedsoborowych państwa często zobowiązywały się do świadczeń materialnych na rzecz diecezji lub parani, dlatego Stolica Apostolska zobowiązywała się do uzgadniania z władzami państwowymi swych decyzji dotyczącyc 1. Gwarancje dotyczące Kościoła katolickiego 119 tworzenia lub modyfikacji granic diecezji lub innych jednostek organizacyjnych podobnych do diecezji (np. konkordaty z Austrią, Szwajcarią, Rzeszą i landami niemieckimi). Natomiast po Soborze Watykańskim II państwa, które nie gwarantują kościołowi tego typu świadczeń, nie roszczą sobie kompetencji w tym przedmiocie. Pozostało tylko jedno ograniczenie swobody Stolicy Apostolskiej, a mianowicie zobowiązanie do respektowania zasady, aby żadna część terytorium państwa, będącego stroną konkordatu, nie zależała od biskupa, którego stolica znajduje się na terytorium innego państwa (por. art. 5 układu z Peru z 1980 r., art. 3 ust. 1 układu zWfochamizl984r.). Sobór Watykański II w Dekrecie o pasterskich zadaniach biskupów (DB 22-29) wysunął postulat, aby granice diecezji były dostosowane do wymogów „dobra dusz". W ustalaniu granic diecezji Sobór polecił uwzględnić następujące elementy: 1) jednorodność terytorialną diecezji; 2) dostosowanie wielkości diecezji do skuteczności pracy duszpasterskiej tak, aby wielkość diecezji sprzyjała utrzymaniu przez biskupa więzi z wiernymi i duchowieństwem, odbywaniu wizytacji pasterskich, kierowaniu działalnością apostolską kapłanów, zakonników i świeckich itp.; 3) posiadanie odpowiednich środków utrzymania i źródeł koniecznych do zachowania autonomii. Według postanowień KPK z 1983 r. o podziale kościoła na diecezje, prowincje i regiony ma decydować Stolica Apostolska (kan. 372 § 2, kan. 373), a o podziale diecezji na parafie (erekcja, zniesienie, zmiana granic) — biskup diecezjalny (kan. 515 § 2). Konkordat polski prezentuje w tej materii zasady podobne do tych, jakie są w innych konkordatach posoborowych. Są nimi: 1. Zasada ogólna: „Tworzenie właściwych Kościołowi struktur należy do kompetentnej władzy kościelnej; dotyczy to w szczególności erygowania, zmieniania i znoszenia prowincji kościelnych, archidiecezji, diecezji, ordynariatu polowego, administratur apostolskich, prałatur personalnych i terytorialnych, opactw terytorialnych, parafii, instytutów życia konsekrowanego i stowarzyszeń życia apostolskiego oraz innych kościelnych osób prawnych" (art. 6 ust. 1). W postanowieniu tym zawarte są gwarancje: a) gwarancja poszanowania przez państwo wyłącznej kompetencji władzy kościelnej w zakresie tworzenia właściwych Kościołowi katolickiemu struktur terytorialnych i personalnych. Kompetencje te — zgodnie z art. 1 i art. 5 konkordatu — mają być realizowane w harmonii z normami prawa kanonicznego. Zatem podjęcie decyzji w tym przedmiocie przez właściwą władzę kościelną, czyli przez Stolicę Apostolską lub przez biskupa diecezjalnego, nie wymaga uprzedniej zgody ani porozumienia z organami władz państwowych; b) wyłącznej jurysdykcji władzy kościelnej w stosunku do jednostek organizacyjnych. Ich wyliczenie, które obejmuje jednostki terytorialne, nie jest wyczerpujące, ale egzemplifikacyjne. Wskazują na to zamieszczone przed wyliczeniem wyrażenia „w szczególności", a po wyliczeniu — „oraz innych kościelnych osób prawnych"; 120 VII. Swobodne i publiczne pełnienie przez kościół swojej misji i jurysdykcji c) tworzenia struktur kościelnych. Gwarancja ta obejmuje trzy podstawowe akty jurysdykcji: erygowanie, zmienianie i znoszenie jednostek organizacji kościelnej. Podczas gdy ergowanie i znoszenie jest bezpośrednio zrozumiałe, to wyjaśnienia wymaga zmienianie. Należy sądzić, że jest to wprowadzanie takich zmian do istniejących już jednostek organizacyjnych, jak: zmiana granic, przeniesienie siedziby (np. metropolii, diecezji, parafii, prowincji zakonnej itp.) lub podział na kilka mniejszych jednostek organizacyjnych. 2. Zasady wyjątkowe, które w pewnej mierze ograniczają swobodę władzy kościelnej. Są nimi: a) „Żadna część terytorium polskiego nie będzie włączona do diecezji lub prowincji kościelnej, mającej swą stolicę poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej" (art. 6 ust. 2). W ten sposób Stolica Apostolska zobowiązała się, iż granice kościelnych jednostek terytorialnych, jakimi są diecezje i prowincje kościelne, będą pokrywać się z granicami terytorialnymi państwa polskiego. Z tego wynika, że żadna parana lub jej część, np. wieś nadgraniczna, nie będzie należała do diecezji, której stolica leży poza granicami Rzeczypospolitej, chociażby przemawiały za tym racje duszpasterskie, np. bliska odległość od kościoła parafialnego. Nie ulega wątpliwości, że postanowienie to dotyczy granic terytorialnych współczesnego państwa polskiego, a nie — granic I lub II Rzeczypospolitej (jak błędnie głosili niektórzy przeciwnicy ratyfikacji konkordatu); b) „Żadna diecezja mająca swą stolicę w Rzeczypospolitej Polskiej nie będzie rozciągała się poza granice Państwa Polskiego". Powyższy zapis pozostaje w symetrii do poprzedniego; stanowi bowiem zobowiązanie Stolicy Apostolskiej do tego, iż nie włączy do diecezji, mającej swą siedzibę w granicach terytorialnych państwa polskiego, jakiejkolwiek miejscowości położonej poza jego granicami, chociażby przemawiały za tym racje duszpasterskie. Racją wpisania takiej zasady, mającej na celu pełne dostosowanie jednostek organizacyjnych terytorialnych Kościoła katolickiego w Polsce do współczesnych granic państwa, jest poszanowanie jego integralności terytorialnej. Powyższe zasady dotyczą ewentualnych zmian, jakie mogą być dokonywane w przyszłości. Natomiast podział terytorialny kościoła w Polsce, jaki został dokonany na mocy Bulli Jana Pawła II z 25 marca 1992 r. Totus tuus Poloniae populus, o którym Strony uczyniły wzmiankę w preambule do konkordatu, jest w pełni dostosowany do aktualnych granic Rzeczypospolitej. 1.3. Przynależność biskupów do Konferencji Episkopatu Z organizacją terytorialną Kościoła katolickiego w Polsce ściśle związana jest przynależność biskupów do Konferencji Episkopatu Polski, kolegialnej formy władzy biskupów, powstałej w czasach współczesnych. Według kan. 447 KPK: „Konferencja Episkopatu, będąca stałą instytucją, jest zebraniem biskupów jakiegoś kraju lub określonego terytorium, wypełniającym wspólnie pewne zadania pasterskie dla wiernych jej terytorium, w celu pomnożenia dobra udzielanego ludziom przez Kościół, głównie przez odpowiednio przystosowane do bieżących okoliczności czasu i miejsca formy i sposoby apostolatu, z zachowaniem przepisów prawa". /. Gwarancje dotyczące Kościoła katolickiego 121 Konferencja Episkopatu obejmuje zwierzchników wszystkich kościołów partykularnych danego kraju (kan. 448 § 1). W związku z tym do art. 6 ust. 4 i 5 konkordatu z 1993 r. wpisano następujące reguły: 1. „Biskup należący do Konferencji Episkopatu Polski nie będzie należał do krajowej Konferencji Episkopatu w innym państwie". W powyższym postanowieniu konkordatowym strona państwowa otrzymała następną gwarancję poszanowania przez Stolicę Apostolską integralności terytorialnej państwa. Wyraźnie wykluczona została jednoczesna przynależność biskupa do Konferencji Episkopatu Polski i do innej konferencji episkopatu krajowego, np. do Konferencji Biskupów Ukrainy. Natomiast nie jest wykluczona przynależność biskupa-członka konferencji Episkopatu Polski do konferencji biskupów o szerszym zasięgu niż ¦ajowy, np. do Rady Konferencji Episkopatów Europy (CCEE). 2. „Biskup nie będący obywatelem polskim nie będzie należał do Konferencji Episkopatu Polski. Biskup taki nie będzie sprawował jurysdykcji w Rzeczypospolitej Polskiej, wyjąwszy legata lub innego wysłannika papieskiego". W postanowieniu tym zawarte są dwa zobowiązania Stolicy Apostolskiej, pozostające w związku z poszanowaniem obywatelstwa polskiego, a mianowicie: a) biskup, który nie ma obywatelstwa polskiego, nie może być członkiem Konferencji Episkopatu Polski; b) biskup, który nie ma obywatelstwa polskiego, nie może sprawować jurysdykcji kościelnej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, z wyjątkiem legata papieskiego. Komentując powyższe klauzule — ograniczające swobodę Stolicy Apostolskiej — nie należy utożsamiać obywatelstwa polskiego z narodowością polską. Może bowiem zdarzyć się, iż członkiem Konferencji Episkopatu Polski będzie biskup innej narodowości (np. narodowości ukraińskiej), jeśli ma obywatelstwo polskie. 1.4. Obsadzanie urzędów kościelnych Wolność Kościoła katolickiego w wymiarze instytucjonalnym w praktyce mierzy się przede wszystkim niezależnością od władzy państwowej z zakresie mianowania biskupów i tytulariuszy innych urzędów duszpasterskich. Stolica Apostolska zawsze domagała się poszanowania przez państwo w tej dziedzinie swej całkowitej niezależności od władzy świeckiej. Jednak w minionej epoce państw wyznaniowych znana była tendencja do ingerencji władz państwowych, uzasadnianych interesem publicznym, jak: prawo patronatu lub prawo do ekskluzywy, czyli prawo monarchów katolickich do zgłaszania zastrzeżeń przeciwko kandydatom na stanowiska biskupie (zwłaszcza na stanowiska biskupów rezydencjalnych i biskupów koadiutorów z prawem następstwa). Dlatego w umowach konkordatowych zawieranych przed Soborem Watykańskim II zamieszczano paradoksalne zapisy. Najpierw respektowano generalną deklarację głoszącą, iż: „Stolica Apostolska ma prawo do mianowania biskupów niezależnie od jakiejkolwiek władzy doczesnej". Następnie Stolica Apostolska udzielała władcom 122 VII. Swobodne i publiczne pełnienie przez kościół swojej misji i jurysdykcji świeckim koncesji na ingerencje w proces mianowania biskupów czy też proboszczów. Było to ograniczanie wolności kościoła w formie prezentacji przez organy państwowe nazwisk kandydatów na stolice biskupie bądź zgłaszania ekskluzywy wobec kandydatów przedstawianych im przez Stolicę Apostolską. Stanowiło to cenę, jaką kościół płacił za to, że władcy państw katolickich uznawali tzw. przywileje kościoła, jak: immunitet sądowy duchownych, brachium saeculare. Sobór Watykański II zainicjował nowy etap w dziejach kościoła w zakresie obsadzania urzędów kościelnych, a w szczególności nominacji biskupów. W Dekrecie 0 pasterskich zadaniach biskupów Sobór zajął w tej sprawie następujące stanowisko: „Święty Sobór Powszechny oświadcza, że prawo nominacji i ustanawiania biskupów należy do odpowiedniej władzy kościelnej, jako jej własne, specjalne i wyłącznie jej przysługujące" (DB 20). Nigdy nie było wątpliwości co do tego, że prawo mianowania biskupów jest prawem własnym Biskupa Rzymu. Natomiast wykonywanie tego prawa bywało ograniczone przez władze świeckie. W celu uzyskania zmian w tej polityce Sobór skierował do władz świeckich postulat, aby: „dla należytej obrony wolności Kościoła oraz dla sprawniejszego i swobodniejszego przymnożenia dobra wiernych nie przyznawano już więcej w przyszłości władzom świeckim żadnych praw czy przywilejów co do nominacji, przedstawiania lub wyznaczania na stanowisko biskupa i aby władze świeckie [...] zechciały samorzutnie zrzec się wspomnianych praw czy przywilejów, przysługujących im dotychczas na mocy umowy lub zwyczaju" (DB 20). Postulat ten po Soborze inzhdzk realizację w umowach konkordatowych 1 w aktach normatywnych stanowionych jednostronnie przez władze państwowe. Powstaje pytanie, jak powyższy postulat soborowy był realizowany w Polsce po drugiej wojnie światowej? W odpowiedzi najogólniej należy stwierdzić, iż władze komunistyczne — po zerwaniu Konkordatu z 1925 r. — usiłowały ingerować w sprawy obsadzania stolic biskupich i urzędów proboszczowskich. Dopiero na mocy ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP zagwarantowano kościołowi pełną swobodę w tej materii, zachowując jedynie wymóg powiadamiania przez władzę kościelną właściwego organu władz państwowych o powołaniu i odwołaniu osoby sprawującej funkcje kościelnej osoby prawnej, jeśli ratyfikowana umowa nie stanowi inaczej (art. 14). Nowy konkordat, jako „ratyfikowana umowa międzynarodowa", w przedmiocie obsadzania urzędów kościelnych w art. 7 stawia najpierw zasadę ogólną, a następnie zasady szczegółowe. Zasada ogólna: „Urzędy kościelne obsadza kompetentna władza kościelna zgodnie z przepisami prawa kanonicznego". Taka generalna gwarancja jest potwierdzeniem zasady wpisanej do ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP. Oznacza to, że mianowanie kandydatów na urzędy biskupie, tzn. zarówno biskupów diecezjalnych, jak też biskupów pomocniczych diecezji znajdujących się w granicach terytorium państwa, należy do wyłącznej kompetencji władzy kościelnej i nie wymaga jakichkolwiek uzgodnień z władzami państwowymi. Nowym elementem w konkordacie w stosunku do ww. ustawy są zasady gółowe, zobowiązujące stronę kościelną do tego, iż: 2. Gwarancje dotyczące innych kościołów i związków wyznaniowych 123 1) „Stolica Apostolska będzie mianować biskupami w Polsce duchownych, którzy są obywatelami polskimi" (art. 7 ust. 3). Niewątpliwie jest to zobowiązanie Stolicy Apostolskiej, ograniczające swobodę jej działania przez konieczność poszanowania warunku co do posiadania obywatelstwa polskiego przez kandydata na urzędy biskupie. Trzeba zauważyć, że taki warunek dotyczy tylko biskupów pracujących w Polsce. Należy sądzić, iż wobec dostatecznej liczby duchowieństwa mającego polskie obywatelstwo spełnienie takiego warunku nie będzie stanowić przeszkody w funkcjonowaniu Kościoła katolickiego w Polsce. Tego rodzaju wymóg jest wpisywany także do innych konkordatów współczesnych, np. do art. 3 ust. 3 konkordatu włoskiego z 1984 roku; 2) „W odpowiednim czasie poprzedzającym ogłoszenie nominacji biskupa diecezjalnego Stolica Apostolska poda jego nazwisko do poufnej wiadomości Rządu Rzeczypospolitej Polskiej. Dołożone zostaną starania, aby to powiadomienie nastąpiło możliwie wcześnie" (art. 7 ust. 4). Powyższy przepis zawiera następujące zobowiązania obu stron: 1) zobowiązanie Stolicy Apostolskiej, że: a) poda do poufnej wiadomości Rządu RP, czyli na drodze dyplomatycznej, nazwisko nowo mianowanego biskupa diecezjalnego. Warunek ten nie dotyczy więc biskupów pomocniczych; b) informacje te poda w czasie poprzedzającym ogłoszenie nominacji, czyli przed urzędowym opublikowaniem jej w środkach społecznego przekazu. Chodzi tu o powiadomienie o charakterze czysto kurtuazyjnym, aby władze RP nie musiały czerpać informacji o tak doniosłym wydarzeniu, jakim jest nominacja biskupa diecezjalnego, ze źródeł nieoficjalnych, ale otrzymywały je na drodze dyplomatycznej. Przy tym Stolica Apostolska zobowiązała się do dołożenia starań, „[...] aby to powiadomienie nastąpiło możliwie wcześnie". Z tego wynika, że Stolica Apostolska zobowiązuje się do powiadomienia Rządu RP wkrótce po dokonaniu nominacji; 2) zobowiązanie Rządu RP do zachowania poufności, czyli do nieujawniania przedmiotu tej informacji przed oficjalnym ogłoszeniem nominacji przez Stolicę Apostolską. Ta poufna informacja nie uprawnia Rządu do zgłaszania formalnego sprzeciwu wobec osoby nowo mianowanego biskupa. A gdyby taki sprzeciw został zgłoszony, nie będzie mieć mocy zobowiązującej Stolicę Apostolską do zmiany nominacji bądź do prowadzenia negocjacji. 2. Gwarancje dotyczące innych kościołów i związków wyznaniowych 2.1. Gwarancje ogólne Zasady dotyczące swobodnego pełnienia przez kościoły i związki wyznaniowe swojej misji w Polsce określone zostały w ustawie z 17 maja 1989 r. o gwarancjach 124 VII. Swobodne i publiczne pełnienie przez kościół swojej misji i jurysdykcji wolności sumienia i wyznania w wersji znowelizowanej (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. nr 26, poz. 319 z późn. zm.). W ustawie tej określone zostały następujące zasady: 1) generalna zasada poszanowania przez państwo niezależności kościołów i związków wyznaniowych w pełnieniu swoich misji, czyli mówiąc w języku ustawowym — funkcji religijnych. Artykuł 11 ust. 1 w tym przedmiocie stanowi: „Kościoły i inne związki wyznaniowe są niezależne od państwa przy wykonywaniu swoich funkcji religijnych"; 2) zasada poszanowania swobody władz kościołów i związków wyznaniowych w podejmowaniu decyzji dotyczących tworzenia lub wprowadzania zmian do struktury organizacyjnej o charakterze terytorialnym, będącej parafią, diecezją lub jednostką porównywalną z nimi, z zobowiązaniem do powiadomienia właściwego organu administracji państwowej. Artykuł 14 ust. 1: „Jeśli odrębna ustawa lub ratyfikowana umowa międzynarodowa nie stanowią inaczej, kościół lub inny związek wyznaniowy powiadamia ministra właściwego do spraw wyznań religijnych i wojewodę właściwego ze względu na siedzibę jednostki organizacyjnej kościoła lub związku wyznaniowego o utworzeniu, zmianie nazwy, siedziby, granic lub połączeniu, podziale i zniesieniu diecezji (okręgów i porównywalnych jednostek organizacyjnych) oraz parafii (zborów, gmin i porównywalnych jednostek organizacyjnych)"; 3) zasada poszanowania swobodnej decyzji władz kościołów i innych związków wyznaniowych w przedmiocie nominacji osób na urzędy kościelne, z zobowiązaniem ich do powiadomienia odpowiedniego organu administracji państwowej co do nazwiska, obywatelstwa i miejsca zamieszkania. Artykuł 14 ust. 2 stanowi: „Jeżeli odrębna ustawa lub ratyfikowana umowa międzynarodowa nie stanowią inaczej, kościół lub inny związek wyznaniowy powiadamiają w terminie 30 dni ministra właściwego do spraw wyznań religijnych i wojewodę właściwego ze względu na siedzibę kościoła lub innego związku religijnego o zmianie siedziby oraz o objęciu i odwołaniu osób wchodzących do kierowniczych organów wykonawczych, podając ich imiona i nazwiska, obywatelstwo i miejsce zamieszkania. Ustęp 3 brzmi: „Przepis ust. 2 stosuje się odpowiednio do jednostek organizacyjnych, o których mowa w ust. 1". Jedyne ograniczenie swobody władzy kościelnej co do wyboru osób na urzędy kościelne, jakie przewiduje ustawodawca, dotyczy obywatelstwa kandydata. Ustawa uzależnia skuteczność nominacji od wyrażenia zgody przez ministra właściwego do spraw wyznań religijnych lub w odpowiednich przypadkach wojewody. Artykuł 14 ust. 4 stanowi: „Jeżeli odrębna ustawa lub ratyfikowana umowa międzynarodowa nie stanowią inaczej, przed objęciem stanowisk, o których mowa w ust. 2 i 3, przez cudzoziemca, władze kościoła lub innego związku wyznaniowego powinny się upewnić, czy minister właściwy do spraw wyznań religijnych nie wyraża wobec tego zastrzeżeń. Niezgłoszenie zastrzeżeń w terminie 60 dni od daty powiadomienia uważa się za wyrażenie zgody". Zmiany w stosunku do wymienionych zasad w odniesieniu do Kościoła katolickiego określone zostały w omówionych wcześniej postanowieniach konkordatu. 2. Gwarancje dotyczące innych kościołów i związków wyznaniowych 125 Zasady dotyczące innych kościołów i związków wyznaniowych określono natomiast w ustawach indywidualnych. W ustawach tych zawarte są następujące gwarancje: 1. Gwarancja ogólna — poszanowanie możliwości rządzenia się swoim prawem w sprawach wewnętrznych kościoła oraz swobodnego wykonywania władzy duchownej i jurysdykcyjnej w zarządzaniu swoimi sprawami. Artykuł 2 ust. 1 ustawy z 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego stanowi: „Kościół rządzi się w swych sprawach wewnętrznych własnym prawem, swobodnie wykonuje władzę duchowną i jurysdykcyjną oraz zarządza swoimi sprawami". Podobnie stanowi art. 1 ust. 2 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP: „Kościół rządzi się w sprawach wewnętrznych przepisami Zasadniczego Prawa Wewnętrznego, uchwalanego przez Synod Kościoła"; „Organizację wewnętrzną Kościoła określa zasadnicze prawo wewnętrzne" (art. 6). 2. Gwarancje wpisane do ustaw indywidualnych, dotyczących również innych kościołów, zgodnie z gwarancją ogólną. Porównaj: — art. 3 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego w RP; — art. 2 ust. 1 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w RP; — art. 2 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w RP; — art. 3 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP; — art. 3 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów wRP; — art. 3 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metodystycz-nego w RP; — art. 2 ust. 1 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformo-wanego w RP; — art. 2 ust. 1 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów w RP; — art. 3 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w RP: ust. 1 — „Gminy żydowskie swobodnie wykonują zasady wyznania mojżeszowego oraz zarządzają swoimi sprawami"; ust. 2 — „Gminy żydowskie rządzą się w swoich sprawach własnym prawem wewnętrznym, określającym w szczególności organizacje gmin żydowskich, uchwalanym przez walne zebranie Związku Gmin w porozumieniu z Radą Religijną Związku Gmin". 2.2. Gwarancje dotyczące wprowadzania zmian do struktury organizacyjnej Ustawy indywidualne gwarantują poszanowanie kompetencji organów władzy kościelnej w zakresie tworzenia lub znoszenia jednostek organizacyjnych kościoła. Ustawa z 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego gwarantuje swobodę władzy kościelnej, gdy chodzi o za- 126 VII. Swobodne i publiczne pełnienie przez kościół swojej misji i jurysdykcji rządzanie swoimi sprawami. Artykuł 2 ust. 1 implicite uznaje kompetencje organów zwierzchnich tego kościoła w zakresie tworzenia jednostek organizacyjnych; tylko nabycie przez nie osobowości cywilnoprawnej uzależnia od powiadomienia właściwego organu administracji państwowej ojej utworzeniu (art. 10 ust. 1). Natomiast w sprawie utworzenia lub zniesienia jednostki organizacyjnej tego kościoła poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej art. 11 ust. 1 stanowi: „może nastąpić przy zachowaniu przepisów prawa państwa, na którego terytorium ma ona swoją siedzibę"; przed .utworzeniem jednostki organizacyjnej kościoła poza granicami RP Święty Sobór Biskupów zasięga opinii ministra właściwego do spraw wyznań religijnych w celu uzyskania zgody. Niezgłoszenie przez niego zastrzeżeń w terminie 60 dni od daty powiadomienia należy uważać za wyrażenie zgody. Gdy chodzi o inne kościoły i związki wyznaniowe, to ustawy gwarantują, że tworzenie przez kościół jednostek organizacyjnych, jakimi są diecezje, parafie bądź jednostki równoznaczne z nimi, oraz znoszenie i przekształcanie już istniejących następuje w trybie przewidzianym w przepisach wewnątrzkościelnych. Porównaj: — art. 8 ust. 1 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP; — art. 6 ust. 1 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego wRP; — art. 5 ust. 1 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w RP; — art. 4 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w RP; — art. 6 ust. 1 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP; — art. 7 ust. 1 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów wRP; — art. 8 ust. 1 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metody-stycznego w RP; — art. 4 ust. 1 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformo-wanego w RP; — art. 3 ust. 1 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów w RP; — art. 7 ust. 1 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w RP: „Tworzenie nowych gmin żydowskich oraz znoszenie lub przekształcanie już istniejących następuje w trybie przewidzianym w prawie wewnętrznym". 2.3. Gwarancje swobodnej nominacji osób na stanowiska kościelne Ustawy indywidualne gwarantują swobodę powoływania osób na urzędy kościelne sprawujących funkcje organu osoby prawnej, wprowadzając obowiązek powiadomienia przez władzę kościelną właściwego organu administracji państwowej. Por. art. 10 ust. 6 ustawy z 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w RP: „O powołaniu i odwołaniu osoby sprawującej funkcję organu osoby prawnej władza kościelna powiadamia właściwy organ administra Literatura 127 rządowej. Powiadomienie obejmuje imię i nazwisko, obywatelstwo oraz miejsce zamieszkania danej osoby". Ustawa nie uzależnia skuteczności tej nominacji od zgody organu administracji państwowej. Takie same gwarancje powtórzone zostały w: — art. 6 ust. 5 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego wRP; — art. 5 ust. 5 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w RP; — art. 6 ust. 5 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP; — art. 7 ust. 5 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów wRP; — art. 8 ust. 5 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metody-stycznego w RP; — art. 7 ust. 2 ustawy z 30 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformo-wanego w RP; — art. 5 ust. 6 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów w RP; — art. 7 ust. 4 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich wRP. Literatura Góralski W., Adamczewski W., Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzeczapospolitą Polską z 28 lipca 1993 r, Płock 1994, s. 35-36; Góralski W., Konkordat z 28 lipca 1993 r. Zasady wzajemnych relacji państwo-Kościól katolicki, [w:] Prawo wyznaniowe III Rzeczypospolitej, red. H. Misztal, Sandomierz 1999, s. 73-75; Krakowski J., Konkordat polski. Znaczenie i realizacja, Lublin 1999, s. 107-117; Winiar-czyk-Kossakowska M., Ustawy III Rzeczypospolitej o stosunku Państwa do kościołów chrześcijańskich, Warszawa 2004, passim. ¦ Rozdział VIII WOLNOŚĆ KULTU Podstawowym przejawem poszanowania przez państwo wolności religijnej w wymiarze wspólnotowym jest wolność kultu. Gwarancje tej wolności dotyczą takich form zachowań zbiorowych, jak: 1) wolność sprawowania kultu, 2) swoboda odbywania zgromadzeń mających na celu uprawianie kultu, a także posiadania odpowiednich budynków i innych miejsc niezbędnych do sprawowania kultu, a w szczególności — cmentarzy do grzebania zmarłych, 3) poszanowanie dni świątecznych, jakimi są niedziele i inne dni określone przez kościół, jako wolnych od pracy. 1. Wolność sprawowania kultu 1.1. Gwarancje wspólne dla wszystkich związków wyznaniowych Gwarancje wolności kultu, dotyczące każdego i wszystkich związków wyznaniowych, zawarte są w aktach normatywnych zarówno jednostronnych, jak i wielostronnych. Konstytucja RP z 1997 r. gwarantuje każdemu „wolność [...] uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie [...]" (art. 53 ust. 2). Gwarancja uprawiania kultu publicznie i wspólnie z innymi suponuje, iż chodzi tu o wykonywanie kultu we wspólnocie kościelnej w sposób uzewnętrzniony. Powyższy zapis jest potwierdzeniem gwarancji wpisanych do umów międzynarodowych o zasięgu uniwersalnym i europejskim: 1) Powszechna Deklaracja Praw Człowieka uchwalona 10 grudnia 1948 r. głosi, iż prawo do wolności myśli, sumienia i religii obejmuje m.in. „[...] wolność manifesto- ^ /. Wolność sprawowania kultu 129 wania swej religii lub przekonań, indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, poprzez nauczanie, praktyki religijne, sprawowanie kultu i rytuałów". To samo stanowi Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, uchwalony przez Zgromadzenie Ogólne NZ 16 grudnia 1966 r. (art. 18); 2) deklaracja ONZ o wyeliminowaniu wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji z powodów religijnych lub przekonań z 25 listopada 1981 r. stwierdza, iż prawo do wolności religii: „będzie obejmowało m.in. następujące wolności: modlitwy i gromadzenia się dla potrzeb religii lub przekonań, jak też ustanawiania i utrzymywania placówek temu celowi służących; [...] przestrzegania dni odpoczynku oraz obchodzenia świąt i ceremonii zgodnie z przepisami czyjejś religii lub przekonań" (art. 6 a, h); 3) Europejska Konwencja Praw Człowieka i Podstawowych Wolności uchwalona w Rzymie 4 listopada 1850 r. stanowi, iż: „Wolność myśli, sumienia i religii [...] obejmuje wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie swego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne" (art. 9 ust. 1). Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania dotycząca wszystkich kościołów i związków wyznaniowych stanowi: 1) „Korzystając z wolności sumienia i wyznania obywatele mogą w szczególności: [...] 2) zgodnie z zasadami swojego wyznania uczestniczyć w czynnościach i obrzędach religijnych oraz wypełniać obowiązki religijne i obchodzić święta religijne, [...] 8) wytwarzać i nabywać przedmioty potrzebne do celów kultu i praktyk religijnych oraz korzystać z nich [...]" (art. 2); 2) kościoły i związki wyznaniowe, wypełniając swoje funkcje religijne, mogą „organizować i publicznie sprawować kult" (art. 19 ust. 2 pkt 2); a także „[...] organizować obrzędy i zgromadzenia religijne" (pkt 3). Zgromadzenia te nie podlegają ustawie z 15 lipca 1990 r. — Prawo o zgromadzeniach (art. 4 pkt 2). Powyższe gwarancje zostały skonkretyzowane w aktach normatywnych dotyczących poszczególnych kościołów i związków wyznaniowych. 1.2. Regulacje dotyczące Kościoła katolickiego 1.2.1. Ogólna gwarancja wolności sprawowania kultu Konkordat z 1993 r. stanowi, iż: „Rzeczpospolita Polska zapewnia Kościołowi Ka-; tolickiemu wolność sprawowania kultu zgodnie z artykułem 5" (art. 8 ust. 1). Jest to potwierdzenie, chociaż w nieco innym sformułowaniu, gwarancji wpisanej do art. 15 I ust. 1 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP. Odwołanie się do art. 5 wskazuje, że gwarancja ta obejmuje swobodę sprawowania kultu Bożego we wszystkich obrządkach i wszystkich formach określonych w prawie kanonicznym zarówno kościoła łacińskiego, jak i katolickich kościołów wschodnich. Sprawowanie kultu należy do istotnych zadań kościoła, zmierzających do uświęcenia wiernych. Kult ten może być sprawowany publicznie lub prywatnie. Gwaran-r cja konkordatowa obejmuje zarówno sprawowanie kultu publicznego w rozumieniu 130 VIII. Wolność kultu prawa kanonicznego, czyli kultu liturgicznego, jak również kultu prywatnego, czyli pozaliturgicznego (kan. 834 KPK). Zarówno konkordat, jak i ustawa nie definiuje pojęcia kultu publicznego. Według natomiast prawa kanonicznego kult publiczny ma miejsce wówczas, gdy jest sprawowany w imieniu kościoła i przez osoby prawnie do tego upoważnione. Ku ten obejmuje sprawowanie Eucharystii i innych sakramentów św., nabożeństwo Słowa Bożego, liturgię godzin, cześć oddawaną świętym, relikwiom, obrazom oraz pogrzeb kościelny. Inne formy kultu mają charakter prywatny. 1.2.2. Zasady szczegółowe 1.2.2.1. Swobodne organizowanie kultu publicznego. Konkordat stanowi: „Organizowanie kultu publicznego należy do władzy kościelnej zgodnie z przepisami prawa kanonicznego [...]" (art. 8 ust. 2). Znaczy to, że na mocy konkordatu strona państwowa gwarantuje kościołowi wyłączne kompetencje w zakresie organizowania kultu publicznego. Jest to potwierdzenie reguły wpisanej do ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP, iż: „Organizowanie kultu publicznego podlega władzy kościelnej" (art. 15 ust. 1 ustawy 0 stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego). Konkordat, uzupełniając powyższy przepis, stanowi, iż sprawowanie kultu ma się odbywać zgodnie z przepisami prawa kanonicznego. Odnośne przepisy prawa kanonicznego dotyczące organizowania 1 sprawowania kultu zawiera księga czwarta KPK. Strona kościelna zobowiązana została do zachowania odpowiednich przepisów prawa polskiego. Przepisy te dotyczą wymogów zachowania bezpieczeństwa i porządku publicznego. Zawarte są w art. 15 ust. 2-3 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła I Katolickiego w RP. W tej sprawie ustawodawca polski stanowi, że: 1) publiczne sprawowanie kultu nie wymaga zawiadomienia organu administracji państwowej lub samorządowej, jeżeli odbywa się w kościołach, kaplicach, budynkach I kościelnych i na gruntach kościelnych oraz w innych pomieszczeniach służących katechizacji lub organizacjom kościelnym; 2) w innych miejscach — z wyłączeniem dróg i placów publicznych oraz pomiesz- I czeń użyteczności publicznej. Ustawodawca polski stawia natomiast inne wymogi, a mianowicie, aby: 1) publiczne sprawowanie kultu na drogach, placach publicznych oraz w pomiesz- j czeniach użyteczności publicznej było uzgadniane z właściwym organem sprawującym zarząd lub upoważnionym do dysponowania nimi; 2) religijne uroczystości pogrzebowe i nabożeństwa za zmarłych mogły być sprawowane na cmentarzach komunalnych z zachowaniem obowiązujących przepisów I porządkowych, czyli po uzgodnieniu z zarządem cmentarza komunalnego. 1.2.2.2. Nienaruszalność miejsc kultu i cmentarza. Artykuł 8 ust. 3 konkordatu stanowi: „Miejscom przeznaczonym przez właściwą władzę kościelną do sprawowania /. Wolność sprawowania kultu 131 kultu i grzebania zmarłych Państwo gwarantuje w tym celu nienaruszalność. Z ważnych powodów i za zgodą kompetentnej władzy kościelnej można przeznaczyć te miejsca na inny użytek. Niniejszy przepis nie ogranicza stosowania prawa polskiego w przypadkach wywłaszczenia z zachowaniem standardów prawa międzynarodowego". Na mocy powyższego postanowienia strona państwowa zagwarantowała przestrzeganie nienaruszalności miejsc kultu i cmentarzy katolickich. Przez miejsca objęte nienaruszalnością należy rozumieć: kościoły, kaplice, oratoria, sanktuaria, ołtarze i cmentarze przeznaczone do sprawowania kultu w sposób określony przez władzę kościelną. Podczas debaty wokół ratyfikacji konkordatu powstały kontrowersje co do znaczenia nienaruszalności cmentarzy. Było to spowodowane narzuceniem opinii publicznej przez przeciwników ratyfikacji interpretacji restrykcyjnej — wysuniętej w celu wzbudzenia emocji wśród niekatolików — zakładającej, że wymóg nienaruszalności cmentarzy stwarza podstawę do odmowy udzielania pochówku niekatolików na cmentarzu katolickim. Jest to interpretacja odbiegająca od właściwego znaczenia tej gwarancji. Nienaruszalność miejsc kultu i cmentarza należy interpretować zgodnie z wymową sformułowania i w powiązaniu z kontekstem. Z brzmienia art. 8 ust. 3 wynika, że nienaruszalność ta oznacza generalny zakaz przeznaczania tych miejsc na inne cele aniżeli sprawowanie kultu i grzebanie zmarłych, z wyjątkiem sytuacji wyraźnie określonych w następnym zdaniu i w art. 8 ust. 5. Całkowicie sprzeczna jest z brzmieniem tekstu prawnego opinia, jakoby nienaruszalność stwarzała podstawę do odmowy udzielenia pochówku niekatolików na cmentarzu katolickim. W celu uspokojenia emocji, jakie wzbudzili autorzy restrykcyjnej interpretacji art. 8, w Oświadczeniu Rządowym z 26 stycznia 1998 r. w sprawie Deklaracji Rządu RP z 15 kwietnia 1997 r. [...] wpisano następujące wyjaśnienie: „Pojęcie nienaruszalności cmentarzy, użyte w art. 8 ust. 3 Konkordatu, nie może być rozumiane jako prawo do odmowy pochowania na cmentarzu katolickim osoby innego wyznania lub niewierzącej" (M.P. nr 4, poz. 51). Gwarancja nienaruszalności miejsc kultu i cmentarzy nie jest absolutna, gdyż wpisana do art. 8 ust. 3 klauzula przewiduje możliwość przeznaczenia tych miejsc na inne cele „[...] Z ważnych powodów i za zgodą kompetentnej władzy kościelnej", a nawet wywłaszczenia z „zachowaniem standardów prawa międzynarodowego". Organem władzy kościelnej kompetentnym do wyrażenia zgody na zmianę przeznaczenia miejsca kultu lub cmentarza jest ordynariusz miejscowy (kan. 1212 KPK). Interpretacja, jaką usiłowano narzucić opinii publicznej, iż nienaruszalność cmentarza oznacza zakaz pochówku niekatolików na cmentarzu katolickim, pozostaje w wyraźnej sprzeczności z wyrażoną w preambule konkordatu wolą stron wyeliminowania wszelkich form nietolerancji. Jednakże w związku z zaistniałymi kontrowersjami została znowelizowana ustawa z 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. nr 23, poz. 295 z późn. zm.). Znowelizowano art. 8, wprowadzając rozwiązania legislacyjne analogiczne do istniejących w art. 45 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP. Zgodnie z wolą ustawodawcy: 132 VIII. Wolność kultu „W miejscowościach, w których nie ma cmentarzy komunalnych, zarząd cmentarza wyznaniowego jest obowiązany umożliwić pochowanie na tym cmentarzu, bez jakiejkolwiek dyskryminacji, osób zmarłych innego wyznania lub niewierzących. Zarząd cmentarza wyznaniowego nie może odmówić pochowania zwłok osób, które posiadają nabyte prawo do pochówku w określonym miejscu tego cmentarza". Dotyczy to osób, które nabyły prawo do pochówku w grobowcu rodzinnym. 1.2.2.3. Sprawowanie kultu w miejscach publicznych. Artykuł 8 ust. 4 konkordatu stanowi: „Sprawowanie kultu publicznego w miejscach innych niż określone w ustępie 3 nie wymaga zezwolenia władz państwowych, chyba że odpowiednie przepisy prawa polskiego stanowią inaczej, w szczególności ze względu na bezpieczeństwo i porządek publiczny". Powyższy przepis jest ogólnym potwierdzeniem art. 16 ust. 1-2 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP, który stanowi: 1) „Organizowanie procesji, pielgrzymek lub innych imprez o charakterze religijnym na drogach publicznych wymaga uzgodnienia, w zakresie bezpieczeństwa ruchu drogowego, z właściwymi organami administracji rządowej lub samorządowej"; 2) takie uzgodnienia nie są wymagane „w przypadkach konduktów pogrzebowych odbywających się stosownie do miejscowego zwyczaju". 1.2.2.4. Interwencje władz publicznych w miejscach kultu i na cmentarzach. Artykuł 8 ust. 5 konkordatu stanowi: „Władza publiczna może podjąć niezbędne działania w miejscach określonych w ustępie 3 także bez uprzedniego powiadamiania władzy kościelnej, jeśli jest to konieczne dla ochrony życia, zdrowia lub mienia". Strona państwowa zastrzega sobie prawo do podjęcia przez władze publiczne niezbędnych działań w miejscach określonych w ust. 3 także bez uprzedniego powiadomienia władzy kościelnej. Użycie wyrazu „także" wskazuje, iż władze publiczne z reguły mają zwrócić się do kompetentnej władzy kościelnej w wypadku podejmowania interwencji służb publicznych (policyjnych, przeciwpożarowych czy medycznych) w miejscach przeznaczonych do sprawowania kultu lub na cmentarzu kościelnym. Warunkiem takiej interwencji organów władzy państwowej bez uprzedniego powiadomienia władz kościelnych jest tylko nagląca konieczność, wynikająca z ochrony jednego z trzech podstawowych dóbr: życia, zdrowia i mienia. Wynika z tego, że w innych wypadkach interwencja organów władz państwowych w miejscach kultu i na cmentarzu katolickim jest zabroniona, jeśli nie ma zgody kompetentnej władzy kościelnej. 1.3. Regulacje dotyczące innych związków wyznaniowych Ustawy indywidualne określające stosunek państwa do poszczególnych kościołom mniejszościowych i innych związków wyznaniowych na temat sprawowania kultu zawierają pewne zasady ogólne, niemal identyczne, ale niektóre z zasad szczegółowych są specyficzne. th 132 VIII. Wolność kultu „W miejscowościach, w których nie ma cmentarzy komunalnych, zarząd cmentarza wyznaniowego jest obowiązany umożliwić pochowanie na tym cmentarzu, bez jakiejkolwiek dyskryminacji, osób zmarłych innego wyznania lub niewierzących. Zarząd cmentarza wyznaniowego nie może odmówić pochowania zwłok osób, które posiadają nabyte prawo do pochówku w określonym miejscu tego cmentarza". Dotyczy to osób, które nabyły prawo do pochówku w grobowcu rodzinnym. 1.2.2.3. Sprawowanie kultu w miejscach publicznych. Artykuł 8 ust. 4 konkordatu stanowi: „Sprawowanie kultu publicznego w miejscach innych niż określone w ustępie 3 nie wymaga zezwolenia władz państwowych, chyba że odpowiednie przepisy prawa polskiego stanowią inaczej, w szczególności ze względu na bezpieczeństwo i porządek publiczny". Powyższy przepis jest ogólnym potwierdzeniem art. 16 ust. 1-2 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP, który stanowi: 1) „Organizowanie procesji, pielgrzymek lub innych imprez o charakterze religijnym na drogach publicznych wymaga uzgodnienia, w zakresie bezpieczeństwa ruchu drogowego, z właściwymi organami administracji rządowej lub samorządowej"; 2) takie uzgodnienia nie są wymagane „w przypadkach konduktów pogrzebowych odbywających się stosownie do miejscowego zwyczaju". 1.2.2.4. Interwencje władz publicznych w miejscach kultu i na cmentarzach. Artykuł 8 ust. 5 konkordatu stanowi: „Władza publiczna może podjąć niezbędne działania w miejscach określonych w ustępie 3 także bez uprzedniego powiadamiania władzy kościelnej, jeśli jest to konieczne dla ochrony życia, zdrowia lub mienia". Strona państwowa zastrzega sobie prawo do podjęcia przez władze publiczne niezbędnych działań w miejscach określonych w ust. 3 także bez uprzedniego powiadomienia władzy kościelnej. Użycie wyrazu „także" wskazuje, iż władze publiczne z reguły mają zwrócić się do kompetentnej władzy kościelnej w wypadku podejmowania interwencji służb publicznych (policyjnych, przeciwpożarowych czy medycznych) w miejscach przeznaczonych do sprawowania kultu lub na cmentarzu kościelnym. Warunkiem takiej interwencji organów władzy państwowej bez uprzedniego powiadomienia władz kościelnych jest tylko nagląca konieczność, wynikająca z ochrony jednego z trzech podstawowych dóbr: życia, zdrowia i mienia. Wynika z tego, że w innych wypadkach interwencja organów władz państwowych w miejscach kultu i na cmentarzu katolickim jest zabroniona, jeśli nie ma zgody kompetentnej władzy kościelnej. 1.3. Regulacje dotyczące innych związków wyznaniowych Ustawy indywidualne określające stosunek państwa do poszczególnych kościołów mniejszościowych i innych związków wyznaniowych na temat sprawowania kultu zawierają pewne zasady ogólne, niemal identyczne, ale niektóre z zasad szczegółowych są specyficzne. /. Wolność sprawowania kultu 133 1.3.1. Zasada ogólna Zasada ogólna, zawarta w art. 11 ust. 1 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w RP, jest następująca: kościół swobodnie organizuje i sprawuje kult publiczny. Natomiast w ustawach o stosunku Państwa do innych kościołów i związków zasada ta brzmi następująco: — „Organizowanie kultu publicznego i jego sprawowanie podlega wyłącznie władzy kościelnej" (art. 12 ust. 1 ustawy z 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w RP); — „Organizowanie kultu publicznego i sprawowanie podlega wyłącznie władzy kościelnej" (art. 11 ust. 1 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego w RP); — „Organizowanie i sprawowanie kultu publicznego oraz udzielanie posług religijnych podlega gminom żydowskim zgodnie z prawem wewnętrznym" (art. 9 ust. 1 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich wRP). Dokładniejsze sformułowanie zostało wpisane do ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w RP: „Organizowanie kultu publicznego i jego sprawowanie podlega wyłącznie władzy kościelnej (art. 10 ust. 1). Publiczne sprawowanie kultu nie wymaga zgłoszenia lub uzyskania zezwo-lenia, jeżeli odbywa się: 1) w kościołach, kaplicach, budynkach kościelnych i na gruntach kościelnych oraz w innych pomieszczeniach służących katechizacji lub organizacjom kościelnym; 2) w innych miejscach udostępnionych na ten cel przez osobę upoważnioną do dysponowania nimi". 1.3.2. Zasady szczegółowe 1. Szczegółowe zasady odnośnie do uroczystości pogrzebowych: — „Religijne uroczystości pogrzebowe i nabożeństwa za zmarłych mogą być sprawowane na cmentarzach komunalnych przy zachowaniu obowiązujących przepisów porządkowych" (art. 12 ust. 2 cytowanej ustawy o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w RP; art. 10 ust. 5 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w RP). Nie wymaga się również uzgodnienia z organami administracji państwowej odnośnie „do konduktów pogrzebowych odbywających się stosownie do miejscowego zwyczaju" (art. 10 ust. 4 cytowanej ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w RP). 2. Szczegółowe zasady dotyczące procesji i pielgrzymek: — „Trasa i czas procesji lub pielgrzymki na drogach publicznych podlegają uzgodnieniu, w zakresie bezpieczeństwa drogowego, z właściwymi organami administracji rządowej lub samorządowej" (art. 13 cytowanej ustawy o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w RP). 134 VIII. Wolność kultu 3. Szczegółowe zasady dotyczące sytuacji prawnej kościołów zawierają postanowienia dotyczące imprez organizowanych na drogach publicznych: — „Organizowanie imprez o charakterze religijnym na drogach publicznych wymaga uzgodnienia, w zakresie bezpieczeństwa ruchu drogowego, z właściwymi organami administracji rządowej lub samorządowej" (art. 11 ust. 2 cytowanej ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego w RP; art. 10 ust. 3 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP). 4. Oryginalne sformułowania związane ze specyfiką poszczególnych kościołów: — „Nabożeństwa połączone z obrzędem chrztu odbywające się przy otwartych akwenach nie wymagają zgłoszenia" (art. 10 ust. 2 cytowanej ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP); — „W celu realizacji prawa do sprawowania obrzędów i czynności rytualnych związanych z kultem religijnym gminy żydowskie dbają o zaopatrzenie w koszerną żywność, o stołówki i łaźnie rytualne oraz o ubój rytualny" (art. 9 ust. 1 cytowanej ustawy o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w RP). 2. Poszanowanie niedzieli i dni świątecznych jako dni wolnych od pracy Z ochroną wolności religijnej w życiu publicznym ściśle wiąże się poszanowanie dni świątecznych jako wolnych od pracy, podczas których ludzie mogą odpocząć i zgodnie ze swymi przekonaniami wziąć udział w sprawowaniu aktów kultu publicznego. Gwarancja poszanowania dni świątecznych jest wpisana do Deklaracji ONZ o eliminowaniu nietolerancji i dyskryminacji (art. 6 lit. h). Sposób realizacji prawa i zarazem obowiązku świętowania określa prawo wewnętrzne każdego kościoła lub związku wyznaniowego. 2.1. Gwarancje dotyczące Kościoła katolickiego W Kościele katolickim katalog dni świątecznych i sposób ich poszanowania określa kan. 1246-1248 KPK z 1983 r. Zgodnie z postanowieniem kan. 1246 § 1 w całym Kościele katolickim obowiązuje katalog dni świątecznych nakazanych przez prawo powszechne. Są to: każda niedziela, jako pamiątka Zmartwychwstania Chrystusa, oraz 9 następujących dni świątecznych w ciągu roku: Święto Narodzenia Jezusa Chrystusa, Objawienia Pańskiego, Wniebowzięcia Chrystusa, Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa, Świętej Bożej Rodzicielki Maryi, Niepokalanego Poczęcia Maryi, Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, Świętego Józefa, Świętych Apostołów Piotra i Pawła oraz Wszystkich Świętych. Kan. 1246 § 2 postanawia, iż Konferencja Biskupów może, za uprzednią aprobatą Stolicy Apostolskiej, niektóre z dni świątecznych nakazanych znieść lub przenieść na niedzielę. W Polsce do dni świątecznych obowiązujących na mocy zwyczaju należ" drugi dzień Bożego Narodzenia i drugi dzień Wielkanocy. 2. Poszanowanie niedzieli i dni świątecznych jako dni wolnych od pracy 135 Ponadto w Polsce — podobnie jak w innych krajach — wprowadzone zostały dni świąteczne mające związek z doniosłymi wydarzeniami z życia narodu, jak święto Maryi Królowej Polski w dniu 3 maja. W okresie PRL władze państwowe w ramach laicyzacji życia publicznego dokonały redukcji znacznej liczby dni świątecznych nakazanych przez prawo kanoniczne jako dni wolnych od pracy, a wprowadziły święta świeckie. Na mocy art. 7 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP przywrócono niektóre z dni świątecznych zniesionych przez władze komunistyczne. Przywrócono święto narodowe w dniu 3 maja jako nawiązujące do uchwalenia Konstytucji 3 Maja, które ma jednocześnie charakter święta kościelnego (NMP Królowej Polski). Konkordat w art. 9 zamieszcza wykaz dni wolnych od pracy, którymi są niedziele oraz 7 dni świątecznych: 1) 1 stycznia — uroczystość Świętej Bożej Rodzicielki Maryi (dzień Nowego Roku); 2) drugi dzień Wielkanocy, 3) dzień Bożego Ciała, 4) 15 sierpnia — uroczystość Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, 5) 1 listopada — dzień Wszystkich Świętych, 6) 25 grudnia — pierwszy dzień Bożego Narodzenia, 7) 26 grudnia — drugi dzień Bożego Narodzenia. Katalog ten pokrywa się z wykazem zamieszczonym wcześniej, w art. 17 ust. 1 ustawy z 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego. W katalogach tych brak jest jednak 4 dni świąt nakazanych: Objawienia Pańskiego, Wniebowstąpienia, Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, Św. Józefa i Świętych Apostołów Piotra i Pawła. W konkordacie nowym elementem w stosunku do ustawy jest zapis: „Rozszerzenie powyższego wykazu może nastąpić po porozumieniu Układających się Stron", czyli w nowej umowie zawartej między Polską i Stolicą Apostolską. W drodze takiego porozumienia w przyszłości może być uzupełniony katalog dni świątecznych wymienionych w art. 9 o święta wyliczone w kan. 1246 § 2 KPK. Artykuł 9 konkordatu gwarantuje, iż wyliczone w nim dni świąteczne są wolne od pracy. Znaczy to, iż są to dni wolne od obecności w zakładzie pracy i świadczenia przez pracowników obowiązkowych zajęć w tych zakładach za wynagrodzeniem. Odpoczynek świąteczny jest przeznaczony na regenerację sił fizycznych i duchowych. Sposób świętowania prawodawca kościelny określa w kan. 1247 następująco: „W niedzielę oraz w inne dni świąteczne nakazane wierni są zobowiązani uczestniczyć we Mszy Świętej oraz powstrzymać się od wykonywania tych prac i zajęć, które utrudniają oddawanie Bogu czci, przeżywanie radości właściwej Dniowi Pańskiemu oraz korzystania z należnego odpoczynku duchowego i fizycznego". 2.2. Gwarancje dotyczące innych związków wyznaniowych Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania zapewnia osobom należącym do kościołów i związków wyznaniowych, których święta nie są dniami ustawowo wolnymi od pracy, prawo do uzyskania zwolnienia od pracy lub nauki, jeśli wystąpią z taką prośbą, a niepełnoletni — na wniosek rodziców lub opiekunów prawnych (art. 42 ust. 1 i 2). Zwolnienie to jest uwarunkowane odpracowaniem czasu zwolnienia. Jeśli odpra- i 136 VIII. Wolność kultu cowanie to następuje w dni wolne od pracy lub w ramach godzin nadliczbowych, pracownikowi nie przysługują z tego tytułu dodatkowe wynagrodzenia (art. 42 ust. 3). Sposób uzyskania takiego zwolnienia reguluje rozporządzenie Ministrów Pracy i Polityki Socjalnej oraz Edukacji Narodowej z 11 marca 1999 r. w sprawie zwolnień od pracy lub nauki osób należących do Kościołów i innych związków wyznaniowych w celu obchodzenia świąt religijnych nie będących dniami ustawowo wolnymi od pracy (Dz.U. nr 26, poz. 235). Pracownik winien taką potrzebę zwolnienia zgłosić pracodawcy co najmniej 7 dni przed dniem zwolnienia, a pracodawca zawiadamia pracownika o warunkach odpracowania zwolnienia nie później niż 3 dni przed dniem zwolnienia (§ 1 ust. 1). Jeżeli jest to stały dzień każdego tygodnia, pracodawca po złożeniu przez pracownika prośby ma ustalić dla pracownika indywidualny rozkład czasu pracy (ust. 2). Uczniowie lub studenci również mogą złożyć prośbę o udzielenie zwolnienia od nauki nie później niż 7 dni przed dniem zwolnienia. Mając na uwadze regularność świąt, mogą oni złożyć prośbę w szkole, w sposób przyjęty w danej szkole czy placówce oświatowo-wychowawczej lub opiekuńczo-wychowawczej już na początku roku szkolnego lub akademickiego. Mogą to czynić także w toku nauki, nie później jednak niż 7 dni przed dniem zwolnienia. Obowiązkiem udzielającego zwolnienia jest określenie sposobu wyrównania dydaktycznych zaległości wynikających ze zwolnienia. Ustawy indywidualne określają dni, w które osobom należącym do danego kościoła lub związku wyznaniowego przysługuje zwolnienie w trybie wyżej omówionym, jeśli chodzi o dni, które nie są ustawowo wolne od pracy. 1. Osoby należące do Kościoła prawosławnego mają prawo do obchodzenia świąt prawosławnych według kalendarza juliańskiego. Są to: 7 stycznia — pierwszy dzień Bożego Narodzenia, 8 stycznia — drugi dzień Bożego Narodzenia, 19 stycznia — Chrzest Pański, 7 kwietnia — Zwiastowanie Najświętszej Maryi Panny, drugi dzień Wielkanocy, 19 sierpnia — Święto Przemienienia Pańskiego, 28 sierpnia — Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny. 2. Osobom należącym do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego ustawa gwarantuje prawo do zwolnienia od pracy lub nauki w następujące dni: Wielki Piątek — Pamiątka śmierci Chrystusa Pana, Święto Wniebowstąpienia Chrystusa Pana oraz 31 października— Święto Reformacji (art. 14). Osobom należącym do Kościoła Ewangelicko-Reformowanego ustawa gwarantuje prawo do zwolnienia od nauki lub pracy w Wielki Piątek oraz w Święto Wniebowstąpienia (art. 14). Podczas tych samych 2 dni ustawa gwarantuje prawo do uzyskania zwolnienia od pracy lub nauki wyznawcom Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego (art. 12). 3. Wyznawcy Kościoła Katolickiego Mariawitów mają prawo do zwolnień od pracy i nauki w dniach: 1) 2 sierpnia — Święto Objawienia Dzieła Wielkiego Miłosierdzia, 2) 23 sierpnia — Święto Krwi Przenajdroższej Pana Jezusa i Ofiary Mateczki (art. 9). Literatura 137 Wierni Kościoła Starokatolickiego Mariawitów mają prawo do tego rodzaju zwolnień na czas święta w dniu 2 sierpnia, będącego pamiątką objawienia Dzieła Wielkiego Miłosierdzia (art. 9). 4. Wierni Kościoła Chrześcijan Baptystów mają prawo do zwolnień od pracy i nauki w dniach: Wielkiego Piątku, jako pamiątki śmierci Jezusa Chrystusa, i Święta Wniebowstąpienia Pańskiego (art. 11 ust. 1). 5. Wierni Kościoła Zielonoświątkowego mają prawo do zwolnień od pracy i nauki w dniach: Wielkiego Piątku, Wniebowstąpienia Pańskiego, drugiego dnia Pięćdziesiątnicy (art. 12 ust. 1). 6. Dla Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego dniem świętym jest każda sobota. Wierni tego Kościoła mają prawo do zwolnienia od pracy i nauki na czas tego święta „od zachodu słońca w piątek do zachodu słońca w sobotę" (art. 11). 7. Osoby należące do gmin wyznaniowych żydowskich na podstawie ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w RP mają prawo do zwolnienia od pracy i nauki na czas szabasu trwającego od zachodu słońca w piątek do zachodu słońca w sobotę oraz w następujące święta: 1) Nowy Rok — 2 dni, 2) Dzień Pojednania — 1 dzień, 3) Święto Szałasów — 2 dni, 4) Zgromadzenie Ósmego Dnia — 1 dzień, 5) Radość Tory — 1 dzień, 6) Pesach — 4 dni, 7) Szawuot — 2 dni. Terminy tych świąt określane są według kalendarza żydowskiego (art. 11). W ustawach indywidualnych dotyczących innych związków wyznaniowych nie ma zapisów dotyczących zwolnień od pracy i nauki w dni świąteczne, czyli nie wykraczają one poza dni ustawowo wolne od pracy. Wierni związków wyznaniowych, które mają regulacje prawne z okresu II Rzeczypospolitej: Muzułmańskiego Związku Religijnego i Karaimskiego Związku Religijnego mogą uzyskać zwolnienie od pracy na zasadach określonych w ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Natomiast muzułmańska i karaimska młodzież szkolna może uzyskać zwolnienie od zajęć szkolnych w dni świąteczne ustalone przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji (odpowiednika Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z okresu II Rzeczypospolitej) na wniosek zwierzchnika związku (Hachana muzułmańskiego lub Muftiego karaimskiego) — art. 34 ustawy z 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Muzułmańskiego Związku Wyznaniowego w RP i art. 27 ustawy z 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Karaimskiego Związku Wyznaniowego w RP. Literatura Bar W., Wolność kultu religijnego, [w:] Prawo wyznaniowe, red. H. Misztal, P. Stanisz, Lublin 2003, s. 266-276; tenże, Kult publiczny, [w:] Prawo wyznaniowe III Rzeczypospolitej, red. H. Misztal, Sandomierz 1999, s. 129-138; Czarny P., Wolność zgromadzeń, Warszawa 1998; Góralski W., Adamczewski W., Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską z 28 lipca 1993 r., Płock 1994, s. 47-54; Krakowski ]., Konkordat polski. Znaczenie i realizacja, Lublin 1999, s. 118-125; Pietrzak M., Prawo wyznaniowe, Warszawa 1999, s. 272-276, i wyd. 3, Warszawa 2005. Rozdział IX . POSZANOWANIE AUTONOMII WEWNĘTRZNEJ KOŚCIOŁÓW I INNYCH ZWIĄZKÓW WYZNANIOWYCH Zasada poszanowania wolności religijnej ma wymiar wielopłaszczyznowy, tzn. obejmuje nie tylko wymiar indywidualny, ale też wspólnotowy i instytucjonalny. Wolność religijna nie jest bowiem tylko osobistym prawem człowieka, ale również prawem kościoła jako wspólnoty i instytucji religijnej. Dlatego papież Jan Paweł II w dokumencie skierowanym do państw-uczestników KBWE stwierdza: „Kościół jako taki i wspólnoty wyznaniowe w ogóle dla swego istnienia i dla realizacji własnych celów muszą korzystać z określonych wolności" (DSWR n. 4). Tego rodzaju wolność kościoła w zakresie realizacji celów związanych z jego misją, zgodnie ze swym prawem wewnętrznym, ale w granicach określonych przez prawo państwowe, stanowi o jego autonomii wewnętrznej. Gwarancje tej autonomii wspólnot wyznaniowych w prawie polskim dotyczą następujących form ich działalności: — swobody komunikowania się wewnątrz wspólnoty kościelnej; — dostępu kościoła do środków społecznego przekazu w pełnieniu swej misji; — swobody zakładania i prowadzenia własnych stowarzyszeń i organizacji dla realizacji celów związanych z misją kościoła. 1. Swoboda komunikowania 1.1. Gwarancje dotyczące Kościoła katolickiego Kościół katolicki jest wspólnotą hierarchicznie zorganizowaną o zasięgu między- 1 narodowym, działającą na terytorium państwa polskiego, lecz posiadającą swoje I centrum poza jego terytorium. Aby wspólnota ta mogła żyć w jedności organicznej, 1 której istotnym elementem jest jedność w wierze, musi mieć swobodę komunikowania w płaszczyźnie wertykalnej, tzn. między centralnym ośrodkiem władzy, jakim jestj Stolica Apostolska mająca siedzibę poza granicami Polski, i wszystkimi kościołami /. Swoboda komunikowania 139 partykularnymi i ich wiernymi w Polsce, oraz w płaszczyźnie horyzontalnej, tj. między biskupami i między wiernymi w kraju i za granicą. Gwarancje w tym przedmiocie wpisane są do konkordatu i do ustaw. Artykuł 3 konkordatu stanowi: „Rzeczpospolita Polska zapewnia Kościołowi katolickiemu oraz jego osobom prawnym i fizycznym swobodę utrzymywania stosunków i komunikowania się ze Stolicą Apostolską, z Konferencjami Episkopatów, z Kościołami partykularnymi, a także między sobą i z innymi wspólnotami, instytucjami, organizacjami i osobami w kraju i za granicą". Potrzeba wpisania tego rodzaju gwarancji jest podyktowana wolą odcięcia się przez państwo od polityki dotkliwych ograniczeń, jakie w praktyce były stosowane przez władze komunistyczne. Pod względem podmiotowym gwarancje tej swobody obejmują kościelne osoby prawne i fizyczne, a więc zarówno podmioty władzy kościelnej na wszystkich szczeblach hierarchii, jak również wiernych działających indywidualnie lub wspólnie z innymi (wspólnoty kościelne). Pod względem przedmiotowym zakres tych gwarancji obejmuje: 1) rozwijanie stosunków wewnątrzkościelnych w płaszczyźnie wertykalnej, tj. między Stolicą Apostolską a kościołem w Polsce, między Konferencją Episkopatu Polski a poszczególnymi biskupami, duchownymi i katolikami świeckimi poszczególnych diecezji i vice versa; 2) utrzymywanie stosunków wewnątrzkościelnych w różnych płaszczyznach horyzontalnych, tj: a) między Konferencją Episkopatu Polski a konferencjami biskupów w innych krajach, między biskupami polskimi poszczególnych diecezji, b) między wspólnotami i organizacjami kościelnymi (np. stowarzyszeniami wiernych lub instytutami życia konsekrowanego) polskimi i zagraniczny- mi, c) między poszczególnymi wiernymi. Jeśli chodzi o formy swobody komunikowania się, to gwarancje jej dotyczące obejmują: a) bezpośrednie stosunki o charakterze stabilnym, np. odbywanie przez biskupów regularnych wizyt ad limina Apostolorum, organizowanie posiedzeń Konferencji Episkopatu, jak również doraźnych spotkań wiernych o charakterze modlitewnym, jak odbywanie pielgrzymek do Rzymu lub do sanktuariów w kraju i za granicą, spotkań o charakterze informacyjnym, naukowym itp.; b) kontakty za pośrednictwem listów, np. listów pasterskich Stolicy Apostolskiej do biskupów kościołów partykularnych lub do poszczególnych osób fizycznych bądź przy użyciu współczesnych środków komunikowania się, jakimi są: poczta, telefon, faks, Internet. Kontakty te mają być swobodne. Oznacza to wykluczenie wszelkich form kontroli lub uprzedniej cenzury ze strony organów władzy państwowej. 140 IX. Poszanowanie autonomii wewnętrznej kościołów i innych związków wyznaniowych 1.2. Gwarancje dotyczące innych kościołów i związków wyznaniowych 1.2.1. Zasada ogólna Do wszystkich związków wyznaniowych odnoszą się gwarancje wpisane do art. 19 ust. 2 pkt 18 ustawy o gwarancji wolności sumienia i wyznania: „Wypełniając funkcje religijne kościoły i inne związki wyznaniowe mogą w szczególności: [...] należeć do międzynarodowych organizacji wyznaniowych i międzywyznaniowych oraz utrzymywać kontakty zagraniczne w sprawach związanych z realizacją swoich funkcji". Gwarancje te dotyczą: 1) możliwości przynależności związków wyznaniowych do organizacji wyznaniowych i międzywyznaniowych; 2) utrzymywania kontaktów zagranicznych związanych z realizacją funkcji kościelnych. 1.2.2. Zasady szczególne Gwarancje, jakie w zakresie swobody komunikowania zostały wpisane do odrębnych ustaw w odniesieniu do poszczególnych kościołów i związków wyznaniowych, uwzględniają specyfikę każdego z nich. Obejmują one: 1) gwarancje zachowania przez dany kościół swej niezależności od jakiejkolwiek władzy zagranicznej duchownej lub świeckiej; por. art. 2 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP: „Kościół jest samodzielny i niezależny od jakiejkolwiek pozakrajowej władzy duchownej i świeckiej"; art. 3 ust. 1 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w RP; art. 2 ust. 1 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolic-kiego w RP; art. 4 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w RP: „Gminy żydowskie oraz Związek Gmin są niezależne organizacyjnie od jakiejkolwiek zagranicznej władzy religijnej i świeckiej"; 2) stwierdzenie przynależności kościoła do określonej organizacji wyznaniowej o zasięgu międzynarodowym; por. art. 3 ust. 1 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w RP: „Kościół jako część składowa światowego nurtu zielonoświątkowego jest członkiem Europejskiego Stowarzyszenia Zielonoświątkowego i Światowego Stowarzyszenia Zielonoświątkowych Zborów Bożych oraz uczestniczy w Światowej Konferencji Zielonoświątkowej"; art. 2 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP: „Kościół jest częścią ogólnoświatowego Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego i uznaje Generalną Konferencję Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego za najwyższą władzę w sprawach doktrynalnych i kanonicznych"; art. 2 ust. 2 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego w RP: „Kościół pozostaje w jedności wiary i moralności z Polskim Narodowym Kościołem Katolickim w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej i Kanadzie"; art. 3 tejże ustawy: „Kościół jest członkiem Unii Utrechckiej Kościołów Starokatolickich"; . Organizacje i stowarzyszenia kościelne 141 3) gwarancje możliwości współdziałania danego kościoła z innymi kościołami; por. art. 2 ust. 4 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewan-gelicko-Reformowanego w RP: „Wypełniając swoje funkcje Kościół może współdziałać z innymi kościołami w kraju i za granicą, należeć do krajowych organizacji międzykościelnych, a także międzynarodowych organizacji wyznaniowych i międzywyznaniowych"; 4) gwarancje możliwości należenia kościoła do organizacji wyznaniowych lub międzywyznaniowych; por. art. 2 ust. 2 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w RP: „Kościół może należeć do krajowych i międzynarodowych organizacji o charakterze ekumenicznym i międzynarodowym"; 5) gwarancje możliwości otaczania opieką duszpasterską wiernych tego samego wyznania należących do kościoła mającego swą siedzibę w innym kraju; por. art. 5 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP: „Kościół może otaczać opieką duszpasterską współwyznawców spośród innych narodowości zamieszkałych bądź przebywających czasowo na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej"; por. art. 3 i 4 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko--Augsburskiego w RP. Gwarancje te są uszczegółowieniem zasady wpisanej do art. 19 ust. 2 pkt 18 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Modyfikacje wskazują na poszanowanie specyficznych atrybutów poszczególnych związków wyznaniowych oraz istniejących między nimi różnic. 2. Organizacje i stowarzyszenia kościelne 2.1. Zasada ogólna Ważnym elementem wolności religii jest swoboda zakładania zrzeszeń dla realizacji celów związanych z realizacją przekonań religijnych. Jest to prawo wolnościowe wynikające z przyrodzonej godności osoby ludzkiej. Konstytucja RP w art. 58 deklaruje w tym przedmiocie generalną zasadę: „Każdemu zapewnia się wolność zrzeszania się". Natomiast w art. 53 Konstytucji, w którym wymienione zostały sposoby uzewnętrzniania przekonań religijnych, prawo do zrzeszania się dla realizacji przekonań religijnych zostało pominięte. Gwarancje realizacji tego prawa wpisane zostały do ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania oraz do ustaw indywidualnych dla poszczególnych kościołów i innych związków wyznaniowych. Artykuł 2 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania stanowi: „Korzystając z wolności sumienia i wyznania obywatele mogą w szczególności: 1) tworzyć wspólnoty religijne [...]; 11) zrzeszać się w organizacjach świeckich w celu realizacji zadań wynikających z wyznawanej religii bądź przekonań w sprawach religii". Szczegółowe gwarancje tworzenia i działalności organizacji i stowarzyszeń z inspiracji religijnych określa konkordat i ustawy indywidualne. 142 IX. Poszanowanie autonomii wewnętrznej kościołów i innych związków wyznaniowych 2.2. Gwarancje dotyczące Kościoła katolickiego Każdy człowiek ma prawo do zrzeszania się jako prawo wynikające z godności osoby ludzkiej. Prawo to jest zagwarantowane w wielostronnych umowach międzynarodowych i ustawie konstytucyjnej. Każdy chrześcijanin ma również prawo do stowarzyszania się w celu realizowania misji kościoła w świecie. Kan. 215 KPK stwierdza: „Wierni mają prawo swobodnego zakładania stowarzyszeń i kierowania nimi dla celów miłości lub pobożności albo dla ożywiania chrześcijańskiego powołania w świecie, a także odbywania zebrań dla wspólnego osiągania celów". Prawo wiernych do stowarzyszania się jest więc prawem wolnościowym, mającym fundament w godności ludzkiej. Obejmuje ono prawo do zakładania stowarzyszeń, wstępowania do już założonych, prawo do kierowania stowarzyszeniami oraz prawo do odbywania zgromadzeń w celu realizacji celów stowarzyszenia. Każde stowarzyszenie wiernych odznacza się dwoma istotnymi elementami: materialnym i formalnym. Elementem materialnym jest grupa ludzi mająca na celu jakiś udział w misji kościoła w świecie. Element formalny zaś stanowi akt kompetentnej władzy kościelnej: erygujący lub wyrażający uznanie eklezjalnego charakteru tego stowarzyszenia przez zatwierdzenie jego statutu. Z racji formalnych prawo kanoniczne wyróżnia dwa rodzaje stowarzyszeń wiernych: publiczne i prywatne. 1) mianem stowarzyszeń publicznych określa się te, które zostały erygowane przez kompetentną władzę kościelną i dają udział w misji realizowanej przez hierarchię kościelną (kan. 301 § 3 KPK); 2) stowarzyszenia prywatne zaś to te, które powstają na podstawie umowy wiernych między sobą, dla realizacji jakiegoś celu kościelnego, i jako takie zostały uznane przez kompetentną władzę kościelną (kan. 2999 § 1-2). Sytuację prawną stowarzyszeń wiernych konkordat reguluje wart. 19: „Rzeczpospolita Polska uznaje prawo wiernych do zrzeszania się zgodnie z prawem kanonicznym i w celach określonych w tym prawie. Jeżeli te zrzeszenia poprzez swą działalność wkraczają w sferę uregulowaną w prawie polskim, podlegają także temu prawu". W postanowieniu tym należy wyróżnić dwie zasady, które dotyczą respektowania prawa kanonicznego i prawa polskiego. 2.2.1. Zasada respektowania prawa kanonicznego Z brzmienia art. 19 wynika, że Rzeczpospolita uznaje prawo wiernych do zrzeszania się. Znaczy to, że państwo nie nadaje im tego prawa, ale uznaje je ja prawo należne im niezależnie od woli ustawodawcy państwowego. Chodzi tu wiem o prawo wolnościowe, przysługujące każdemu z tej racji, że jest człowiekie i chrześcijaninem. Porównując te słowa z tym, co zostało powiedziane w art..' ust. 1 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP, należy zauwa zmianę w nazwie podmiotu tego ctawa. Podczas. . Organizacje i stowarzyszenia kościelne 143 „Osobom należącym do Kościoła zapewnia się swobodę zrzeszania [...]", to w art. 19 konkordatu jest powiedziane „wiernym". Znaczy to, że osoby należące do Kościoła katolickiego jako podmioty uprawnienia do zrzeszania się pojmowane są w znaczeniu określonym w art. 204 KPK. Różnica widoczna jest również w tym, iż wart. 33 ust. 1 ustawy jest zapis: „[...] zapewnia się swobodę zrzeszania w celu realizacji zadań wynikających z misji Kościoła". Natomiast w art. 19 konkordatu zostało powiedziane więcej niż w ustawie, a mianowicie, że wierni mogą zrzeszać się „zgodnie z prawem kanonicznym i w celach określonych w tym prawie". Istotne novum polega na tym, iż w konkordacie strona państwowa gwarantuje, iż stowarzyszenia wiernych mogą kierować się normami prawa kanonicznego. Znaczy to, że wierni, czyli osoby należące do Kościoła katolickiego w rozumieniu określonym w kan. 204, mogą swobodnie zakładać stowarzyszenia lub wstępować do istniejących już stowarzyszeń, które powstały zgodnie z zasadami określonymi w KPK. Z generalnego uznania prawa kanonicznego wynika, że w praktyce — przed uznaniem konkretnego stowarzyszenia, założonego przez „osoby należące do Kościoła", przez odpowiednie organy władzy państwowej, jako stowarzyszenia wiernych, wymagana jest najpierw decyzja kompetentnego organu władzy kościelnej — tzn. Konferencji Biskupów, gdy chodzi o stowarzyszenia krajowe, bądź biskupa diecezjalnego, jeśli chodzi 0 stowarzyszenia o zasięgu diecezjalnym — podjęta zgodnie z prawem kanonicznym. Różnica występuje także w sformułowaniach określających cele tego typu stowarzyszeń. Wart. 33 ust. 1 ustawy jest zapis, iż chodzi o zrzeszenie utworzone „[...] w celu realizacji zadań wynikających z misji Kościoła". Natomiast w art. 19 konkordatu jest powiedziane, iż chodzi o cele określone w prawie kanonicznym. Niewątpliwie chodzi tu o cele, które służą realizacji misji kościoła. Istotna różnica między tymi sformułowaniami polega na tym, iż w konkordacie wyraźnie została wyrażona wola poszanowania prawa kanonicznego, której brakowało w art. 33 ustawy. Wynika z tego, że w Polsce można zakładać wszystkie rodzaje stowarzyszeń wiernych w rozumieniu KPK, tj. zarówno stowarzyszenia publiczne, jak też stowarzyszenia prywatne, zarówno stowarzyszenia wiernych świeckich, jak też stowarzyszenia osób duchownych, również stowarzyszenia mieszane, tzn. takie, do których jednocześnie należą duchowni i świeccy. Strona państwowa zobowiązała się bowiem do poszanowania norm prawa kanonicznego, dotyczących powstawania stowarzyszeń wiernych, ich zarządu i działalności w stosunkach wewnątrzkościelnych. 2.2.2. Zasada respektowania prawa polskiego Zasada wyrażona w drugiej części art. 19 określa, jakie są warunki uzyskania skuteczności działań podejmowanych przez stowarzyszenia wiernych, które zostały utworzone zgodnie z normami prawa kanonicznego, w porządku krajowym, czyli w obrocie wewnątrz społeczności państwowej w relacjach do organów państwowych 1 innych podmiotów prawa polskiego. Analizując tę zasadę, można wyróżnić zobowiązania normotwórcze obu stron. 144 IX. Poszanowanie autonomii wewnętrznej kościołów i innych związków wyznaniowych Strona kościelna zobowiązała się do tego, iż stowarzyszenia wiernych będą stosować się do przepisów prawa polskiego — zawartych w różnych źródłach prawa, tzn. zarówno w Konstytucji RP, jak i w ustawach zwykłych bądź też w aktach wykonawczych do tych ustaw. Strona państwowa natomiast zobowiązała się, iż akty administracyjne i czynności prawne, jakie w trakcie działalności zostaną podjęte przez stowarzyszenia wiernych, zgodnie z normami prawa polskiego, uzyskają skutki na forum państwowym. Istotna wydaje się jeszcze kwestia, jaka jest skuteczność zasady zawartej w art. 19 konkordatu w relacji do przepisów zawartych w ustawie o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP. W odpowiedzi na to pytanie należy stwierdzić, iż konkordat nie wprowadza istotnych zmian do regulacji zawartych w art. 33-37 ww. ustawy ani też do ustawy z 7 kwietnia 1989 r. — Prawo o stowarzyszeniach (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. nr 79, poz. 855 z późn. zm.). Pozostają zatem w mocy postanowienia dotyczące rozróżnienia wśród stowarzyszeń wiernych: organizacji kościelnych, organizacji katolickich oraz stowarzyszeń katolików. Należy podkreślić, że konkordat nie wprowadza zmian co do wymogów, jakie należy spełnić w celu uzyskania osobowości cywilnoprawnej, określonych w ustawie o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP. Nowym natomiast elementem, jaki wnosi konkordat w tej materii, jest podniesienie do rangi konwencji międzynarodowej ustawowej gwarancji poszanowania przez państwo prawa wiernych do zrzeszania się zgodnie z normami prawa kanonicznego. 2.3. Gwarancje dotyczące innych związków wyznaniowych 2.3.1. Gwarancje wpisane do ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania Gwarancje dotyczące prawa do zrzeszania się wynikające z motywacji religijnyc w odniesieniu do wszystkich kościołów i innych związków wyznaniowych wpisane i do ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Ustawa ta gwarantuje możliwość realizacji prawa do zrzeszania się z powodów religijnych w dwóch formach: 1) stowarzyszeń zakładanych z inicjatywy oddolnej przez obywateli w celu realizacji zadań wynikających z przekonań religijnych. Artykuł 2 pkt 11 ustawy stanowi: „Korzystając z wolności sumienia i wyznania obywatele mogą w szczególności: 11) zrzeszać się w organizacjach świeckich w celu realizacji zadań wynikających z wyznawanej religii bądź przekonań w sprawach religii"; 2) organizacji kościelnych zakładanych przez władze kościelne w określonych celach. Artykuł 19 ust. 2 pkt 14 ustawy stanowi, iż: „Wypełniając funkcje religijne kościoły i inne związki wyznaniowe mogą [...] tworzyć organizacje mające na celu działalność na rzecz formacji religijnej, kultu publicznego oraz przeciwdziałam; patologiom społecznym i ich skutkom". 2. Organizacje i stowarzyszenia kościelne 145 Z powyższych gwarancji korzystają kościoły i inne związki wyznaniowe mające status uznany w trybie rejestracyjnym. 2.3.2. Gwarancje wpisane do ustaw indywidualnych Ustawy indywidualne, określające status prawny poszczególnych kościołów i związków wyznaniowych, zawierają gwarancje dotyczące obydwu ww. form, czyli stowarzyszeń i organizacji, bądź tylko drugiej z nich, czyli organizacji kościelnych. Określają one również tryb ich zakładania i uznawania osobowości prawnej. 1. Obydwie formy organizacji kościelnych przewiduje ustawa z 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, wyróżniając: organizacje kościelne, bractwa cerkiewne i bractwa prawosławne. Artykuł 29 ust. 1 stanowi: „Osobom należącym do Kościoła zapewnia się swobodę zrzeszania się w celu realizacji zadań wynikających z misji Kościoła"; prawo określone w ust. 1 jest wykonywane w ramach: 1) bractw wymienionych w art. 6 ust. 1 pkt 10 i 11 (bractwa młodzieży prawosławnej i bractwa cerkiewne) oraz organizacji kościelnych, do których nie stosuje się prawa o stowarzyszeniach; 2) bractw prawosławnych (ust. 2). Artykuł 30 tejże ustawy stanowi: ust. 1: „Organizacjami kościelnymi w rozumieniu ustawy są organizacje zrzeszające osoby należące do Kościoła: 1) erygowane przez biskupa diecezjalnego, a w odniesieniu do organizacji o zasięgu ponaddiece-zjalnym — przez Święty Sobór Biskupów, 2) założone przez wiernych z udziałem proboszcza lub przełożonego klasztoru za zezwoleniem władzy kościelnej, o której mowa w pkt 1"; ust. 2: „Organizacje kościelne mają w szczególności na celu działalność na rzecz formacji religijnej, kultu publicznego, nauki prawosławnej oraz przeciwdziałania patologiom społecznym i ich skutkom"; ust. 3: „Organizacje kościelne działają w ramach tych kościelnych osób prawnych, w których zostały powołane. O erygowaniu organizacji o zasięgu ponaddiecezjalnym Święty Sobór Biskupów powiadamia Ministra-Szefa Urzędu Rady Ministrów. Organizacje wymienione w ust. 1 pkt 1 mogą nabywać osobowość prawną w trybie art. 7"; ust. 4: „Władze kościelne czuwają nad zgodnością działania organizacji z ich celami religijnymi i moralnymi". Artykuł 31 podaje następujące określenie bractw prawosławnych i ich cele: — ust. 1: „Bractwami prawosławnymi w rozumieniu ustawy są organizacje założone za aprobatą władzy kościelnej, która zatwierdza im kapelana. Działają one w łączności z hierarchią kościelną; — ust. 2: „Bractwa prawosławne mogą prowadzić zgodną z nauką Kościoła działalność, a w szczególności społeczno-kulturalną, oświatowo-wychowawczą, cha-rytatywno-opiekuńczą oraz związaną ze zwalczaniem patologii społecznych i ich skutków"; — ust. 3: „Do bractw prawosławnych stosuje się przepisy prawa o stowarzyszeniach, z tym że: 1) władzy kościelnej przysługuje prawo cofnięcia aprobaty, o której 146 IX. Poszanowanie autonomii wewnętrznej kościołów i innych związków wyznaniowych mowa w ust. 1; 2) wystąpienie do sądu z wnioskiem o rozwiązanie bractwa wymaga uzgodnienia z biskupem diecezjalnym; 3) w przypadku likwidacji bractwa prawosławnego, do jego majątku stosuje się odpowiednio przepisy o majątku zlikwidowanych kościelnych osób prawnych, chyba że statut bractwa stanowi inaczej". 2. Ustawy dotyczące innych kościołów i związków wyznaniowych gwarantują im prawo do posiadania własnych organizacji kościelnych: a) ustawa z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickie-go w RP w art. 18 stanowi: „1. Kościół może tworzyć własne organizacje kościelne w celu realizacji działań wynikających z jego misji. 2. Organizacje, o których mowa w ust. 1, mają na celu w szczególności działalność na rzecz formacji religijnej, kultu publicznego, nauki polskokatolickiej, działalność charytatywno-opiekuńczą oraz kształtowanie postaw religijno-etycznych dzieci i młodzieży. 3. Władze kościelne czuwają nad zgodnością organizacji z ich celami religijnymi i etycznymi. 4. Do organizacji, o których mowa w ust. 1, nie stosuje się prawa o stowarzyszeniach. 5. Organizacje, o których mowa w ust. 1, mogą uzyskiwać osobowość prawną w trybie określonym w art. 5"; b) ustawa z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augs-burskiego w RP gwarantuje prawo tego kościoła do zakładania własnych organizacji i podaje ich określenie oraz pozycję prawną. Artykuł 24 ustawy stanowi: „1. Organizacjami ewangelickimi w rozumieniu ustawy są organizacje tworzone na podstawie uchwał Konsystorza w celu prowadzenia zgodnej z nauką Kościoła działalności społeczno-kulturalnej, oświatowo-wychowawczej i charytatywno-opie-kuńczej. 2. Do organizacji ewangelickich stosuje się przepisy prawa o stowarzyszeniach z tym że: 1) Konsystorzowi przysługuje prawo uchylenia uchwały, o której mowa w ust. 1, z równoczesnym wystąpieniem do sądu z wnioskiem o rozwiązanie stowarzyszenia [...], 3) w przypadku likwidacji organizacji ewangelickiej majątek jej przechodzi na własność Kościoła jako całości"; c) ustawa z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko--Metodystycznego w RP w art. 21 stanowi: „1. Kościół może tworzyć organizacje ewangelicko-metodystyczne w celu rea zacji zadań wynikających z jego misji. 2 Organizacje ewangelicko-metodystyczne mają na celu w szczególności dzia łalność na rzecz formacji religijnej, kultu publicznego, nauki ewangelicko-metody-stycznej, działalność charytatywno-opiekuńczą oraz kształtowanie postaw rehgy, --etycznych dzieci i młodzieży. 3. Władze kościelne czuwają nad zgodnością działania organizacji z ich celami religijnymi i etycznymi. Literatura 147 4. Do organizacji ewangelicko-metodystycznych nie stosuje się prawa o stowarzyszeniach. 5. Organizacje ewangelicko-metodystyczne mogą uzyskiwać osobowość prawną w trybie określonym w art. 7". Artykuł 7 przewiduje możliwość uzyskania osobowości prawnej przez jednostki organizacyjne tego kościoła na wniosek Rady Kościoła w drodze rozporządzenia Ministra-Szefa Rady Ministrów; d) takie same zasady zostały wpisane do innych ustaw indywidualnych. Por. art. 17 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w RP; art. 20 ustawy z 20 lutego z 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w RP; art. 19 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP; art. 21 ustawy z 30 czerwca 1995 r. 0 stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w RP; art. 17 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w RP. Literatura Bar W.. Wolność zrzeszeń wierzących, [w:] Prawo wyznaniowe III Rzeczypospolitej, red. H. Misztal, Sandomierz 1999, s. 211-222; Góralski W., Adamczewski W., Konkordat między Stolicą Apostolską aRzecząpospolitą Polską z 28 lipca 1993 r., Płock 1994, s. 29-30, 101-102; Kidyba A., Komentarz do ustaw o fundacjach i stowarzyszeniach, Warszawa 1997; Krukowski J., Prawo chrześcijan do stowarzyszania się i możliwości jego realizacji wprawie kanonicznym i polskim, KiP, t. 9, Lublin 1991, s. 191-210; tenże, Konkordat polski — znaczenie i realizacja, Lublin 1999, s. 158-164; Ordon M., Stowarzyszenia 1 organizacje religijne, [w:] Prawo wyznaniowe, red. H. Misztal, P. Stanisz, Lublin 2003, s. 356-367; Per-towa-Wasilewicz A., Leksykon ruchów i stowarzyszeń w Kościele, Warszawa 2000; Sarnecki P., Wolność zrzeszania się, Warszawa 1998; Smoktunowicz E., Prawo zrzeszania się w Polsce, Warszawa 1992. Rozdział X SZKOLNICTWO / DZ/AŁALNOŚĆ OŚWIATOWO-WYCHOWAWCZA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO ORAZ INNYCH ZWIĄZKÓW WYZNANIOWYCH Ochrona prawa człowieka do wolności sumienia i religii w praktyce jest realizo-' wana w łączności z ochroną prawa rodziców do religijnego i moralnego wychowania ¦ dzieci oraz prawa człowieka do nauki i wychowania wraz z poszanowaniem prawa | Kościoła katolickiego i innych związków wyznaniowych do pełnienia swej misji. Kumulacja gwarancji dotyczących tych praw wolnościowych znajduje wyraz w nauczaniu religii w szkołach publicznych, szkolnictwie wyznaniowym i innych formach działalności oświatowo-wychowawczej kościołów i innych związków wyznaniowych. W stanowieniu norm prawnych w tym przedmiocie na etapie transformacji ustrojowych w Polsce uwzględnione zostały wymogi poszanowania kultury narodowe i standardów europejskich. 1. Nauczanie religii w szkołach publicznych Nauczanie religii w szkołach publicznych jest jednym z elementów kultury europejskiej. W drodze pewnego procesu historycznego ukształtowały się dwa systemy tego nauczania: obligatoryjny i fakultatywny. System obligatoryjny, który jest charakterystyczny dla Niemiec, polega na traktowaniu religii w szkołach publicznych jako przedmiotu obowiązkowego dla wszystkich uczniów z zachowaniem możliwości zwolnienia od niego tych uczniów, których rodzice złożą w tej sprawie oświadczenie negatywne, tzn. że nie życzą sobie, aby ich dzieci uczestniczyły w lekcjach religii. System ten funkcjonował w Polsce w okresie międzywojennym. Natomiast system fakultatywny, chronologicznie nowszy, polega na tym, iż w lekcjach religii w szkole publicznej biorą udział tylko ci uczniowie, których rodzice lub oni sami — po osiągnięciu odpowiedniego wieku — złożą oświadczenie, iż życzą sobie uczestniczyć w lekcjach religii organizowanych według programu dostosowanego do przynależności wyznaniowej, tzn. katolickiej, prawosławnej, muzułmańskiej itp. Zazwyczaj szkoła organizuje także lekcje etyki jako przedmiotu alternatywnego dla lekcji religii. i 1. Nauczanie religii w szkołach publicznych 149 System fakultatywny najpierw wprowadzony został w Hiszpanii i we Włoszech — na etapie przechodzenia od państwa wyznaniowego do państwa świeckiego — a następnie w europejskich państwach postkomunistycznych. Program nauczania religii w szkole niesie ze sobą treści natury wychowawczej. Dlatego należy go odróżnić od nauki o religii, która spełnia tylko funkcje informacyjne. Powrót nauczania religii do szkół publicznych w Polsce nastąpił w 1990 r. w drodze aktów prawa krajowego, stanowionych w porozumieniu z Konferencją Episkopatu Polski i przedstawicielami innych kościołów, w celu zapewnienia wychowania młodego pokolenia w duchu wartości zakorzenionych w kulturze narodowej. Za wprowadzeniem lekcji religii do szkół przemawiają także względy pragmatyczne. Takie nauczanie w szkole jest bowiem dogodniejsze dla uczniów oraz stwarza szansę objęcia nim szerszego kręgu dzieci i młodzieży aniżeli w parafialnych salach katechetycznych. Gwarancje nauczania religii w szkołach publicznych zostały wpisane do Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. (art. 53 ust. 3 i 4) i uszczegółowione w aktach normatywnych niższego rzędu, jakimi są: wielostronne umowy międzynarodowe, konkordat z 28 lipca 1993 r. (art. 12), ustawy zwykłe, a w szczególności: ustawa z 7 września 1991 r. o systemie oświaty, ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego z 14 kwietnia 1989 r. i ustawy dotyczące stosunku państwa do innych związków wyznaniowych oraz rozporządzenia, a zwłaszcza rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobów nauczania religii w szkołach publicznych. 1.1. Gwarancje wspólne dla wszystkich związków wyznaniowych Podstawowe gwarancje dotyczące nauczania religii w szkołach są wpisane do art. 53 Konstytucji RP z 1997 r., który stanowi: „Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami. Przepis art. 48 ust. 1 stosuje się odpowiednio" (ust. 3); „Religia kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może być naruszona wolność sumienia i religii innych osób" (ust. 4). Gwarancje dotyczące nauczania religii w szkole publicznej są konkretyzacją konstytucyjnej zasady współdziałania między państwem i związkami wyznaniowymi w zakresie nauczania i wychowania. Konstytucyjne gwarancje nauczania religii w szkole obejmują uczniów należących do kościołów i innych związków wyznaniowych o uregulowanej sytuacji prawnej. Nie obejmują więc uczniów takich związków wyznaniowych, które nie mają uregulowanej sytuacji prawnej. Zgodnie z art. 25 ust. 3-5 Konstytucji oraz postanowieniami ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania należy sądzić, że wymóg ten dotyczy regulacji ustanowionych w formie ustawy uchwalonej na podstawie umowy 150 X. Szkolnictwo i działalność oświatowo-wychowawcza Kościoła katolickiego... zawartej przez rząd RP z właściwymi przedstawicielami związków wyznaniowych bądź w formie rejestracji danego związku wyznaniowego dokonanej przez ministra właściwego do spraw wewnętrznych i administracji. Godna uwagi jest klauzula konstytucyjna, która zobowiązuje rodziców do uwzględnienia stopnia dojrzałości dziecka, a także wolności jego sumienia i wyznania. Ustalenie kryteriów oceny dojrzałości dziecka Konstytucja pozostawia innym aktom normatywnym. W celu wyjaśnienia tej kwestii należy więc zastosować reguły wykładni systematycznej. Klauzulę określoną w art. 53 ust. 3 należy więc interpretować łącznie z art. 14 ust. 2 Konwencji o Prawach Dziecka, który stanowi, że państwo „będzie respektować prawa i obowiązki rodziców [...] do ukierunkowania dzieck w korzystaniu z jego prawa do wolności religii w sposób zgodny z rozwijającymi się zdolnościami dziecka". Należy zatem przyjąć, że uprawnienie rodziców, będące zarazem ich obowiązkiem, obejmuje ukierunkowanie dziecka do korzystania z naucz religii stosownie do stopnia jego dojrzałości. Należy również uwzględnić art. 95 § 2 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, który zobowiązuje dziecko pozostające pod władzą rodzicielską do posłuszeństwa wobec rodziców. Należy zauważyć, że wymóg uwzględnienia dojrzałości dziecka i jego przekonań koresponduje z wymogiem poszanowania godności dziecka, które należy mu się jak każdemu człowiekowi. Z tego wynika także obowiązek uwzględnienia przez rodziców także innego wymogu konstytucyjnego, a mianowicie: prawa dziecka do tego, aby było wysłuchane w sprawie jego przekonań religijnych. Bez poszanowania tego prawa dziecko byłoby traktowane tylko jako przedmiot, a nie podmiot wyposażony w godność osoby ludzkiej. Nawet słuszna i korzystna dla dziecka decyzja rodziców w sprawie jego wychowania religijnego i moralnego, jeżeli zostanie podjęta bez wysłuchania go, będzie poniżenie jego godności ludzkiej. Konstytucyjnej klauzuli, aby rodzice uwzględniali przekonania dzieci, nie należy jednak interpretować w tym sensie, iż dzieci w sprawach wychowania religijnego i moralnego mają prawo do całkowicie samodzielnego decydowania o sobie. Podjęcia decyzji w tak doniosłej sprawie nie można przerzucać z rodziców na małoletnie dzieci, gdyż ostatecznie rodzice ponoszą odpowiedzialność za dzieci aż do osiągnięcia przez nie pełnoletności. Należy zatem przyjąć, iż w razie zaistnienia konfliktu między decyzją rodziców a życzeniem dziecka w sprawie wychowania religijnego i moralnego, w szczególności w sprawie uczestniczenia w nauczaniu religii w szkole, rodzice powinni podjąć z dzieckiem dialog w celu wyjaśnienia mu swej decyzji i uwzględnić przy tym stopień jego dojrzałości. Ustawa z 7 września 1991 r. o systemie oświaty stanowi, iż o pobieraniu przez uczniów nauki religii w szkole publicznej decydują rodzice, a „po osiągnięciu pełnoletności o pobieraniu nauki religii decydują uczniowie". Przyjęty w Polsce system nauczania religii w szkole respektuje więc prawa rodziców i stopień dojrzałości uczniów, zwłaszcza uczniów szkół ponadpodstawowych. Artykuł 20 ust. 3 ustawy z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (wersja znowelizowana) stanowi, iż: „Nauczanie religii uczniów szkół publicznych i wychowanków przedszkoli publicznych może odbywać się również w szkołach i przedszkolach na zasadach określonych w odrębnej ustawie". /. Nauczanie religii w szkołach publicznych 151 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach (Dz.U. nr 36, poz. 155 z późn. zm.) stanowi, że szkoła jest zobowiązana organizować zajęcia religii, jeżeli w klasie jest przynajmniej siedmiu uczniów danego wyznania. Jeżeli w danej klasie jest mniej niż siedmiu uczniów, szkoła może zorganizować zajęcia w grupach międzyklasowych. Powyższe rozporządzenie stanowi, iż nauka religii ma odbywać się w wymiarze 2 godzin tygodniowo. Wspomniane rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej zobowiązuje dyrekcję szkoły do zwolnienia uczniów uczęszczających na lekcje religii od zajęć szkolnych na trzy kolejne dni w celu odbycia rekolekcji wielkopostnych. Termin rekolekcji winien być jeden dla uczniów wszystkich wyznań w danej szkole i podany do wiadomości dyrektora szkoły przynajmniej na miesiąc przed planowanym terminem (art. 40). Nauczanie religii w szkołach jest oceniane na zasadach podobnych do oceny innych przedmiotów szkolnych. Na świadectwie szkolnym znajduje się rubryka na wpisanie oceny z przedmiotu „religia/etyka". Świadectwo nie wskazuje więc, czy uczeń uczył się etyki, czy religii, ani też jakiej religii. Ocenę tę, chociaż nie ma ona wpływu na promocję ucznia do następnej klasy, umieszcza się na świadectwie szkolnym bezpośrednio po ocenie ze sprawowania. Gwarancje nauczania religii w szkołach zawarte są także w umowach międzynarodowych o zasięgu uniwersalnym i regionalnym europejskim, których Polska jest stroną. Stanowią one standardy międzynarodowe dotyczące nauczania religii w ramach edukacji szkolnej. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 r. stwierdza, że każdy człowiek ma prawo do nauki, oraz podkreśla pierwszeństwo rodziców w wyborze wykształcenia dla swoich dzieci (art. 26). Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych z 1966 r. uznaje prawo każdego człowieka do wykształcenia, które ma zmierzać do pełnego rozwoju osobowości i poczucia godności ludzkiej, a także umacniać poszanowanie podstawowych praw i wolności należnych każdemu człowiekowi. W umowie tej państwa-strony uznały konieczność poszanowania wolności osób i instytucji w zakresie tworzenia i prowadzenia zakładów oświatowych (art. 13). Państwa-strony tej umowy uznały konieczność poszanowania prawa rodziców i opiekunów prawnych do zapewnienia swym dzieciom wychowania religijnego i moralnego zgodnie ze swymi przekonaniami. Poszanowanie tego prawa ma się wyrażać przez zapewnienie rodzicom wyboru szkół i zakładów oświatowych dla swoich dzieci innych niż szkoły założone przez władze publiczne. Jedynym wymogiem, jaki powinny władze publiczne stawiać szkołom niepublicznym, jest zapewnienie w tych szkołach minimum programowego ustalonego przez władze oświatowe, będącego warunkiem ich zrównania z placówkami państwowymi. W Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r. państwa-strony zobowiązały się do poszanowania wolności rodziców lub opiekunów 152 X. Szkolnictwo i działalność oświatowo-wychowawcza Kościoła katolickiego... prawnych do zapewnienia dzieciom wychowania moralnego i religijnego zgodnie z własnymi przekonaniami (art. 18). Prawo rodziców do religijnego i moralnego wychowania dzieci jest zagwarantowane w europejskim systemie ochrony praw człowieka w oparciu o Europejską Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r. Tej sprawy dotyczy Pierwszy Protokół Dodatkowy do tej konwencji z 1952 r., w którym państwa-strony zobowiązały się, że nikt nie będzie pozbawiony prawa do nauki, a w realizacji zadań w dziedzinie nauczania i wychowania państwo będzie szanować prawa rodziców do wychowania i edukacji swoich dzieci zgodnie z ich własnymi przekonaniami religijnymi i filozoficznymi. Z postanowień tych wynika, że prawo rodziców do wychowania i nauczania swoich dzieci jest nadrzędne w stosunku do państwa. Zadaniem państwa jest nie tylko poszanowanie wyboru dokonanego przez rodziców, ale również podjęcie zadań organizacyjnych zgodnie z zasadą pomocni-czości. Problemy związane z realizacją powyższych gwarancji w praktyce stały się przedmiotem orzecznictwa Komisji Praw Człowieka i Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu. Orzecznictwo to respektuje w pełni prawo rodziców do wyboru szkół dla swoich dzieci w celu zapewnienia im wychowania zgodnie ze swymi przekonaniami religijnymi i filozoficznymi oraz obowiązek respektowania przez władze państwowe i oświatowe decyzji rodziców w sprawie pobierania przez ich dzieci nauki religii w szkołach publicznych. Powyższe stanowisko znalazło potwierdzenie w Deklaracji Podstawowych Praw i Wolności uchwalonej przez Parlament Europejski w 1989 r. (art. 16). 1.2. Gwarancje dotyczące Kościoła katolickiego Głównym źródłem prawa do nauczania religii w szkołach publicznych dla Kościoła katolickiego jest konkordat z 1993 r. Normy wpisane do art. 12 konkordatu — łącznie z innymi aktami normatywnymi — obejmują następujące elementy: 1. Wymóg poszanowania prawa rodziców do religijnego wychowania dzieci wraz z poszanowaniem zasady tolerancji (art. 12 ust. 1). Wymóg przestrzegania tolerancji stanowi zobowiązanie do poszanowania swobody wyboru nauczania religii przez rodziców i uczniów katolickich bez jakiejkolwiek dyskryminacji rodziców i uczniów innych przekonań religijnych i światopoglądowych. 2. Obowiązek organizowania nauczania religii obejmuje „szkoły publiczne podstawowe i ponadpodstawowe oraz przedszkola, prowadzone przez organy administracji państwowej i samorządowej" (art. 12 ust. 1). Z tego wynika, że nauczanie religii ma być organizowane w następujących stopniach szkolnictwa publicznego: przedszkolach, szkołach podstawowych i ponadpodstawowych, tj. w szkołach zawodowych i szkołaci średnich — gimnazjach i liceach wszystkich typów. Konkordat stanowi, iż obowiązkiemi nauczania religii objęte są przedszkola i szkoły prowadzone przez organy administracji państwowej i samorządowej. Obowiązkiem tym nie są wiec objęte szkoły prywa*" Pozostają w mocy przepisy ustawowe, na mocy których wprowadzono do szkół t uczanie etyki jako przedmiotu alternatywnego w stosunku do religii. 1. Nauczanie religii w szkołach publicznych 153 3. Nauczanie religii w szkołach ma być organizowane „zgodnie z wolą zainteresowanych". Wyrażenie to należy interpretować z zachowaniem dyrektyw wykładni systemowej, tj. zgodnie z postanowieniami zawartymi w ustawie z 7 września 1991 r. 0 systemie oświaty i w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z 4 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach. Przez „zainteresowanych" należy rozumieć osoby uprawnione do decydowania o pobieraniu nauki religii w szkołach publicznych. W pierwszej kolejności są to rodzice i opiekunowie uczniów lub sami uczniowie po osiągnięciu pełnoletności, którzy złożą oświadczenie wobec władz szkolnych, iż życzą sobie korzystać z nauczania religii. Wymóg takiego oświadczenia nie narusza prawa do milczenia w sprawach swych przekonań religijnych i światopoglądowych. Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniu z 30 stycznia 1991 r. uznał, iż oświadczenie przez rodziców swojej woli o uczęszczaniu dziecka na lekcje religii nie narusza ich prawa do wolności sumienia i wyznania, gdyż osoba niewierząca może zadecydować o nieuczęszczaniu jej dziecka na lekcje religii organizowane w szkole, a osoba wierząca może z takiej możliwości zrezygnować (OTK K 11/90). 4. Program i treść nauczania religii. Nauczanie religii ma się odbywać „w ramach zajęć szkolnych i przedszkolnych" (art. 12 ust. 1 konkordatu). To znaczy, że religia ma być umieszczona w siatce zajęć szkolnych i przedszkolnych jako równoprawny przedmiot zgodnie z wcześniejszym rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach. Postanowienie konkordatowe, iż nauczanie religii ma być przedmiotem edukacji przedszkolnej, nadaje się do bezpośredniego stosowania. Nie ma więc potrzeby stanowienia w tej sprawie nowej ustawy. Dlatego Minister Edukacji Narodowej na mocy rozporządzenia z 30 czerwca 1999 r. (Dz.U. nr 67, poz. 753) zmienił tytuł wymienionego rozporządzenia, który poprzednio brzmiał: „w sprawie warunków 1 sposobu nauczania religii w szkołach publicznych". 5. Kompetencje władzy kościelnej i państwowej względem treści nauczania religii, programu i nauczycieli. W postanowieniach konkordatowych znajdują się zasady pozwalające na rozgraniczenie kompetencji władz kościelnych i władz państwowych w przedmiocie nauczania religii w przedszkolach i szkołach publicznych: a) generalną zasadę stawia art. 12 ust. 4: „W sprawach treści nauczania i wychowania religijnego nauczyciele religii podlegają przepisom i zarządzeniom kościelnym". W kwestii programu nauczania i podręczników konkordat stanowi: „Program nauczania religii katolickiej oraz podręczniki opracowuje władza kościelna i podaje je do wiadomości kompetentnej władzy państwowej" (art. 12 ust. 3). W ten sposób uznana została wyłączna właściwość władz kościelnych do opracowania programów nauczania religii katolickiej i doboru odpowiednich podręczników. Ingerencja władz państwowych w treść nauczania religii byłaby zaprzeczeniem konstytucyjnej zasady poszanowania niezależności kościoła w swoim zakresie. Ponieważ nauczanie religii odbywa się na terenie szkół i przedszkoli publicznych, program nauczania i podręczniki mają być prze- 154 X. Szkolnictwo i działalność oświatowo-wychowawcza Kościoła katolickiego.. kazane do wiadomości kompetentnej władzy państwowej. Kompetencje w tej materii ma Ministerstwo Edukacji Narodowej. W tej kwestii konkordat uchyla postanowienie art. 22 ust. 2 ustawy o systemie oświaty w odniesieniu do podręczników nauki religii, według którego zatwierdzanie podręczników szkolnych należało do kompetencji Ministra Edukacji Narodowej. Dlatego rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 30 czerwca 1999 r. stanowi: „Nauczanie religii odbywa się na podstawie programów opracowanych i zatwierdzonych przez właściwe władze kościołów i innych związków wyznaniowych i przedstawionych Ministrowi Edukacji Narodowej do wiadomości. Te same zasady stosuje się wobec podręczników do nauczania religii" (§ 4); b) status prawny nauczycieli religii. Nauczyciele religii podlegają jednocześnie władzy kościelnej i państwowej. W sprawie podlegania nauczycieli religii władzy kościelnej konkordat stanowi: „Nauczyciele muszą posiadać upoważnienie (missio canonicd) od biskupa diecezjalnego. Cofnięcie tego upoważnienia oznacza utratę prawa do nauczania religii (art. 12 ust. 3)". Władze szkolne mogą więc zatrudnić nauczyciela religii wyłącznie na podstawie upoważnienia ze strony właściwego ze względu na terytorium biskupa diecezjalnego. Warunkiem otrzymania takiego upoważnienia jest spełnienie wymogów dotyczących nie tyko wykształcenia, ale też postępowania i nauczania zgodnie z nauką kościoła. Postawienie wymogu uzyskania misji kanonicznej do nauczania religii daje kościołowi możliwość decydowania o zatrudnianiu nauczycieli religii w przedszkolach i szkołach publicznych. Wymóg ten jest konieczny z uwagi na to, że nauczyciele mają nauczać prawd wiary i moralności katolickiej. Misja kanoniczna ma być w pewnym sensie gwarantem ich wierności doktrynie kościoła. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 14 kwietnia 1992 r. stawia wymóg, aby takie upoważnienie biskupa miało charakter pisemnego skierowania nauczyciela religii katolickiej do danego przedszkola lub szkoły publicznej ze strony właściwego biskupa diecezjalnego Kościoła katolickiego lub właściwej władzy zwierzchniej innego kościoła i związku wyznaniowego do nauczania religii swoich wiernych (§ 5). Właściwy biskup diecezjalny może cofnąć nauczycielowi swe upoważnienie do nauczania religii. Wówczas cofnięcie upoważnienia jest równoznaczne z utratą uprawnień do nauczania religii w danym przedszkolu lub szkole (§ 5 ust. 2). W sprawie statusu nauczycieli religii w relacji do władz państwowych konkordat stanowi, iż nauczyciele religii „w innych sprawach podlegają przepisom państwowym" (art. 12 ust. 1). Pozostają zatem w mocy zasady dotyczące zapewnienia przez władze państwowe nauczycielom religii równych praw z nauczycielami innych przedmiotów w sprawach zawartych w Karcie Nauczyciela z 26 stycznia 1982 r. i w ustawie z 7 września 1991 r. o systemie oświaty. Dotyczą one wynagradzania, uprawnień socjalnych, korzystania ze zniżek w zakupie biletów na przejazdy środkami komunikacji państwowej, udziału w radach pedagogicznych, prowadzenia dziennika szkolnego, wpisywania ocen z religii na świadectwie szkolnym. Odnośnie do uprawnień nauczycieli religii rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 14 kwietnia 1992 r. generalnie stanowi: „Nauczycieli religii zatrudnia /. Nauczanie religii w szkołach publicznych 155 się zgodnie z Kartą Nauczyciela" (§ 5 ust. 4). Nauczyciel religii ma równe prawa z nauczycielami innych przedmiotów, z jednym wyjątkiem, iż nie może być wychowawcą klasy. Nauczycielem religii może być zarówno osoba duchowna, jak i osoba świecka, jeżeli posiada odpowiednie kwalifikacje; c) kwalifikacje pedagogiczne nauczycieli religii w przedszkolach i szkołach publicznych są przedmiotem zainteresowania władz kościelnych i państwowych. Konkordat w tej sprawie stanowi: „Kryteria wykształcenia pedagogicznego oraz forma i tryb uzupełniania tego wykształcenia będą przedmiotem uzgodnień kompetentnych władz państwowych z Konferencją Episkopatu Polski" (art. 12 ust. 3). Jest to norma odsyłająca do szczegółowych porozumień zawieranych przez Ministra Edukacji Narodowej z Konferencją Episkopatu Polski oraz z właściwymi władzami innych kościołów i związków wyznaniowych. Kryteria wykształcenia pedagogicznego nauczycieli religii katolickiej zarówno w przedszkolach, jak i w szkołach określone zostały w porozumieniu pomiędzy Konferencją Episkopatu Polski a Ministrem Edukacji Narodowej z 6 września 2000 r. w sprawie kwalifikacji wymaganych od nauczycieli religii (Dz.Urz. MEN nr 4, poz. 201). Jeśli chodzi o wizytowanie nauczania religii, mające w pewnej mierze charakter kontroli kwalifikacji nauczycieli, to zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z 14 kwietnia 1992 r. może być prowadzone przez wizytatorów upoważnionych przez biskupa diecezjalnego, zaś lekcji religii innych wyznań przez wizytatorów upoważnionych przez władze zwierzchnie innych kościołów i związków wyznaniowych (§ 11). Realizacja art. 12 konkordatu winna dokonywać się zgodnie z zasadami określonymi w ustawie z 7 września 1991 r. o systemie oświaty oraz w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu nauczania religii w publicznych przedszkolach i szkołach, które zostały orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego z 20 kwietnia 1993 r. uznane za zgodne z Konstytucją RP. Konkordat nie zawiera postanowień w sprawie zamieszczania symbolu religijnego i odmawiania modlitwy w szkole, minimalnej liczby uczniów tworzących grupę lekcyjną, tygodniowego wymiaru godzin lekcyjnych. W tych sprawach pozostaje w mocy rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej, zgodnie z którym na zasadzie całkowitej dobrowolności może być odmawiana przez uczniów modlitwa przed i po zajęciach szkolnych; na tej samej zasadzie może być zawieszony krzyż w sali szkolnej. Minimalna liczba uczniów obligująca władze szkolne do zorganizowania w przedszkolu lub szkole publicznej lekcji religii wynosi siedem osób. Wymóg ten na zasadzie równości dotyczy uczniów pobierających nauczanie religii katolickiej, jak i innych wyznań. 1.3. Gwarancje dotyczące innych związków wyznaniowych Identyczne jak dla Kościoła katolickiego gwarancje w sprawie nauczania religii w szkołach publicznych zostały wpisane do ustaw indywidualnych dotyczących stosunku państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych. Gdy chodzi o związki wyznaniowe, które w danej szkole mają uczniów poniżej minimalnej liczby 156 X. Szkolnictwo i działalność oświatowo-wychowawcza Kościoła katolickiego... siedmiu, mogą one organizować nauczanie religii w punktach katechetycznych poza szkołą w porozumieniu z władzami szkolnymi. Porównaj: — art. 15 ustawy z 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w RP; — art. 15 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP; — art. 9 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformowanego wRP; — art. 10 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego; — art. 12 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP; — art. 12 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów wRP; — art. 13 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metodystycz-nego w RP; — art. 10 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w RP; — art. 13 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w RP; — art. 10 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów wRP; — art. 12 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich wRP; — art. 17 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 22 marca 1928 r. o stosunku Państwa do Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego, nieposiadającego hierarchii duchownej; — art. 26 ustawy z 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Karaimskiego Związku Religijnego wRP; — art. 32 ustawy z 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Muzułmańskiego Związku Religijnego w RP. Analogiczne jak dla Kościoła katolickiego postanowienia wykonawcze zostały wpisane do Porozumienia pomiędzy Polską Radą Ekumeniczną oraz Ministrem Edukacji Narodowej z 4 lipca 2001 r. w sprawie kwalifikacji zawodowych wymaganych od nauczycieli religii kościołów zrzeszonych w Polskiej Radzie Ekumenicznej oraz Porozumienia pomiędzy Zarządem Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego oraz Ministrem Edukacji Narodowej z 13 lutego 1995 r. w sprawie kwalifikacji nauczycieli religii. 2. Katechizacja dorosłych Konkordat gwarantuje Kościołowi katolickiemu prawo do nauczania religii, cz] prowadzenia katechezy pozaszkolnej także dla osób dorosłych: „Kościół katolic korzysta ze swobody prowadzenia katechezy dorosłych, łącznie z duszpasterst~ akademickim" (art. 15 ust. 5). Powyższa gwarancja konkordatowa jest potwierdzeniem wcześniejszej gwarancji prowadzenia przez Kościół katechizacji dorosłych, obowiązującej na mocy ustawy z 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego (art. 18 ust. 2). Nowością jest tu uszczegółowienie dotyczące duszpasterstwa akademickiego. 3. Praktyki religijne dzieci i młodzieży w miejscach wypoczynku 157 Na zasadzie analogii również inne kościoły i związki wyznaniowe mogą prowadzić katechizację dorosłych i duszpasterstwo akademickie. 3. Praktyki religijne dzieci i młodzieży w miejscach wypoczynku 3.1. Gwarancje dotyczące Kościoła katolickiego W okresie PRL władze państwowe utrudniały, a nawet wprost zabraniały spełniania praktyk religijnych dzieciom i młodzieży na obozach i koloniach. Episkopat Polski często protestował przeciwko tym zakazom, nazywając je pogwałceniem prawa człowieka do wolności religijnej, przysługującego także dzieciom i młodzieży w miejscach wypoczynku. W celu zapobieżenia tego rodzaju praktykom do konkordatu wpisano zasadę: „Dzieciom i młodzieży katolickiej przebywającym na koloniach i obozach oraz korzystającym z innych form zbiorowego wypoczynku zapewnia się możliwość wykonywania praktyk religijnych, a w szczególności uczestniczenia we Mszy św. w niedziele i święta" (art. 23). Powyższa gwarancja konkordatowa jest potwierdzeniem tego, co zostało już wpisane do ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego z 17 maja 1989 r. (art. 30) i w zarządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z 3 lipca 1992 r. w sprawie warunków zapewnienia prawa wykonywania praktyk religijnych dzieciom i młodzieży przebywającym w zakładach wychowawczych i opiekuńczych oraz na obozach i koloniach (M.P. nr 25, poz. 181). Przez „praktyki religijne", o których mówi konkordat, należy rozumieć różne formy uzewnętrzniania swoich przekonań, jak: odmawianie codziennej modlitwy, zawieszanie krzyża i innych symboli religijnych, czytanie lektury religijnej, a zwłaszcza udział we mszy św. w niedziele i święta (art. 13). Podmiotem uprawnienia do spełniania tych praktyk są dzieci i młodzież wyznania katolickiego, którzy zgodnie z życzeniem rodziców (opiekunów prawnych) bądź własnym chcą wykonywać praktyki religijne podczas wakacji, ferii zimowych itp. na zorganizowanych koloniach i obozach. Podmiotem zobowiązanym do respektowania tych gwarancji są zakłady wychowawcze i opiekuńcze, opiekuńczo-wychowawcze i resocjalizacyjne, działające na podstawie ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn. Dz.U. z 1996 r. nr 67, poz. 329 z późn. zm.) oraz wszyscy organizatorzy krajowych kolonii i obozów organizowanych przez instytucje państwowe zwane „placówkami". Podmiotami uprawnionymi do korzystania z tych gwarancji są wychowankowie, czyli uczestnicy koloni i obozów, zgodnie z życzeniem rodziców bądź samych wychowanków. Wychowankowie mają prawo do spełniania praktyk religijnych swoich wyznań. Dla katolików jest to udział we mszy św. w niedziele i święta, dla prawosławnych — udział w liturgii świętej oraz innych nabożeństwach. Ponadto organizatorzy miejsca pobytu wychowanków mają zapewnić im opiekę podczas wykonywania praktyk religijnych, umożliwić im spotkania o charakterze religijno-wychowawczym z osobami duchownymi lub świeckimi, umożliwić również udział w rekolekcjach wielkopostnych lub podobnych praktykach. 158 X. Szkolnictwo i działalność oświatowo-wychowawcza Kościoła katolickiego... 3.2. Gwarancje dla innych związków wyznaniowych Analogiczne gwarancje dotyczące spełniania praktyk religijnych dzieci i młodzieży w miejscach zorganizowanego wypoczynku oraz w zakładach wychowawczych i opiekuńczych, sanatoriach, prewentoriach i szpitalach zostały wpisane do ustaw indywidualnych, dotyczących poszczególnych kościołów i związków wyznaniowych. Porównaj: — art. 30 ustawy z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP; — art. 26 ustawy z 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w RP; — art. 21 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego wRP; — art. 12 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformowanego wRP; — art. 19 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metodystycz-nego w RP; rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 14 października 1996 r. w sprawie zasad organizowania nauczania kościelnego, nabożeństw i wykonywania innych praktyk religijnych właściwych dla wyznania ewangelicko-metodystycznego dzieciom i młodzieży przebywającym w zakładach wychowawczych i opiekuńczych, w sanatoriach, prewentoriach i szpitalach oraz korzystającym z zorganizowanego wypoczynku (Dz.U. nr 135, poz. 630); — art. 16 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego w RP; zarządzenie Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 14 października 1996 r. w sprawie zasad organizowania nabożeństw, katechizacji i wykonywania innych praktyk religijnych właściwych dla wyznania polskokatolickiego dzieciom i młodzieży przebywającym w zakładach wychowawczych i opiekuńczych, sanatoriach, prewentoriach i szpitalach oraz korzystającym z zorganizowanego wypoczynku (Dz.U. nr 135, poz. 632); — art. 18 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP; — art. 18 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w RP; rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 14 października 1996 r. w sprawie zasad organizowania nabożeństw i katechizacji oraz wykonywania innych praktyk religijnych, właściwych dla wyznania baptystycznego, dzieciom i młodzieży przebywającym w zakładach wychowawczych i opiekuńczych, sanatoriach, prewentoriach i szpitalach oraz korzystającym z zorganizowanych form wypoczynku (Dz.U. nr 135, poz. 631); — art. 16 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w RP; — art. 19 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w RP; rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 2 października 1997 r. w sprawie szczegółowych zasad organizowania nauczania kościelnego, nabożeństw i wykonywania innych praktyk religijnych właściwych dla wyznania zielonoświątkowego dzieciom i młodzieży przebywającym w zakładach opiekuńczych i wychowawczych, w sanatoriach, prewentoriach i szpitalach oraz korzystającym z zorganizowanego wypoczynku (Dz.U. nr 128, poz. 832); — art. 10 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów w RP. 4. Szkolnictwo wyznaniowe 4.1. Szkoły katolickie Kościół katolicki wniósł doniosły wkład w powstanie szkolnictwa europejskiego wszystkich typów. Posiada więc historyczne prawo do prowadzenia własnych szkół. 4. Szkolnictwo wyznaniowe 159 Państwa współczesne, pomimo że przypisują sobie monopol nad szkolnictwem, uznają to prawo Kościoła zarówno w umowach konkordatowych, jak i w ustawodawstwie zwykłym, nie na zasadzie jakiegoś przywileju, ale na takich samych zasadach jak innym podmiotów. Państwo polskie gwarantuje Kościołowi katolickiemu w tym przedmiocie prawa dotyczące: 1) prawa do zakładania i prowadzenia placówek oświatowych i wychowawczych; 2) statusu prawnego szkół prowadzonych przez instytucje kościelne; 3) statusu nauczycieli i uczniów szkół katolickich; 4) dotacji z budżetu państwa i organów samorządowych na rzecz tych szkół. 4.1.1. Prawo kościoła do prowadzenia i zakładania własnych placówek oświatowych i wychowawczych Konkordat gwarantuje Kościołowi katolickiemu prawo do zakładania i prowadzenia „placówek oświatowych i wychowawczych, w tym przedszkoli oraz szkół wszystkich rodzajów, zgodnie z przepisami prawa kanonicznego i na zasadach określonych ez odpowiednie ustawy" (art. 14 ust. 1). Pod względem przedmiotowym prawo to obejmuje generalnie placówki oświatowe i wychowawcze, jakimi są internaty, domy dziecka, zakłady dla niepełnosprawnych, a w szczególności — przedszkola i szkoły wszystkich rodzajów. Zakładanie i prowadzenie wspomnianych wyżej kościelnych placówek oświatowych i wychowawczych odbywa się z zachowaniem norm należących do dwóch systemów prawa: prawa kanonicznego i prawa polskiego. Zastosowanie przepisów prawa kanonicznego jest koniecznym wymogiem do uzyskania statusu instytucji katolickich. O nadaniu im takiego statusu formalnie decyduje dekret kompetentnej władzy kościelnej, tzn. jeśli jest to placówka o zasięgu diecezjalnym — dekret ordynariusza miejscowego; jeśli placówka o zasięgu krajowym — dekret Konferencji Episkopatu Polski. Zachowanie wymogów prawa kanonicznego jest podyktowane koniecznością zachowania przez nich swej tożsamości kościelnej. Zastosowanie się do wymogów ustalonych przez prawo polskie jest konieczne do uzyskania uprawnień związanych z uznaniem ich statusu prawnego w systemie szkolnictwa krajowego. O nadaniu danej placówce statusu przewidzianego przez ustawodawstwo polskie decydują kompetentne władze państwowe, działające zgodnie z ustawą o systemie oświaty i aktami wykonawczymi stanowionymi przez Ministra Edukacji Narodowej. 4.1.2. Status prawny szkół katolickich W sprawie statusu szkół katolickich w polskim systemie szkolnym konkordat wypowiada się następująco: „W realizowaniu minimum programowego przedmiotów obowiązkowych i w wystawianiu druków urzędowych szkoły te podlegają prawu polskiemu" (art. 14 ust. 2). 160 X. Szkolnictwo i działalność oświatowo-wychowawcza Kościoła katolickiego... Warunkiem niezbędnym uzyskania statusu prawnego w systemie szkolnictwa krajowego jest spełnienie minimum programowego, ustalonego przez Ministerstwo Edukacji Narodowej. Status prawny, jaki mogą uzyskać szkoły prowadzone przez instytucje kościelne, jest zróżnicowany, tzn. może to być status szkół prywatnych, społecznych lub publicznych. Szkoły prywatne i społeczne mogą uzyskać uprawnienia szkół publicznych, chociaż różnią się od szkół publicznych szerszą autonomią. Szkoły, które spełniają te warunki, mogą wystawiać druki urzędowe zgodnie z obowiązującymi przepisami państwowymi. Szkoły katolickie różnią się od szkół świeckich programem nauczania i wychowania. Dlatego konkordat stanowi, iż szkoły katolickie w realizowaniu pozostałych przedmiotów poza minimum programowym stosują się do przepisów kościelnych (art. 14 ust. 2). 4.1.3. Status nauczycieli i uczniów szkół katolickich Status prawny nauczycieli i uczniów szkół katolickich konkordat określa następująco: „Nauczyciele, wychowawcy i inni pracownicy oraz uczniowie i wychowankowie szkół i placówek wymienionych w ustępie 1, jeśli są one szkołami lub placówkami publicznymi albo mają uprawnienia szkół lub placówek publicznych, mają prawa i obowiązki takie same jak analogiczne osoby w szkołach i placówkach publicznych" (art. 14 ust. 3). Strona państwowa gwarantuje więc personelowi nauczycielskiemu oraz uczniom szkół prowadzonych przez instytucje kościelne uprawnienia analogiczne do tych, jakie mają nauczyciele i uczniowie szkół publicznych, tj. państwowych i samorządowych. Znajduje tu zastosowanie podstawowa zasada, według której spełnienie tych samych warunków powoduje jednakowe skutki prawne w danej dziedzinie prawa przedmiotowego. Jest to konsekwencją równouprawnienia obywateli w państwie demokratycznym. 4.1.4. Dotacje dla katolickich placówek oświatowych Strona państwowa gwarantuje udzielanie dotacji placówkom oświatowym i szkołom katolickim z budżetu państwa lub organów samorządu terytorialnego „w przy-1 padkach i na zasadach określonych przez odpowiednie ustawy" (art. 14 ust. 4). I Gwarancje tych subwencji nie stanowią przywileju dla kościoła, ale są wyrazem poszanowania równości praw rodziców, jako podatników, posyłających swoje dzieci do szkół prywatnych lub społecznych, z tymi rodzicami, którzy posyłają swoje dzieci do szkół publicznych. Subwencje z budżetu publicznego dla szkół prywatnych i prowadzonych przez instytucje kościelne nie stanowią dodatkowych obciążeń dla podatników posyłających swe dzieci do szkół publicznych. W sprawie dotacji na rzecz szkół katolickich konkordat nie wprowadza nowych zobowiązań finansowych j państwa na rzecz szkół prowadzonych przez instytucje kościelne w stosunku do tego, j co jest zagwarantowane w ustawie o systemie oświaty dla wszystkich szkól. Posta-1 nowienia konkordatowe są więc potwierdzeniem i uszczegółowieniem powszechnie j obowiązujących norm prawa krajowego. 5. Szkoły wyższe 161 4.2. Gwarancje dla szkół innych związków wyznaniowych Oprócz Kościoła katolickiego wszystkie związki wyznaniowe mają prawo do zakładania i prowadzenia własnych szkół i przedszkoli oraz innych placówek oświa-towo-wychowawczych i opiekuńczo-wychowawczych na zasadach określonych w ustawach. Prawo to generalnie jest zagwarantowane w ustawie z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (art. 21 ust. 1). Tak samo mogą otrzymywać dotacje z budżetu państwa lub samorządu terytorialnego na zasadach określonych w odrębnych ustawach (art. 21 ust. 2). Prawo to zostało potwierdzone w ustawach dotyczących stosunku państwa do poszczególnych związków wyznaniowych. Porównaj: — art. 16-18 ustawy z 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego; — art. 16 i 19 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP; — art. 10 i 13 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformo-wanego w RP; — art. 12 i 13 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego wRP; — art. 13 i 15 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP; — art. 13-15 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów wRP; — art. 14-16 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metody-stycznego w RP; — art. 11 i 12 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w RP; — art. 14-16 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego wRP; — art. 11 i 12 ustawy z 20 lutego 1997r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów w RP; — art. 13 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich wRP. 5. Szkoły wyższe 5.1. Katolickie szkoły wyższe Kościół katolicki w średniowieczu zakładał pierwsze uniwersytety, których integralną częścią była teologia. W czasach współczesnych w szkolnictwie wyższym — również w katolickim szkolnictwie wyższym — panuje pluralizm. Kościół prowadzi własne uniwersytety katolickie i uniwersytety papieskie oraz wydziały teologiczne na uniwersytetach państwowych bądź też samodzielne wydziały teologiczne. Status prawny tych uczelni jest określany w drodze porozumień między władzami kościelnymi i władzami państwowymi. 162 X. Szkolnictwo i działalność oświatowo-wychowawcza Kościoła katolickiego.. Sytuację wyższych uczelni katolickich w Polsce reguluje konkordat i ustawy. Regulacje te dotyczą: 1) uznania prawa kościoła do zakładania i prowadzenia własnych szkół wyższych; 2) statusu prawnego kościelnych szkół wyższych; 3) dotacji państwowych na rzecz uczelni kościelnych. 5.1.1. Prawo Kościoła katolickiego do zakładania i prowadzenia własnych uniwersytetów i wydziałów Konkordat w tej sprawie stanowi: „Rzeczpospolita Polska gwarantuje Kościołowi Katolickiemu prawo do swobodnego zakładania i prowadzenia szkół wyższych, w tym uniwersytetów, odrębnych wydziałów i wyższych seminariów duchownych oraz instytutów naukowo-badawczych" (art. 15 ust. 1). Państwo polskie uznaje zatem prawo Kościoła katolickiego do zakładania i prowadzenia własnych szkół wyższych oraz przewiduje pluralizm ich form, czyli że mogą to być: uniwersytety, odrębne wydziały na uniwersytetach państwowych, wyższe seminaria duchowne i instytuty naukowo-badawcze. Ta generalna zasada dotyczy zarówno uczelni, jakie kościół posiadał w momencie podpisania konkordatu, jak i tych, które mogą być założone w przyszłości. Konkordat nie wprowadza zmian do praw nabytych przez kościół w tej dziedzinie w przeszłości i potwierdza prawo do zakładania nowych tego typu instytucji w przyszłości. 5.1.2. Status prawny katolickich szkół wyższych Konkordat w tej sprawie stanowi: „Status prawny szkół wyższych [obejmujący: uniwersytety, odrębne wydziały, wyższe seminaria duchowne, instytuty naukowo-badawcze — J.K.], a także tryb i zakres uznawania przez Państwo kościelnych stopni i tytułów naukowych oraz status prawny wydziałów teologii na uniwersytetach państwowych regulują umowy między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Konferencją Episkopatu upoważnioną przez Stolicę Apostolską" (art. 15 ust. 2). Przedmiot tej regulacji dotyczy: 1) trybu regulacji statusu prawnego kościelnych szkół wyższych, 2) uprawnienia kościelnych szkół wyższych w relacji do wyższych szkół publicznych w zakresie nadawania dyplomów, stopni i tytułów naukowych mających skutki cywilne. 5.1.2.1. Tryb regulacji statusu kościelnych szkół wyższych. Status prawny kościelnych szkół wyższych podlega regulacji w porządku kościelnym i państwowym. Warunkiem uzyskania i zachowania przez te szkoły statusu wyższych uczelni kościelnych jest ich dostosowanie do regulacji kościelnych, określonych w kan. 807-821 KPK, oraz w konstytucjach papieskich, a mianowicie: konstytucji Jana Paw- 5. Szkoły wyższe 163 ła II z 15 kwietnia 1979 r. o uniwersytetach katolickich Sapientia Christiana (AAS 1979, nr 71, s. 469-499) i konstytucji Jana Pawła II z 15 sierpnia 1990 r. Ex corde Ecclesiae (AAS, 99(1990), s. 1475-1509). Statuty tych uczelni i wydziałów powinny być zaaprobowane przez Kongregację do spraw Edukacji Katolickiej. Status prawny tych uczelni i wydziałów w porządku państwowym ma być dostosowany do regulacji określonych w powszechnie obowiązujących ustawach w drodze porozumienia między kompetentnymi władzami kościelnymi i państwowymi. Według art. 15 ust. 2 konkordatu mają to być „umowy między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Konferencją Episkopatu Polski, upoważnioną przez Stolicę Apostolską". Status prawny istniejących w Polsce kościelnych szkół wyższych został uregulowany w następującym trybie: 1) Katolicki Uniwersytet Lubelski ma status uczelni prywatnej na prawach państwowych szkół akademickich, uregulowany w trybie odrębnych ustaw (Dz.U. z 1938 r. nr 27, poz. 242); 2) Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie oraz Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu, Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie (składający się z dwóch autonomicznych sekcji — św. Jana Chrzciciela i św. Andrzeja Boboli, zw. Bobolanum) oraz Wydział Teologiczny Towarzystwa Jezusowego w Krakowie, w momencie zawierania konkordatu miały status uregulowany zgodnie z umową z 30 czerwca 1989 r. podpisaną przez Konferencję Episkopatu Polski z Ministrem Edukacji Narodowej, na podstawie art. 23 ust. 2 ustawy z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego, ogłoszoną w formie obwieszczenia Ministra Edukacji Narodowej (M.P. nr 22, poz. 174). Umowa ta została zastąpiona przez umowę między Rządem Rzeczypospolitej a Konferencją Episkopatu Polski z 1 lipca 1999 r. w sprawie statusu prawnego szkół wyższych zakładanych i prowadzonych przez Kościół Katolicki, w tym uniwersytetów, odrębnych wydziałów i wyższych seminariów duchownych, oraz w sprawie trybu i zakresu uznawania przez Państwo stopni i tytułów nadawanych przez te szkoły wyższe (Dz.U. nr 63, poz. 727). Na bazie Wydziału Teologicznego TJ w Krakowie w 1999 r. utworzona została Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna „Ignatianum", posiadająca dwa wydziały: filozoficzny i pedagogiczny; 3) wydziały teologiczne na uniwersytetach państwowych: — Wydział Teologiczny na Uniwersytecie w Opolu, który posiada status uregulowany na mocy ustawy z 10 marca 1994 r. o utworzeniu Uniwersytetu Opolskiego (Dz.U. nr 55, poz. 225). Istniejący już wcześniej Instytut Teologiczno-Pastoralny w Opolu został z własną bazą lokalową włączony do nowego uniwersytetu. Dlatego ustawa stanowi, iż koszty związane z utrzymaniem i funkcjonowaniem obiektów użytkowych przez Wydział Teologiczny będą pokrywane przez Kościół katolicki, natomiast inne koszty pokrywane są z budżetu państwa, — Wydział Teologiczny na Uniwersytecie w Olsztynie, który ma status uregulowany na podstawie ustawy z 9 lipca 1999 r. o utworzeniu Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie (Dz.U. nr 69, poz. 762), 164 X. Szkolnictwo i działalność oświatowo-wychowawcza Kościoła katolickiego.. — Papieski Wydział Teologiczny w Poznaniu na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w 1999 r. włączony do tej uczelni z zachowaniem dotychczasowych praw, — trzy wydziały nauk kościelnych (Wydział Teologii, Wydział Prawa Kanonicznego, Wydział Filozofii Chrześcijańskiej) na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Mają one status uregulowany na podstawie ustawy z 3 września 1999 r. o utworzeniu Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie (Dz.U. nr 79, poz. 884). Uniwersytet ten powstał w drodze transformacji państwowej Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie w uniwersytet państwowy z wydziałami nauk kościelnych, których status określony został na podstawie umowy między Konferencją Episkopatu Polski i Rządem Rzeczypospolitej, — Wydział Teologiczny na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach utworzony w 2000 r., — Wydział Teologiczny na Uniwersytecie im. Mikołaja Kopernika w Toruniu utworzony w 2001 r., — Wydział Teologiczny na Uniwersytecie Szczecińskim utworzony w 2003 r. Zasady funkcjonowania tych wydziałów określa umowa między Konferencją Episkopatu Polski i Rządem RP z 1 lipca 1999 r. w sprawie statusu prawnego szkół wyższych zakładanych i prowadzonych przez Kościół katolicki, w tym uniwersytetów, odrębnych wydziałów i wyższych seminariów duchownych, oraz w sprawie trybu i zakresu uznawania przez Państwo stopni i tytułów naukowych nadawanych przez te szkoły wyższe (Dz.U. nr 63, poz. 727); 4) wyższe seminaria duchowne diecezjalne i zakonne oraz diecezjalne i zakonne szkoły wyższe kształcące osoby świeckie w zakresie nauk kościelnych mają charakter kościelnych szkół wyższych, , jeśli spełniają wymogi dotyczące kadry i programów studiów" ustalonych przez władze państwowe (art. 2 konkordatu; § 1 ust. 2 umowy z 1 lipca 1999 r. między Konferencją Episkopatu Polski i Rządem Rzeczypospolitej Polskiej). 5.1.2.2. Uznawanie tytułu i stopni naukowych nadawanych przez kościelne szkoły wyższe. Konkordat stanowi: „[...] tryb i zakres uznawania przez Państwo kościelnych stopni i tytułów [nadawanych przez kościelne szkoły wyższe — J.K.] regulują umowy między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Konferencją Episkopatu Polski upoważnioną przez Stolicę Apostolską" (art. 15 ust. 2). Zasady uzgodnione w formie umowy między Ministrem Edukacji Narodowej a Konferencją Episkopatu Polski z 1 lipca 1999 r. stanowią, iż Państwo uznaje: 1) kościelne stopnie naukowe doktora i doktora habilitowanego nadawane przez kościelne szkoły wyższe, jeżeli: a) spełniają one warunki określone w ustawie z 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz stopniach i tytule w zakresie sztuki i (Dz.U. nr65,poz. 659), jM b) przeprowadzają przewody doktorskie i habilitacyjne oraz badają te stopnie zgodnie z postanowieniami ustawy (§ 8 umowy), S. Szkoły wyższe 165 2) kościelny tytuł naukowy profesora nadany przez władzę kościelną, określoną w statucie kościelnej szkoły wyższej, jeżeli: a) postępowanie o nadanie tytułu naukowego oraz postępowanie w przedmiocie przedstawienia kandydata do tego tytułu zostało przeprowadzone zgodnie z przepisami ustawy, b) władza kościelnej szkoły wyższej zawiadamia Prezydenta RP o nadaniu tytułu naukowego (§ 9). Uczelnie katolickie, które są uprawnione do nadawania stopni naukowych na podstawie dotychczasowych przepisów zachowują to uprawnienie, jeżeli spełniają wymogi określone w ustawie (§ 11). 5.1.3. Subwencje państwowe dla kościelnych szkół wyższych Współczesne państwa demokratyczne udzielają subwencji lub dotacji uczelniom prowadzonym przez kościół. Gwarancje w tej sprawie wpisywane są do umów konkordatowych z takimi państwami, jak: Hiszpania, Włochy, Bawaria, Polska, oraz do ustaw zwykłych. Gwarancje dotyczące finansowania szkół wyższych prowadzonych ez Kościół katolicki z budżetu państwa zostały wpisane do konkordatu polskiego : 1993 r. Artykuł 15 ust. 3 konkordatu w tej sprawie stanowi: „Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie i Katolicki Uniwersytet Lubelski są dotowane przez Pań-fstwo. Państwo rozważy udzielanie pomocy odrębnym wydziałom wymienionym w ustępie 1". Postanowienie to zawiera dwie zasady: 1) państwo zobowiązuje się do dotacji dla dwóch uczelni katolickich: Papieskiej Akademia Teologicznej w Krakowie i Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (art. 15 ust. 3). Całkowicie nowym elementem wpisanym do konkordatu jest zobowiązanie do finansowania z budżetu państwa Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie. W celu wykonania tego zobowiązania Sejm uchwalił specjalną ustawę przed ratyfikacją konkordatu (Dz.U. z 1997 r. nr 103, poz. 650), co było rzeczą zbędną, gdyż norma konkordatowa w tej sprawie nadaje się do bezpośredniego stosowania. Konkretyzacja tych zobowiązań na każdy nowy rok dokonywana jest w ustawie budżetowej na każdy nowy rok. Natomiast gwarancja konkordatowa dotycząca subwencji państwowych dla KUL jest potwierdzeniem wcześniejszej wpisanej do ustawy z 14 czerwca 1991 r. o finansowaniu Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (Dz.U. nr 61, poz. 259). Istotna różnica między dyspozycją ustawową a konkordatową w tym przedmiocie tkwi w tym, iż ustawy zwykłe wykluczają dotacje państwowe dla KUL i PAT na inwestycje, natomiast zobowiązanie strony państwowej wpisane do konkordatu takiego wykluczenia nie przewiduje. Należy zauważyć, iż zobowiązanie konkordatowe jako aktu hierarchicznie wyższego uchyla ograniczenia wpisane do ustawy. Jednak zobowiązanie konkordatowe jest realizowane w zawężonym zakresie. KUL nie otrzymuje subwencji z budżetu państwa na inwestycje. Wydatki na te cele pokrywane są z innych źródeł, tj. ze zbiórek organizowanych w kościołach i ze składek członków Towarzystwa Przyjaciół KUL; 166 X. Szkolnictwo i działalność oświatowo-wychowawcza Kościoła katolickiego... 2) strona państwowa w konkordacie nie zobowiązuje się do udzielania pomocy finansowej dla innych uczelni kościelnych, w tym dla wyższych seminariów duchownych, ale daje obietnicę rozważenia takich możliwości w przyszłości (art. 15 ust. 3). Podstawą świadczenia takich subwencji może być ustawa lub nowa umowa ze Stolicą Apostolską. Wydziały teologiczne natomiast utworzone na uniwersytetach państwowych, bądź wcześniej istniejące przyłączone do uniwersytetów państwowych, utrzymywane są z budżetu państwowego jak inne wydziały tych uczelni, gdy chodzi o potrzeby personalne (wynagrodzenie pracowników naukowych i administracyjnych, stypendia studenckie). Wydatki na inne potrzeby tych wydziałów pokrywane są z funduszy kościelnych pochodzących ze zbiórek, darowizn lub z własnej działalności gospodarczej. 5.2. Szkoły wyższe innych związków wyznaniowych Oprócz Kościoła katolickiego prawo do zakładania i prowadzenia własnych szkół wyższych mają inne związki wyznaniowe. Prawo to zostało im zagwarantowane generalnie na mocy ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z 17 maja 1989 r. Zasady ich tworzenia, prowadzenia, tryb i zakres uznawania nadawanych przez nie tytułów i stopni naukowych oraz udzielania im pomocy finansowej na wniosek ich władz określają odrębne ustawy (art. 22 ust. 3). Mogą one także zakładać samodzielne instytuty naukowe i naukowo-dydaktyczne oraz wydziały teologiczne na uniwersytetach państwowych na podstawie umowy pomiędzy władzami związków wyznaniowych a właściwym ministrem (art. 22 ust. 5). Państwową szkołą wyższą jest Chrześcijańska Akademia Teologiczna w Warszawie utworzona w miejsce wydziału teologii ewangelickiej na Uniwersytecie Warszawskim na podstawie uchwały Prezydium Rządu RP z 26 października 1954 r. w sprawie organizacji studiów teologii chrześcijańskiej i innych aktów normatywnych. Na podstawie ustaw indywidualnych ChAT zapewnia możliwość prowadzenia studiów teologicznych następującym kościołom: Polskiemu Autokefalicznemu Kościołowi Prawosławnemu, Kościołowi Ewangelicko-Augsburskiemu, Kościołowi Polsko-katolickiemu, Kościołowi Adwentystów Dnia Siódmego, Kościołowi Chrześcijan Baptystów, Kościołowi Ewangelicko-Metodystycznemu, Kościołowi Mariawitów, Kościołowi Zielonoświątkowemu, Kościołowi Katolickiemu Mariawitów. Kościoły i inne związki wyznaniowe mają zagwarantowane ustawowo prawo i zakładania i prowadzenia własnych seminariów duchownych na podstawie ustaw indywidualnych. Porównaj: — art. 16-18 ustawy o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego; — art. 16 i 19 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP; — art. 10 i 13 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformo-1 wanego w RP; Literatura 167 — art. 12 i 13 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego wRP; — art. 13 i 15 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP; — art. 13-15 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów wRP; — art. 14-16 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metody-stycznego w RP; — art. 11 i 12 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w RP; — art. 14-16 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego wRP; — art. 11 i 12 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów w RP; — art. 13 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich wRP. Ponadto Kościół Ewangelicko-Metodystyczny na podstawie ustawy indywidualnej ma prawo do prowadzenia własnej Szkoły Języka Angielskiego „English Language School College" (Dz.U. z 1955 r. nr 97, poz. 479). Literatura Góralski W., Adamczewski W., Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską z 28 lipca 1993, Płock 1994, s. 73-88; Grocholewski Z., Lafede e la cultura nel camino dell'universita, [w:] Ecclesia et Status. Księga jubileuszowa z okazji 40-lecia pracy naukowej prof. Józefa Krukowskiego, red. A. Dębiński, K. Orzeszyna, M. Sitarz, Lublin 2004, s. 85-96; Grześkowiak A., Religia w szkole a prawa człowieka, [w:] Nauczanie religii w szkole w państwie demokratycznym, red. J. Krukowski, Lublin 1991, s. 41-51; Janiga W., Awans zawodowy katechety. Postępowanie kwalifikacyjne na stopień nauczyciela dyplomowanego, [w.] Studia z prawa wyznaniowego, t. 6, Lublin 2003, s. 123—142; Krukowski J., Ochrona wolności myśli, sumienia i religii dziecka, „Roczniki Nauk Prawnych" 13(2003), z. 2, s. 5-17; tenże, Kościół i państwo. Podstawy relacji prawnych, wyd. 2, Lublin 2000, s. 316-322; tenże, Konkordat Polski znaczenie i realizacja, Lublin 1999, s. 134-142; Mezglewski A., Szkolnictwo wyznaniowe, [w.] Prawo wyznaniowe, red. H. Misztal, P. Stanisz, Lublin 2003, s. 302-311; tenże, Nauczanie religii, [w:] Prawo wyznaniowe, s. 312—315; Misztal H., Wolność uniwersytetu i na uniwersytecie katolickim, [w:] Studia z prawa wyznaniowego, Lublin 2002, t. 4, s. 3-30; tenże, Gwarancje prawa międzynarodowego i polskiego w zakresie uprawnień rodziców do religijnego i moralnego wychowania dzieci, tw-/\ Studia z prawa wyznaniowego, Luttin 2000,1.1, s. 5-20; Pietrzak M., Prawo wyznaniowe Warszawa 1999, s. 193-201, i wyd. 3, Warszawa 2005; Szpet J., Prawa i obowiązki katechety w szkole w świetle przepisów prawa państwowego i kościelnego, Płock 1997; Warchałowski K., Szkolnictwo oraz działalność oświatowo-wychowawcza kościołów i innych związków wyznaniowych, [w:] Polskie prawo wyznaniowe, red. J. Krukowski, wyd. 1, Warszawa 2000, s. 161-186; Wroceński J., Sytuacja prawna szkolnictwa wyznaniowego w Ul RP, [w:] Ecclesia et Status..., s. 923-982; Żmij G, Problemy prawne finansowania katolickich szkół wyższych w Polsce, [w:] Studia z prawa wyznaniowego Lublin 2002 t. 5, s. 137-154. Rozdział XI DUSZPASTERSTWO SZCZEGÓLNYCH GRUP SPOŁECZNYCH 1. Duszpasterstwo wojskowe, służba wojskowa duchownych 1.1. Zasady ogólne Problematyki duszpasterstwa wojskowego w sposób generalny dotyczy art 53 ust. 2 Konstytucji RP z 1997 r., który stwierdza: „Wolność religii obejmuje [.. ] prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują". Zgodnie z tą gwarancją osoby pełniące służbę wojskową mają prawo do korzystania z pomocy religijnej. Władze wojskowe mają obowiązek zapewnienia im korzystania z tej pomocy na terenie jednostek wojskowych. Kościoły i związki wyznaniowe zaś powinny mieć zagwarantowaną możliwość udzielania im posługi religijnej. Uszczegółowieniei powyższej gwarancji konstytucyjnej znajdujemy w ustawie o gwarancjach wolności' sumienia i wyznania (art. 4 ust. 1 pkt 1 łącznie z art. 2 pkt 2) oraz w ustawach indywidualnych określających status prawny poszczególnych związków wyznaniowych. . \ pkt \ ustawy o ^\y ^ }ą ą ę w obronie cywilną prawo do posiadania i korzystania z przedmiotów potrzebnych do uprawiania kultu i praktyk religijnych; zaś art. 2 pkt 2 ustawy gwarantuje im prawo do uczestniczenia w czynnościach i obrzędach religijnych oraz wypełniania obowiązków reli-1 gijnych i obchodzenia świąt religijnych zgodnie z zasadami swojego wyznania. Artykuł 19 ust. 1 oraz 2 pkt 3 ustawy gwarantuje kościołom i związkom wyznaniowym na zasadach równouprawnienia udzielanie posług religijnych osobom pełniącymj zasadniczą służbę wojskową lub zasadniczą służbę zastępczą w obronie cywitoaT Powyższe gwarancje dotyczą wyznawców wszystkich kościołów i związków znaniowych. Uszczegółowienie ich z uwzględnieniem różnic, jakie istnieją m Arosc/o/a/774 /A ó/A ł/w MU UJ- i między i Rozdział XI DUSZPASTERSTWO SZCZEGÓLNYCH GRUP SPOŁECZNYCH 1. Duszpasterstwo wojskowe, służba wojskowa duchownych 1.1. Zasady ogólne Problematyki duszpasterstwa wojskowego w sposób generalny dotyczy art. 53 ust. 2 Konstytucji RP z 1997 r, który stwierdza: „Wolność religii obejmuje [...] prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują". Zgodnie z tą gwarancją osoby pełniące służbę wojskową mają prawo do korzystania z pomocy religijnej. Władze wojskowe mają obowiązek zapewnienia im korzystania z tej pomocy na terenie jednostek wojskowych. Kościoły i związki wyznaniowe zaś powinny mieć zagwarantowaną możliwość udzielania im posługi religijnej. Uszczegółowienie powyższej gwarancji konstytucyjnej znajdujemy w ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (art. 4 ust. 1 pkt 1 łącznie z art. 2 pkt 2) oraz w ustawach indywidualnych określających status prawny poszczególnych związków wyznaniowych. Artykuł 4 ust. 1 pkt 1 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania zapewnia osobom pełniącym służbę wojskową lub zasadniczą służbę w obronie cywilnej prawo do posiadania i korzystania z przedmiotów potrzebnych do uprawiania kultu i praktyk religijnych; zaś art. 2 pkt 2 ustawy gwarantuje im prawo do uczestniczenia w czynnościach i obrzędach religijnych oraz wypełniania obowiązków reli- . gijnych i obchodzenia świąt religijnych zgodnie z zasadami swojego wyznania. Artykuł 19 ust. 1 oraz 2 pkt 3 ustawy gwarantuje kościołom i związkom wyznaniowym na zasadach równouprawnienia udzielanie posług religijnych osobom pełniącym zasadniczą służbę wojskową lub zasadniczą służbę zastępczą w obronie cywilnej. Powyższe gwarancje dotyczą wyznawców wszystkich kościołów i związków wyznaniowych. Uszczegółowienie ich z uwzględnieniem różnic, jakie istnieją między kościołami, nastąpiło w regulacjach dotyczących poszczególnych kościołów. Poszanowania wolności sumienia i religii w związku z odbywaniem służby woj-1 skowej dotyczą także gwarancje odnoszące się do: 1) zastosowania obowiązkowej służby zastępczej wobec osób, które ze względu na swe przekonania religijne odmawiają odbywania obowiązkowej służby woj- 1. Duszpasterstwo wojskowe, służba wojskowa duchownych 169 skowej z bronią w ręku. Jest to tzw. klauzula sumienia. Gwarancje w tym przedmiocie stanowi art. 85 ust. 3 Konstytucji RP: „Obywatel, któremu przekonania religijne lub wyznawane zasady moralne nie pozwalają na odbywanie służby wojskowej, może być obowiązany do służby zastępczej na zasadach określonych w ustawie". Gwarancja ta została również wpisana do art. 3 ust. 3 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Uzyskanie zwolnienia od spełnienia obowiązku służby wojskowej przez skierowanie do służby zastępczej może nastąpić na zasadach określonych w ustawie o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej. W celu skorzystania z tego prawa osoba zainteresowana powinna złożyć przed komisją wojskową oświadczenie w sprawie przekonań religijnych lub wyznawanych zasad moralnych; 2) zwolnienia osób duchownych lub alumnów seminariów duchownych od odbycia obowiązkowej służby wojskowej. Zwolnienie to implicite mieści się w art. 12 ust. 1 ustawy, który stanowi, iż: „Duchowni oraz osoby zakonne kościołów i innych związków wyznaniowych [...] w ramach obowiązujących przepisów ustaw [są — J.K.] zwolnieni z obowiązków niemożliwych do pogodzenia z pełnieniem funkcji duchownego lub osoby zakonnej". Szczegółowe zasady w tym przedmiocie określają ustawy indywidualne dotyczące stosunku państwa do poszczególnych kościołów. 1.2. Regulacje dotyczące Kościoła katolickiego Duszpasterstwo wojskowe, istniejące od czasów cesarza Konstantyna Wielkiego, óry pierwszy w dziejach ludzkości proklamował zasadę wolności religijnej, z bie-czasu przyjmowało różne formy organizacyjne. W świetle najnowszego dokumentu w tej materii, jakim jest konstytucja Jana Pawła II Spirituali militum curae z 21 kwietnia 1986 r. (AAS 78(1985), s. 481-486), duszpasterstwo to posiada status kościoła partykularnego, zwanego Ordynariatem Wojskowym. Ordynariat ten jest przyrównany do diecezji personalnej, rządzi się własnymi statutami, nadanymi przez Stolicę Apostolską. Na czele tego Ordynariatu stoi Biskup Wojskowy, któremu podlegają kapelani wojskowi, pełniący funkcje proboszczów personalnych względem osób wojskowych i ich rodzin. W Polsce Ordynariat Wojskowy istniał w II Rzeczypospolitej. W okresie komunistycznym nie było Ordynariatu Wojskowego. Substytut duszpasterstwa wojskowego stanowili kapelani przy kościołach garnizonowych, pozbawieni prawa wstępu do koszar. Zgodnie z ustawą o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP duszpasterstwem wojskowym kierował generalny dziekan Wojska Polskiego. Ordynariat Polowy Wojska Polskiego w III Rzeczypospolitej został reaktywowany dekretem Kongregacji do Spraw Biskupów z 21 stycznia 1991 r. — za uprzednią zgodą władz państwowych. Na jego czele został postawiony Biskup Polowy WP, wchodzący w skład Konferencji Episkopatu Polski. Ordynariat ten posiada własny statut nadany mu przez papieża Jana Pawła II 21 stycznia 1991 r. (AAS 83(1991), s. 155-157). Z chwilą wejścia w życie statutu Ordynariatu Wojska Polskiego art. 27 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego stracił zastosowanie. 170 XI. Duszpasterstwo szczególnych grup społecznych Konkordat z 1993 r. sprawy duszpasterstwa wojskowego reguluje w art. 16. Zawarte w nim zasady dotyczą: opieki duszpasterskiej nad żołnierzami, prawa żołnierzy do swobodnego uczestniczenia we mszy św. w niedziele i święta, służby wojskowej duchownych. 1.2.1. Opieka duszpasterska w wojsku Artykuł 16 ust. 1 konkordatu stanowi: „Opiekę duszpasterską nad żołnierzami wyznania katolickiego w czynnej służbie wojskowej, w tym również zawodowej, sprawuje w ramach ordynariatu polowego Biskup Polowy zgodnie z prawem kanonicznym i statutem zatwierdzonym przez Stolicę Apostolską w porozumieniu z kompetentnymi władzami Rzeczypospolitej Polskiej". Konkordat potwierdza więc istnienie Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego, reaktywowanego przez Stolicę Apostolską 21 stycznia 1991 r. na podstawie art. 25-28 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP. Ordynariat ten funkcjonuje zgodnie z prawem kanonicznym, tj. konstytucją Jana Pawła II Spirituali militum curae, oraz statutem zatwierdzonym przez Papieża Jana Pawła II. Zgodnie z art. 4 ww. konstytucji oraz własnym statutem Ordynariatu Polowego w Polsce Biskup Polowy jest ordynariuszem personalnym względem osób należących do ordynariatu i na mocy swego urzędu stanowi wobec nich jurysdykcję zwyczajną własną, łącznie z władzą asystowania przy zawieraniu małżeństw. Jurysdykcja ta jest własna, lecz kumulatywna z jurysdykcją biskupa miejscowego. Analogiczna jurysdykcja przysługuje kapelanom wojskowym, jako proboszczom personalnym, czyli jurysdykcja kumulatywna z władzą proboszczów miejscowych względem osób należących do ordynariatu wojskowego. Zgodnie z art. 10 konstytucji Spirituali militum curae oraz art. 3 statutu do I nariatu Polowego w Polsce należą następujące osoby: 1) żołnierze zawodowi, ich współmałżonkowie, dzieci, także pełnoletnie, o ile mieszkają w domu rodziców, oraz rodzice i krewni zamieszkujący razem z nimi; 2) żołnierze w czynnej służbie wojskowej (niezawodowi, w czasie pełnienia tej służby); 3) pracownicy cywilni, zatrudnieni na stałe w jednostkach wojskowych oraz w domach prywatnych osób pełniących zawodową służbę wojskową; 4) uczniowie szkół wojskowych; 5) zatrudnieni lub przebywający w szpitalach wojskowych, w domach starców i w podobnych instytucjach wojskowych; 6) członkowie instytutów zakonnych i świeccy zatrudnieni na stałe przez ordynariusza polowego lub za jego zgodą. Konkordatowe sformułowanie „żołnierze wyznania katolickiego w czynnej służbie wojskowej" należy więc interpretować szeroko, zgodnie z ww. postanowieniami pra- j wa kanonicznego, ale jurysdykcji Ordynariusza Polowego WP i kapelanów wojs wych nie można rozciągać na wszystkich, którzy korzystają z posługi duszpastersk w kościołach garnizonowych, np. na wszystkie osoby cywilne, które uczestniczą \ mszy św. w kościele garnizonowym. /. Duszpasterstwo wojskowe, służba wojskowa duchownych 171 Artykuł 16 ust. 2 konkordatu stanowi: „Żołnierzom, o których mowa w ustępie 1, zapewnia się możliwość swobodnego uczestniczenia we Mszy św. w niedziele i święta, jeśli nie koliduje to z ważnymi obowiązkami służbowymi". powyższym przepisie państwo gwarantuje żołnierzom odbywającym czynną I wojskową możliwość swobodnego spełnienia jednego z podstawowych aktów ultu, jakim jest uczestniczenie we mszy św. w niedziele i święta, bez względu na to, w jakim kościele, tzn. zarówno w kościele garnizonowym, jak i w każdym innym miejscu. Władze wojskowe nie mogą żołnierzom tego prawa dowolnie ograniczać. Realizacja tej gwarancji została opatrzona w klauzulę: , jeśli nie koliduje to z ważnymi obowiązkami służbowymi". Ocena ważności tego obowiązku pozostawiona jest dowódcom wojskowym. Z natury rzeczy powinna być ona oparta na racjach obiektywnych, a nie czysto subiektywnych. Należy zauważyć, iż art. 16 ust. 2 konkordatu potwierdza gwarancje wpisane do art. 25 ust. 1-2 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP. Różnica polega jedynie na tym, iż ustawa gwarantowała żołnierzom możliwości uczestniczenia we mszy św. w niedziele i święta tylko „poza terenem jednostek wojskowych". Konkordat takiej restrykcji nie zawiera. Należy zatem sądzić, iż po wejściu w życie konkordatu restrykcja ta została uchylona. Pozostaje natomiast w mocy ustawowa gwarancja pełnej swobody ontaktowania się kapelanów wojskowych „z żołnierzami na terenie jednostek wojsko- ch, w terminach uzgodnionych z dowódcami tych jednostek" (art. 25 ust. 4). 1.2.2. Zwolnienie duchownych od obowiązkowej służby wojskowej Artykuł 16 ust. 3 konkordatu stanowi: „Kapłani i diakoni oraz członkowie instytutów życia konsekrowanego i stowarzyszeń życia apostolskiego po złożeniu profesji wieczystej zostają przeniesieni do rezerwy. Alumnom wyższych seminariów duchownych, osobom po złożeniu ślubów czasowych oraz nowicjuszom odracza się służbę wojskową ze względu na odbywanie nauki". Postanowienie to zawiera następujące zasady: 1) gwarancję przeniesienia do rezerwy osób duchownych, a więc kapłanów i diakonów diecezjalnych, oraz zakonników po ślubach wieczystych, czyli zwolnienie ich od obowiązku odbycia służby wojskowej. Gwarancja ta jest podyktowana niemożliwością pogodzenia zajęć duszpasterskich z odbywaniem normalnej służby wojskowej; 2) gwarancję odroczenia służby wojskowej alumnów wyższych seminariów duchownych oraz zakonników po ślubach czasowych oraz nowicjuszom ze względu na odbywanie nauki. Oznacza to, że ta kategoria osób jest zwolniona od służby wojskowej na czas nauki, podobnie jak uczniowie lub studenci. Jest to potwierdzenie normy wpisanej do art. 29 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP. Wyraźna wzmianka w konkordacie o zakonnikach po ślubach czasowych nie wprowadza istotnej różnicy, ponieważ tego rodzaju zakonnicy zwykle są alumnami seminariów duchownych. 172 XI. Duszpasterstwo szczególnych grup społecznych 1.2.2.1. Możliwość powołania duchownych do pełnienia funkcji kapelanów wojskowych. W związku z przywróceniem Wojsku Polskiemu instytucji kapelanów art. 16 ust. 4 konkordatu stanowi: „Kapłani przeniesieni do rezerwy mogą być powołani do odbywania ćwiczeń wojskowych tylko w celu przeszkolenia do pełnienia funkcji kapelana wojskowego na wniosek właściwego przełożonego kościelnego". Powyższy przepis dotyczy więc tylko kapłanów przeniesionych do rezerwy, którzy są zdolni pełnić funkcje kapelanów wojskowych. Duchowni ci, mimo przeniesienia do rezerwy, mogą być powołani do odbywania ćwiczeń wojskowych, ale pod dwoma warunkami: 1) tylko w celu przygotowania do pełnienia funkcji kapelana; 2) na wniosek właściwego przełożonego, tzn. biskupa diecezjalnego lub wyższego przełożonego instytutu życia konsekrowanego lub instytutu życia apostolskiego. Diakoni zostali wyłączeni spod możliwości wezwania na takie przeszkolenie, ponieważ tylko kapłani mogą być kapelanami. 1.2.2.2. Stosunek duchownych do służby wojskowej w czasie mobilizacji i w czasie wojny. Artykuł 16 ust. 5 konkordatu postanawia: „W czasie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny władza kościelna skieruje dodatkowych kapłanów do pełnienia funkcji kapelanów wojskowych, a diakonów, alumnów wyższych seminariów duchownych oraz członków instytutów życia konsekrowanego i stowarzyszeń życia apostolskiego — do służby sanitarnej lub służby w obronie cywilnej". Jest to potwierdzenie art. 29 ust. 4 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP. Różnica polega tylko na tym, iż ustawa zapewnia, że władze wojskowe zarówno w razie ogłoszenia mobilizacji, jak i w czasie wojny zapewnią do duszpasterskiej obsługi ludności odpowiednią liczbę duchownych spośród tych, którzy podlegają mobilizacji. Jest rzeczą oczywistą, iż nie wszyscy duchowni podczas mobilizacji i w czasie wojny zostaną włączeni do korpusu kapelanów. 1.3. Regulacje dotyczące innych związków wyznaniowych Poza Kościołem katolickim gwarancje prawne dotyczące duszpasterstwa wojskowego posiadają następujące kościoły i inne związki wyznaniowe: Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, Kościół Ewangelicko-Augsburski, Kościół Ewangelicko-Re-formowany, Kościół Ewangelicko-Metodystyczny, Kościół Polskokatolicki, Kościół Starokatolicki Mariawitów, Kościół Zielonoświątkowy, Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, Kościół Chrześcijan Baptystów, Kościół Katolicki Mariawitów, Gminy Wyznaniowe Żydowskie, Wschodni Kościół Staroobrzędowy, Karaimski Związek Religijny, Muzułmański Związek Religijny. Gwarancje te obejmują: 1. Prawo osób pełniących służbę wojskową i ich rodzin do spełniania praktyi religijnych i uczestniczenia — poza terenem jednostek wojskowych — w czynno-1 /. Duszpasterstwo wojskowe, służba wojskowa duchownych 173 ściach liturgicznych w niedziele i święta, według przynależności wyznaniowej, o ile nie koliduje to z ważnymi obowiązkami służbowymi. Istotne są regulacje zawarte w: — art. 21 ust. 1 i 2 ustawy z 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego; — art. 29 ust. 1 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP; — art. 15 ust. 1 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego wRP; — art. 15 ust. 1 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w RP; — art. 18 ust. 1 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego wRP; — art. 17 ust. 1 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP; — art. 17 ust. 1 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w RP; — art. 18 ust. 1 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Meto-dysfycznego w RP; — art. 12 ust. 4 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformo-wanego w RP; — art. 14 ust. 1 ustawy z 20 lutego 1997r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów w RP; — art. 14 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich. 2. Prawo kapelanów wojskowych do swobodnego spełniania posług religijnych, w tym kontaktów indywidualnych z żołnierzami, także na terenie jednostek wojskowych. Porównaj: — art. 21 ust. 3 ustawy z 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego; — art. 29 ust. 2 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP; — art. 15 ust. 2 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego wRP; — art. 15 ust. 2 ustawy z 20 lutego 1997r. o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w RP; — art. 18 ust. 2 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego wRP; — art. 17 ust. 2 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP; — art. 17 ust. 2 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w RP; — art. 18 ust. 2 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Meto-dystycznego w RP; — art. 14 ust. 2 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów w RP; — art. 15 ust. 3 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich (powoływanie kapelanów w razie mobilizacji i w czasie wojny). 3. Kościołom posiadającym relatywnie większą liczbę wyznawców ustawy gwarantują utworzenie odpowiednio zorganizowanej struktury duszpasterstwa wojsko- 174 Xl. Duszpasterstwo szczególnych grup społecznych wego. Na mocy takiego uprawnienia powstały następujące struktury duszpasterstwa wojskowego: — Prawosławny Ordynariat Wojskowy, którym kieruje prawosławny ordynariusz wojskowy mianowany przez Ministra Obrony Narodowej, po zgłoszeniu kandydata przez Święty Sobór Biskupów (art. 23 ustawy z 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego); — Ewangelickie duszpasterstwo wojskowe, kierowane przez naczelnego kapelana wojskowego, którego mianuje i odwołuje Minister Obrony Narodowej w uzgodnieniu z konsystorzem Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego (art. 30-31 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP). Względem żołnierzy pozostałych kościołów i związków wyznaniowych opiekę duszpasterską zapewniają duchowni wyznaczeni przez zwierzchnie władze danego kościoła. Porównaj: — art. 15 ust. 3 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego wRP; — art. 18 ust. 3 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego wRP; — art. 17 ust. 3 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP; — art. 17 ust. 3 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w RP; — art. 18 ust. 3 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Meto-dystycznego w RP; — art. 14 ust. 3 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów w RP. 4. Zwolnienie duchownych od odbycia obowiązkowej służby wojskowej z racji wymienionej wart. 12 ust. 1 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania oraz odroczenie alumnom seminariów duchownych (studentom teologii) obowiązku odbycia służby wojskowej na okres studiów — jest zagwarantowane w ustawach indywidualnych określających stosunek państwa do poszczególnych kościołów i in-j nych związków wyznaniowych. Porównaj: — art. 25 ustawy z 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego; — art. 32 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego wRP; — art. 14 ust. 1 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego wRP; — art. 14 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w RP; — art. 17 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w RP; — art. 16 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP; — art. 16 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w RP; I — art. 17 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metodysrycz-nego w RP; 2. Duszpasterstwo specjalne: w zakładach penitencjarnych, wychowawczych... 175 — art. 13 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformowanego jwRP; — art. 13 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów wRP; — art. 15 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich wRP. Jest to aplikacja tych samych zasad, jakie są zawarte w art. 16 konkordatu odnośnie do Kościoła katolickiego. 2. Duszpasterstwo specjalne: w zakładach penitencjarnych, wychowawczych, zakładach opieki zdrowotnej i społecznej 2.1. Zasady ogólne Przez duszpasterstwo specjalne rozumie się duszpasterstwo sprawowane względem osób, które znajdują się z konieczności poza swoim domem, w specjalnych zakładach zamkniętych z powodu choroby lub pozbawienia wolności osobistej. Prawo do wolności religijnej jest niezbywalne do tego stopnia, iż osobom tym przysługuje prawo do wolności sumienia i religii. Przysługuje ono bowiem każdemu człowiekowi niezależnie od sytuacji, w jakiej się znajduje. Jest to prawo wynikające z przyrodzonej godności ludzkiej, dlatego człowiek nie może utracić go także wówczas, gdy znajdzie się w takim zakładzie jak szpital lub więzienie. Prawo to jest zagwarantowane przez ustawodawstwo polskie. Artykuł 53 ust. 2 Konstytucji stanowi, iż prawo do wolności religijnej obejmuje zarówno spełnianie praktyk religijnych, jak też korzystanie z pomocy religijnej przez osoby wierzące tam, gdzie się znajdują. Artykuł 4 ust. 1 łącznie z art. 2 pkt 2 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania zapewnia obywatelom RP prawo do uczestniczenia w czynnościach i obrzędach religijnych oraz korzystania z przedmiotów potrzebnych do uprawiania kultu i praktyk religijnych. Prawo to przysługuje również osobom: „2) przebywającym w publicznych zakładach opieki zdrowotnej i pomocy społecznej [...]", a także: „3) przebywającym w zakładach karnych, poprawczych i wychowawczych oraz aresztach śledczych oraz schroniskach dla nieletnich" (art. 4 ust. 1 pkt 3). Sposób wykonywania tych uprawnień wolnościowych regulują odrębne przepisy i ustawy wydane na ich podstawie. Wśród osób, które są objęte duszpasterstwem specjalnym, wyróżnia się więc dwie kategorie: 1) osoby znajdujące się w zakładach penitencjarnych różnego rodzaju; 2) osoby chore przebywające w szpitalach i innych zakładach opieki zdrowotnej. 176 XI. Duszpasterstwo szczególnych grup społecznych Obowiązkiem osób, które zarządzają tego typu zakładami, jest stworzenie warunków umożliwiających spełnianie praktyk religijnych i korzystanie z posługi duszpasterskiej znajdującym się tam, stosownie do ich przynależności wyznaniowej. Natomiast obowiązkiem władz kościołów i innych związków wyznaniowych jest zapewnienie im odpowiedniej opieki duszpasterskiej, w porozumieniu z zarządem tych zakładów. Odnośnie do uprawnień, jakie przysługują osobom znajdującym się w zakładach penitencjarnych (więźniom i tymczasowo aresztowanym), w zakresie spełniania praktyk religijnych, szczegółową regulację podaje kodeks karny wykonawczy z 6 czerwca 1997 r. (Dz.U. nr 90, poz. 557 z późn. zm.), rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości | z 2 września 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad wykonywania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych w zakładach karnych i aresztach śledczych (Dz.U. nr 159, poz. 1546), rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 1 września 2003 r. w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania kary zbawienia wolności (Dz.U. nr 152, poz. 1493) oraz rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 25 sierpnia 2003 r. w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania tymczasowego aresztowania (Dz.U. nr 152, poz. 1494). Artykuł 106 kodeksu karnego wykonawczego określa następująco uprawnienia skazanego: „§ 1. Skazany ma prawo do wykonywania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych oraz bezpośredniego uczestniczenia w nabożeństwach odprawianych w zakładzie karnym w dni świąteczne i słuchania nabożeństw transmitowanych przez środki masowego przekazu, a także do posiadania niezbędnych w tym celu książek, pism i przedmiotów. § 2. Skazany ma prawo do uczestniczenia w prowadzonym w zakładzie karnym nauczaniu religii, brania udziału w działalności charytatywnej i społecznej kościoła lub innego związku wyznaniowego, a także do spotkań indywidualnych z duchownym kościoła lub innego związku wyznaniowego, do którego należy; duchowni ci mogą od- i wiedząc skazanych w pomieszczeniach, w których przebywają. § 3. Korzystanie z wolności religijnej nie może naruszać zasad tolerancji ani zakłócać porządku w zakładzie karnym". Minister Sprawiedliwości w ww. rozporządzeniu określił sposoby uczestniczenia skazanych w nabożeństwach i spotkaniach o charakterze religijnym, odbywających się w kaplicy lub innym odpowiednim do tego pomieszczeniu. Mogą oni to czynić zgodnie z ustalonym porządkiem wewnętrznym danego zakładu, zaś porządek ten w zakresie wykonywania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych dyrektor zakładu ustala w porozumieniu z duchownymi kościołów lub innych związków \ wyznaniowych wykonującymi posługi religijne w danym zakładzie. Tego rodzaju praktyki i posługi religijne mogą odbywać się również w celach mieszkalnych, sz talnych i izbach chorych, jeżeli nie zakłócają obowiązującego w zakładzie por i bezpieczeństwa oraz jeśli zapewnione są warunki prywatności niezbędne do konywania tych praktyk i posług (§ 1 rozporządzenia). 2. Duszpasterstwo specjalne: w zakładach penitencjarnych, wychowawczych... 177 Dyrektor zakładu karnego zawiera umowę z kapelanem o wykonywanie posług religijnych. Podstawę zawarcia takiej umowy stanowi skierowanie odpowiedniej władzy kościoła lub związku wyznaniowego. W umowie określa się zakres czynności kapelana, zasady jego zastępstwa przez innego duchownego, zakres i zasady korzystania przez kapelana przy wykonywaniu posług religijnych z pomocy innych osób, zasady współdziałania z dyrektorem zakładu oraz przypadki, w których umowa podlega rozwiązaniu (§ 3 rozporządzenia). Kapelan oraz osoby wspomagające go w zakresie wykonywania posług religijnych mają obowiązek zapoznania się, w zakresie określonym przez dyrektora zakładu, z przepisami dotyczącymi: wykonywania kary pozbawienia wolności, obowiązujących w zakładzie zasad porządku i bezpieczeństwa, zasad poruszania się po terenie zakładu oraz tajemnicy państwowej i służbowej (§ 4 rozporządzenia). Przepisy powyższego rozporządzenia stosuje się także do wykonywania praktyk i posług religijnych przez tymczasowo aresztowanych, chyba że organ, do którego dyspozycji tymczasowo aresztowany pozostaje, ograniczy jego prawo do kontaktowania się z kapelanem wykonującym posługi religijne (§ 6 rozporządzenia). Zasady sprawowania posług religijnych przez kapelanów w zakładach penitencjarnych określają przepisy określające stosunek państwa do Kościoła katolickiego oraz innych kościołów i związków wyznaniowych. 2.2. Regulacje dotyczące Kościoła katolickiego Konkordat w art. 17 w przedmiocie duszpasterstwa specjalnego formułuje zasady, które są potwierdzeniem norm wpisanych do art. 31 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP. Zapewnienie warunków do wykonywania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych w zakładach penitencjarnych i opieki zdrowotnej Artykuł 17 ust. 1 konkordatu stanowi: „Rzeczpospolita Polska zapewnia warunki do wykonywania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych osobom przebywającym w zakładach penitencjarnych, wychowawczych, resocjalizacyjnych oraz opieki zdrowotnej i społecznej, a także w innych zakładach i placówkach tego rodzaju". Podmiotem spełniania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych są więc osoby, które znajdują się we wszelkiego rodzaju zakładach zamkniętych. Podmiotem zobowiązanym do zapewnienia możliwości spełniania tych praktyk i posług religijnych są zakłady, w których te osoby przebywają. Katalog tego rodzaju zakładów obejmuje: zakłady penitencjarne, wychowawcze, resocjalizacyjne oraz opieki zdrowotnej i społecznej. Wyliczenie to nie jest wyczerpujące, gdyż obejmuje także inne zakłady i placówki o tym charakterze. We wspomnianym katalogu nie jest powiedziane, że obowiązek zapewnienia tego rodzaju warunków spoczywa tylko na zakładach państwowych. Należy zatem sądzić, 178 XI. Duszpasterstwo szczególnych grup społecznych iż obowiązkiem tym są objęte wszystkie zakłady, a więc także zakłady społeczne i prywatne, np. szpitale samorządowe i prywatne, jeżeli znajdują się w nich pacjenci wyznania katolickiego. Zarząd tych zakładów jest więc zobowiązany do zapewnienia tym osobom warunków do spełniania praktyk religijnych, jak: odmawianie modlitwy, posiadanie symboli religijnych, oraz do korzystania z poshig religijnych świadczonych przez kapłanów (np. do przystąpienia do sakramentu pokuty, uczestniczenia we mszy św.) lub osoby świeckie (np. sala do katechizacji). Stworzenie tego rodzaju warunków polega na zorganizowaniu kaplicy lub innego odpowiedniego pomieszczenia, w którym mogą być spełniane praktyki i posługi religijne. Zapewnienie warunków do świadczenia poshig religijnych z konieczności obejmuje więc takie obowiązki, jak: zaangażowanie kapelanów i określenie warunków ich pracy w tego rodzaju zakładach. Rodzaje praktyk i posług religijnych Artykuł 17 ust. 2 konkordatu wylicza następujące praktyki i posługi religijne: „Osobom, o których mowa w ustępie 1, zapewnia się w szczególności możliwość uczestniczenia we Mszy św. w niedziele i święta oraz w katechizacji i rekolekcjach, a także korzystania z indywidualnych poshig religijnych w zgodzie z celami pobytu tych osób w zakładach wskazanych w ustępie 1". Powyższe wyliczenie praktyk i poshig religijnych w wymienionych w ust. 1 zakładach nie jest wyczerpujące, wskazuje na to wyraz „w szczególności". Oprócz wymienionych podstawowych form zbiorowego spełniania praktyk religijnych, jak: uczestniczenie we mszy św., katechizacja i rekolekcje, należy uwzględnić także posługi indywidualne, jak: spowiedź, przystępowanie do innych sakramentów świętych (bierzmowanie, namaszczenie chorych, małżeństwo), indywidualne rozmowy z duszpasterzem. Należy zwrócić uwagę także na klauzulę końcową, która mówi, iż realizacja tej gwarancji ma być „w zgodzie z celami pobytu tych osób w zakładach wskazanych w ustępie 1". Jak powszechnie wiadomo, powody pobytu w takich zakładach jak więzienie i szpital są odmienne. Wiąże się z tym zróżnicowanie sposobów korzystania przez przebywające tam osoby z poshig religijnych. Uszczegółowienie tych sposobów następuje w aktach normatywnych niższego rzędu jak ustawa lub rozporządzenie (w szczególności ww. rozporządzenie określające zasady wykonywania praktyk religijnych i korzystania z poshig religijnych w zakładach karnych). Zatrudnianie kapelanów Artykuł 17 ust. 3 konkordatu postanawia: „Dla realizacji uprawnień osób, o których mowa w ustępie 1, biskup diecezjalny skieruje kapelanów, z którymi odpowiednia instytucja zawrze stosowną umowę". Na mocy konkordatu Stolica Apostolska zobowiązuje więc biskupów diecezjalnych do skierowania do zakładów i placówek, wymienionych w ust. 1, kapelanów. W myśl kan. 564 KPK kapelanem jest kapłan, któremu powierza się przynajmniej częściowo stałą troskę duszpasterską o jakąś wspólnotę lub specjalny zespół wier- 2. Duszpasterstwo specjalne: w zakładach penitencjarnych, wychowawczych... 179 nych, wykonywaną zgodnie z postanowieniami prawa powszechnego i partykularnego. Obowiązkiem kapelana jest więc sprawowanie względem osób znajdujących się wdanym zakładzie opieki duszpasterskiej. Zarządy tych zakładów i placówek zobowiązane są do zawarcia z kapelanem stosownej umowy. Niewątpliwie chodzi tu o umowę o pracę, polegającą na świadczeniu posługi duszpasterskiej osobom znajdującym się w konkretnym zakładzie. Konkordat nie mówi o tym, czy umowa ta ma dotyczyć także wynagrodzenia za pracę. Przeto duchowny, który jest zatrudniony na podstawie umowy etatowo, zgodnie z powszechnie obowiązującymi przepisami prawa pracy jest uprawniony do wynagrodzenia, chyba że prawo specjalne inaczej stanowi. Konkordat sprawy związane z wynagradzaniem kapelanów w tego typu zakładach pozostawia do ustalenia w aktach normatywnych niższego rzędu, jakimi są rozporządzenia. Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP w sprawie wynagrodzenia kapelanów wypowiada się tylko w odniesieniu do kapelanów zakładów penitencjarnych, a mianowicie: „[...] kierownicy odpowiednich zakładów zawierają umowy w sprawie nieodpłatnego wykonywania obowiązków kapelana z duchownymi skierowanymi przez biskupa diecezjalnego" (art. 32 ust. 4). Praca kapelanów w tych zakładach nie jest więc wynagradzana. A contrario należy wnioskować, że kierownicy innych typów zakładów niż penitencjarne zawierają umowy z kapelanami '[ w sprawie wykonywania przez nich pracy za wynagrodzeniem zgodnie z obowiązującym prawem pracy. 2.3. Regulacje dotyczące innych kościołów i związków wyznaniowych Ustawy indywidualne określające stosunek państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych zawierają gwarancje spełniania praktyk religijnych przez wiernych znajdujących się w zakładach zamkniętych, tzn. w zakładach opieki zdrowotnej i zakładach pomocy społecznej, oraz przez osoby tymczasowo aresztowane lub osoby skazane, przebywające w zakładach karnych. Zapewniają wykonywanie posług religijnych względem tych osób z pomocą kapelanów wyznaczonych przez władze kościołów i związków wyznaniowych. Gwarancje te są analogiczne do tych, jakie zostały określone w konkordacie i w ustawie o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP. Porównaj: — art. 26-28 ustawy z 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego; — art. 22-23 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP; — art. 17 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego w RP; — art. 16 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w RP; — art. 19 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w RP; 180 XI. Duszpasterstwo szczególnych grup społecznych — art. 18 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP; — art. 19-20 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów wRP; — art. 19-20 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metody-stycznego w RP; — art. 12 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformowanego wRP; — art. 15 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów wRP; — art. 16 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich wRP. 3. Opieka duszpasterska nad mniejszościami narodowymi i cudzoziemcami 3.1. Zasada ogólna Ochrona podstawowych praw człowieka obejmuje prawo osób należących do mniejszości narodowych do rozwoju swej kultury, a w szczególności do wykonywania praktyk religijnych i spełniania posług religijnych w ich języku. Państwo ma obowiązek poszanowania tego prawa, zaś kościołom przysługuje prawo i obowiązek do zapewnienia im opieki duszpasterskiej w ich języku. W Dokumencie Spotkania Kopenhaskiego Konferencji w Sprawie Ludzkiego Wymiaru KBWE z 29 czerwca 1990 r. strony, a wśród nich Polska i Stolica Apostolska, oświadczyły, iż: „Osoby należące do mniejszości narodowych mają prawo do swo-bodnego wyrażania, zachowywania i rozwijania ich tożsamości etnicznej, kulturalnej, językowej lub religijnej [...]", a w szczególności, mają prawo do: wyznawania i praktykowania swej religii, włączając w to nabywanie, posiadanie i wykorzystywanie materiałów religijnych, oraz prowadzenie religijnej działalności oświatowej w sv ojczystym języku [...]. Państwa uczestniczące będą chroniły tożsamość etniczną, kulturalną, językową i religijną mniejszości narodowych na swoim terytorium [...U oraz podejmą one odpowiednie środki w tym celu [...]". Artykuł 7 ust. 1 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania stanowi, iż „Cudzoziemcy przebywający na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej korzystają z wolności sumienia i wyznania na równi z obywatelami polskimi". Przepis ten stosuje i również do bezpaństwowców. Z gwarancji tej wynika, iż mają oni prawo do spełnia praktyk religijnych w swoim języku ojczystym i korzystania z posługi religijnej. 3.2. Gwarancje dotyczące Kościoła katolickiego Artykuł 18 konkordatu stanowi: „Stosownie do potrzeby zapewnienia opie duszpasterskiej nad członkami mniejszości narodowych biskupi diecezjalni decydują o organizowaniu posługi duszpasterskiej i katechizacji w języku właściwejj mniejszości". 4. Działalność misyjna, humanitarna, charytatywno-opiekuńcza.. 181 Postanowienie to nie ma odpowiednika w dotychczasowym ustawodawstwie polskim. Jest to zobowiązanie skierowane do biskupów diecezjalnych, aby zatroszczyli się o zorganizowanie opieki duszpasterskiej nad osobami należącymi do mniejszości rodowych i katechizacji w ich języku. Zobowiązanie to dotyczy wiernych należą-ych do wszystkich obrządków, a nie tylko do obrządku łacińskiego. 3.3. Gwarancje dotyczące innych kościołów Zasady dotyczące duszpasterstwa nad mniejszościami narodowymi i cudzoziemcami zawierają również ustawy indywidualne. Artykuł 2 ust. 2 ustawy z 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego stanowi: „Kościół w swej działalności wewnętrznej posługuje się językiem staro-cerkiewno-słowiańskim i językami ojczystymi swych wyznawców". Ustawy określające stosunek państwa do kościołów ewangelickich zawierają gwarancje, iż kościoły te mogą otaczać opieką duszpasterską współwyznawców spośród innych narodowości zamieszkałych bądź przebywających czasowo na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Porównaj: — art. 4 ust. 1 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego wRP; — art. 5 ust. 2 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metody-stycznego w RP; — art. 2 ust. 5 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformowa-nego w RP. 4. Działalność misyjna, humanitarna, charytatywno-opiekuńcza instytucji kościelnych 4.1. Zasady wspólne Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania stanowi, iż kościoły i inne związki wyznaniowe na zasadzie równouprawnienia mogą prowadzić działalność charytatywno-opiekuńcza oraz tworzyć organizacje mające na celu przeciwdziałanie patologiom społecznym i ich skutkom (art. 19 ust. 1 i 2 pkt 14—15). W celu realizacji działalności charytatywno-opiekuńczej kościoły i inne związki wyznaniowe mają prawo zakładać i prowadzić, zgodnie z art. 24 ust. 1 oraz na zasadach określonych w innych ustawach, odpowiednie instytucje, w tym zakłady opiekuńcze dla sierot, starców, osób upośledzonych fizycznie lub umysłowo, szpitale i zakłady lecznicze, apteki, żłobki dla dzieci, bursy, ochronki, schroniska, mają prawo organizować pomoc macierzyńską, udzielać doraźnej pomocy humanitarnej osobom potrzebującym w kraju i za granicą. 182 XI. Duszpasterstwo szczególnych grup społecznych Środki na realizację działalności charytatywno-opiekuńczej mogą pochodzić, zgodnie z art. 24 ust. 2 ustawy, z takich źródeł, jak: ofiary pieniężne i w naturze; spadki, zapisy i darowizny krajowe i zagraniczne; dochody z imprez i zbiórek publicznych; subwencje, dotacje i ofiary pochodzące od krajowych instytucji i przedsiębiorstw państwowych, społecznych, wyznaniowych i prywatnych; odpłatność za usługi świadczone przez instytucje charytatywno-opiekuńcze; dochody instytucji kościołów i innych związków wyznaniowych. Powyższe gwarancje znajdują potwierdzenie i uszczegółowienie w ustawach indywidualnych. 4.2. Regulacje dotyczące Kościoła katolickiego Do istotnych zadań, wynikających z misji Kościoła katolickiego, należy prowadzenie działalności misyjnej i charytatywno-opiekuńczej. Kościół ze swej natury jest instytucją misyjną, mającą na celu głoszenie Ewangelii wszystkim ludziom, którzy jeszcze jej nie znają. Działalność ta jest uregulowana przez KPK (kan. 781-792). Działalność charytatywno-opiekuńcza wynika z podstawowego przykazania miłe bliźniego. W celu realizacji tych zadań kościół powołuje różne instytucje na szczeblu krajowym i diecezjalnym. Konkordat w art. 21 ust. 1 stanowi: „Odpowiednie instytucje kościelne mają prawo prowadzenia, każda zgodnie ze swą naturą, działalności o charakterze misyjnym, charytatywnym i opiekuńczym. W tym celu mogą one tworzyć struktury organizacyjne i urządzać publiczne zbiórki". W przepisie tym zawarte są następujące zasady: 1. Uznanie przez państwo prawa instytucji kościelnych do prowadzenia działali ści o charakterze misyjnym i charytatywno-opiekuńczym i do tworzenia specjalnych struktur organizacyjnych. Normy konkordatowe w tym przedmiocie są potwierdzeniem norm zawartych w art. 7 ust. 2 pkt 2-4 i ust. 3 pkt 7-9 oraz art. 38-40 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP. Ustawa ta zagwarantowała kościołowi prawo do prowadzenia działalności misyjnej za pośrednictwem organizacji o zasięgu krajowym — Papieskie Dzieła Misyjne, oraz działalności charytatywnej za pośrednictwem organizacji na szczeblu krajowym — Caritas Polska, i na szczeblu poszczególnych diecezji — Caritas diecezji. Aktualnie rozwija swą działalność Caritas Polska i Caritas diecezjalne. Na podstawie art. 21 ust. 1 konkordatu kompetentne władze kościelne mogą tworzyć również inne instytucje do prowadzenia działalności misyjnej i charytatywno--opiekuńczej. Konkordat otwiera więc możliwość uznawania przez państwo także innych instytucji kościelnych do prowadzenia tego typu działalności, aniżeli te, które były określone w ustawie. 4. Działalność misyjna, humanitarna, chatytatywno-opiekuńcza.. 183 2. Uznanie prawa instytucji misyjnych, charytatywnych i opiekuńczych do urządzania publicznych zbiórek na cele związane z ich działalnością. Zasady dotyczące organizowania tego rodzaju zbiórek dokładniej określone zostały wart. 21 ust. 2 konkordatu. 4.3. Regulacje dotyczące innych kościołów i związków wyznaniowych Ustawy indywidualne potwierdzają i uszczegóławiają ogólną zasadę, wpisaną do art. 19 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, dotyczącą prowadzenia przez kościoły i związki wyznaniowe działalności charytatywno-opiekuńczej. 4.3.1. Kościół prawosławny Ustawa z 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w art. 32 stanowi, iż: a) osoby prawne kościoła prawosławnego mają prawo do prowadzenia działalności charytatywno-opiekuńczej; b) prowadząc taką działalność, władze kościelne zostały upoważnione do powołania w tym celu: Prawosławnego Metropolitalnego Ośrodka Miłosierdzia, jako instytucji o zasięgu krajowym, i prawosławnych diecezjalnych ośrodków miłosierdzia; ośrodki te mają działać zgodnie ze statutem nadanym przez Święty Sobór Biskupów, gdy chodzi o ośrodek metropolitalny, i biskupa diecezjalnego, jeśli chodzi o ośrodki diecezjalne; c) działalność tę mogą prowadzić również klasztory i bractwa cerkiewne w zakresie określonym w ich statutach lub innych aktach wewnętrznych. 4.3.2. Inne kościoły i związki wyznaniowe Prawo kościołów do prowadzenia działalności charytatywno-opiekuńczej, w szczególności do prowadzenia zakładów opiekuńczo-wychowawczych, charytatywno--opiekuńczych i zakładów opieki zdrowotnej gwarantują ustawy dotyczące stosunku państwa do następujących kościołów: Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego, Kościoła Ewangelicko-Reformowanego, Kościoła Zielonoświątkowego, Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego, Kościoła Chrześcijan Baptystów, Kościoła Katolickiego Mariawitów, Starokatolickiego Kościoła Mariawitów oraz gmin wyznaniowych żydowskich. Porównaj: — art. 24 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego wRP; — art. 18 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w RP; — art. 21 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w RP; 184 XI. Duszpasterstwo szczególnych grup społecznych — art. 19 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP; — art. 21 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów wRP; — art. 22 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metodystycz-nego w RP; — art. 10 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformowanego wRP; — art. 17 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów wRP; — art. 18 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich wRP. Literatura Bar W., Charytatywna działalność kościołów i innych związków wyznaniowych, [w:] Prawo wyznaniowe, red. A. Misztal, P. Stanisz, Lublin 2003, s. 342-355; Góralski W., Adamczewski W., Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską z 28 lipca 1993 r., Płock 1994, s. 89-100; Krukowski J., Konkordat polski. Znaczenie i realizacja, Lublin 1999, s. 149-158; Pietrzak M., Prawo wyznaniowe. Warszawa 1999, s. 274-275, i wyd. 3, Warszawa 2005; Ratajczak B., Duszpasterstwo wojskowe; Duszpasterstwo więźniów, osób tymczasowo aresztowanych i nieletnich przestępców; Duszpasterstwo chorych, [w:] Prawo wyznaniowe, red. H. Misztal, P. Stanisz, Lublin 2003, s. 316-324, 325-333, 334-341. Rozdział XII DZIAŁALNOŚĆ KULTURALNA KOŚCIOŁÓW I INNYCH ZWIĄZKÓW WYZNANIOWYCH 1. Uwagi wstępne Religia spełnia doniosłą funkcję kulturotwórczą. Wkład kościołów do polskiej iltury narodowej doceniony został przez autorów preambuły do Konstytucji RP : 1997 r., którzy wpisali do niej następujące słowa: „[...] wdzięczni naszym przodkom [...] za kulturę zakorzenioną w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu i ogólnoludzkich wartościach". Podobne uznanie wyrażone zostało wcześniej, w preambule do ustawy z 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania: „[...] — uznając historyczny wkład kościołów i innych związków wyznaniowych w rozwój kultury narodowej oraz krzewienie i umacnianie podstawowych wartości moralnych". Przedmiot regulacji prawnych, wskazujących na docenienie roli kościołów i in-ch związków wyznaniowych w strzeżeniu dziedzictwa kultury narodowej oraz jej ozwoju, obejmuje następujące gwarancje: 1) poszanowanie prawa kościołów do posługiwania się środkami masowego przekazu i innymi współczesnymi środkami wyrazu artystycznego; 2) współdziałania państwa z kościołami w ochronie dóbr kultury narodowej, znajdujących się w posiadaniu kościelnych osób prawnych; 3) dotyczące budowy obiektów sakralnych i kościelnych. 2. Publikacje i środki społecznego przekazu 2.1. Gwarancje dotyczące Kościoła katolickiego Pełniąc swoją misję religijno-moralną, kościół wnosi twórczy wkład w rozwój kultury, posługując się w tym celu różnego rodzaju środkami technicznymi, zarówno tradycyjnymi, jak i najnowszymi. Władze państwowe zaś gwarantują kościołowi dostęp do środków społecznego przekazu. Sobór Watykański II środkom społecznego przekazu poświęcił dokument, w którym m.in. stwierdza:„Kościołowi przysługuje wrodzone prawo używania i posiadania wszel- 186 XII Działalność kulturalna kościołów i innych związków wyznaniowych kiego rodzaju owych środków, o ile są one konieczne lub użyteczne w chrześcijańskiej działalności wychowawczej i w każdej jego pracy podejmowanej do zbawienia dusz" (DSP 3). Sobór nazywając je „wrodzonym prawem Kościoła", uzasadnienia upatruje w poszanowaniu prawa do wolności religijnej. W deklaracji Dignitatis humanae Sobór wskazuje, że wszystkim wspólnotom religijnym przysługuje prawo do tego, aby władze państwowe nie przeszkadzały im w „publicznym nauczaniu i wyznawaniu swej wiary słowem i pismem" (DWR 5). Konkordat określa zasady poszanowania prawa Kościoła katolickiego do środków technicznych związanych z rozwojem kultury. Postanowienia wpisane do art. 20 i 25 konkordatu są potwierdzeniem postanowień, jakie wcześniej zostały wpisane do rozdziału 8 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP, zatytułowanego „Kultura oraz środki masowego przekazywania". Zgodnie z art. 20 konkordatu, należy wyróżnić trzy zasady: wolność publikacji, prawo dostępu do publicznych środków społecznego przekazu, prawo do posiadania i używania własnych środków społecznego przekazu. 2.1.1. Wolność publikacji związanych z posłannictwem Kościoła katolickiego Konkordat w art. 20 ust. 1 stanowi: „Kościół katolicki ma prawo swobodnego drukowania, wydawania i rozpowszechniania wszelkich publikacji związanych z jego posłannictwem". Przepis ten zawiera gwarancje poszanowania prawa kościoła do swobodnego drukowania, wydawania i rozpowszechnienia wszelkich publikacji związanych z jego posłannictwem, czyli posługiwania się tradycyjnymi środkami przekazywania myśli. Użycie wyrażenia „ma prawo swobodnego [...]" wskazuje, że wydawanie publikacji ma odbywać się bez ograniczeń, a zwłaszcza bez kontroli, czyli cenzury uprzedniej ze strony instytucji państwowych. Nie oznacza to jakiegokolwiek przywileju dla Kościoła katolickiego. Korzystanie z tego prawa przez instytucje kościelne ma odbywać się na zasadach prawa powszechnie obowiązującego. Gwarancja ta nie uchyla więc obowiązku zastosowania się do powszechnie obowiązujących postanowień ustawowych dotyczących poszanowania praw autorskich czy zachowania tajemnicy państwowej. Przedmiotem tego prawa są wszystkie publikacje związane z posłannictwem Kościoła katolickiego. Należy do nich zaliczyć publikacje związane z wykonywaniem zadania nauczania (np. encykliki papieskie, listy pasterskie biskupów, katechizmy, podręczniki do nauki religii), jak również z zadaniem uświęcania wiernych (księgi liturgiczne), a także z władzą kierowania wiernymi (akty normatywne stanowione przez Stolicę Apostolską, uchwały synodów, dekrety biskupów diecezjalnych itp.). Gwarancje te są potwierdzeniem postanowień zawartych w art. 46-47 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP. Gwarancje te obejmują: 1) prawo do zakładania i posiadania przez kościelne osoby prawne wydawnictw, katolickiej agencji informacyjnej, zakładów poligraficznych (art. 46 ust. 1). Na pod- 2. Publikacje i środki społecznego przekazu 187 stawie tej ustawy powstała Katolicka Agencja Informacyjna podlegająca Konferencji Episkopatu Polski; 2) prawo do otrzymywania w charakterze „darowizny z zagranicy na własne potrzeby maszyn, urządzeń i materiałów poligraficznych oraz papieru" (art. 46 ust. 2). Gwarancja otrzymywania papieru z zagranicy znalazła się w ustawie, gdyż w 1989 r. nabywanie papieru było limitowane przez władze państwowe. Papier zaś jest niezbędnym środkiem w realizacji prawa do wydawania jakichkolwiek publikacji; 3) prawo do swobodnego rozpowszechniania swych publikacji. W tym celu: „Kościelne osoby prawne mogą organizować własny kolportaż prasy lub korzystać z pośrednictwa innej sieci kolportażu" (art. 46) na podstawie umowy z jej właścicielem. 2.1.2. Prawo Kościoła katolickiego do posiadania i używania własnych środków społecznego przekazu Konkordat w art. 20 ust. 2 stanowi: „Kościół katolicki ma prawo do posiadania i używania własnych środków społecznego przekazu, [...] na zasadach określonych w prawie polskim". W postanowieniu tym należy wyróżnić: 1) uznanie prawa Kościoła katolickiego do posiadania i używania własnych środków społecznego przekazu, tzn. własnych stacji radiowych i telewizyjnych. Posiadanie tego rodzaju środków przekazu zakłada nabycie tytułu własności i dostęp do niezbędnych częstotliwości; 2) klauzulę, iż realizacja tego prawa ma odbywać się na zasadach określonych w prawie polskim, czyli w ustawach powszechnie obowiązujących. Gwarancje ustawowe w tym przedmiocie, wpisane do art. 48 ust. 3 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego wRP w 1989 r., podlegały kilkakrotnej nowelizacji. Artykuł ten w brzmieniu art. 59 pkt 2 ustawy z 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji brzmi następująco: „Kościół ma prawo do zakładania i używania urządzeń radiokomunikacyjnych i telewizyjnych oraz do uzyskania na ten cel niezbędnych częstotliwości, na zasadach określonych w przepisach ustawy o radiofonii i telewizji" (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. nr 253, poz. 2531 z późn. zm.). 2.1.3. Prawo Kościoła katolickiego do dostępu do publicznej radiofonii i telewizji Kościół katolicki ma prawo: „[...] do emitowania programów w publicznej radiofonii i telewizji, na zasadach określonych w prawie polskim" (art. 20 ust. 2 konkordatu). Konkordatowe postanowienie w tej sprawie jest zgodne z art. 48 ust. 1 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP: „Kościół ma prawo do emitowania w środkach masowego przekazywania Mszy św. w niedziele i święta oraz swoich programów, w szczególności religijno-moralnych, społecznych i kulturalnych". 188 XII. Działalność kulturalna kościołów i innych związków wyznaniowych Konkordat mówi o radiofonii i telewizji publicznej, o której nie było wzmianki w ustawie z 1989 r. Pojęcie telewizji publicznej zostało bowiem wprowadzone do ustawodawstwa polskiego na podstawie ustawy z 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji w celu odróżnienia radiofonii i telewizji państwowych od stosunkowo szybko rozwijającej się radiofonii i telewizji prywatnej. Gwarancja dostępu kościoła do radiofonii i telewizji publicznej nie jest jakimkolwiek przywilejem. Radiofonia i telewizja publiczna w państwie demokratycznym powinna respektować pluralizm światopoglądowy społeczeństwa. Dlatego też powinna w swym programie prezentować wszystkie kierunki myślenia, jakie występują w społeczeństwie polskim. Stąd zagwarantownie miejsca programom katolickim w radiofonii i telewizji publicznej w państwie demokratycznym jest w pełni uzasadnione. Na tej podstawie powstała Redakcja Programów Katolickich TVP SA oraz Redakcja Ekumeniczna Programu 2 TVP SA w programie radia i telewizji publicznej. Artykuł 48 ust. 2 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP znowelizowany na mocy art. 59 pkt 1 ustawy z 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji przewiduje, iż: „Sposób realizacji uprawnień, o których mowa w ust. 1, regulują porozumienia między Sekretariatem Episkopatu Polski a jednostkami publicznej radiofonii i telewizji". Na podstawie ustawowych regulacji Sekretariat Episkopatu Polski zawarł umowę, już kilkakrotnie ponawianą, z Komitetem do Spraw Radia i Telewizji, a następnie z „Telewizją Polską — Spółką Akcyjną" i „Polskim Radiem — Spółką Akcyjną". Konkordat nie wprowadza żadnych zmian w tej materii. 2.2. Gwarancje dotyczące innych kościołów Gwarancje dla wszystkich związków wyznaniowych zawarte zostały w art. 25 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Gwarancje te obejmują: 1) prawo związków wyznaniowych do wydawania prasy, książek, druków oraz zakładania i posiadania wydawnictw i zakładów poligraficznych z zachowaniem w tym względzie prawa powszechnie obowiązującego; 2) prawo do organizowania własnego kolportażu lub korzystania z innej sie kolportażu; 3) prawo do otrzymywania z zagranicy jako darowizny: maszyn, urządzeń, materiałów poligraficznych i papieru; 4) prawo do emitowania w radiu i telewizji własnych programów religijno-mo-ralnych, społecznych i kulturalnych w sposób określony w porozumieniu zawartym między władzami danego kościoła lub innego związku wyznaniowego a jednostkami publicznej radiofonii i telewizji. W postanowieniu tym nie ma generalnej zasady, iż kościoły i inne związki wyznaniowe mają prawo do posiadania własnych środków społecznego przekazu. Takie gwarancje zostały wpisane do niektórych ustaw indywidualnych. W ustawach indywidualnych dotyczących uprawnień poszczególnych kościołów należy wyróżnić: 3. Ochrona dóbr kultury narodowej... 189 1. Gwarancje będące potwierdzeniem uprawnień wymienionych w art. 25 ww. ustawy. Porównaj: art. 36 ustawy z 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego: „i. Kościół ma prawo emitowania w państwowych środkach masowego przekazywania nabożeństw w niedziele i święta prawosławne oraz swoich programów religijno-moralnych i kulturalnych. 2. Sposób realizacji uprawnień, o których mowa w ust. 1, regulują porozumienia między Świętym Soborem Biskupów a jednostkami publicznej radiofonii i telewizji". Identyczne normy zawarte są w innych ustawach: — art. 20 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego wRP; — art. 23 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego w RP; — art. 22 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w RP; — art. 25 ust. 1-2 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w RP; — art. 25 ust. 1 i 3 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP; — art. 29 ust. 1-2 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w RP; — art. 26 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metodystycz-nego w RP; — art. 11 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformowanego wRP; — art. 20 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w RP. 2. Gwarancje dotyczące prawa posiadania i używania przez dany kościół także własnych stacji radiowych i telewizyjnych. Porównaj: — art. 25 ust. 3 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w RP: „Kościół może zakładać własne stacje radiowe i telewizyjne. Rozpowszechnianie programów radiowych i telewizyjnych wymaga uzyskania koncesji na zasadach określonych w powszechnie obowiązujących przepisach prawa"; — art. 25 ust. 2 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP: „Kościół ma prawo do posiadania i używania własnych środków masowego przekazu na podstawie odrębnych przepisów"; — art. 29 ust. 3 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w RP. 3. Ochrona dóbr kultury narodowej znajdujących się w posiadaniu kościelnych osób prawnych Instytucje kościelne posiadają liczne obiekty sakralne i inne budowle, przedmioty oraz materiały muzealne i archiwalne, które mają wartość zabytków należących do dziedzictwa kultury narodowej. Ochrona tego dziedzictwa jest obowiązkiem państwa, dlatego konieczna wydaje się współpraca strony kościelnej i państwowej w utrzymaniu tych obiektów i materiałów w dobrym stanie, co winno odbywać się z poszanowaniem przepisów prawnych obu stron. 190 XII. Działalność kulturalna kościołów i innych związków wyznaniowych O tym, czy jakiś budynek bądź przedmiot artystyczny jest obiektem sakralnym, decyduje bowiem przeznaczenie go do sprawowania kultu zgodnie z przepisami prawa kanonicznego. Natomiast zaliczenie tych obiektów do kategorii zabytków historycznych bądź artystycznych odbywa się zgodnie z przepisami prawa państwowego, co następuje z chwilą wpisania ich do rejestru zabytków. 3.1. Gwarancje dotyczące Kościoła katolickiego 3.1.1. Współpraca władz kościelnych i państwowych w ochronie dóbr kultury narodowej Powołanie komisji diecezjalnych. W myśl art. 25 konkordatu w każdej diecezji zostanie utworzona specjalna komisja, która ma współpracować z władzami państwowymi w sprawach dotyczących ochrony dóbr kultury narodowej. Jest to uszczegółowienie wyrażonej w art. 51 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP ogólnej deklaracji współdziałania między instytucjami państwowymi i kościelnymi w celu ochrony zabytków kultury polskiej znajdujących się w posiadaniu instytucji kościelnych. 3.1.2. Udostępnianie dóbr kultury będących w dyspozycji Kościoła katolickiego Konkordat nie ustala zasad udostępniania dóbr kultury narodowej, będących w dyspozycji Kościoła katolickiego, ale w art. 25 ust. 2 stanowi normę kompetencyjną dla rządu i Konferencji Episkopatu Polski do negocjacji w tej sprawie. Sprawy związane z ochroną dóbr kultury mają być przedmiotem dwustronnych negocjacji na szczeblu krajowym w celu ustalenia norm określających zasady udostępnienia dóbr kultury (muzeom, archiwom, bibliotekom), będących własnością lub znajdujących się we władaniu Kościoła katolickiego. 3.2. Gwarancje dotyczące innych związków wyznaniowych Do ustaw indywidualnych dotyczących poszczególnych kościołów wpisane* analogiczne zasady do tych, jakie zostały wpisane do ustawy o stosunku Państwa Kościoła Katołickiego wRP. Przedmiotem ich są następujące zasady: w/adze*¦&&•/&/** s*=*~-~^*.^ vy»,.,^~ „„ t-rr f^M /_v - ^*Ł-r*_J*_ > ł ł . Ochrona dóbr kultury narodowej... 191 — art. 24 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego w RP; — art. 23 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawi- — art. 26 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w RP; — art. 30 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów — art. 21 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów 2. Współdziałanie instytucji kościelnych z państwowymi i samorządowymi w dziedzinie ochrony, konserwacji, udostępniania i upowszechniania zabytków architektury kościelnej i sztuki sakralnej oraz prowadzenia ich dokumentacji, muzeów, archiwów i bibliotek będących własnością kościelną oraz dzieł kultury i sztuki o motywach religijnych stanowiących ważną część dziedzictwa kultury polskiej. Porównaj: — art. 38 ustawy z 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego; — art. 25 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego w RP; — art. 24 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w RP; — art. 27 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w RP; — art. 26 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP; — art. 31 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów wRP; — art. 22 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metodystycz-nego w RP; — art. 15 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformowanego wRP; — art. 22 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów w RP; — art. 22 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich. 3. Prowadzenie przez organizacje kościelne działalności społeczno-kulturalnej, wpisane do art. 24 ust. 1 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP. 3.3. Budowa obiektów sakralnych (kościołów, kaplic, cmentarzy) i kościelnych 3.3.1. Gwarancje ogólne Poszanowanie przez państwo prawa kościołów do swobodnego posiadania, budowy i konserwacji obiektów sakralnych i kościelnych należy do elementarnych wymogów wolności religijnej. W okresie PRL władze państwowe drastycznie zabraniały budowania nowych kościołów, zwłaszcza w nowo powstających osiedlach mieszkaniowych. Konstytucja RP z 1997 r. w art. 53 ust. 2 stanowi, iż: „[...] Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzą- 192 XII Działalność kulturalna kościołów i innych związków wyznaniowych cych [...]". W porządku prawnym III Rzeczypospolitej gwarancje w tej materii zawarte są również w konkordacie (art. 24) oraz w ustawach indywidualnych, określających stosunek państwa do poszczególnych kościołów i innych związków wyznaniowych, oraz w ustawach regulujących generalnie sprawy budownictwa. 3.3.2. Regulacje dotyczące Kościoła katolickiego Kościół do realizacji swej misji potrzebuje obiektów zwanych sakralnymi, w których mogą być spełniane tylko czynności służące sprawowaniu kultu (kościoły, kaplice), grzebaniu wiernych zmarłych (cmentarze) lub innym celom kościelnym (seminaria duchowne, kurie diecezjalne, domy zakonne, domy parafialne). Zasady prawa kanonicznego dotyczące tego rodzaju obiektów określa część III księgi czwartej KPK. Sprawy związane z budową obiektów sakralnych i kościelnych reguluje art. 24 konkordatu oraz ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego. Artykuł 24 konkordatu stanowi: „Kościół ma prawo do budowy, rozbudowy i konserwacji obiektów sakralnych i kościelnych oraz cmentarzy — zgodnie z prawem polskim. O potrzebie budowy świątyni i o założeniu cmentarza decyduje biskup diecezjalny lub inny właściwy ordynariusz. Budowę obiektów sakralnych i kościelnych oraz założenie cmentarza inicjują właściwe władze kościelne po uzgodnieniu miejsca z kompetentnymi władzami i po uzyskaniu wymaganych decyzji administracyjnych". Artykuł ten zawiera: 1. Deklaratywne uznanie przez państwo prawa Kościoła katolickiego do posiadania, budowy, rozbudowy i konserwacji własnych obiektów sakralnych i kościelnych oraz cmentarzy. Konkordat rozróżnia obiekty sakralne i kościelne. Pojęcia te określi prawo kanoniczne. Za obiekty sakralne w rozumieniu prawa kanonicznego uważa się kościoły, kaplice publiczne, oratoria, czyli kaplice prywatne, sanktuaria, czyli budowle i miejsca przeznaczone do sprawowania kultu publicznego. Cmentarzami katolickimi są miejsca, które zgodnie z przepisami prawa liturgicznego i kanonicznego zostały przeznaczone do grzebania zmarłych (kan. 1240 § 2). Przez obiekty kościelne należy rozumieć budowle przeznaczone do realizacji celów innych niż obiekty sakralne, ale związanych z misją Kościoła katolickiego, jak: nauczanie i wychowanie (seminaria duchowne, szkoły katolickie), zarządzanie i praca duszpasterska, biurowa, mieszkania dla personelu kościelnego (budynki kurii diecezjalnych, domy zakonne, domy parafialne) itp. Postanowienia konkordatowe dotyczące prawa do posiadania i konserwacji zostały omówione w komentarzu do art. 22 ust. 4. 2. Realizacja tego prawa Kościoła katolickiego odbywa się zgodnie z prawem polskim, tzn. że należy przestrzegać przepisów zawartych w ustawie o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP (art. 41-45) oraz w ustawie z 7 lipca 1994 r. — Prawo < 3. Ochrona dóbr kultury narodowej... 193 budowlane (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. nr 207, poz. 2016 zpóźn. zm.) i w ustawie ' z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. nr 80, poz. 717 zpóźn. zm.). 3. Uznanie przez państwo zasady, iż do kompetentnej władzy kościelnej należy podjęcie decyzji co do potrzeby budowy kościoła i założenia cmentarza. Jest to uszczegółowienie zasady poszanowania autonomii Kościoła katolickiego w swojej dziedzinie (art. 25 ust. 4 Konstytucji RP; art. 1 konkordatu). Prawo kanoniczne przyznaje kompetencje w tych sprawach biskupowi diecezjalnemu lub innemu ordynariuszowi miejsca. W szczególności na budowę kościoła konieczne jest wyraźne zezwolenie biskupa diecezjalnego wydane na piśmie na ustanowienie kaplicy — zezwolenie ordynariusza (kan. 125). 4. Klauzulę, iż realizacja prawa kościoła do budowy i rozbudowy względnie konserwacji obiektów sakralnych i kościelnych ma być uzgodniona z władzami państwowymi. Decyzja w sprawie budowy obiektów sakralnych i kościelnych oraz założenia cmentarza należy więc do władz kościelnych, ale realizacja podjętej przez nich decyzji może nastąpić dopiero po uzgodnieniu z kompetentnymi władzami państwowymi i po uzyskaniu decyzji administracyjnych, dotyczących zatwierdzenia projektów architektonicznych, zagospodarowania przestrzennego itp., zgodnie z prawem polskim, czyli z prawem powszechnie obowiązującym. Powyższe zasady są potwierdzeniem postanowień wpisanych do ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP w Rozdziale 7 — „Budownictwo sakralne i kościelne. Cmentarze". Wyznaczenie terenów pod budynek sakralny lub kościelny winno być ujęte, na wniosek właściwej władzy kościelnej, w planie zagospodarowania przestrzennego. Teren pod inwestycje może być oddany kościelnej osobie prawnej w użytkowanie wieczyste lub sprzedany (art. 42 ust. 2). W sytuacji przekazania terenu będącego własnością jednostki samorządu terytorialnego cenę terenu ostatecznie ustala uchwała odpowiedniej rady lub sejmiku danej jednostki terytorialnej. W przypadku oddania terenu w użytkowanie wieczyste nie pobiera się opłat za grunty oddane pod zakłady charytatywno-opiekuńcze i punkty katechetyczne (art. 44). Inwestycje sakralne i kościelne są finansowane ze środków własnych kościelnych osób prawnych, z wyjątkiem inwestycji mających na celu działalność duszpasterstwa wojskowego oraz duszpasterstwa specjalnego w zakładach państwowych (art. 43 ust. 1-2). Inwestycje sakralne i kościelne podlegają ogólnie obowiązującym przepisom o planowaniu przestrzennym i prawa budowlanego, a w odniesieniu do budynków zabytkowych — również przepisom o ochronie dóbr kultury. 3.3.3. Regulacje dotyczące innych kościołów i związków wyznaniowych Ustawy indywidualne, określające stosunek państwa do innych kościołów w przedmiocie budowy obiektów sakralnych i świeckich, zawierają następujące zasady: 194 XII. Działalność kulturalna kościołów i innych związków wyznaniowych 1. Gwarancje, iż plany zagospodarowania przestrzennego mają obejmować także inwestycje sakralne i kościelne, na wniosek kompetentnej władzy danego kościoła. Porównaj: — art. 33 ust. 1 ustawy z 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego; — art. 26 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego wRP; — art. 19 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego w RP; — art. 20 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w RP; — art. 22 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w RP; — art. 23 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP; — art. 25 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w RP; — art. 23 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metodystycz-nego w RP; — art. 18 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Refoimowanego w RP; — art. 18 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów w RP. 2. Grunty stanowiące własność Skarbu Państwa lub własność gminy będą oddawane w użytkowanie wieczyste lub sprzedawane kościelnym osobom na ich wniosek. Porównaj: — art. 33 ust. 2 ustawy z 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego; — art. 27 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP; — art. 20 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego w RP; — art. 20 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w RP; — art. 23 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w RP; — art. 23 ust. 3 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP; — art. 26 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w RP; — art. 23 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metodystycz-nego w RP; — art. 18 ustawy z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformowanego wRP; — art. 19 ustawy z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów w RP. Literatura Adamowicz L., Budownictwo sakralne i kościelne. Cmentarze wyznaniowe, [w.] Prawo wyznaniowe, red. H. Misztal, P. Stanisz, Lublin 2003, s. 403^07; Bar W., Prawo wyznań religijnych do posiadania własnych i korzystania z publicznych środków przekazu, [w:] Prawo wyznaniowe, red. H. Misztal, P. Stanisz, Lublin 2003, s. 369-379; tenże, Środki masowego komunikowania, archiwa, biblioteki i muzea, [w:] Prało wyznaniowe III Rzeczypospolitej, Sandomierz 1999, s. 227-242; Góralski W., Adamczewski W. Konkordat miedzy Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską z 28 lipca 1993 r., Płock 1994, s. 103 -108; Krakowski J., Konkordat polski. Znaczenie i realizacja, Lublin 1999, s. 162-165, 179-184; Rakoczy T., Udział przedstawicieli Kościoła katolickiego w radach nadzorczych radiofonii i telewizji, [w:] Ecclesiaet Status. Księga jubileuszowa z okazji 40-lecia pracy naukowej prof. Józefa Krukowskiego, red. A. Dębiński, K. Orzeszyna, M. Sitarz, Lublin 2000, s. 767-779; Zyśko W., Archiwa, biblioteki i muzea ko- j ścielne, [w:] Prawo wyznaniowe III Rzeczypospolitej, red. H. Misztal, Sandomierz 1999, s. 242-246. Rozdział XIII UPRAWNIENIA MAJĄTKOWE INSTYTUCJI KOŚCIELNYCH 1. Podstawa uprawnień majątkowych kościoła Kościół dla realizacji swej misji duchowej potrzebuje odpowiednich środków materialnych, tradycyjnie nazywanych dobrami doczesnymi kościoła. Na wstępie nasuwa się pytanie, co stanowi podstawę uprawnień kościoła w tej dziedzinie. Jeśli chodzi o współczesne stanowisko Kościoła katolickiego w tej materii, to kan. 1254 KPK z 1983 r. deklaruje, iż: „Kościół katolicki na podstawie prawa wrodzonego, niezależnie od władzy świeckiej, może nabywać dobra doczesne, posiadać je, administrować i alienować, dla osiągnięcia właściwych sobie celów". Z deklaracji tej wynika, że uprawnienia Kościoła katolickiego w tym zakresie mają swoje źródło w „prawie wrodzonym kościoła". Źródłem tym we współczesnym tego słowa znaczeniu jest podstawowe prawo człowieka do wolności religijnej, wynikające z przyrodzonej godności ludzkiej. Jest to istotna racja uprawnień majątkowych nie tylko Kościoła katolickiego, ale każdego związku wyznaniowego. Uprawnienia te należą się kościołowi niezależnie od władzy świeckiej w tym sensie, że państwo nie nadaje ich kościołowi, ale uznaje je za konsekwencję poszanowania podstawowego prawa osoby ludzkiej do wolności religijnej w wymiarze instytucjonalnym. Jednocześnie należy stwierdzić, iż uprawnienia majątkowe związków wyznaniowych mają umocowanie w konstytucyjnej zasadzie poszanowania przez państwo ich „autonomii i niezależności w swoim zakresie" oraz „współdziałania" z nimi „dla dobra człowieka i dobra wspólnego" (art. 25 ust. 3 Konstytucji RP). Uznanie przez państwo uprawnień majątkowych związków wyznaniowych w swoim porządku prawnym stanowi niezbędny środek realizacji tej zasady w praktyce. Zakres przedmiotowy uprawnień majątkowych kościoła obejmuje: nabywanie, posiadanie, administrowanie i alienowanie tych dóbr przez kompetentne władze kościelne. Celem, któremu te dobra materialne i uprawnienia majątkowe mają służyć, jest organizowanie kultu, utrzymanie duchownych i innych pracowników instytucji kościelnych, prowadzenie dzieł miłosierdzia, jak również prowadzenie działalności i instytucji służących nauczaniu i wychowywaniu, rozwojowi nauki i kultury. 196 XIII. Uprawnienia majątkowe instytucji kościelnych 2. Źródła finansowania działalności instytucji kościelnych Źródła zabezpieczenia potrzeb materialnych kościoła w ciągu wieków podlegały i zmianom. W Średniowieczu podstawowe znacznie miały nieruchomości ziemskie, i Jednak z biegiem czasu — zwłaszcza w następstwie gwałtownych przemian spo-1 łeczno-politycznych — nieruchomości te w całości lub w znacznej części zostały I poddane sekularyzacji, czyli skonfiskowaniu przez państwo. Współcześnie instytucje kościelne czerpią środki materialne na prowadzenie swej i działalności statutowej z różnych źródeł. Należą do nich: dobra własne (ruchome 1 i nieruchome) instytucji kościelnych, dobrowolne świadczenia ze strony wiernych, do- I tacje ze strony państwa lub innych instytucji na rzecz działalności prowadzonej przez I instytucje kościelne, do których państwo zobowiązuje się z tytułu rekompensaty za przywłaszczone nieruchomości bądź z tytułu wkładu, jaki podmioty kościelne wnoszą 1 do życia publicznego na równi z podmiotami państwowymi i pozarządowymi. Zazwyczaj sprawy majątkowe instytucji kościelnych są przedmiotem regulacji kon- i kordatowych. Prawdopodobnie dlatego w debacie, jaka w latach 1993-1997 toczyła się 1 wokół ratyfikacji konkordatu podpisanego między Stolicą Apostolską a Polską 28 lipca I 1993 r., wysuwano aprioryczne zarzuty, jakoby konkordat wprowadzał ogromne obciążę- 1 nia finansowe państwa na rzecz Kościoła katolickiego. Zarzuty te mijały się z obiektywną 1 prawdą. Konkordat polski w sprawach majątkowych nie wprowadza bowiem nowych I regulacji w stosunku do regulacji ustawowych obowiązujących w momencie podpisania 1 go (z wyjątkiem zobowiązania do subwencji na rzecz Papieskiej Akademii Teologicznej 1 w Krakowie). Artykuł 22 ust. 2 konkordatu w tym przedmiocie stanowi: „Przyjmując za punkt wyjścia w sprawach finansowych instytucji i dóbr kościel- I nych oraz duchowieństwa obowiązujące ustawodawstwo polskie i przepisy kościel- I ne Układające się Strony stworzą specjalną komisję, która zajmie się koniecznymi zmianami. Nowa regulacja uwzględni potrzeby Kościoła biorąc pod uwagę jego misję I oraz dotychczasową praktykę życia kościelnego w Polsce". Z powyższego tekstu wynika, że Stolica Apostolska i państwo polskie na mocy 1 konkordatu nie wprowadzają nowych rozwiązań w zakresie spraw majątkowych i finansowych Kościoła katolickiego, lecz zobowiązują się do: po pierwsze — zachowania w sprawach regulacji finansowych i majątkowych kościoła status quo, czyli respektowania rozwiązań ustawowych obowiązujących w momencie podpisania konkordatu, a także po drugie — do powołania specjalnej komisji parytetowej, która zajmie się negocjowaniem nowych rozwiązań w tych sprawach. 3. Uznanie praw majątkowych Kościoła katolickiego 7 konstvtucvinei zasady poszanowania przez państwo niezależności i autonomii ^JLmZ. ~ ™!;~> =..-W^«ie fart 25 Kor.styti.oii Ri>>. wynika, i* ™Ormy P">~«* k"-| 4. Uznanie praw majątkowych innych kościołów i związków wyznaniowych 197 nicznego dotyczące uprawnień majątkowych Kościoła katolickiego mają moc obowiązującą w porządku kościelnym. Natomiast skuteczność w porządku państwowym może zapewnić im uznanie przez państwo. Uznanie jest więc środkiem technicznym, przy którego użyciu państwo upoważnia podmioty kościelne do uczestniczenia w obrocie awnym na swoim terytońum. Zasady tego uznania określone zostały w art. 23 kon-, w ustawie o stosunku Państwa do Kos'cioła Katolickiego w RP oraz w ustawach ziających stosunek państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych. Generalną zasadę dotyczącą Kościoła katolickiego stanowi art. 23 konkordatu: Cościelne osoby prawne mogą zgodnie z przepisami prawa polskiego nabywać, posiadać, użytkować i zbywać mienie nieruchome i ruchome oraz nabywać i zbywać prawa majątkowe". Jest to generalne uznanie przez państwo zdolności kościelnych i prawnych w zakresie praw majątkowych. Uznanie to obejmuje zakres podmio-i przedmiotowy: 1) zakres podmiotowy obejmuje wszystkie kościelne osoby prawne, które zostały utworzone przez kompetentną władzę kościelną, a następnie uzyskały uznanie tej osobowości ze strony władzy państwowej w trybie określonym w art. 4 konkordatu; 2) zakres przedmiotowy tych uprawnień obejmuje „zdolność kościelnych osób prawnych do nabywania, posiadania, użytkowania i zbywania swego mienia ruchomego i nieruchomego oraz nabywania i zbywania praw majątkowych". Wykonywanie tych uprawnień odbywa się zgodnie z przepisami prawa polskiego. Powyższa zasada konkordatowa jest potwierdzeniem norm wpisanych do art. 52 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP. 4. Uznanie praw majątkowych innych kościołów i związków wyznaniowych Wszystkie ustawy określające stosunek państwa do poszczególnych kościołów i innych związków wyznaniowych zawierają zasadę wyrażającą uznanie ich uprawnień majątkowych, identyczną co do treści z zasadą wpisaną do ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP. Różnica między nimi polega tylko na tym, iż jedne z nich zawierają formułę wyrażającą uznanie praw majątkowych „Kościoła, jako całości, i jego osób prawnych", inne zaś formułę wyrażającą uznanie zdolności kościelnych osób prawnych do posiadania praw majątkowych. Formuły ustawowe wyrażające uznanie praw majątkowych kościoła lub innego związku wyznaniowego ijego osób prawnych są następujące: — „Kościołowi ijego osobom prawnym przysługuje prawo do swobodnego nabywania, posiadania i zbywania mienia ruchomego i nieruchomego oraz zarządzania swoim majątkiem" (art. 33 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP); — „Kościołowi i jego osobom prawnym przysługuje prawo nabywania, posiadania i zbywania mienia ruchomego i nieruchomego, nabywania i zbywania innych praw oraz zarządzania i rozporządzania swoim majątkiem" (art. 28 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego w RP; art. 27 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP); — „Kościołowi i jego osobom prawnym przysługuje prawo nabywania, posiadania i zbywania mienia ruchomego i nieruchomego, nabywania i zbywania innych praw oraz swobodnego zarządzania swoim majątkiem" (art. 26 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego w RP; art. 25 ustawy 198 XIII. Uprawnienia majątkowe instytucji kościelnych 0 stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w RP; art. 28 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w RP); — „Kościołowi i jego osobom prawnym przysługuje prawo nabywania, posiadania i zbywania mienia ruchomego i nieruchomego, nabywania i zbywania innych praw oraz swobodnego zarządzania swoim majątkiem" (art. 23 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów w RP); — „Wyznaniowym żydowskim osobom prawnym, o których mowa w art. 5, przysługuje prawo nabywania, posiadania i zbywania mienia ruchomego i nieruchomego, nabywania i zbywania innych praw oraz swobodnego zarządzania swoim majątkiem" (art. 22 ust. 1 ustawy o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w RP); — ,.Kościelnym osobom prawnym przysługuje prawo nabywania, posiadania i zbywania mienia ruchomego i nieruchomego, nabywania i zbywania innych praw majątkowych oraz swobodnego zarządzania swoim majątkiem" (art. 16 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP). Formuły takie wpisane zostały również do aktów normatywnych z okresu międzywojennego: — „Staroobrzędowe gminy wyznaniowe są osobami prawnymi i mogą nabywać, zbywać, obciążać i zarządzać ruchomym i nieruchomym majątkiem gminy" (art. 9 rozporządzenia Prezydenta RP z 22 marca 1928 r. o stosunku Państwa do Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego, nieposiadającego hierarchii duchownej); — „Karaimski Związek Religijny w Rzeczypospolitej Polskiej jest osobą prawną i może w granicach obowiązujących przepisów państwowych nabywać, zbywać, obciążać, zarządzać i rozporządzać swoim majątkiem ruchomym i nieruchomym dla swych celów wyznaniowych i dobroczynnych" (art. 28 (1) ustawy z 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Karaimskiego Związku Religijnego w RP); — „Muzułmański Związek Religijny w RP, jako całość, oraz jego poszczególne gminy wyznaniowe są . osobami prawnymi i mogą w granicach obowiązujących przepisów prawnych posiadać, obciążać, zbywać 1 nabywać majątek ruchomy i nieruchomy, zarządzać nim i rozporządzać dla swych celów wyznaniowych i dobroczynnych" (art. 35 ustawy o stosunku Państwa do Muzułmańskiego Związku Religijnego w RP). 5. Uchylenie ograniczeń w korzystaniu z uprawnień majątkowych przez kościelne osoby prawne Na mocy nowych ustaw uchylone zostały ograniczenia, jakie narzucono Kościołowi katolickiemu i innym związkom wyznaniowym przez władze komunistyczne, w zakresie nabywania i dysponowania nieruchomościami i prawami majątkowymi przez kościelne osoby prawne. Ograniczanie praw majątkowych Kościoła było bowiem jednym z elementów walki władzy komunistycznej z religią. Wyrazem tego była konfiskata nieruchomości kościelnych, dokonywana zarówno w majestacie obowiązującego wówczas prawa, jak też z naruszaniem tegoż prawa przez organy administracyjne PRL. Podstawy prawne tej konfiskaty nieruchomości kościelnych określone zostały w ustawie z 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego (Dz.U. nr 9, poz. 87 z późn. zm.). Wyłączeniu spod przejęcia przez państwo miały podlegać tylko nieruchomości ziemskie w formie gospodarstw rolnych należących do: proboszczów do 50 ha, domów zakonnych do 5 ha, a na terenie województw pomorskiego, poznańskiego i śląskiego do 100 ha. Ustawa ta została wykonana w wielu przypadkach niezgodnie z prawem. W trakcie jej realizacji organy administracyjne pozbawiały bowiem instytucje kościelne także takich nieruchomości, które nie podlegały przejęciu w granicach określonych w ustawie. 6. Regulacje stanu prawnego nieruchomości kościelnych 199 W następnych latach władze komunistyczne pozbawiały instytucje kościelne także innych nieruchomości bądź na podstawie dekretów, jak dekret z 24 kwietnia 1952 r. o zniesieniu fundacji (Dz.U. nr 25, poz. 172 zpóźn. zm.), bądź też w drodze konfiskaty konkretnych obiektów kościelnych za niezapłacenie nadmiernych podatków, bądź w ramach tzw. laicyzacji szkolnictwa i zakładów opieki zdrowotnej. Ponadto władze administracyjne często odmawiały zgody, wymaganej ustawowo, na nabycie nieruchomości na cele kościelne, np. nabycie działki na budowę budynków sakralnych lub kościelnych. Sprawiało to, że sytuacja prawna wielu nowych obiektów, będących w posiadaniu kościelnych osób prawnych, była sporna bądź wątpliwa. Do zmian, jakie zostały wprowadzone do polskiego prawa cywilnego począwszy od 1989 r., w celu uchylenia wspomnianych ograniczeń w uprawnieniach majątkowych kościelnych osób prawnych, należą: 1) uchylenie art. 36 k.c, który ograniczał zdolność prawną kościelnych osób prawnych w zakresie praw majątkowych niezbędnych do realizacji celów religijnych. Dzięki temu kościelne osoby prawne mogą posiadać wszelkie prawa majątkowe; 2) uchylenie prawa pierwokupu nieruchomości kościelnych na rzecz Skarbu Państwa w obrocie między kościelnymi osobami prawnymi (art. 54 ust. 1 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP). Obecnie prawo pierwokupu przy nabywaniu nieruchomości przez kościelne osoby prawne może być stosowane jedynie w przypadkach, gdy inwestor państwowy lub spółdzielczy uzyskał wcześniej decyzję o ustaleniu lokalizacji inwestycji mieszkaniowej na tej nieruchomości lub części nieruchomości (art. 54 ust. 2 ustawy); 3) wyłączenie odpowiedzialności jednej kościelnej osoby prawnej za zobowiązania innej kościelnej osoby prawnej. W razie zniesienia kościelnej osoby prawnej jej majątek przechodzi na nadrzędną osobę prawną, a jeżeli taka nie istnieje lub nie działa w Polsce, majątek ten przechodzi na Konferencję Episkopatu Polski lub Konferencję Wyższych Przełożonych Zakonnych (art. 59 ustawy); 4) zniesienie zakazów nabycia nieruchomości przez kościelne osoby prawne od osób trzecich w drodze spadku, darowizny lub umowy dożywocia, bez zezwolenia organów administracji państwowej (Dz.U. z 1990 r. nr 55, poz. 321). Powyższe zasady analogicznie zagwarantowane są ustawowo również innym kościołom i związkom wyznaniowym. 6. Regulacje stanu prawnego nieruchomości kościelnych Po drugiej wojnie światowej stosunkowo w najtrudniejszej sytuacji znajdowały się kościoły na tzw. Ziemiach Odzyskanych, czyli Ziemiach Zachodnich i Północnych, gdzie do 1974 r. instytucje kościelne były pozbawione praw do swych nieruchomości, traktowanych przez władze komunistyczne jako upaństwowione mienie poniemieckie. Poprawa sytuacji nastąpiła po podpisaniu układu pokojowego między PRL i RFN w sprawie granicy na Odrze i Nysie — na mocy ustawy z 23 czerwca 1971 r. 200 XIII. Uprawnienia majątkowe instytucji kościelnych 0 przejściu na osoby prawne Kościoła Rzymskokatolickiego oraz innych kościołów 1 związków wyznaniowych własności niektórych nieruchomości położonych na Ziemiach Zachodnich i Pomocnych (Dz.U. nr 16, poz. 156) oraz aktów wykonawczych: zarządzenia Dyrektora Urzędu do Spraw Wyznań z 13 sierpnia 1971 r. w sprawie wykonania przepisów o przejściu na osoby prawne Kościoła Rzymskokatolickiego oraz innych kościołów i związków wyznaniowych własności niektórych nieruchomości położonych na Ziemiach Zachodnich i Pomocnych (M.P. nr 44, poz. 284), uchwały Rady Ministrów nr 231 z 8 października 1973 r. w sprawie przekazania osobom prawnym Kościoła Rzymskokatolickiego oraz innych kościołów i związków wyznaniowych własności niektórych nieruchomości położonych na Ziemiach Zachodnich i Pomocnych (M.P. nr 45, poz. 262) i uchwały Rady Ministrów nr 303 z 31 grudnia 1973 r. (M.P. nr 57, poz. 325). Normalizacja sytuacji prawnej nieruchomości kościelnych w Polsce na ziemiach, które przed 1939 r. należały do Polski, zainicjowana została w 1989 r. W ustawie o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP przewidziane zostały dwa tryby regulacji stanu prawnego nieruchomości kościelnych: 1) tryb decyzji administracyjnych wojewodów, 2) tryb decyzji specjalnie w tym celu powołanej Komisji Majątkowej, złożonej z przedstawicieli Rządu RP i Episkopatu Polski. 6.1. Regulacje w drodze decyzji administracyjnych wojewody 6.1.1. Regulacje stanu majątkowego na ziemiach należących do Polski przed rokiem 1939 Regulacje stanu prawnego nieruchomości kościelnych, który w momencie uchwalenia ustawy w 1989 r. był niepewny lub wątpliwy, mogą być dokonane w drodze decyzji administracyjnej wojewody. Artykuł 60 ust. 1 ustawy z 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP głosi: „Nieruchomości lub ich części, pozostające w dniu wejścia w życie ustawy we władaniu kościelnych osób prawnych, stają się z mocy prawa ich własnością, jeżeli: 1) były własnością diecezji, parafii, klasztorów lub innych instytucji grecko-ka-tolickich (unickich); 2) podlegały przejęciu na własność państwa z mocy ustawy z 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, [...] a zostały pozostawione, wydzierżawione lub przekazane kościelnym osobom prawnym; 3) podlegały przepisom dekretu z 24 kwietnia 1952 r. o zniesieniu fundacji (Dz.U. nr 25, poz. 172 i z 1957 r. nr 1, poz. 3), a zostały poręczone, pozostawione, wydzierżawione, wynajęte lub przekazane kościelnym osobom prawnym; 4) zostały przez byłe władze zaborcze austriackie przejęte na własność funduszy reli gijnych, funduszy naukowych, szkół parafialnych lub katolickich gmin parafialnych; i Regulacje stanu prawnego nieruchomości kościelnych 201 5) znajdują się na nich cmentarze lub obiekty sakralne wraz z budynkami towarzyszącymi; dotyczy to również obiektów położonych na obszarze miasta stołecznego Warszawy, nie dotyczy natomiast kościołów garnizonowych". Kompetencje do wydania decyzji stwierdzających przejście powyższych nieruchomości na własność kościelnych osób prawnych ustawa powierzyła właściwemu wojewodzie, czyli organowi terenowej władzy administracyjnej. Decyzje te mogą być zaskarżone do sądu administracyjnego. Skarga na niewydanie decyzji jest dopuszczalna po upływie 2 lat od daty wszczęcia postępowania administracyjnego. Podobne zasady zostały zagwarantowane w ustawach indywidualnych dotyczących innych związków wyznaniowych. Porównaj: — art. 46 ustawy o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w RP; — art. 39 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP; — art. 33 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego w RP; — art. 32 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w RP; — art. 35 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w RP; — art. 39 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w RP; — art. 35 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego w RP; — art. 23 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP; — art. 29 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów w RP; — art. 28 ustawy o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w RP; — art. 35 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP. 6.1.2. Regulacje sytuacji majątkowej kościelnych osób prawnych na Ziemiach Zachodnich i Północnych Sytuacja kościołów na Ziemiach Zachodnich i Północnych była trudniejsza niż na ziemiach, które należały do Polski przed 1939 r. Uwłaszczenie kościelnych osób prawnych, jakie nastąpiło na mocy ustawy z 1971 r., dotyczyło głównie budynków i placów. W celu uzupełnienia tej regulacji w latach 1991 i 1993 dokonano nowelizacji ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP (Dz.U. z 1991 r. nr 107, poz. 459). Na mocy tej ustawy osobom prawnym Kościoła katolickiego, jak również innych związków wyznaniowych, które po dniu 8 maja 1945 r. podjęły działalność na Ziemiach Zachodnich i Północnych, mogą być, na ich wniosek, przekazane nieodpłatnie na własność grunty znajdujące się w zasobach Państwowego Funduszu Ziemi albo w Zasobie Własności Rolnej Skarbu Państwa. Ustawa stanowi również, że w sytuacji, \ w której grunty te znajdują się w zarządzie lub użytkowaniu osób prawnych, przeka-¦ zanie ich na własność może nastąpić wyłącznie za zgodą tych osób (art. 70a ust. 1). Ustawa wyraźnie ogranicza wielkość nieruchomości rolnej przekazanej kościelnej osobie prawnej wraz z gruntami rolnymi będącymi już własnością wnioskodawcy. Wielkość ta nie może przekraczać w odniesieniu do gospodarstw rolnych: parani — 15 ha, diecezji — 50 ha, seminariów diecezjalnych i zakonnych— 50 ha, domów zgromadzeń zakonnych — 5 ha, a gdy prowadzą działalność charytatywno-opiekuń-czą lub oświatowo-wychowawczą — do 50 ha. 202 XIII. Uprawnienia majątkowe instytucji kościelnych Przekazanie tych nieruchomości następuje w drodze decyzji administracyjnej właściwego terytorialnie wojewody. Decyzja ta stanowi podstawę do dokonania wpisów do ksiąg wieczystych. Takie same zasady zostały wpisane do ustaw indywidualnych, określających status prawny innych kościołów. Porównaj: — art. 48 ust. 5 ustawy o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego; — art. 41 ust. 1 pkt 2 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego wRP; — art. 34 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego w RP; — art. 36 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w RP; — art. 35 ust. 1 pkt 2 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego wRP; — art. 43 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w RP; — art. 37 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego w RP; — art. 26 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP. 6.1.3. Regulacje w formie decyzji Komisji Majątkowej Ustawa z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego wRP zagwarantowała kościelnym osobom prawnym możliwość uzyskania zwrotu nieruchomości upaństwowionych bądź przyznanie nieruchomości zamiennej lub odszkodowania. Postępowanie w tego rodzaju sprawach przeprowadza specjalna Komisja Majątkowa w postępowaniu regulacyjnym. Przedmiotem tego postępowania są wyliczone w ustawie następujące nieruchomości lub ich części: 1) będące własnością diecezji, parafii, klasztorów lub innych instytucji greckokatolickich, chyba że w dniu wejścia w życie ustawy znajdowały się we władaniu innych kościołów i związków wyznaniowych; 2) przejęte w toku wykonywania ustawy z 24 kwietnia 1952 r. o dobrach martwej ręki, jeżeli nie wydzielono z nich należnych w myśl tej ustawy gospodarstw rolnych proboszczów. Z gruntów tych mogą być również wydzielone gospodarstwa rolne do 50 ha dla poszczególnych diecezji, seminariów duchownych i domów zakonnych prowadzących działalność określoną w art. 20 i 39, tzn. prowadzących działalność charytatywną, oświatową i opiekuńczą; dla pozostałych domów mogą być wydzielone gospodarstwa rolne do 5 ha. W skład gospodarstw rolnych mogą wchodzić także grunty leśne stanowiące część składową przejętych uprzednio nieruchomości ziemskich; 3) które należały do zakonów bezhabitowych i stowarzyszeń kościelnych, a zostały przejęte w toku likwidacji dokonanej na podstawie rozporządzenia Ministra Administracji Publicznej z 10 marca 1950 r. w sprawie przystosowania stowarzyszeń do przepisów prawa o stowarzyszeniach (Dz.U. nr 9, poz. 98); 4) mienie fundacji kościelnych; 5) przejęte po 1948 r. w trybie egzekucji zaległości podatkowych; 6) mienie wywłaszczone, jeżeli odszkodowanie za wywłaszczoną nieruchomość nie zostało wypłacone lub nie zostało podjęte; 6. Regulacje stanu prawnego nieruchomości kościelnych 203 7) przejęte na podstawie dekretu z 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy (Dz.U. nr 50, poz. 279 z późn. zm.); 8) przejęte we władanie państwowych jednostek organizacyjnych bez tytułu prawnego, bez względu na późniejsze ustawodawstwo konwalidujące te przejęcia. Przedmiotem postępowania regulacyjnego może być również przekazanie własności nieruchomości lub ich części w celu przywrócenia w nich sprawowania kultu religijnego lub działalności oświatowej, charytatywnej i opiekuńczej kościelnych osób prawnych, a także tych nieruchomości, których stan prawny nie jest ustalony, jeżeli nie stoją temu na przeszkodzie prawa osób trzecich. W odniesieniu do nieruchomości objętych dekretem z 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy stosuje się odpowiednio art. 63 ust. 1, z tym że w odniesieniu do gruntów objętych tym dekretem przedmiotem postępowania regulacyjnego jest ustanowienie użytkowania wieczystego. Regulacja ta nie może naruszać przepisów ustawy o przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej oraz praw nabytych przez niepaństwowe osoby trzecie, zwłaszcza przez inne kościoły i związki wyznaniowe oraz rolników indywidualnych. Na mocy art. 62 ust. 1 tej ustawy została ustanowiona specjalna Komisja Majątkowa, złożona w równej liczbie z przedstawicieli wyznaczonych przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz przez Sekretariat Episkopatu Polski — umiejscowiona przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji — wyposażona w kompetencje do przeprowadzenia postępowań regulacyjnych i wydania decyzji rozstrzygających. Kościelne osoby prawne uzyskały prawo do zgłaszania do tej Komisji wniosków w sprawie przywrócenia własności upaństwowionych nieruchomości lub ich części (art. 61). Postępowanie w takich sprawach mogą nastąpić tylko na wniosek zainteresowanej kościelnej osoby prawnej, skierowany do Komisji Majątkowej. Uczestnikami zaś postępowania regulacyjnego mogły być — oprócz osób prawnych Kościoła katolickiego — wszystkie zainteresowane jednostki państwowe i kościelne. Wnioski o wszczęcie postępowania regulacyjnego mogły być zgłaszane do Komisji w terminie zawitym do 31 grudnia 1992 r. Tryb postępowania Komisji i kompetencje określone zostały w wymienionej ustawie (art. 61-64) oraz zarządzeniu Ministra-Szefa Urzędu Rady Ministrów z 8 lutego 1990 r. (M.P. nr 5, poz. 39 z późn. zm.). Komisja Majątkowa jest kompetentna do wydawania decyzji dotyczących zwrotu w całości bądź w części nieruchomości kościelnych, bądź rekompensaty w naturze lub w pieniądzu. Do Komisji Majątkowej w określonym ustawowo terminie wpłynęło 3036 wniosków o wszczęcie postępowania regulacyjnego. Do końca 1998 r. Komisja zakończyła 1990 postępowań i przekazała instytucjom kościelnym 45 932 ha gruntów rolnych i leśnych. Nie wypłacano natomiast jakichkolwiek kwot tytułem rekompensaty. 204 XIII. Uprawnienia majątkowe instytucji kościeln 7. Regulacje stanu prawnego nieruchomości innych kościołów i związków wyznaniowych 7.1. Regulacja praw majątkowych Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego Regulacja uprawnień majątkowych Kościoła prawosławnego nastąpiła na mocy ustawy z 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (Dz.U. nr 66, poz. 287 z późn. zm.). Rozwiązania prawne przyjęte w tej ustawie wzorowane są na ustawie o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego. Przewidziane zostały więc dwa sposoby uregulowania stanu prawnego majątku Kościoła prawosławnego. W drodze decyzji administracyjnych, stwierdzających uzyskanie prawa własności na mocy samego prawa, Kościół prawosławny stał się właścicielem nieruchomości lub ich części, które w dniu wejścia w życie ustawy pozostawały we władaniu prawosławnych osób prawnych, jeżeli: 1) podlegały ustawie z 23 czerwca 1939 r. o regulowaniu stanu prawnego majątku Kościoła prawosławnego; 2) zostały przejęte na własność państwa na mocy ustawy z 20 marca 1950 r. o przejęciu przez państwo dóbr martwej ręki, a nie wydzielono z nich gospodarstw rolnych proboszczów, gospodarstw rolnych do 50 ha dla biskupów diecezjalnych i seminarium duchownego, gospodarstw rolnych do 5 ha na potrzeby klasztorów; 3) zostały przejęte po 1948 r. w trybie egzekucji za zaległości podatkowe; 4) zostały wywłaszczone, a odszkodowanie nie zostało wypłacone lub nie zostało podjęte; 5) zostały przejęte przez jednostki państwowe bez tytułu prawnego. Regulacja ta nie mogła naruszać praw niepaństwowych osób trzecich. Wnioski mogły być składane w ciągu dwóch lat od wejścia w życie ustawy. Kompetencje do rozpatrywania tych wniosków powierzone zostały Ministrowi-Szefowi Urzędu Rady Ministrów. Mógł on: 1) przywrócić własność nieruchomości, 2) przyznać nieruchomość zamienną, 3) przyznać odszkodowanie. Rozpatrywanie wniosków w tym trybie okazało się zbyt długotrwałe. W celu przyśpieszenia, na mocy ustawy z 26 czerwca 1997 r., dokonano nowelizacji ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. z 1998 r. nr 59, poz. 375). Wprowadzone zostało postępowanie regulacyjne według wzoru określonego w ustawie o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego. Wnioski zgłoszone w dotychczasowym trybie, które nie zostały rozstrzygnięte, stały się przedmiotem postępowania regulacyjnego, wszczynanego na wniosek jednej ze stron dotychczasowego postępowania, w terminie trzech miesięcy od wejścia w życie 7. Regulacje stanu prawnego nieruchomości innych kościołów.. 205 znowelizowanej ustawy. Od orzeczeń Komisji Regulacyjnej nie przysługiwało odwołanie, a zawarte ugody i orzeczenia, uwzględniające wnioski, mają moc sądowych tytułów egzekucyjnych. 7.2. Regulacja praw majątkowych Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego Regulacja praw majątkowych Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego została określona ustawą z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko--Augsburskiego w RP (Dz.U. nr 73, poz. 323 z późn. zm.). Regulacja ta przewiduje również dwa tryby postępowania wzorowane na rozwiązaniach przyjętych w ustawie o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP. 1. Nieruchomości lub ich części pozostające w dniu wejścia w życie ustawy we władaniu kościelnych osób prawnych stały się z mocy prawa ich własnością, jeżeli były: własnością diecezji, parafii i filiałów wymienionych w wykazie stanowiącym załącznik do dekretu Prezydenta Rzeczypospolitej z 25 listopada 1936 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP (Dz.U. nr 88, poz. 613 z późn. zm.); własnością parafii Kościołów Ewangelicko-Unijnych, Kościoła Staro-luterskiego, Kościoła wyznań augsburskiego i helweckiego oraz Braci Morawskich (Hernhutów); podlegały przepisom dekretu z 24 kwietnia 1952 r. o zniesieniu fundacji, a zostały pozostawione kościelnym osobom prawnym; znajdują się na nich cmentarze lub obiekty sakralne oraz obiekty funkcjonalnie związane z obiektami sakralnymi, także położone na obszarze Warszawy. Stwierdzenie przejścia własności lub ich części na rzecz kościelnych osób prawnych następuje w drodze decyzji wojewody i jest wolne od podatku i opłat z tym związanych. 2. Postępowanie regulacyjne, które przeprowadza Komisja Regulacyjna, złożona z przedstawicieli kościoła i Urzędu Rady Ministrów, może zapewnić przywrócenie własności przejętych na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości lub ich części, szczegółowo wyliczonych w art. 40. Wnioski w tych sprawach mogły być składane w terminie dwóch lat od wejścia w życie ustawy. Orzeczenia Komisji Regulacyjnej mają moc sądowych tytułów egzekucyjnych. 7.3. Regulacja stanu majątkowego gmin wyznaniowych żydowskich Regulacja spraw majątkowych gmin wyznaniowych żydowskich została określona ustawą z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich wRP (Dz.U. nr 41, poz. 251 z późn. zm.). Regulacja ta przewiduje dwa sposoby postępowania wzorowane na rozwiązaniach wpisanych do ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP. 1. Nieruchomości lub ich części pozostające w dniu wejścia w życie ww., będące we władaniu gmin żydowskich lub Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich, stały 206 XIII. Uprawnienia majątkowe instytucji kościelnych się z mocy prawa ich własnością (art. 29 ust. 1). Stwierdzenie przejścia na własność tych nieruchomości następuje w drodze decyzji właściwego miejscowo wojewody, wydanej na wniosek gminy żydowskiej lub Związku Gmin. 2. W postępowaniu regulacyjnym, które przeprowadza Komisja Regulacyjna do Spraw Gmin Wyznaniowych Żydowskich, złożona z przedstawicieli wyznaczonych w równej liczbie przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Zarząd Związku Gmin, może nastąpić przeniesienie własności nieruchomości lub ich części przejętych przez państwo na rzecz gminy żydowskiej lub Związku Gmin, szczegółowo wyliczonych wart. 30-31. Wnioski w tych sprawach mogły składać gminy żydowskie lub Związek Gmin w terminie pięciu lat od dnia wejścia w życie ustawy. Roszczenia niezgłoszone w tym terminie wygasają (art. 32 ust. 3). 7.4. Regulacje spraw majątkowych pozostałych kościołów i związków wyznaniowych Ustawy indywidualne o stosunku Państwa do: Kościoła Ewangelicko-Reformo-wanego, Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego, Kościoła Chrześcijan Baptystów, Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego — przewidywały również, na wzór zasad wpisanych do ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP, dwa tryby uregulowania własności nieruchomości, tj. na mocy samego prawa w drodze deklaratoryjnej decyzji wojewody i w trybie postępowania przed Komisją Majątkową złożoną z przedstawicieli kościołów i Urzędu Rady Ministrów, odrębną dla każdego kościoła. Trudności organizacyjne, jakie zaistniały w powoływaniu tych komisji, spowodowały, iż na mocy znowelizowanej ustawy z 26 czerwca 1997 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (Dz.U. z 1998 r. nr 59, poz. 375) utworzona została Międzykościelna Komisja Regulacyjna, której kompetencje rozciągnięto również na wszystkie pozostałe kościoły i związki wyznaniowe, których nieruchomości zostały przejęte na Skarb Państwa (art. 36a). Rozwiązania dotyczące kwestii szczegółowych zostały odesłane do rozporządzenia Rady Ministrów (art. 38a ust. 5). Przedmiotem postępowania regulacyjnego może być również nieodpłatne przekazanie na własność nieruchomości lub ich części, które były własnością kościelnych osób prawnych działających do 1945 r. na Ziemiach Zachodnich i Północnych, w celu przywrócenia w nich sprawowania kultu religijnego, działalności oświatowo-wychowawczej, cha-rytatywno-opiekuńczej i opiekuńczo-wychowawczej (art. 38b ust. 1). 8. Dotacje z budżetu państwa Państwo polskie, jako państwo świeckie, nie finansuje działalności instytucji kościelnych, związanej ze sprawowaniem kultu. Natomiast może ono finansować bądź współfinansować takie formy działalności instytucji kościelnych, które służą innym celom, ale tylko w granicach określonych w ustawie. ! Dotacje z Funduszu Kościelnego 207 Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania formułuje w tej sprawie generalną regułę: „Państwo i państwowe jednostki organizacyjne nie dotują i nie subwencjonują kościołów i innych związków wyznaniowych [...]" (art. 10 ust. 2). Ustawa przewiduje również możliwość wprowadzania wyjątków od powyższej reguły, które mogą być określone w ustawach lub przepisach wydanych na podstawie ustawy. Wyjątki te dotyczą subwencjonowania przez państwo określonych zadań realizowanych przez instytucje kościelne w różnych sferach życia publicznego, które stanowią swoisty punkt styczności między działalnością państwa i podmiotu pozarządowego nienastawionego na zysk. Dotacje te mogą dotyczyć: 1) zadań finansowanych z Funduszu Kościelnego, 2) działalności instytucji kościelnych na rzecz zadań, analogicznych do zadań realizowanych przez instytucje państwowe i pozarządowe. 9. Dotacje z Funduszu Kościelnego Dotacje z Funduszu Kościelnego na działalność instytucji kościelnych mają genezę w ustawodawstwie PRL. Fundusz ten formalnie miał być ustanowiony na podstawie ustawy z 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego (Dz.U. nr 9, poz. 87 z późn. zm.), na mocy której nastąpiło upaństwowienie nieruchomości ziemskich, będących własnością jednostek organizacyjnych Kościoła katolickiego i innych związków wyznaniowych. W art. 8 tej ustawy państwo zobowiązane zostało do utworzenia specjalnego Funduszu Kościelnego, opartego na dochodach z upaństwowionych nieruchomości kościelnych oraz dotacji państwowych, uchwalanych przez Radę Ministrów. Miała to być pewna forma rekompensaty za przejęte przez państwo nieruchomości. Cele tego Funduszu, określone w art. 9 tej ustawy, były następujące: 1) utrzymanie i odbudowa kościołów, 2) udzielanie duchownym pomocy materialnej i lekarskiej oraz organizowanie dla nich domów wypoczynkowych, 3) wykonywanie działalności charytatywno-opiekuńczej. Jednakże Fundusz ten w okresie PRL faktycznie był fikcją. Nigdy nie korzystał on z dochodów z przejętych przez państwo nieruchomości kościelnych ani też nie był wyodrębniany w ustawie budżetowej. Działalność prowadzona przez Urząd do Spraw Wyznań pod etykietą Funduszu Kościelnego opierała się wyłącznie na dotacjach rządowych i podporządkowano ją doraźnym celom ideologicznym (zwłaszcza wspieranie różnych form walki z Kościołem katolickim). Dopiero w III Rzeczypospolitej wydano akty wykonawcze do ustawy z 20 marca 1950 r. o przejęcie przez Państwo dóbr martwej ręki, w których określono zasady działalności Funduszu Kościelnego. Należą do nich: 1. Rozporządzenie Rady Ministrów z 23 sierpnia 1990 r. w sprawie rozszerzenia zakresu celów Funduszu Kościelnego (Dz.U. nr 61, poz. 354), na mocy którego I 208 XIII. Uprawnienia majątkowe instytucji kościelnych środki Funduszu Kościelnego, oprócz celów określonych w art. 9 ust. 1 ww. ustawy z 20 marca 1950 r., zostały przeznaczone na: 1) wspomaganie kościelnej działalności oświatowo-wychowawczej i opiekuńczo-- wychowawczej, a także inicjatyw związanych ze zwalczaniem patologii społecznych oraz współdziałanie w tym zakresie organów administracji rządowej z Kościołem katolickim oraz innymi kościołami i związkami wyznaniowymi; 2) pokrywanie części wydatków na świadczenia z tytułu ubezpieczeń społecznych duchownych. Stosownie do ustawy z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz.U. nr 210, poz. 2135) z Funduszu Kościelnego finansowane są składki na ubezpieczenia zdrowotne duchownych oraz alumnów wyższych seminariów duchownych, postulantów, nowicjuszy i juniorystów oraz ich odpowiedników, z wyłączeniem duchownych będących podatnikami podatku dochodowego od osób duchownych (art. 86 ust. 4 i 5); natomiast zgodnie z ustawą z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 137, poz. 887 z późn. zm.) Fundusz Kościelny finansuje składki na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i wypadkowe duchownych, niepodlegających tym ubezpieczeniom z innych tytułów, w wysokości 80%, a na członków zakonów kontemplacyjnych i misjonarzy w okresach pracy na terenach misyjnych w 100%; 3) konserwację i remonty obiektów sakralnych i kościelnych o wartości zabytkowej. 2. Uchwała Rady Ministrów z 7 listopada 1991 r. w sprawie statutu Funduszu Kościelnego (M.P. nr 39, poz. 279), na mocy której określona została struktura organizacyjna i zasady funkcjonowania Funduszu Kościelnego. Fundusz został usytuowany przy Urzędzie Rady Ministrów jako część Departamentu Wyznań MSWiA. Począwszy od 1990 r. kwoty dotyczące finansowania Funduszu Kościelnego są ustalane i zapisywane w ustawie budżetowej. Mechanizm funkcjonowania Funduszu Kościelnego w dalszym ciągu nie jest zgodny z ustawą z 20 marca 1950 r. Nadal brak jest zapowiedzianej w art. 10 tej ustawy obecności przedstawicieli Kościoła katolickiego i innych kościołów w organach zarządzających Funduszem Kościelnym. Statut tego Funduszu zatwierdzony przez Radę Ministrów uchwałą z 7 listopada 1991 r. przewiduje tylko opiniowanie wniosków o dotacje przez pełnomocników Konferencji Episkopatu Polski, Konferencji Wyższych Przełożonych Zakonów Męskich i Konferencji Wyższych Przełożonych Zakonów Żeńskich oraz pełnomocników innych kościołów i związków wyznaniowych (§ 6). Do chwili obecnej nie wydano aktu wykonawczego do wpisanego do art. i postanowienia, aby dochody z ziemskich nieruchomości kościelnych upaństwowio nych na podstawie ustawy z 20 marca 1950 r. były odprowadzane na ten Fundu Na trudności napotyka oszacowanie wysokości dochodów, jakie państwo uzysk z nieruchomości kościelnych skonfiskowanych w 1950 roku. Obecnie Fundusz usytuowany jest w strukturze Departamentu Wyznań i Mniejszości Narodowych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji. Organem za-rządzająco-wykonawczym Funduszu jest zarząd składający się z dyrektora i zastępcy dyrektora Departamentu Wyznań i Mniejszości Narodowych. 0. Dotacje na działalność społeczną instytucji kościelnych 209 10. Dotacje na działalność społeczną instytucji kościelnych Działalność społeczna instytucji kościelnych w świecie współczesnym rozwiązuje wiele problemów związanych z trudną sytuacją materialną ludności — niezależnie od tego, jakie są jej przekonania religijne i światopoglądowe. Tego typu działalność, służąca celom humanitarnym, charytatywno-opiekuńczym, naukowym i oświatowym, jest prowadzona zarówno przez instytucje kościelne, jak i świeckie, tak instytucje rządowe, jak i pozarządowe. Działanie to służy tym samym celom społecznym. Dlatego tego typu działalność prowadzoną przez różne podmioty, niezależnie od ich motywacji światopoglądowych, państwa demokratyczne traktują na zasadzie równości. Podstawę do finansowania bądź współfinansowania z budżetu państwa tego rodzaju działalności instytucji kościelnych stwarza art. 22 konkordatu i art. 25 ustawy z 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. nr 15, poz. 148 zpóźn. zm.). 10.1. Zrównanie działalności instytucji kościelnych z analogiczną działalnością instytucji państwowych Artykuł 22 konkordatu głosi: „Działalność służąca celom humanitarnym, charytatywno-opiekuńczym, naukowym i oświatowo-wychowawczym podejmowana przez kościelne osoby prawne jest zrównana pod względem prawnym z działalnością służącą analogicznym celom i prowadzoną przez instytucje państwowe". Oznacza to zrównanie pod względem prawnym działalności prowadzonej przez instytucje kościelne, służącej celom humanitarnym, charytatywno-opiekuńczym, naukowym i oświatowo-wychowawczym z analogiczną działalnością prowadzoną przez instytucje państwowe. Takie zrównanie nie stwarza kościołowi jakiegokolwiek przywileju. Zasada ta nie dotyczy bowiem finansowania całokształtu działalności kościoła, jako instytucji religijnej, ale — tylko określonego typu działań służących celom analogicznym do działań prowadzonych przez instytucje państwowe, np. związanych z udzielaniem pomocy ofiarom klęsk żywiołowych lub konfliktów zbrojnych, prowadzeniem zakładów dla osób niepełnosprawnych. W społeczeństwie demokratycznym istnieje pluralizm form działalności służącej tego typu celom wspólnym dla całego społeczeństwa. Instytucje kościelne, prowadzące działalność w celach określonych w art. 22 ust. 1, wnoszą wkład do realizacji zadań, do których z natury zobowiązane jest państwo. Z tej racji są zrównane z instytucjami państwowymi w dostępie do funduszy publicznych. Instytucje kościelne nie stają się przez to instytucjami państwowymi ani też nie zostają zrównane z instytucjami państwowymi pod każdym względem. Zrównanie to dotyczy tylko działalności określonej w art. 22 ust. 1 konkordatu. 210 XIII. Uprawnienia majątkowe instytucji kościelnych Zasada zawarta w art. 22 ust. 1 nadaje się do bezpośredniego stosowania, czyli podlega realizacji z chwilą wejścia w życie konkordatu. Zasada ta nie jest całkiem nowym elementem w prawie polskim, gdyż ustawa z 5 stycznia 1991 r. — Prawo budżetowe przewidywała dotacje z budżetu państwa dla jednostek niepaństwowych na zadania państwowe takich, jak: opiekuńczo-wychowawcze, leczniczo-wychowawcze (ustawa przestała obowiązywać 1 stycznia 1999 r. w związku z wejściem w życie ustawy o finansach publicznych). Zasada wpisana do art. 22 ust. 1 konkordatu została rozszerzona na wszystkie kościoły i inne związki wyznaniowe, mające status prawnie uregulowany, na mocy ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, w wersji znowelizowanej w 1998 r. Artykuł 2la tej ustawy stanowi: „Działalność służąca celom humanitarnym, charytatywno-opiekuńczym, naukowym i oświatowo-wychowawczym, podejmowana przez osoby prawne kościołów i innych związków wyznaniowych, jest zrównana pod względem prawnym z działalnością służącą analogicznym celom i prowadzoną przez instytucje państwowe". 10.2. Zrównanie działalności społecznej instytucji kościelnych z działalnością organizacji pozarządowych Ustawa z 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. nr 15, poz. 148 z późn. zm.) stanowi, że prawo do realizacji zadań finansowych ze środków publicznych przysługuje ogółowi podmiotów. Zasadą tą objęte zostały wszystkie podmioty prowadzące działalność publiczną, bez względu na to, czy pochodzą z sektora rządowego, czy z sektora pozarządowego. Taka zasada obejmuje więc także podmioty kościelne prowadzące działalność społeczną, tzn. charytatywną, humanitarną, oświatowo-wychowawczą, zapewniając im równe traktowanie z organizacjami pozarządowymi w dostępie do środków z finansów publicznych. Każdy podmiot wnioskujący o przyznanie środków publicznych na realizację wyodrębnionego zadania powinien przedstawić ofertę wykonania zgodnie z zasadami uczciwej konkurencji, gwarantującą wykonanie zadania w sposób efektywny, oszczędny i terminowy. Wśród zadań, których realizacji służą dotacje z budżetu państwa, o których mówi art. 22 konkordatu i ustawa o finansach publicznych, należy wyróżnić następujące: 1) dotacje na działalność szkół prowadzonych przez instytucje kościelne. Dotacje te mogą być udzielane z budżetu państwa lub organów samorządu terytorialnego placówkom oświatowym i szkolnym prowadzonym przez instytucje kościelne. Gwarancje te nie stanowią jakiegokolwiek przywileju dla określonego kościoła, ale są wyrazem poszanowania przez państwo zasady równości praw rodziców jako podatników posyłających swe dzieci do szkół prywatnych lub społecznych z rodzicami posyłającymi dzieci do szkół publicznych; 2) dotacje na działalność charytatywną i humanitarną Caritas i innych organizacji charytatywnych Kościoła katolickiego i innych związków wyznaniowych. //. Dotacje na konserwacją zabytków 211 11. Dotacje na konserwację zabytków Utrzymanie obiektów kulturowych w dobrym stanie wymaga remontów i zabiegów konserwacyjnych, co pociąga za sobą ponoszenie kosztów finansowych. Konkordat i ustawodawstwo polskie określają zasady współpracy państwa z Kościołem katolickim w zakresie finansowania remontów i konserwacji obiektów kościelnych należących do zabytków kultury narodowej oraz udostępniania ich społeczeństwu. Dotacje te zagwarantowane są w art. 22 ust. 4 konkordatu, który stanowi: „Rzeczpospolita Polska w miarę możliwości udziela wsparcia materialnego w celu konserwacji i remontowania zabytkowych obiektów sakralnych i budynków towarzyszących, a także dzieł sztuki stanowiących dziedzictwo kultury". Postanowienie to jest potwierdzeniem norm wpisanych do art. 43 ust. 3 oraz art. 51 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP. Konkordat nie wprowadza nowych zobowiązań państwa do świadczeń finansowych na rzecz zabytków kultury znajdujących się w posiadaniu kościelnych osób prawnych, ale obowiązującym już normom nadaje rangę umowy międzynarodowej. Na mocy art. 22 ust. 4 konkordatu państwo gwarantuje pomoc finansową przeznaczoną na konserwację i remonty zabytkowych obiektów sakralnych i budynków kościelnych towarzyszących oraz dzieł sztuki będących dziedzictwem kultury. Nie określa jednak wysokości tej pomocy, ale stanowi ogólnie, że pomoc ta ma charakter relatywny, odpowiedni do możliwości finansowych państwa. Konkordat stwarza więc podstawę do zgłaszania wniosków przez instytucje kościelne do odpowiednich organów administracji państwowej, które mają obowiązek udzielenia środków na remonty i konserwację zabytków z budżetu państwa na zasadach powszechnie obowiązujących. Zgodnie z art. 71-79 ustawy z 17 listopada 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. nr 162, poz. 1568 z późn. zm.) właściciel bądź posiadacz zabytku wpisanego do rejestru albo osoba posiadająca taki zabytek w trwałym zarządzie, może ubiegać się o udzielenie dotacji celowej z budżetu państwa na dofinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy tym zabytku. Dotacja taka może być udzielona przez: 1) ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, 2) wojewódzkiego konserwatora zabytków. Dotacji udziela się na podstawie umowy. Może ona być udzielona na dofinansowanie: 1) nakładów koniecznych na wykonanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru, ustalonych na podstawie kosztorysu zatwierdzonego przez wojewódzkiego konserwatora zabytków, które zostaną przeprowadzone w roku złożenia przez wnioskodawcę wniosku o udzielenie dotacji lub w roku następującym po roku złożenia tego wniosku; 2) nakładów koniecznych na wykonanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru, które zostały przeprowadzone w okresie trzech lat poprzedzających rok złożenia przez wnioskodawcę wniosku o udzielenie dotacji. 212 XIII. Uprawnienia majątkowe instytucji kościelnych Wniosek o udzielenie dotacji wnioskodawca może złożyć po przeprowadzeniu wszystkich prac lub robót przy zabytku wpisanym do rejestru, określonych w po- , zwoleniu wydanym przez wojewódzkiego konserwatora zabytków. Dotacja może być udzielona w wysokości do 50% nakładów koniecznych na wykonanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru. Jeżeli zabytek posiada wyjątkową wartość historyczną, artystyczną lub naukową albo wymaga przeprowadzenia złożonych pod względem technologicznym prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych, dotacja może być udzielona w wysokości do 100% nakładów koniecznych na wykonanie tych prac lub robót. W przypadku, jeżeli stan zachowania zabytku wymaga niezwłocznego podjęcia prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku, dotacja może być również udzielona do wysokości 100% nakładów koniecznych na wykonanie tych prac lub robót. 12. Fundacje kościelne 12.1. Fundacje osób prawnych Kościoła katolickiego Fundacje kościelne są jedną z form dysponowania dobrami materialnymi na cele kościelne. Artykuł 26 konkordatu stanowi: „Kościelne osoby prawne mogą zakładać fundacje. Do fundacji tych stosuje się prawo polskie". Postanowienie to zawiera: 1) uznanie kompetencji kościelnych osób prawnych do zakładania fundacji. Przepis ten odnosi się do fundacji zakładanych przez kościelne osoby prawne, a więc nie obejmuje fundacji zakładanych przez osoby fizyczne; 2) zasadę, iż do tego typu fundacji stosuje się prawo polskie. Fundacje tego typu mogą więc uzyskać osobowość w polskim porządku prawnym, jeśli spełnione zostaną wymogi określone w ustawodawstwie polskim. Powyższe zasady konkordatowe są powtórzeniem art. 58 ust. 1 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP. Zachowują moc przepisy tej ustawy zawarte w art. 58 ust. 2-5 i art. 59. Do fundacji kościelnych odnoszą się również zasady dotyczące założenia fundacji oraz nadzoru nad fundacjami zawarte w ustawie z 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (tekst jedn. Dz.U. z 1991 r. nr 46, poz. 203 z późn. zm.). Przepisy te, jako szczegółowe w stosunku do konkordatu, zachowują moc obowiązującą. W myśl tych przepisów bezpośredni nadzór nad działalnością fundacji kościelnych sprawuje kościelna osoba prawna będąca fundatorem lub inna wskazana w statucie fundacji. Ustawa przewiduje także nadzór nad zarządem kościelnym ze strony określonego w statucie organu państwowego, który, w razie zaistnienia nieprawidłowości w zarządzaniu fundacją kościelną, zwraca się do kościelnej osoby prawnej sprawującej nad nią nadzór i wyznacza termin nie krótszy niż trzy miesiące na spowodowanie ich usunięcia. Dopiero po bezskutecznym upływie tego terminu może on zastosować środki przewidziane w ustawie o fundacjach. 13. Świadczenia materialne ze strony wiernych 213 W razie konieczności poddania fundacji zarządowi przymusowemu, w myśl ustawy o fundacjach, zarząd ten będzie sprawowała kościelna osoba prawna wyznaczona przez Prezydium Konferencji Episkopatu Polski. W wypadku likwidacji fundacji kościelnej jej majątek znajdujący się w kraju przechodzi na kościelną osobę prawną nadrzędną, a jeśli taka osoba nie istnieje lub nie działa w Polsce, majątek ten przechodzi na Konferencję Episkopatu Polski lub Konferencję Wyższych Przełożonych Zakonnych. O przeznaczeniu zaś jej majątku znajdującego się za granicą decyduje Konferencja Episkopatu Polski lub wyższy przełożony zakonny. 12.2. Fundacje innych kościołów i związków wyznaniowych Ustawy określające stosunek państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych przewidują takie same możliwości zakładania, jakie zostały zagwarantowane Kościołowi katolickiemu. Porównaj: — art. 45 ustawy o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego; — art. 30 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego w RP; — art. 29 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w RP; — art. 32 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w RP; — art. 31 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP; — art. 36 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w RP; — art. 32 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego w RP; — art. 27 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów w RP. 13. Świadczenia materialne ze strony wiernych Główne źródło finansowania działalności kościoła związanej ze sprawowaniem kultu i z działalnością duszpasterską w czasach współczesnych stanowią indywidualne świadczenia materialne ze strony wiernych, mające charakter dobrowolnych ofiar czy danin. Kościół katolicki, podobnie jak inne kościoły i związki wyznaniowe, proklamuje prawo domagania się tego rodzaju świadczeń. KPK w tej sprawie stanowi: „Kościół ma prawo wrodzone do wymagania od wiernych środków, które są konieczne do osiągnięcia właściwych mu celów" (kan. 1260). Z prawem kościoła do wymagania od wiernych takich świadczeń korelatywnie związane są prawa i obowiązki wiernych. Ustawodawca kościelny stwierdza, że: „Wierni mają prawo składać dobra doczesne na rzecz Kościoła" (kan. 1261 §1) oraz „[...] obowiązek [...] dostarczania Kościołowi środków koniecznych do sprawowania kultu Bożego, do wykonywania dzieł apostolstwa i miłości, oraz do godziwego utrzymania pracowników instytucji kościelnych" (kan. 222 § 1). Formy świadczenia przez wiernych takiej pomocy są różne: 1) ofiary, czyli tzw. daniny lub zapisy na rzecz instytucji kościelnych (fundacje kościelne, parafie, kościoły, szkoły itp.); mogą to być datki składane podczas specjał- 214 XIII. Uprawnienia majątkowe instytucji kościelnych nych zbiórek, organizowanych na określone potrzeby, bądź ofiary na tacę zbierane w niedziele i święta; 2) podatki nakładane przez biskupa diecezjalnego na kościelne osoby prawne bądź — w razie konieczności — także na osoby fizyczne; 3) taksy, czyli swego rodzaju opłaty za sprawowanie aktów władzy wykonawczej lub za wykonywanie reskryptów Stolicy Apostolskiej (reskrypty są aktami administracyjnymi wydanymi przez kompetentną władzę wykonawczą, w których na czyjąś prośbę udziela się przywileju dyspensy albo innej łaski (kan. 59 KPK i nast.); 4) iura stolae, czyli ofiary składane z okazji udzielania niektórych sakramentów i sakra-mentaliów (z okazji uroczystego chrztu, zawarcia małżeństwa, uroczystego pogrzebu). Czy państwo polskie gwarantuje swoim obywatelom prawo do uiszczania tego typu świadczeń na potrzeby kościoła? W art. 5 ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania stanowi: „Obywatele mają prawo do swobodnego świadczenia na rzecz kościołów i innych związków wyznaniowych oraz instytucji charytatyw-no-opiekuńczych". Państwo pozostawia więc obywatelom swobodę dysponowania swym majątkiem na potrzeby kościoła. Kontrowersje w polityce finansowej powstają, gdy chodzi o uwzględnienie ulgi podatkowej przy ustalaniu podstawy opodatkowania z tytułu kwot, które zostały dobrowolnie złożone przez osoby fizyczne lub instytucje na zadania prowadzone przez instytucje kościelne. W polityce podatkowej, jakiej hołduje ustawodawstwo polskie od 1990 r., podlegają odliczeniu od dochodu darowizny przekazane na cele kultu religijnego na równi z odliczeniami na działalność charytatywno-opiekuńczą, ochronę środowiska, cele obrony narodowej i bezpieczeństwa publicznego — w wysokości 10% od wysokości dochodu. Jedną z form indywidualnych świadczeń na rzecz określonego kościoła w demokratycznych państwach europejskich jest tzw. podatek kościelny, uiszczany corocznie przez osoby fizyczne za pośrednictwem wydziałów finansowych jako odliczenie określonego procentu od swego dochodu, na potrzeby określonego kościoła. Podatek ten w poszczególnych państwach wprowadzany jest na podstawie umów konkordatowych i regulacji ustawowych. W Niemczech podatek ten jest obligatoryjny. Polega na tym, że państwo pobiera i odprowadza na rzecz kościoła dodatek do podatku od podstawowego podatku dochodowego, na podstawie oficjalnej informacji o przynależności wyznaniowej podatnika. Natomiast podatek we Włoszech, Hiszpanii, i ostatnio na Węgrzech, jest fakultatywny. Polega bowiem na tym, że ułamek 1% pobieranego przez państwo, zgodnie z deklaracją podatnika zawartą w zeznaniu podatkowym, jest odprowadzany na rzecz kościoła lub innego związku wyznaniowego bądź na jakiś świecki cel. Prawo polskie nie zna tego rodzaju podatku. Można tylko w aspekcie de legeferenda zastanowić się nad pytaniem, czy i jaka forma takiego podatku może być wprowadzona w Polsce. Odpowiedź na to pytanie jest skomplikowana. Doświadczenia w państwach, w których taki podatek został wprowadzony, wykazują, iż jego efektywność zależy od klarowności regulacji prawnych oraz od zrozumienia jego znaczenia przez społeczeństwo. Wydaje się, że skuteczność ewentualnego wprowadzenia takiego podatku w Polsce będzie więc zależała od jasności przepisów oraz odpowiedniej akcji informacyjnej. Do polskiego modelu relacji państwo-kościół, jaki został wpisany do Konstytucji RP z 1997 r., oraz mentalności społeczeństwa polskiego najodpowiedniejszy byłby podatek fakultatywny w formie zbliżonej do włoskiej. Literatura 215 14. Zbiórki publiczne Artykuł 21 ust. 2 konkordatu stanowi: „Przepisy prawa polskiego o zbiórkach publicznych nie mają zastosowania do zbierania ofiar na cele religijne, kościelną działalność charytatywno-opiekuńczą, naukową, oświatową i wychowawczą oraz utrzymanie duchownych i członków zakonów, jeżeli odbywają się w obrębie terenów kościelnych, kaplic oraz w miejscach i okolicznościach zwyczajowo przyjętch w danej okolicy i w sposób tradycyjnie ustalony". Powyższa zasada jest potwierdzeniem art. 57 ust. 1-2 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP. Różnica między nimi polega na tym, iż konkordat nie określa podmiotu uprawnionego do organizowania tych zbiórek, natomiast ustawa wyraźnie mówi, iż podmiotami tymi są kościelne osoby prawne. Jest więc rzeczą zrozumiałą, że organizatorami zbiórek na zadania realizowane przez kościelne osoby prawne mogą być osoby fizyczne, działające na podstawie upoważnienia ze strony kompetentnego organu kościelnej osoby prawnej. Podobne zasady dotyczące organizowania zbiórek publicznych zostały wpisane do ustaw indywidualnych, określających status prawny innych kościołów i związków wyznaniowych. Porównaj: — art. 42 ustawy o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego; — art. 36 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP; — art. 29 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego w RP; — art. 28 ustawy o stosunku Państwa do Starokatolickiego Kościoła Mariawitów w RP; — art. 30 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP; — art. 31 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w RP; — art. 35 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w RP; — art. 31 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego w RP; — art. 21 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP; — art. 26 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów w RP; — art. 27 ustawy o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w RP. Literatura Adamowicz L., Prawo majątkowe, podatkowe i celne, [w:] Prawo wyznaniowe III Rzeczypospolitej, red. H. Misztal, Sandomierz 1999, s. 247-256; Cioch H., Istota fundacji kościelnych, [w:] Divina et huma-na. Księga jubileuszowa w 65 rocznicą urodzin ks. prof. Henryka Misztala, red. A. Dębiński, W. Bar, P. Stanisz, Lublin 2001, s. 63-72; Góralski W., Adamczewski W., Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską z 28 lipca 1993k, Płock 1994, s. 109-138; Guzowska M. (red.), Zabytki sakralne wobec szczególnych zagrożeń. Materiały z konferencji państwowych służb konserwatorskich i konserwatorów diecezjalnych, Warszawa 2000; Krukowski J., Konkordat polski. Znaczenie i realizacja, Lublin 1999, s. 165-185; Pietrzak M., Prawo wyznaniowe, Warszawa 1999, s. 296-306, i wyd. 3, Warszawa 2005; Systemy finansowania instytucji kościelnych w Europie, red. J. Krukowski, Lublin 2000; Pruszyński J., Ochrona zabytków w Polsce: geneza, organizacja, prawo, Warszawa 1989; tenże, Dziedzictwo kultury Polski. Jego straty i ochrona prawna, t. I—II, Warszawa 2001; Stanisławski T., Sy-tuacja prawno-majątkowa Kościoła, [w.] Prawo wyznaniowe, red. H. Misztal, P. Stanisz, Lublin 2003, s. 387-402; Winiarczyk-Kossakowska M., Przejęcie przez państwo „ dóbr martwej ręki" (w pięćdziesiątą rocznicę), PiP 2000, nr 12, s. 52-65. Rozdział XIV OPODATKOWANIE INSTYTUCJI KOŚCIELNYCH I OSÓB DUCHOWNYCH 1. Opodatkowanie instytucji kościelnych Zasada ogólna głosi: „Majątek i przychody kościołów i innych związków wyznaniowych podlegają ogólnie obowiązującym przepisom podatkowym, z wyjątkami określonymi w odrębnych ustawach". Została ona wpisana do art. 13 ust. 1 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania w odniesieniu do wszystkich związków wyznaniowych, mających uregulowany status prawny, a następnie do art. 55 ustawy 0 stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP oraz do ustaw indywidualnych określających stosunek państwa do poszczególnych kościołów i związków wyznaniowych. Znamienne jest postanowienie dotyczące możliwości zwolnienia instytucji kościelnych od powszechnie obowiązujących przepisów podatkowych na drodze ustawowej. Tego rodzaju zwolnienie nie stwarza jakiegokolwiek przywileju dla kościoła. Racje wprowadzania takich wyjątków tkwią w zasadzie poszanowania wolności religii 1 sprawiedliwości rozdzielczej w demokratycznym państwie prawnym. Zadaniem tego typu państwa jest stworzenie takich warunków życia publicznego, w których działalność wszystkich podmiotów na rynku, w tym również instytucji kościelnych, rozwija się dla dobra wspólnego wszystkich obywateli. Stąd wynika potrzeba takich rozwiązań w dziedzinie prawa podatkowego, które ułatwiają funkcjonowanie instytucjom kościelnym różnych wyznań na zasadzie równości. Ułatwienia te dotyczą: podatku dochodowego, podatku od nieruchomości, podatku od spadku i darowizn oraz ceł. 1.1. Podatek dochodowy dy podlków, któ^ch celem Lutowym jest kult religijny, w częsc, 1. Opodatkowanie instytucji kościelnych 217 w roku podatkowym lub w roku po nim następującym na ten cel. Ustawa ta uchyliła przepisy ustaw szczególnych, przyznających ulgi i zwolnienia w podatku dochodowym, z wyjątkiem kościołów i związków wyznaniowych (art. 40). Ustawa utrzymała w mocy wyjątki wpisane do ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania oraz do ustaw indywidualnych określających stosunek państwa do poszczególnych kościołów i innych związków wyznaniowych. Ponadto „Kościelne osoby prawne są zwolnione od opodatkowania z tytułu przychodów ze swojej działalności niegospodarczej [...]" ( art. 55 ust. 2 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP). Istotne wydaje się również to, co zapewnia ustawa o gwarancjach wolności, sumienia i wyznania w art. 13 ust. 2, że: „Osoby prawne kościołów i innych związków wyznaniowych są zwolnione od opodatkowania z tytułu przychodów ze swojej działalności niegospodarczej. W tym zakresie osoby te są zwolnione od obowiązku prowadzenia dokumentacji wymaganej przez przepisy podatkowe". 2. Dochody z działalności gospodarczej osób prawnych kościołów i innych związków wyznaniowych oraz spółek, których udziałowcami pozostają wyłącznie te osoby, są zwolnione z opodatkowania w części, w jakiej zostały przeznaczone wdanym roku podatkowym lub w roku po nim następującym na cele kultowe, oświatowo--wychowawcze, naukowe, kulturalne, działalność charytatywno-opiekuńczą, punkty katechetyczne, konserwację zabytków oraz na inwestycje sakralne i inwestycje kościelne, których przedmiot stanowią punkty katechetyczne i zakłady charytatywno--opiekuńcze, jak również remonty tych obiektów (art. 13 ust. 5 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania). 1.2. Podatek od nieruchomości Osoby prawne kościołów i innych związków wyznaniowych są zwolnione z podatku od nieruchomości, które stanowią własność tych osób lub używanych przez nie na podstawie innego tytułu prawnego na cele niemieszkalne, z wyjątkiem części zajmowanej na wykonywanie działalności gospodarczej (art. 13 ust. 6 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania). Zwolnienie od opodatkowania podatkiem od nieruchomości obejmuje również nieruchomości lub ich części przeznaczone na cele mieszkalne duchownych i członków zakonu, jeżeli: — są one wpisane do rejestru zabytków; — służą jako internaty przy szkołach i seminariach duchownych, domy zakonów kontemplacyjnych, domy formacyjne zakonów i domy księży emerytów (sióstr emerytek); — znajdują się w budynkach kurii diecezjalnych i biskupich, zakonnych zarządów generalnych i prowincjalnych w Sekretariacie Prymasa Polski i w Sekretariacie Konferencji Episkopatu Polski (art. 55 ust. 5 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP). I 218 XIV. Opodatkowanie instytucji kościelnych i osób duchownych 1.3. Podatek od spadków i darowizn 1. Zwolnione od podatku od spadków i darowizn, opłaty skarbowej oraz od opłat sądowych i notarialnych, z wyłączeniem opłat kancelaryjnych, jest nabywanie i zbywanie rzeczy i praw majątkowych przez kościelne osoby prawne w drodze czynności prawnych oraz spadkobrania, zapisu i zasiedzenia, pod warunkiem że przedmiotem ich są: — rzeczy i prawa nieprzeznaczone do działalności gospodarczej, — sprowadzone z zagranicy maszyny, urządzenia i materiały poligraficzne oraz papier (art. 55 ust. 6 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego wRP). •'¦ ->"<¦'.i ' 2. Znacznym ułatwieniem dla finansowania kościelnych osób prawnych były odliczania kwot darowizn na cele kultu religijnego oraz na działalność charytatyw-no-opiekuńczą. Kwotę tę darczyńcy mogli odliczyć od dochodu do 15% podstawy opodatkowania zgodnie z art. 26 ust. 1 pkt 9b ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. nr 14, poz. 176 zpóźn. zm.). Od momentu wejścia w życie ustawy z 24 kwietnia 2003 r. — Przepisy wprowadzające ustawę o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz.U. nr 96, poz. 874 z późn. zm.) przepis ten odwołuje się do tej ustawy. Od 1 stycznia 2004 r. podatnicy mogą skorzystać z trzech różnych ulg, jeśli przekażą własne pieniądze na działalność związaną z celami określonymi w art. 27d ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie: v %:.> ,s»*r 1) począwszy od 2004 r. darczyńcy mogą swój podatek pomniejszyć o 1%, od-' liczając od podatku darowiznę wpłaconą na rzecz organizacji pożytku publicznego. Ulga ta odliczana jest od podatku, a nie od dochodu; musi być również przekazana za pośrednictwem banku lub poczty na konto danej organizacji. Organizacja kościelna może korzystać z takich darowizn, jeżeli uzyskała status organizacji pożytku publicznego. Status takiej organizacji uzyskała Caritas Polska oraz niektóre organizacje charytatywne i stowarzyszenia kościelne; 2) drugą ulgę podatkową stanowią odliczenia darowizn dokonanych od 1 stycznia 2004 r. na rzecz organizacji pozarządowych prowadzących działalność w sferze pożytku publicznego. Darowizna ta nie może przekroczyć 350 zł i może być odliczona od dochodu już w 2005 r. Organizacje te nie muszą posiadać statusu organizacji pożytku publicznego. Darowizny muszą być udokumentowane dowodem wpłaty na t&c\\\hy& testowy otgssYzae^, m tiara, VA6rei xos&ta dokonana, wpłato. Do tej kategorii organizacji można zaliczyć kościelne osoby prawne; 3) z trzeciej ulgi podatkowej można skorzystać z tytułu darowizny przeznaczo-» nej na cele kultu religijnego — do wysokości nieprzekraczającej 10% dochodu.; Jeżeli podatnik przeznaczył darowiznę również na cele wymienione wyżej, toj łączna kwota odliczeń nie może przekraczać 10% dochodu. Przedmiotem darowi-j zny mogą być również towary opodatkowane podatkiem od towarów i usług. 7"' kwotę darowizny uważa się wartość towaru uwzględniającą należny podatek < towarów i usług. * . Opodatkowanie dochodów osób duchownych 219 1.4. Zwolnienie od opłat celnych Zwolnione od opłat celnych są dary przesyłane z zagranicy dla kościelnych osób prawnych. Dotyczy to tylko darów: — przeznaczonych na cele kultowe, charytatywno-opiekuńcze i oświatowo-wycho-wawcze, z wyjątkiem wyrobów akcyzowych oraz samochodów osobowych; — maszyny, urządzenia i materiały poligraficzne oraz papier (art. 13 ust. 7 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania oraz art. 56 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP). O udzielaniu zwolnień decyduje urząd celny. Komisja Wspólna Rządu i Episkopatu Polski 23 lutego 2004 r. przyjęła wykładnię do ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego, według której Kościół katolicki po wejściu Polski do Unii Europejskiej może nadal korzystać z ulg celnych na przedmioty związane z działalnością charytatywną, oświatową i na cele kultu religijnego. Na zasadzie analogii dotyczy to również innych kościołów i związków wyznaniowych o uregulowanej sytuacji prawnej. 2. Opodatkowanie dochodów osób duchownych Duchowni pełniący funkcje o charakterze duszpasterskim (proboszczowie, wikariusze, rektorzy kościołów) opłacają podatek dochodowy od tych przychodów w formie ryczałtu na zasadach określonych w ustawie z 20 listopada 1998 r. o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne (Dz.U. nr 144, poz. 930 zpóźn. zm.). Osiąganie innego rodzaju przychodów (dochodów) podlega innym formom opodatkowania podatkiem dochodowym od osób fizycznych, które określiła ustawa z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (tekst jedn. Dz.U. z2000r. nr 14, poz. 176 zpóźn. zm.). Według ustawy o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne (Dz.U. z 1998 r. nr 144, poz. 930 zpóźn. zm.) duchowni płacą od przychodów osiągniętych w związku z pełnieniem funkcji o charakterze duszpasterskim podatek dochodowy od przychodów w formie ryczałtu bądź w razie zrzeczenia się uiszczania podatku zryczałtowanego na zasadach powszechnie obowiązujących. O rozpoczęciu pełnienia funkcji duszpasterskich osoby duchowne zawiadamiają właściwy urząd skarbowy w terminie 14 dni od dnia objęcia funkcji. Artykuł 2 ust. 2 ww. ustawy wyraźnie stanowi: „Osoby duchowne, prawnie uznanych wyznań, opłacają zryczałtowany podatek dochodowy od przychodów osób duchownych". Dokładne reguły opłacania tego podatku określone zostały w art. 42-51 ustawy. 220 XIV. Opodatkowanie instytucji kościelnych i osób duchownych Stawki ryczałtu są kwartalne i zależą od funkcji osoby duchownej i liczby mieszkańców parafii (obszaru objętego działalnością duszpasterską danej osoby) oraz — w odniesieniu do wikariuszy — liczby mieszkańców gminy, na której terenie znajduje się siedziba parafii. Określają je załączniki nr 5 i 6 do ustawy. Osoby duchowne, które nie pełnią funkcji proboszczów, wikariuszy i rektorów, ale osiągają przychody z misji, rekolekcji oraz innych posług religijnych, mogą również opłacać ryczałt według stawek określonych w załączniku nr 6 do ustawy dla parafii o liczbie mieszkańców powyżej 1000 do 3000 w zależności od miejsca zamieszkania — na podstawie zawiadomienia urzędu skarbowego o osiąganiu przychodów. Urząd skarbowy wydaje decyzję ustalającą wysokość ryczałtu odrębnie na każdy rok podatkowy. Osoby duchowne opłacają ryczałt, pomniejszony o zapłaconą w kwartale składkę na powszechne ubezpieczenie zdrowotne, bez wezwania — w terminie do 20 dnia następnego miesiąca po upływie kwartału, a za czwarty kwartał — do 28 grudnia roku podatkowego, na rachunek właściwego urzędu skarbowego (art. 47 ustawy). Osoby te zwolnione są od obowiązku składania zeznań podatkowych o wysokości osiągniętego dochodu ze źródła przychodu objętego ryczałtem. Dochodu opodatkowanego w formie ryczałtu nie łączy się z dochodami z innych źródeł, np. z wynagrodzeniem z tytułu nauczania religii w szkole. Zgodnie z art. 51 ust. 1 ustawy osoby duchowne mogą zrzec się opodatkowania w formie ryczałtu za dany rok podatkowy do 20 stycznia roku podatkowego lub do dnia poprzedzającego dzień rozpoczęcia pełnienia funkcji o charakterze duszpasterskim, jeśli rozpoczynają pełnienie tych funkcji w ciągu roku podatkowego, i opłacać podatek na ogólnych zasadach, prowadząc księgę podatkową przychodów i rozchodów na zasadach określonych w odrębnych przepisach. Literatura Krukowski J., Konkordat polski. Znaczenie i realizacja, Lublin 1999, s. 172-176; Marciniak J. (red.), Podatek dochodowy od osób prawnych, Warszawa 2002; Pietrzak M, Prawo wyznaniowe, Warszawa 1999, s. 318, i wyd. 3, Warszawa 2005; Prawo podatkowe, red. W. Wójtowicz, Lublin 2002; Sobański R., Baza finansowa Kościołów w perspektywie zintegrowanej Europy, [w:] Europa i Kościół, red. H. Juros, Warszawa 1997, s. 227-241; Stanisławski T., Podatek kościelny czy darowizna na utrzymanie Kościoła?, Studia z prawa wyznaniowego, Lublin 2003, t. 6, s. 175-182; tenże, Sytuacja prawno-majątkowa Kościoła, [w:] Prawo wyznaniowe, red. H. Misztal, P. Stanisz, Lublin 2003, s. 387-402; tenże, Ewolucja ryczałtowego sposobu opodatkowania przychodów osób duchownych, Studia z prawa wyznaniowego, Lublin 2001, t. 2, s. 67-80; Winiarczyk-Kossakowska M., Państwowe prawo wyznaniowe w praktyce administracyjnej, Warszawa 1999, s. 67-95. Rozdział XV UBEZPIECZENIA OSÓB DUCHOWNYCH ¦ 1. Ubezpieczenia społeczne osób duchownych 1.1. Zmiany w systemie ubezpieczeń społecznych Osoby duchowne są podmiotami podstawowego prawa do ubezpieczeń społecznych, należnego każdemu człowiekowi. Reglamentacja tego prawa w Polsce podlegała zmianom postępującym w ślad za zmianami ustrojowymi państwa. W okresie komunistycznym do 1989 r. duchowni z racji ideologicznych byli traktowani jako grupa społeczno-zawodowa ustawowo wyłączona spod ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych. Był to przejaw dyskryminacji pozostający w sprzeczności zarówno z konstytucyjną zasadą równości obywateli bez względu na wyznanie, jak też z ustawową zasadą powszechności ubezpieczeń społecznych. Dopiero na mocy ustawy z 17 maja 1989 r. o ubezpieczeniu społecznym duchownych (Dz.U nr 29, poz. 156 z późn. zm.) duchowni wszystkich działających w Polsce kościołów i związków wyznaniowych zostali objęci ochroną ubezpieczeniową jako ostatnia grupa społeczno-zawodowa pozostająca dotąd poza tymi gwarancjami. Jednakże regulacje ubezpieczeń duchownych różniły się znacznie od regulacji dotyczących osób należących do innych grup społecznych. Ustawa stwarzała duchownym gorszą sytuację tak co do regulacji wymiaru składki, jak i co do zakresu świadczeń na rzecz ubezpieczonych. Poszczególne kościoły i związki wyznaniowe musiały więc prowadzić wewnętrzną działalność ubezpieczeniową, której przedmiot obejmował minimalne świadczenia emerytalne dla duchownych. Nową sytuację dla osób duchownych w zakresie ubezpieczeń społecznych stworzyła ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 137, poz. 887 z późn. zm.), która swym zasięgiem objęła prawie wszystkie grupy społeczno-zawodowe. Na mocy tej ustawy uchylona została ustawa z 17 maja 1989 r. o ubezpieczeniu społecznym duchownych i zlikwidowany tym samym odrębny system ubezpieczenia społecznego duchownych. 222 XV. Ubezpieczenia osób duchownych Zakres podstawowych świadczeń przysługujących duchownym z tytułu ubezpieczenia społecznego w zasadzie jest taki sam, jak osób należących do innych grup społecznych. Wprawdzie pozostały jeszcze pewne specyficzne regulacje dotyczące osób duchownych, nie wprowadzają one jednak tak istotnych różnic w stosunku do innych grup społecznych, aby można było mówić o odrębnym systemie ubezpieczeń. 1.2. Pojęcie osoby duchownego w rozumieniu ustawy Należy zauważyć, iż pojęcie osoby duchownego, w rozumieniu ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, obejmuje znacznie szersze grono osób aniżeli według prawa wewnętrznego Kościoła katolickiego lub innych kościołów i związków wyznaniowych. W szczególności w Kościele katolickim duchownym, w rozumieniu prawa kanonicznego, jest mężczyzna, który otrzymał święcenia kapłańskie począwszy od święceń diakonatu (kan. 266 § 1). Duchownymi są więc diakoni, prezbiterzy i biskupi. Na gruncie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych przez podmiot prawa do ubezpieczeń społecznych przysługujących duchownym należy natomiast rozumieć: „[...] duchownego oraz członków zakonów męskich i żeńskich Kościoła Katolickiego, innych kościołów i związków wyznaniowych, z wyjątkiem alumnów seminariów duchownych, nowicjuszów, postulantów i juniorystów, którzy nie ukończyli 25 roku życia" (art. 8 ust. 13). Ustawa przyjęła zatem podwójne kryterium duchownego: funkcji i wieku. Podmiotami ubezpieczeń osób duchownych są następujące kategorie osób fizycznych: 1) osoby pełniące w sposób stały funkcje duchownych w rozumieniu określonym | prawem poszczególnych kościołów; 2) członkowie zakonów męskich i członkinie zakonów żeńskich; 3) alumni seminariów duchownych oraz osoby przygotowujące się do zakonów męskich lub żeńskich (nowicjusze, postulanci, junioryści) do 25 roku życia. Nie zostali więc objęci tym systemem ubezpieczeń alumni seminariów duchownych oraz postulanci i nowicjusze, którzy ukończyli 25 rok życia. Wątpliwości, jakie mogą powstać na tle zakwalifikowania konkretnej osoby do kategorii osób objętych ubezpieczeniem społecznym duchownych, wyjaśniane są przez instytucję ubezpieczeniową w porozumieniu z kompetentnym organem kościoła lub innego związku wyznaniowego. Osobny przepis stanowi, że obowiązek ubezpieczenia powstaje od dnia przyjęcia do stanu duchownego, a ustaje w dniu wystąpienia z tego stanu (np. dla alumna seminarium duchownego obowiązek ten powstaje w dniu przyjęcia do seminarium, a ustaje w dniu wystąpienia). >zpieczenia społeczne osób duchownych 223 1.3. Rodzaje ubezpieczenia społecznego Na mocy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych nastąpił podział ubezpie-społecznych na cztery grupy: ubezpieczenie emerytalne, ubezpieczenia rentowe, ubezpieczenie w razie choroby i macierzyństwa (tzw. ubezpieczenie chorobowe) i ubezpieczenie z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (tzw. ubezpieczenie wypadkowe). Do każdego z tych rodzajów ubezpieczeń przypisana jest ściśle określona część składki, która ma zasilić odrębne fundusze. Z tytułu funduszy mają być finansowane świadczenia przysługujące ze wspomnianych poszczególnych ro-ajów ubezpieczenia. 1.4. Ubezpieczenia emerytalne i rentowe duchownych Nie wszystkie osoby objęte ubezpieczeniem społecznym osób duchownych podlegają tym ubezpieczeniom jednakowo. Osoby wymienione wyraźnie w art. 8 ust. 13 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych jako podmioty ubezpieczenia osób duchownych (duchowni oraz zakonnicy i zakonnice) podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym (art. 6 ust. 1 pkt 10). Natomiast alumni, nowicjusze, postulanci i junioryści do ukończenia 25 roku życia zaliczeni są do tych osób, które mogą do tych dwóch rodzajów ubezpieczeń przystąpić dobrowolnie (art. 7 pkt 5). Istnieje możliwość ubezpieczenia duchownych z kilku różnych tytułów, przy czym należy pamiętać, że tytuł ubezpieczenia decyduje o wysokości wymiaru podstawy składki. Istotne zasady w tym względzie zawiera art. 9 ustawy. Zgodnie z brzmieniem art. 9 ust. 1 duchowni, którzy podobnie jak pracownicy, członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych oraz funkcjonariusze służb mundurowych spełniają jednocześnie warunki do objęcia ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi z innych tytułów, objęci są ubezpieczeniami tylko z tytułu stosunku pracy, członkostwa w spółdzielni lub służby. To znaczy, że duchowny zatrudniony w duszpasterstwie parafialnym, który pozostaje jednocześnie w stosunku pracy jako nauczyciel religii w szkole, objęty jest obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi wyłącznie z tytułu pozostawania w stosunku pracy. W takiej sytuacji ustawa jednocześnie przyznaje osobom duchownym możliwość dobrowolnego ubezpieczenia emerytalnego i ubezpieczeń rentowych również z tytułu przynależności do stanu duchownego. Sytuacje innego rodzaju zbiegu ubezpieczenia przewiduje art. 9 ust. 2. Według tego przepisu duchowny, który spełnia warunki obowiązkowego ubezpieczenia (tak samo, jak inne osoby spełniające warunki obowiązkowego ubezpieczenia z wymienionych tytułów), ponadto spełnia warunki do objęcia ubezpieczeniem z tytułu wykonywanej pracy nakładczej, z tytułu wykonywania pracy na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia, jeżeli zostały zawarte na czas dłuższy niż 14 dni, z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej lub współpracy 224 XV. Ubezpieczenia osób duchownych z osobami prowadzącymi taką działalność bądź pełnienia funkcji posła lub senatora pobierającego uposażenie, jest objęty obowiązkowo ubezpieczeniami z tego tytułu, który powstał najwcześniej. Jednakże w sytuacji takiego zbiegu różnych tytułów ubezpieczenia ustawa przewiduje możliwość objęcia ubezpieczeniami dobrowolnie także z pozostałych, wszystkich lub wybranych tytułów. Wyjątek stanowią duchowni spełniający warunki do objęcia obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi z tytułu prowadzenia po-zarolniczej działalności gospodarczej. Podlegają oni obligatoryjnie jedynie ubezpieczeniom z tytułu tej działalności. 1.5. Ubezpieczenia chorobowe i wypadkowe duchownych Duchowni, którzy podlegają ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, podlegają również obowiązkowemu ubezpieczeniu wypadkowemu (art. 12). Natomiast nie są oni objęci obowiązkiem ubezpieczenia chorobowego, ale mogą zostać objęci tym rodzajem ubezpieczenia dobrowolnie, po złożeniu odpowiedniego wniosku (art. 11). Należy jednocześnie zauważyć, iż duchowni podlegający ubezpieczeniu obowiązkowemu z tytułu pozostawania w stosunku pracy, podlegają również obligatoryjnie ubezpieczeniu chorobowemu jak wszyscy pracownicy. Nie podlegają natomiast obligatoryjnie ubezpieczeniu chorobowemu alumni seminariów duchownych, postulanci i junioryści. 1.6. Składka na ubezpieczenia społeczne osób duchownych Obowiązek płacenia składek na ubezpieczenia społeczne osób duchownych spoczywa w zasadzie na samych ubezpieczonych. Reguła ta w pełni dotyczy duchownych diecezjalnych. Natomiast płatnikiem ubezpieczenia społecznego członków zakonów jest przełożony domu zakonnego lub klasztoru (art. 4 pkt 1 f ustawy). Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych zrywa z dotychczasową zasadą oddzielnego wyznaczania składki dla poszczególnych grup społeczno-zawodowych. Zgodnie z jej art. 22 stopy procentowe składek na poszczególne rodzaje ubezpieczeń (z wyjątkiem ubezpieczenia wypadkowego) są jednakowe dla wszystkich grup objętych przepisami tej ustawy. Regulacja ta dotyczy więc też duchownych. Stopy procentowe składek na poszczególne grupy ubezpieczeń są następujące: na ubezpieczenie emerytalne — 19,52% podstawy wymiaru, na ubezpieczenia rentowe — 13,00%, na ubezpieczenie chorobowe — 2,45%, na ubezpieczenia wypadkowe — od 0,40% do 8,12% (wysokość stopy procentowej składek dla poszczególnych rodzajów płatników ustala ZUS). Część składki na ubezpieczenie emerytalne pochodząca ze składki ubezpieczonego, 13% podstawy w^mlara, odcwNadza&a. ^est przsx ZV5S do b 2. Ubezpieczenia zdrowotne osób duchownych 225 Podstawą wymiaru składek dla duchownych jest kwota równa obowiązującej minimalnego wynagrodzenia, ustalana zgodnie z ustawą z 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę (art. 18 ust. 4 pkt 5a). Natomiast w sytuacji, w której ubezpieczenie z racji posiadania statusu osoby duchownej jest drugim ubezpieczeniem obowiązującym, podstawa wymiaru składek jest równa różnicy pomiędzy kwotą minimalnego wynagrodzenia a wysokością podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia z tytułu pozostawania w stosunku pracy (art. 18 ust. 4c). Tak ustalona podstawa wymiaru obowiązuje w odniesieniu do wszystkich rodzajów ubezpieczeń. Składki na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i wypadkowe osób duchownych ustalane są inaczej, aniżeli osób należących do innych grup osób ubezpieczonych, a mianowicie: 20% składki regulują sami ubezpieczeni (duchowni diecezjalni), zaś 80% — Fundusz Kościelny. Natomiast składki za członków zakonów kontemplacyj-no-klauzurowych i misjonarzy, w okresach pracy na terenach misyjnych, w całości finansowane są z Funduszu Kościelnego (art. 16 ust. 10). Takie finansowanie składki ubezpieczeniowej z Funduszu Kościelnego stanowi częściową rekompensatę za upaństwowione dobra kościelne przez władze komunistyczne na mocy ustawy z 1950 r. o przejęciu przez państwo dóbr martwej ręki. Inna regulacja dotyczy składek na dobrowolne — w odniesieniu do osób duchownych — ubezpieczenia chorobowe. Ubezpieczenia te w całości finansowane są przez samych ubezpieczonych z własnych środków (art. 16 ust. 11). Istnieje możliwość dobrowolnego podniesienia podstawy wymiaru składek ze względu na uzyskanie wyższej wysokości przyszłych świadczeń. W takiej sytuacji składka od podstawy wymiaru w części przewyższającej kwotę najniższego wynagrodzenia jest w całości finansowana przez samych duchownych bądź odpowiednie instytucje diecezjalne lub zakonne (art. 18 ust. 11). Roczna podstawa wymiaru składek nie może być jednak wyższa od kwoty odpowiadającej trzydziestokrotności prognozowanego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej na dany rok kalendarzowy, określonego w ustawie budżetowej, ustawie o prowizorium budżetowym lub ich projektach, jeżeli odpowiednie ustawy nie zostały uchwalone (art. 19 ust. 1). 2. Ubezpieczenia zdrowotne osób duchownych Ubezpieczenia zdrowotne od 1 stycznia 1999 r. nie należą do ubezpieczeń społecznych. Uregulowane zostały osobnym aktem normatywnym — ustawą z 6 lutego 1997 r. o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym (Dz.U. nr 28, poz. 153 z późn. zm.), która została zastąpiona ustawą z 23 stycznia 2003 r. o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia (Dz.U. nr 45, poz. 391 z późn. zm.), która z kolei uchylona została przez ustawę z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz.U. nr 210, poz. 2135). Normy 226 XV. Ubezpieczenia osób duchownych dotyczące ubezpieczenia zdrowotnego duchownych nie tworzą odrębnego systemu, ale różnią się tylko regulacjami dotyczącymi podmiotu ubezpieczenia, sposobu finansowania składek oraz opłacania składek w razie kumulacji tytułów ubezpieczenia. 2.1. Podmiot ubezpieczeń zdrowotnych Duchowni zaliczeni są do grup społeczno-zawodowych podlegających obowiązkowi ubezpieczenia zdrowotnego (art. 66 ust. 1 lit. f ustawy). Tego typu ubezpieczeniem objęci są także alumni wyższych seminariów duchownych i teologicznych oraz nowicjusze, postulanci i junioryści zakonów męskich i żeńskich i ich odpowiedników (art. 66 ust. 1 pkt 21, z wyjątkiem nieposiadających obywatelstwa państwa członkowskiego Unii Europejskiej lub państwa członkowskiego Europejskiego Porozumienia o wolnym Handlu (EFTA) — strony umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym przebywające na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie wizy, zezwolenia na osiedlenie się lub zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony (art. 3 ust. 1 pkt 2). Obowiązek ubezpieczenia zdrowotnego powstaje z dniem przyjęcia osoby do tego rodzaju placówki, a ustaje wraz z wystąpieniem z niej bądź z dniem ukończenia 25 roku życia. Z chwilą ukończenia tego wieku dana osoba uzyskuje status „osoby duchownej" i z tego tytułu zaczyna podlegać ubezpieczeniu zdrowotnemu. Zasady powyższe dotyczą duchownych mających obywatelstwo polskie i zamieszkujących na terytorium państwa polskiego. W następstwie wstąpienia Polski do Unii Europejskiej (1 maja 2004 r.) obywatele polscy (również duchowni) przebywający na terytorium innych państw Unii Europejskiej mogą korzystać z ubezpieczeń zdrowotnych, jeżeli posiadają odpowiednie dokumenty świadczące o ubezpieczeniu w polskim Funduszu Zdrowia. 2.2. Finansowanie ubezpieczeń zdrowotnych osób duchownych Gdy chodzi o zasady finansowania składek na ubezpieczenia zdrowotne, to ustawa o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia wyróżnia dwie grupy podmiotów. Osoby duchowne będące podatnikami podatku dochodowego od osób fizycznych lub zryczałtowanego podatku dochodowego od przychodów osób duchownych opłacają składkę samodzielnie. Do drugiej grupy podmiotów należą alumni wyższych seminariów duchownych, nowicjusze, junioryści i inne osoby duchowne niebędące podatnikami podatku dochodowego. Składki na ubezpieczenie zdrowotne tych osób są finansowane z Funduszu Kościelnego, który na ten cel otrzymuje dotacje z budżetu państwa (art. 86 ust. 4-5). Wysokość składki na ubezpieczenia zdrowotne może być zmieniona na drodze ustawowej. Zróżnicowanie sytuacji prawnej duchownych dotyczy również podstawy opodatkowania. W odniesieniu do duchownych będących podatnikami podatku dochodowego od osób fizycznych lub zryczałtowanego podatku dochodowego od osób fizycznych i. Działalność ubezpieczeniowa kościołów 227 stosuje się przepisy określające wysokość składki na ubezpieczenia społeczne (art. 87 ust. 1). Składkę należy więc obliczać od kwoty odpowiadającej minimalnemu wynagrodzeniu. Natomiast podstawę wymiaru składek regulowanych przez duchownych niebędących podatnikami podatku dochodowego od osób fizycznych ani zryczałtowanego podatku od przychodów osób duchownych stanowi kwota odpowiadająca wysokości zasiłku stałego z pomocy społecznej. 2.3. Kumulacja tytułów ubezpieczeń zdrowotnych W wypadku, w którym duchowny uzyskuje przychody także z innych źródeł — poza działalnością duszpasterską — stosuje się przepisy określające zasady opłacania składki ubezpieczeniowej w razie kumulacji tytułów ubezpieczenia. Zgodnie z ogólną regułą spełnienie przesłanek do objęcia ubezpieczeniem obowiązkowym z więcej niż jednego tytułu pociąga za sobą obowiązek płacenia składki z każdego z tych tytułów odrębnie (art. 8 ust. 1). 3. Działalność ubezpieczeniowa kościołów Niezależnie od społecznego ubezpieczenia duchownych kościoły i inne związki wyznaniowe mogą prowadzić wewnętrzną działalność ubezpieczeniową na rzecz duchownych jako formy ubezpieczenia dodatkowego. Artykuł 71 ust. 2 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP stanowi, iż: „Niezależnie od ustawowego ubezpieczenia duchownych kościelne osoby prawne mogą prowadzić wewnętrzną działalność ubezpieczeniową na rzecz duchownych, która w rozumieniu ustawy jest działalnością niegospodarczą". Takie same gwarancje wpisane są do ustaw indywidualnych innych kościołów. Porównaj: — art. 45 ustawy o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego wRP; — art. 32 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego w RP; — art. 31 ustawy o stosunku Państwa do Starokatolickiego Kościoła Mariawitów w RP; — art. 34 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego w RP; — art. 22 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP; — art. 34 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w RP gwarantuje tego rodzaju działalność ubezpieczeniową „[...] na rzecz duchownych i ich rodzin"; — tak samo art. 38 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w RP; — art. 33 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w RP gwarantuje prowadzenie tego typu działalności przez „Kościelny Fundusz Socjalny na rzecz duchownych i ich rodzin". Korzystając z gwarancji wpisanych do ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego, Episkopat Polski zachęca duchownych i wiernych świeckich do przystąpienia do Powszechnego Towarzystwa Emerytalnego (PTE) Arka-Invesco, które jest powszechnie dostępne. 228 XV. Ubezpieczenia osób duchownych Literatura Bach T., Ubezpieczenia społeczne osób duchownych i zakonnych w PRL, [w:] KiP, t. 13, red. J. Krukowski, F. Lempa, F.J. Mazurek, Lublin 1998, s. 55-68; tenże, Koncepcja prawna ubezpieczenia społecznego osób duchownych, KiP 1994, t. 12, s. 75-86; Bar W., Sytuacja prawna osób zakonnych w Polsce w systemie ubezpieczenia społecznego, [w:] Służba i praca, red. B.W. Zubert, E. Szczot, Lublin 1996, s. 261-265; Jackowiak U., Ubezpieczenia społeczne duchownych, „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych" 1998, nr 5, s. 6-9; Pietrzak M, Prawo wyznaniowe, Warszawa 1999, s. 314-318, i wyd. 3, Warszawa 2005; Stanisz P., Ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenia zdrowotne osób duchownych, [w:] Prawo wyznaniowe, red. H. Misztal, P. Stanisz, Lublin 2003, s. 408-418; tenże, Ubezpieczenia społeczne duchownych w prawie polskim, Lublin 2001; tenże, Ubezpieczenia społeczne osób duchownych, [w:] Prawo wyznaniowe III Rzeczypospolitej, red. H. Misztal, Sandomierz 1999, s. 257-268. Rozdział XVI OCHRONA MAŁŻEŃSTWA I RODZINY Troska o dobro małżeństwa i rodziny jest przedmiotem zainteresowania władzy kościelnej i państwowej. Rozgraniczanie kompetencji obu tych władz w ciągu dziejów podlegało zmianom. Obowiązujące w tym przedmiocie rozwiązania, jakie weszły do systemu prawa polskiego w następstwie ratyfikacji konkordatu z 1993 r., dotyczą trzech kwestii: 1) uznania skutków cywilnych małżeństw kanonicznych; 2) poszanowania autonomii orzecznictwa trybunałów kościelnych i państwowych w sprawach małżeńskich; 3) współpracy między państwem i kościołem na rzecz dobra małżeństwa i rodziny. 1. Pojęcie małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi 1.1. Geneza uznania skutków cywilnych małżeństwa kanonicznego Problemy dotyczące małżeństwa między osobami ochrzczonymi tradycyjnie zaliczane są do tzw. spraw mieszanych, podlegających jednocześnie jurysdykcji państwowej i kościelnej. Rozgraniczanie zakresu obydwu jurysdykcji w tej dziedzinie w ciągu dziejów podlegało ewolucji — od rozwiązań skrajnych do umiarkowanych. Państwa wyznaniowe powszechnie uznawały wyłączność jurysdykcji kościelnej nad małżeństwem między osobami ochrzczonymi z racji teologicznych. Sytuacje konfliktowe zaistniały w epoce współczesnej, gdy zaczęły powstawać państwa świeckie, które, przypisując sobie pełną jurysdykcję nad małżeństwami wszystkich swych obywateli, wprowadziły małżeństwa cywilne, podlegające rozwiązaniu w drodze rozwodu. 230 XVI. Ochrona małżeństwa i rodziny Liberalna koncepcja małżeństw cywilnych, wprowadzona we Francji podczas rewolucji burżuazyjnej i usankcjonowana ustawą z 1792 r. wraz z Kodeksem Napoleona została rozpowszechniona prawie w całej Europie. Kościół katolicki przez dłuższy czas kontestował małżeństwa cywilne, przypisując sobie wyłączną kompetencję nad wszystkimi małżeństwami między osobami ochrzczonymi. Jednak w miarę upływu czasu stanowiska obu stron ulegały zmianom. Pod koniec XIX w. Papież Leon XIII uznał kompetencje państwa nad małżeństwami swych obywateli — także nad małżeństwami między osobami ochrzczonymi — z zastrzeżeniem, iż dotyczą one tylko skutków cywilnych. Takie stanowisko weszło do KPK z 1917 r. i zostało potwierdzone w encyklice Piusa XI Casti connubii (1930). Na mocy KPK z 1983 r. Kościół katolicki uznaje swe kompetencje w stosunku do małżeństwa między ochrzczonymi zawieranymi przez katolików oraz w odniesieniu do małżeństw mieszanych, tzn. takich, w których jedna z zawierających je osób jest katolikiem (kan. 1059). Kompromisowe stanowisko pojawiło się także w polityce prawnej państw — najpierw państw anglosaskich, a następnie innych państw europejskich — w postaci instytucji uznania skutków cywilnych małżeństw wyznaniowych, tj. zawieranych zgodnie z prawem wewnętrznym kościoła — przez ich wpis do rejestru cywilnego. Uznanie to stało się instrumentem, za którego pośrednictwem małżeństwo zaistniałe w porządku kościelnym wywołuje skutki także w porządku państwowym. W Polsce w okresie przedkomunistycznym małżeństwa zawierane były według formy kościelnej, która jednocześnie wywierała skutki cywilne. W okresie II Rzeczypospolitej zawieranie małżeństw obligatoryjnie odbywało się w formie religijnej, tzn. zgodnie z prawem wewnętrznym Kościoła katolickiego i innych związków wyznaniowych, i jako takie generalnie było uznawane przez państwo, zgodnie z prawem wcześniej obowiązującym w państwach zaborczych (Rosja, Austria). Jedynie w byłym zaborze pruskim małżeństwa obligatoryjnie były zawierane w formie cywilnej, zgodnie z pruskim kodeksem cywilnym z 1896 roku. Radykalnie przeciwstawne rozwiązania zostały narzucone społeczeństwu przez władze komunistyczne w ramach tzw. laicyzacji sterowanej. Na mocy dekretu Rady Ministrów z 25 września 1945 r. — Przepisy wprowadzające prawo o aktach stanu cywilnego (Dz.U. nr 48, poz. 273 z późn. zm.) wprowadzono obligatoryjne śluby cywilne, zaś małżeństwa kościelne pozbawiono skutków cywilnoprawnych. W latach 1968-1989 obowiązywał nadto zakaz zawierania małżeństw w formie kościelnej przed ślubem cywilnym, obwarowany sankcją karną względem duchownego asystującego przy zawarciu takiego małżeństwa (art. 63 ustawy z 29 września 1986 r. — Prawo o a.s.c, tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. nr 161, poz. 1688). Zawarcie małżeństwa kościelnego mogło nastąpić dopiero po uprzednim zawarciu małżeństwa w urzędzie stanu cywilnego i przedstawieniu duchownemu odpisu skróconego aktu małżeństwa. Za narusznie tego przepisu duchownemu groziła sankcja aresztu lub grzywny (art. 84 prawa o a.s.c). Na etapie transformacji ustrojowych w III Rzeczypospolitej nastąpiła zmiana przepisów dotyczących zawierania małżeństw. Najpierw na mocy ustawy z 17 maja 1989 r. /. Pojęcie małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi 231 o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP uchylony został nakaz zawarcia małżeństwa cywilnego przed ślubem kościelnym (art. 74 ust. 12). Małżeństwa ze skutkami cywilnymi mogły być zawierane tylko w obecności urzędnika stanu cywilnego. Małżeństwa zawarte w formie kościelnej traktowano tylko jako małżeństwa faktyczne. Do czasu wejścia w życie ustawy z 1998 r. w praktyce ludzie wierzący zawierali więc dwa małżeństwa, czyli — mówiąc językiem potocznym — dwa śluby, tj. najpierw obligatoryjny ślub cywilny — według formy określonej przez prawo państwowe w celu uzyskania skutków cywilnych, a następnie — zgodnie ze swymi przekonaniami religijnymi — ślub kościelny, według formy określonej przez prawo kanoniczne zazwyczaj z zachowaniem odpowiedniej uroczystości religijnej i rodzinnej. Od 1989 r. kolejność zawierania tych małżeństw pozostawiono decyzji zawierających je osób. Kościół katolicki ze swej strony wymagał, aby małżonkowie nie poprzestawali na zawarciu tylko ślubu kościelnego, ale w celu uzyskania skutków cywilnych zawarli również ślub cywilny. Na mocy art. 10 konkordatu z 1993 r. wprowadzona została możliwość zawarcia małżeństwa kościelnego ze skutkami cywilnymi. Niewątpliwie jest to powrót do tradycji, ale na innych zasadach aniżeli w II Rzeczypospolitej. 1.2. Warunki zawarcia małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi według art. 10 konkordatu Artykuł 10 ust. 1 konkordatu stanowi: „Od chwili zawarcia małżeństwo kanoniczne wywiera takie skutki, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa zgodnie z prawem polskim, jeżeli: [...]". Znaczy to, że w następstwie ratyfikacji konkordatu do systemu prawa polskiego wprowadzono zasadę, według której zawarcie małżeństwa kanonicznego, mające dotychczas walor tylko w porządku kościelnym, odtąd ma walor także w porządku państwowym. Inaczej mówiąc, osoby zawierające małżeństwo kanoniczne nie muszą powtarzać go na forum państwowym w celu uzyskania skutków cywilnych. Jednak użycie funktora „jeżeli" wskazuje, iż skuteczność zawarcia małżeństwa kanonicznego na forum państwowym nie jest kategoryczna, lecz uzależniona od spełnienia trzech warunków: „(1) między nupturientami nie istnieją przeszkody wynikające z prawa polskiego, (2) złożą oni [nupturienci — J.K.] przy zawieraniu małżeństwa zgodne oświadczenie woli dotyczące wywarcia takich skutków i (3) zawarcie małżeństwa zostało wpisane w aktach stanu cywilnego na wniosek przekazany urzędowi stanu cywilnego w terminie pięciu dni od zawarcia małżeństwa; termin ten ulega przedłużeniu, jeżeli nie został dotrzymany z powodu siły wyższej, do czasu ustania tej przyczyny". Z powyższej dyspozycji wynikają następujące konsekwencje: 1) wprowadzenie do polskiego porządku prawnego instytucji małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi, ale nie w formie obligatoryjnej, jak było w okresie 232 XVI. Ochrona małżeństwa i rodziny II Rzeczypospolitej, lecz w formie fakultatywnej. Inaczej mówiąc, nastąpiło uznanie przez państwo swobody wyboru przez nupturientów formy celebrowania małżeństwa ze skutkami cywilnymi; 2) poszanowanie kompetencji państwa do określania: skutków cywilnych małżeństwa kanonicznego, przeszkód cywilnych oraz warunków rejestracji stanu cywilnego; 3) zobowiązanie władzy kościelnej do pouczenia nupturientów o skutkach cywilnych małżeństwa, przyjęcia od nich oświadczenia w sprawie wywarcia skutków cywilnych i przesłanie wniosku do urzędu stanu cywilnego w terminie pięciu dni od zawarcia małżeństwa w celu wpisania do rejestru cywilnego. Norma wpisana do art. 10 ust. 1 konkordatu nie nadaje się do bezpośredniego stosowania. Dlatego strona państwowa zobowiązała się, iż: „Celem wprowadzenia w życie niniejszego artykułu dokonane zostaną konieczne zmiany w prawie polskim" (art. 10 ust. 6). Nowelizacja ta posłużyła trzem celom: 1) określeniu nowego trybu zawierania małżeństw cywilnych; 2) uszczegółowieniu warunków określonych wart. 10 pkt 1-3 konkordatu, od których spełnienia zależy skuteczność zawarcia małżeństwa kanonicznego na forum państwowym; 3) rozszerzeniu zasady uznania skutków cywilnych małżeństwa kanonicznego na małżeństwa zawierane w innych kościołach i związkach wyznaniowych. Konieczność takiego rozszerzenia wynika z ogólnych założeń demokracji, wpisanych do Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r., tj: a) równouprawnienia wszystkich ludzi bez względu na ich wyznanie (art. 32); b) równości kościołów i innych związków wyznaniowych (art. 25 ust. 1). W celu realizacji zobowiązania wpisanego do art. 10 ust. 6 konkordatu Sejm RP uchwalił ustawę z 24 lipca 1998 r. o zmianie ustaw — Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks postępowania cywilnego, Prawo o aktach stanu cywilnego, ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw. Ustawa ta wprowadziła do prawa polskiego zmiany konieczne do wejścia wżycie art. 10 konkordatu z 1993 r., a jednocześnie dostosowała przepisy polskiego prawa rodzinnego do zasad przyjętych w nowej Konstytucji RP i w obowiązujących umowach międzynarodowych, a w szczególności w konwencji nowojorskiej z 10 grudnia 1962 r. w sprawie zgody na zawarcie małżeństwa, najniższego wieku małżeńskiego i rejestracji małżeństw (Dz.U. z 1965 r. nr 9, poz. 53), a także zmieniła regulacje i sformułowania zdezaktualizowane lub anachroniczne. 1.3. Różnice i podobieństwa między małżeństwem kanonicznym a małżeństwem cywilnym Wpisanie do art. 10 konkordatu zasady, iż zawarcie małżeństwa kanonicznego stanowi podstawę zaistnienia małżeństwa ze skutkami cywilnymi, spowodowało potrzebę wyjaśnienia relacji między koncepcją małżeństwa kanonicznego i koncep- 1. Pojęcie małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi 233 cją małżeństwa cywilnego oraz problemu, czy na mocy art. 10 konkordatu nastąpiła recepcja instytucji małżeństwa z prawa kanonicznego ex integro na teren prawa polskiego, a tym samym włączenie do systemu prawa polskiego całego zespołu norm określających ważność małżeństwa kanonicznego, czy jest to tylko uznanie wyizolowanego faktu zawarcia małżeństwa kanonicznego, tzn. zgodnie z formą przewidzianą w prawie kanonicznym. Porównując koncepcje małżeństwa w prawie kanonicznym i we współczesnym polskim prawie rodzinnym, należy stwierdzić, że mają one pewne elementy wspólne, ale też znaczne różnice, z powodu których recepcja małżeństwa kanonicznego w całej rozciągłości na obszar prawa polskiego jest niemożliwa. Wspólnym elementem dla prawa kanonicznego i prawa polskiego jest — zakorzenione w europejskiej kulturze prawnej od czasów rzymskich — pojmowanie małżeństwa w dwóch aspektach: matrimonium infieri — aktu zawarcia umowy między dwojgiem ludzi o określonej treści — i matrimonium in facto esso — małżeństwa jako trwałego związku, czyli instytucji powstałej w wyniku tej umowy, mającej cele obiektywne, niezależne od intencji, jaką kierują się zawierające je osoby. Prawo kanoniczne pojmuje małżeństwo jako umowę i jako trwałą wspólnotę życia dwojga ludzi — mężczyzny i kobiety. Według kan. 1055 § 1 małżeństwo jest to przymierze, czyli trwały związek między mężczyzną i kobietą dla realizacji celów obiektywnych, tzn. niezależnych od ich woli, jakimi są dobro małżonków oraz zrodzenie i wychowanie potomstwa. Według kan. 1057 § 1 przyczyną sprawczą powstania małżeństwa jest wyrażona zgodnie z prawem zgoda {consensus) na jego zawarcie, czyli akt woli mężczyzny i kobiety, którzy wzajemnie się sobie oddają i przyjmują w celu stworzenia małżeństwa (kan. 1057 § 2). Polskie prawo konstytucyjne również pojmuje małżeństwo jako instytucję społeczną. Artykuł 18 Konstytucji RP stanowi: „Małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej". Małżeństwo jest to więc społecznie doniosły monogamiczny związek dwojga ludzi — mężczyzny i kobiety, mający obiektywne cele związane z rodziną i rodzicielstwem. W polskim prawie rodzinnym małżeństwo jest pojmowane jako trwały związek dwojga ludzi, powstały w wyniku oświadczenia woli dwojga osób. Artykuł 1 § 1 k.r.o. w wersji uchwalonej 24 lipca 1998 r. wyraźnie stanowi, iż: „Małżeństwo zostaje zawarte, gdy mężczyzna i kobieta jednocześnie obecni złożą przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego oświadczenia, że wstępują ze sobą w związek małżeński". Małżeństwo w prawie polskim powstaje więc w wyniku zgodnego oświadczenia woli mężczyzny i kobiety o zawarciu związku małżeńskiego, wyrażonego w obecności przedstawiciela władzy. Koniecznym elementem zawarcia małżeństwa jest więc zgodne oświadczenie woli dwojga osób, ale jego istotna treść nie zależy od woli stron. Oznacza to, iż w prawie polskim umowa małżeńska, tzn. małżeństwo in statufieri staje się czynnikiem tworzącym małżeństwo in statu esse, czyli związek małżeński. 234 XVI. Ochrona małżeństwa i rodziny Prawo kanoniczne i prawo polskie opiera się więc na identycznym założeniu, iż istotna treść związku małżeńskiego jest niezależna od woli zawierających je osób. Do swobodnego uznania tych osób natomiast należy podjęcie decyzji co do zawarcia związku małżeńskiego i dokonanie wyboru osoby, z którą chce się zawrzeć ten związek, ewentualnie co do wspólnego nazwiska małżonków i nazwiska dzieci oraz wyłączenia wspólnoty majątkowej. Pojmowanie małżeństwa w prawie kanonicznym i w prawie polskim jest oparte na wspólnym założeniu, według którego małżeństwo jest to swego rodzaju przymierze, czyli trwały związek dwojga osób — mężczyzny i kobiety. Należy zatem stwierdzić, iż prawo polskie, tak samo jak prawo kanoniczne, z pojęcia małżeństwa wyklucza wszelkie patologiczne związki między osobami tej samej płci. Istotna różnica między koncepcją małżeństwa w prawie kanonicznym i w prawie polskim polega natomiast na tym, iż współczesny ustawodawca polski nie zna charakterystycznej dla prawa kanonicznego — teologicznej koncepcji małżeństwa jako związku sakramentalnego. Wkan. 1055 § 2 KPK zamieszczona jest deklaracja zaczerpnięta z dokumentów Urzędu Nauczycielskiego Kościoła, iż: „Między ochrzczonymi nie może istnieć ważna umowa małżeńska, która tym samym nie byłaby sakramentem". Małżeństwo między osobami ochrzczonymi jest przez Chrystusa podniesione do godności sakramentu, tzn. stanowi źródło uświęcające małżonków i uprawniające ich do realizacji celów małżeństwa. Konsekwencją sakramentalności jest atrybut nierozerwalności. Nierozerwalność ta polega na tym, iż nie może między ochrzczonymi powstać związek małżeński na jakiś czas, lecz dozgonny, czyli do śmierci jednego z małżonków. Kościół, mając na uwadze atrybut nierozerwalności małżeństwa sakramentalnego, nie zezwala więc na zawarcie nowego małżeństwa przez jednego z małżonków za życia współmałżonka. Różnica polega na tym, iż prawo kanoniczne respektuje dwa wymiary małżeństwa: naturalny i nadprzyrodzony. Natomiast współczesne prawo polskie, jako prawo świeckie, nie recypuje założeń teologicznych dotyczących sakramentalności i nierozerwalności małżeństwa między osobami ochrzczonymi. Prawodawca polski, stojąc na gruncie świeckości, poprzestaje więc na pojmowaniu małżeństwa w płaszczyźnie naturalnej. Ale nie ignoruje on podstawowej wartości, jaką jest prawo osób wierzących do zawarcia małżeństwa kościelnego zgodnie z przekonaniami religijnymi, czyli akceptującymi zasady doktrynalne kościoła co do sakramentalności małżeństwa, oraz do uzyskania skutków cywilnych tegoż małżeństwa. Mając na uwadze wspomniane wyżej różnice, należy stwierdzić, że ustawodawca polski w art. 10 konkordatu nie recypuje całej instytucji małżeństwa kanonicznego. Przedmiotem tej recepcji jest tylko zawarcie małżeństwa zgodnie z przepisami prawa kanonicznego. Nie ulega zatem wątpliwości, że przedmiotem uznania skutków cywilnych, w rozumieniu art. 10 konkordatu, jest małżeństwo zawarte w formie określonej w prawie kanonicznym, bez względu na to, czy spełnia ono wymogi co do ważności z punktu widzenia prawa kanonicznego. 1. Pojęcie małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi 235 1.4. Dwa tryby zawarcia małżeństwa cywilnego Zmiany, jakie zostały wprowadzone do prawa polskiego w celu dostosowania go do art. 10 konkordatu, w pierwszej kolejności dotyczą formy zawarcia małżeństwa cywilnego. Prawo polskie znało bowiem jeden sposób zawarcia małżeństwa cywilnego, tj. przez oświadczenie woli obojga nupturientów wobec urzędnika stanu cywilnego i dwóch świadków. Po wejściu w życie ustawy z 24 lipca 1998 r. o zmianie ustaw — Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks postępowania cywilnego, Prawo o aktach stanu cywilnego, ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 117, poz. 757) w prawie polskim istnieją dwa sposoby zawarcia małżeństwa. Pierwszy z nich polega na złożeniu przez nupturientów oświadczenia w obecności kierownika u.s.c. Ustawa określa go następująco: „Małżeństwo zostaje zawarte, gdy mężczyzna i kobieta jednocześnie obecni złożą przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego oświadczenia, że wstępują ze sobą w związek małżeński" (art. 1 § 1). Drugi sposób zawarcia małżeństwa cywilnego polega na złożeniu oświadczenia w obecności duchownego i spełnieniu następujących czynności: „Małżeństwo zostaje również zawarte, gdy mężczyzna i kobieta zawierający związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego w obecności duchownego oświadczą wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu i kierownik urzędu stanu cywilnego następnie sporządzi akt małżeństwa. Gdy zostaną spełnione powyższe przesłanki, małżeństwo uważa się za zawarte w chwili oświadczenia woli w obecności duchownego" (art. 1 § 2). . Oba sposoby zawarcia małżeństwa są równorzędne w tym sensie, iż osoby zawierające małżeństwo wobec duchownego, jeżeli spełniły warunki określone w ustawie z 24 lipca 1998 r., są stronami związku małżeńskiego podlegającego prawu polskiemu tak samo jak osoby zawierające je wobec kierownika urzędu stanu cywilnego. Do jednych i do drugich odnoszą się te same przepisy dotyczące skutków cywilnych. 1.5. Skutki cywilne małżeństwa Skutki cywilne małżeństwa konkordatowego należy odróżnić od skutków kanonicznych. Drugi zww. sposobów zawarcia małżeństwa cywilnego, o jakim mówi znowelizowana ustawa, jednocześnie wywiera skutki kanoniczne, czyli wynikające z prawa kanonicznego, oraz skutki cywilne, tzn. wynikające z prawa polskiego. Skutki kanoniczne pozostają w wyłącznej kompetencji władzy kościelnej, zaś skutki cywilne w kompetencji władzy państwowej. Ustawodawca kościelny stanowi, iż: „Małżeństwo katolików, chociażby tylko jedna strona była katolicka, podlega nie tylko prawu Bożemu, lecz także kanonicznemu, z zachowaniem kompetencji władzy państwowej odnośnie do skutków czysto cywilnych tegoż małżeństwa" (kan. 1059 KPK). Skutki cywilne małżeństwa podlegają więc wyłącznie władzy państwowej. 236 XVI. Ochrona małżeństwa i rodziny Ustawodawca polski rozszerza zasadę uznania skutków cywilnych małżeństwa kanonicznego na inne małżeństwa podlegające prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego (art. 1 § 1 ustawy z 24 lipca 1998 r.). Uznanie to rodzi skutki cywilnoprawne, określone przez prawo polskie. Skutki te należy pojmować integralnie. Obejmują one skutek generalny, jakim jest powstanie związku małżeńskiego na gruncie polskiego prawa, oraz wszystkie inne skutkowi prawne — będące następstwem zawarcia tego małżeństwa — względem samych małżonków i osób trzecich. Wśród tych skutków należy wyróżnić: 1) wzajemne uprawnienia i obowiązki małżonków o charakterze osobistym, które art. 23 k.r.o. definiuje następująco: „Małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie. Są obowiązani do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy i wierności oraz do współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli"; 2) skutki dotyczące miejsca zamieszkania małżonków; 3) skutki dotyczące nazwiska małżonków i ich dzieci; 4) obowiązki o charakterze majątkowym, np. obowiązek przyczyniania się do zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny, odpowiedzialności solidarnej za zobowiązania zaciągnięte dla zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny itd.; 5) skutki dotyczące potomstwa, w szczególności domniemanie ojcostwa, czyli pochodzenia dziecka od męża matki (art. 62 §1 k.r.o.), a także co do powinowactwa, czyli powstania więzi prawnej między małżonkiem a krewnymi drugiego małżonka (art. 26 k.r.o.). Ustawa z 24 lipca 1998 r. stawia wymóg, aby nupturienci przy zawieraniu małżeństwa kanonicznego złożyli oświadczenie w sprawie nazwiska małżonków i ich dzieci, dlatego że nazwisko nupturientów i ich dzieci nie jest skutkiem wynikającym automatycznie z natury związku małżeńskiego, ale zależy od woli nupturientów. 1.6. Zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika W zasadzie małżeństwo zostaje zawarte, gdy nupturienci są fizycznie obecni podczas czynności składania oświadczenia swej woli. W wyjątkowych okolicznościach małżeństwo może być zawarte przez pełnomocnika. Taką możliwość przewiduje zarówno prawo kanoniczne (kan. 1105), jak i polskie prawo rodzinne (art. 6 k.r.o.). Pełnomocnikiem jest osoba upoważniona przez mocodawcę — w tym wypadku przez jedną z dwojga osób zawierających małżeństwo — do złożenia w jej imieniu oświadczeń woli co do zawarcia małżeństwa. Powstają pytania, czy pełnomocnictwo upoważniające do zawarcia małżeństwa kanonicznego obejmuje także upoważnienie do złożenia oświadczenia w sprawie uzyskania skutków cywilnych oraz czy upoważnienie poświadczone przez władzę kościelną może stanowić podstawę do dokonania wpisu zawarcia małżeństwa do akt stanu cywilnego? Ustawa z 24 lipca 1998 r. przyjęła rozwiązanie respektujące dualizm porządków prawnych, w jakich może wystąpić pełnomocnik do zawarcia małżeństwa konko-datowego. 2. Procedura zawarcia małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi 237 Znowelizowany art. 6 § 1 k.r.o. stanowi: „Z ważnych powodów sąd może zezwolić, żeby oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński lub oświadczenie przewidziane w art. 1 § 2 zostało złożone przez pełnomocnika". Znaczy to, że pełnomocnictwo udzielone zgodnie z prawem kanonicznym nie upoważnia do zawarcia małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi. Upoważnienie do pełnienia funkcji pełnomocnika do zawarcia małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi ma być udzielone zgodnie z prawem polskim. Niewątpliwie upoważnienie to może być udzielone tej samej osobie do złożenia obu oświadczeń. Jednakże pełnomocnictwo do dokonania czynności przewidzianych przez prawo polskie w zakresie czynności wywołującej skutki podlegające prawu polskiemu ma być udzielone przez sąd cywilny. 2. Procedura zawarcia małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi Procedura, jaką należy zachować w celu osiągnięcia skutków cywilnych małżeństwa zawartego według formy kanonicznej, obejmuje serię czynności i aktów prawnych poprzedzających celebrację małżeństwa kanonicznego i następujących po niej. Stanowią one sui generis postępowanie administracyjne, w którym występuje współdziałanie organu państwowego, jakim jest kierownik urzędu stanu cywilnego, z podmiotem kościelnym, za który uważa się osobę duchowną. W postępowaniu tym należy wyróżnić następujące fazy: — fazę poprzedzającą celebrowanie małżeństwa; — fazę celebrowania małżeństwa; — fazę następującą po celebrowaniu małżeństwa. 2.1. Postępowanie poprzedzające celebrowanie małżeństwa kanonicznego Określając warunki zawarcia małżeństwa kanonicznego, konkordat na pierwszym miejscu stawia brak przeszkód wynikających z prawa polskiego (art. 10 ust. 1). Jest to gwarancja skuteczności małżeństwa, czyli uzyskania skutków określonych w kodeksie prawa rodzinnego i opiekuńczego. Bliższe określenie formalności, jakie powinny być dopełnione przed celebrowaniem małżeństwa w celu ustalenia zdolności nupturientów do zawarcia małżeństwa cywilnego, wskazuje ustawa z 24 lipca 1998 r. Formalności te dotyczą: 1) ustalenia kompetencji kierownika u.s.c. i duchownego dotyczących stwierdzenia w sposób urzędowy tego, czy między kandydatami do małżeństwa nie ma przeszkód w rozumieniu prawa polskiego; 2) katalogu przeszkód, czyli okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa cywilnego. Normy kompetencyjne w sprawie ustalenia braku przeszkód zostały przez ustawodawcę zróżnicowane w zależności od tego, w jakiej sytuacji znajdują się nupturienci, a mianowicie, czy w warunkach zwyczajnych, czy w niebezpieczeństwie śmierci. 238 XVI. Ochrona małżeństwa i rodziny 2.1.1. Postępowanie w warunkach zwyczajnych Kompetencje przysługujące duchownemu i kierownikowi u.s.c. w zwyczajnych warunkach zawierania małżeństwa są różne. Uregulowane zostały m.in. w ustawie o zmianie ustaw — Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks postępowania cywilnego, Prawo o aktach stanu cywilnego, ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 1998 r. nrll7,poz.757). 2.1.1.1. Kompetencje duchownego. Kompetencje duchownego Kościoła katolickiego w zakresie przygotowania do zawarcia małżeństwa ze skutkami cywilnymi art. 10 ust. 2 konkordatu określa następująco: „Przygotowanie do zawarcia małżeństwa kanonicznego obejmuje pouczenie nupturientów o nierozerwalności małżeństwa kanonicznego oraz o przepisach prawa polskiego dotyczących skutków małżeństwa". Ustawodawca polski na duchownych wszystkich kościołów i innych związków wyznaniowych, których wierni mogą zawrzeć małżeństwo wyznaniowe ze skutkami cywilnymi, nałożył obowiązek, który w art. 62a ustawy o a.s.c. określono następująco: „Przed zawarciem małżeństwa podlegającego prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego duchowny informuje osoby zamierzające zawrzeć to małżeństwo o treści podstawowych przepisów prawa polskiego dotyczących zawarcia małżeństwa i jego skutków". O obowiązku tym przypomina Konferencja Episkopatu Polski w instrukcji z 22 października 1998 r. dotyczącej małżeństwa konkordatowego, stwierdzając: „Duchowny ma obowiązek poinformować nupturientów o treści podstawowych przepisów prawa polskiego dotyczących zawarcia małżeństwa i jego skutków (odbywa się to poprzez zapoznanie ich żart. 1, art. 8 i art. 23 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego [...]" (nr 12 b). W instrukcji Konferencja Episkopatu Polski zobowiązuje nupturientów, aby zgłosili się do właściwego urzędu parafialnego na trzy miesiące przed planowaną datą zawarcia małżeństwa kanonicznego, aby dopełnić: a) formalności wymagane przez prawo kościelne, b) formalności związane z uzyskaniem skutków cywilnych planowanego małżeństwa kanonicznego (nr 11). Obowiązkiem duchownego jest więc skierowanie osób, które chcą zawrzeć żeństwo konkordatowe, do kierownika urzędu stanu cywilnego miejsca zamieszkania jednego z nupturientów, aby wydał im w trzech egzemplarzach Zaświadczenie o braku okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa (tzn. o braku przeszkód wynikających z prawa polskiego do zawarcia małżeństwa). Duchowny ma obowiązek jednocześnie poinformować nupturientów „o treści podstawowych przepisów prawa polskiego dotyczących zawarcia małżeństwa i jego Yiy Odbywa sv$. to coptxex zapomame \cYv z ait. \, att. % \ art. 23 l~ 2. Procedura zawarcia małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi 239 Ustawa z 24 lipca 1998 r. i instrukcja Konferencji Episkopatu Polski z 22 października 1998 r. zobowiązują więc duchownego do ścisłej współpracy z kierownikiem u.s.c. w celu przygotowania nupturientów do zawarcia małżeństwa konkordatowego. 2.1.1.2. Kompetencje kierownika u.s.c. Zawarcie małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi jest przedmiotem zainteresowania państwa. Dlatego ustawodawca polski określa czynności, jakie w fazie przygotowań do jego zawarcia w zwyczajnych warunkach ma spełnić kierownik u.s.c. Do obowiązków kierownika u.s.c. należy: — udzielenie osobom zamierzającym zawrzeć małżeństwo pouczenia o doniosłości związku małżeńskiego i poinformowanie ich o przepisach regulujących prawa i obowiązki małżonków, a także o przepisach o nazwisku małżonków i o nazwisku ich dzieci (art. 3 § 3 k.r.o.); — przeprowadzenie czynności zmierzających do ustalenia stanu wolnego kandydatów do zawarcia małżeństwa oraz stwierdzenia braku innych przeszkód przewidzianych przez prawo polskie (art. 3 k.r.o.); — wydanie osobom zamierzającym zawrzeć małżeństwo w sposób określony wart. 1 § 2 i 3 k.r.o. zaświadczenia stwierdzającego brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa oraz treść i datę złożonych przed nim oświadczeń w sprawie nazwisk przyszłych małżonków i ich dzieci (art. 41 § 1 k.r.o.). Zaświadczenie to traci moc po upływie trzech miesięcy od dnia jego wydania; — poinformowanie nupturientów o dalszych czynnościach koniecznych do zawarcia małżeństwa (art. 41 § 3). Kierownik u.s.c. jest upoważniony także do odmowy wydania zaświadczenia osobom zamierzającym zawrzeć małżeństwo kościelne w razie stwierdzenia istnienia przeszkody, a w razie wątpliwości co do istnienia przeszkód — do zwrócenia się o rozstrzygnięcie do sądu (art. 5 k.r.o.). Wydane przez kierownika u.s.c. zaświadczenie o braku przeszkód powinno być przekazane duchownemu (art. 8 § 1 k.r.o.), a następnie przekazane przez niego (urzędowi stanu cywilnego, w którym ma być sporządzony akt małżeństwa (art. 8 i § 2 k.r.o.), i włączone do akt zbiorowych rejestracji stanu cywilnego (art. 61a ust. 3 prawa o a.s.c). Kierownik u.s.c. ma sporządzić zaświadczenie zgodnie z wymogami określonymi w art. 18 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 26 października 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad sporządzania aktów stanu cywilnego, sposobu prowadzenia ksiąg stanu cywilnego, ich kontroli, przechowywania i zabezpieczenia oraz wzorów aktów stanu cywilnego, ich odpisów, zaświadczeń i protokołów (Dz.U. nr 136, poz. 884 z późn. zm.). Wymogi te są następujące: 1) zaświadczenie, o którym mowa w art. 41 k.r.o., stwierdzające brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa, i zaświadczenie, o którym mowa w art. 8 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, stanowiące podstawę sporządzenia aktu małżeństwa zawartego w sposób określony w art. 1 § 1 i 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, sporządza się według wzoru stanowiącego załącznik do rozporządzenia (ust. 1); 240 XVI. Ochrona małżeństwa i rodziny 2) zaświadczenie stwierdzające brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa kierownik urzędu stanu cywilnego sporządza w czterech egzemplarzach, z których trzy wydaje nupturientom, celem doręczenia duchownemu (ust. 2). Gdyby w późniejszym czasie ujawnione zostało, iż w chwili zawarcia małżeństwa (tj. w chwili złożenia oświadczeń określonych w art. 2 k.r.o.) istniała przeszkoda przewidziana przez prawo polskie, wówczas małżeństwo cywilne podlegać będzie unieważnieniu. Gdyby zaś oświadczenia co do woli uzyskania skutków cywilnych zostały złożone bez okazania duchownemu zaświadczenia określonego w art. 41 k.r.o., wówczas niemożliwe będzie sporządzenie przez kierownika urzędu stanu cywilnego aktu małżeństwa z powodu braku dokumentów, które stanowią podstawę sporządzenia tego aktu (art. 61a prawa o a.s.c). Jeżeliby nupturienci nie okazali duchownemu takiego zaświadczenia wydanego przez kierownika u.s.c, duchowny nie może przyjąć od nich oświadczeń przewidzianych w art. 1 § 2 k.r.o., a tym samym nie może odbyć się ceremonia zawarcia małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi. Nowym elementem w cytowanej ustawie z 24 lipca 1998 r. jest wprowadzenie kontroli sądowej nad czynnościami kierownika urzędu stanu cywilnego. Nowa regulacja dotyczy takiej sytuacji, w której kierownik urzędu stanu cywilnego odmawia wykonania czynności (w tym przewidzianej w art. 41 k.r.o.) określonych w znowelizowanym art. 7 prawa o a.s.c. Należy zaznaczyć, iż ustawa uzależnia sądową kontrolę zasadności tej odmowy od inicjatywy osób zainteresowanych. 2.1.2. Postępowanie w niebezpieczeństwie śmierci Na wypadek zaistnienia niebezpieczeństwa śmierci po stronie przynajmniej jednego z nupturientów ustawa z 24 lipca 1998 r. przewiduje możliwość zawarcia małżeństwa konkordatowego bez zaświadczenia kierownika u.s.c. Artykuł 9 § 2 k.r.o. stanowi: „W razie niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio życiu jednej ze stron, oświadczenia przewidziane w art. 1 § 2 mogą być złożone przed duchownym bez przedstawienia zaświadczenia sporządzonego przez kierownika urzędu stanu cywilnego, stwierdzającego brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa. W takim wypadku strony składają przed duchownym zapewnienie, że nie wiedzą o istnieniu okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa. Przepisy art. 1 § 3 oraz art. 2 i art. 8 § 2 i 3 stosuje się odpowiednio". Instrukcja Konferencji Episkopatu Polski z 22 października 1998 r. nr 26 uzupełnia ten przepis następująco: a) duchowny, obecny przy zawarciu takiego małżeństwa, winien sporządzić Zaświadczenie o zawarciu małżeństwa na str. 2 formularza, stanowiącego załącznik nr 1 do niniejszej instrukcji; b) zaświadczenie winno być sporządzone zgodnie z nr 18 niniejszej instrukcji, przy czym: — należy zaznaczyć, że małżeństwo zostało zawarte zgodnie z art. 9 § 2 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego; 2. Procedura zawarcia małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi 241 — jeżeli przy zawieraniu małżeństwa był obecny duchowny, o którym mówi kan. 1116 § 2 KPK i kan. 832 § 2 KKW, po imieniu i nazwisku duchownego zamiast stanowiska podaje się formułę: „duchowny w zastępstwie proboszcza obecny przy małżeństwie zawartym w niebezpieczeństwie śmierci". W przypadku zawierania małżeństwa w obecności duchownego w niebezpieczeństwie śmierci, np. w szpitalu, gdy strony nie mogą przedstawić duchownemu zaświadczenia kierownika u.s.c. stwierdzającego brak przeszkód, wówczas duchowny ma przyjąć od stron oświadczenie co do braku przeszkód wyłączających zawarcie małżeństwa w prawie polskim. Z powodu braku zaświadczenia kierownika u.s.c, w którym byłyby pełne dane personalne osób, duchowny powinien ustalić wszystkie te dane na podstawie dokumentów tożsamości nupturientów i sporządzić zaświadczenie o zawarciu małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi. Ustawa nie reguluje sprawy, czy duchowny asystujący przy zawarciu małżeństwa konkordatowego w niebezpieczeństwie śmierci może przyjąć oświadczenie stron o nazwiskach małżonków i ich dzieci. Istnieje w tej kwestii luka prawna. Należy sądzić, iż duchowny może posłużyć się w takiej sytuacji analogią legis, czyli do normy zawartej w art. 25 § 2 k.r.o. w wersji znowelizowanej ustawą z 24 lipca 1998 r., dotyczącej kompetencji kierownika u.s.c. Duchowny może więc przyjąć od stron oświadczenie również w sprawie nazwiska ich i ich dzieci, jeżeli w danej sytuacji przemawia za tym ta sama racja, tj. troska o interesy nupturientów i ich dzieci (np. potrzeba legitymacji potomstwa). 2.1.3. Przedmiot postępowania poprzedzającego zawarcie małżeństwa Przedmiotem postępowania wobec kierownika u.s.c. w sytuacji zwyczajnej bądź wobec duchownego w niebezpieczeństwie śmierci jest stwierdzenie braku przeszkód, czyli określonych w prawie polskim okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa cywilnego. W postępowaniu tym powinien on uwzględnić katalog przeszkód, określony w ustawie z 24 lipca 1998 r., w związku z potrzebą dostosowania go do art. 10 konkordatu. Nowelizacja ta stała się konieczna z powodu pozostałego z przeszłości prymitywizmu polskiego prawa rodzinnego, polegającego na ignorowaniu wadliwości oświadczenia woli osób zawierających małżeństwo. Przy okazji ratyfikacji konkordatu wprowadzono więc nowe przepisy dotyczące wad oświadczenia woli osób zawierających małżeństwo oraz dokonano zmiany przepisów dotyczących obniżenia granicy wieku do zawarcia małżeństwa. Zmiana przepisów co do wieku wymaganego do zawarcia małżeństwa została uzasadniona aplikacją art. 33 ust. 1 nowej Konstytucji RP, gwarantującego równouprawnienie kobiety i mężczyzny w życiu rodzinnym, oraz potrzebą dostosowania prawa polskiego do standardu międzynarodowego określonego w konwencji nowojorskiej, która dla osób obu płci stawia wymóg wieku, tzn. ukończenia osiemnastu lat. Obni- 242 XVI. Ochrona małżeństwa i rodziny żono zatem wymóg ukończenia dwudziestu jeden lat w odniesieniu do mężczyzny do ukończenia osiemnastego roku życia. Utrzymano natomiast możliwość wcześniejszego zawarcia małżeństwa przez kobietę, która ukończyła szesnaście lat i znajduje się w ciąży, po uzyskaniu zezwolenia sądu opiekuńczego, którego zadaniem jest ocena, czy będzie to odpowiadać dobru zakładanej rodziny, a nie — jak dotychczas — interesowi społecznemu. Możliwość obniżenia wieku do szesnastu lat w drodze zezwolenia sądu opiekuńczego wprowadzono tylko dla kobiety, która ukończyła szesnaście lat, zaś mężczyzna do zawarcia małżeństwa ma mieć bezwzględnie ukończonych osiemnaście lat. Sama okoliczność ciąży przedmałżeńskiej nie w każdym wypadku jest więc wystarczającą racją uzasadniającą dobro rodziny. Należy zauważyć, iż przeszkoda wieku jest inaczej pojmowana w prawie kanonicznym aniżeli w prawie polskim. Przeszkodę tę w prawie kanonicznym pojmuje się w pewnym zakresie jako przeszkodę zrywającą, czyli powodującą nieważność małżeństwa, a w pewnym zakresie tylko jako przeszkodę zabraniającą godziwego zawarcia małżeństwa. Nieważność małżeństwa kanonicznego powoduje mianowicie naruszenie zakazu zawarcia małżeństwa przez mężczyznę niemającego ukończonego szesnastego roku życia, a przez kobietę czternastego roku życia (kan. 1083 § 1). Tak niska granica wieku uzasadniona jest koniecznością dostosowania uniwersalnych przepisów prawa kanonicznego do ludzi różnych kręgów kulturowych i klimatycznych. Dlatego KPK upoważnia konferencje biskupów poszczególnych krajów do ustalania wyższej granicy wieku do godziwego zawarcia małżeństwa. Konferencja Episkopatu Polski dostosowuje ten wymóg do postanowień prawa polskiego. W związku z omówioną wyżej zmianą postanowień Konferencja Episkopatu Polski w instrukcji z 22 października 1998 r. wydała następujące postanowienia: 1) „[...] w związku z wejściem w życie zmiany polskiego Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, z 15 listopada 1998 r. do godziwego zawarcia małżeństwa wymaga się ukończenia 18 roku życia zarówno przez mężczyznę, jak i kobietę" (nr 8); 2) „Zmiana ta odnosi się do wszystkich małżeństw, a nie tylko do małżeństwa konkordatowego"; 3) „Prawo polskie przewiduje, że sąd opiekuńczy może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie niepełnoletniej, która ukończyła 16 rok życia. Chociaż w takim przypadku małżeństwo może być uznane lub zawarte według prawa państwowego, do jego zawarcia w Kościele wymaga się dyspensy Ordynariusza miejsca zgodnie z nr 50 instrukcji z 1986 r." W nowym prawie rodzinnym utrzymano zasadę wyczerpującego katalogu przeszkód nieważności małżeństwa (art. 17 k.r.o.). Katalog ten — po uzupełnieniu go ustawą z 24 lipca 1998 r. — obejmuje następujące przeszkody: 1) nieosiągnięcie wymaganego wieku, tj. ukończonych osiemnastu lat przez mężczyznę i kobietę (art. 10 k.r.o.); 2) całkowite ubezwłasnowolnienie jednego lub obojga nupturientów (art. 11 § 1 k.r.o.); 2. Procedura zawarcia małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi 243 3) chorobę psychiczną lub niedorozwój umysłowy (art. 12 § 1 k.r.o.); 4) pokrewieństwo oraz powinowactwo (art. 14 § 1 k.r.o.); 5) istnienie między nupturientami stosunku przysposobienia (art. 15 § 1 k.r.o.); 6) istnienie stanu wyłączającego świadome wyrażenie woli przez osobę składającą oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński (art. 15' § 1 pkt 1); 7) oświadczenie woli pod wpływem błędu co do tożsamości drugiej strony (art. 15' § 1 pkt 2); 8) bezprawną groźbę wywartą przez drugą osobę lub osobę trzecią ( art. 151 § 1 pkt 3); 9) pozostawanie w związku małżeńskim — bigamia (art. 13). Ustawodawca polski nie dopuszcza unieważnienia małżeństwa z innych przyczyn, np. z powodu fikcyjnego oświadczenia woli zawarcia małżeństwa, wyrażenia zgody pod warunkiem. Należy zauważyć, iż prawo Kościoła katolickiego przewiduje szerszy katalog przeszkód, czyli okoliczności powodujących nieważność małżeństwa lub zabraniających godziwe zawarcia małżeństwa sakramentalnego (kan. 1073-1094). Należy wśród nich wyróżnić: 1) przeszkody zrywające (kan. 1073-1094), które obejmują: brak wymaganego wieku, niezdolność płciową, istniejący węzeł małżeński, różną wiarę nupturientów, święcenia, publiczny ślub czystości, uprowadzenie, małżonkobójstwo, pokrewieństwo, powinowactwo, przyzwoitość publiczną, pokrewieństwo prawne; 2) wady zgody małżeńskiej (kan. 1095-1103), które obejmują: brak dostatecznego używania rozumu, brak rozeznania co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich, niezdolność psychiczną do przyjęcia istotnych obowiązków małżeńskich, błąd co do osoby, podstępne wprowadzenie w błąd co do istotnych przymiotów osoby współmałżonka, zgodę pozorną, zgodę warunkową, przymus i bojaźń ciężką; 3) brak kanonicznej formy zawarcia małżeństwa (kan. 1108). Kanoniczne przeszkody mają uzasadnienie w prawie Bożym naturalnym lub w prawie Bożym pozytywnym, jak również w woli ustawodawcy kościelnego. Ponadto prawo kanoniczne przewiduje możliwość uzyskania dyspensy papieskiej od ważnie zawartego małżeństwa kanonicznego z tytułu niedopełnienia fizycznego (kan. 1142) oraz z tytułu przywileju wiary (kan. 1143). 2.2. Postępowanie podczas celebrowania małżeństwa Opisane wyżej formalności, poprzedzające zawarcie małżeństwa, nie mogą być uważane za część integralną celebrowania małżeństwa. Stanowią one tylko gwarancję prewencyjną ważnego zawarcia małżeństwa. Zawarcie małżeństwa następuje w momencie jego celebrowania, tj. złożenia przez nupturientów oświadczenia swej woli w odpowiedniej formie. Oryginalność 244 XVI. Ochrona małżeństwa i rodziny konkordatu polskiego polega na tym, iż stawia wymóg, aby strony wyraziły dwa oświadczenia woli w celu zawarcia małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi, a mianowicie: 1) oświadczenie woli co do zawarcia małżeństwa kanonicznego, czyli zgodnie z prawem wewnętrznym Kościoła katolickiego bądź zgodnie z prawem wewnętrznym innych kościołów i związków wyznaniowych, wyliczonych w rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji; 2) oświadczenie woli co do wywarcia skutków cywilnych. 2.2.1. Oświadczenia woli na zawarcie małżeństwa według formy kanonicznej Do zawarcia małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi konieczne jest, aby strony wyraziły zgodne oświadczenie w formie kanonicznej, czyli określonej w kodeksie prawa kanonicznego lub w prawie wewnętrznym innego związku wyznaniowego. W tym sensie można mówić, iż na mocy art. 10 konkordatu nastąpiła recepcja przepisów kościelnych dotyczących formy zawarcia małżeństwa. Poza recepcją pozostają więc przepisy dotyczące przeszkód małżeńskich i wad zgody na zawarcie małżeństwa kanonicznego. Należy zauważyć, iż jakkolwiek Kościół katolicki stoi na stanowisku, że małżeństwo powstaje przez consensus, czyli zgodny akt woli obojga zawierających je osób, to stawia wymóg, aby osoby ochrzczone zawierały małżeństwo publicznie z zachowaniem odpowiedniej formy w obecności przedstawiciela Kościoła. Dążenia te zostały uroczyście zdefiniowane na Soborze Trydenckim w dekrecie Tametsi (1563) i potwierdzone w KPK z 1917 r. i w KPK z 1983 roku. Obowiązujący KPK wyróżnia dwie formy zawierania małżeństwa: 1) zwyczajną — obowiązującą w zwyczajnych warunkach życia społecznego, 2) nadzwyczajną, którą można stosować tylko w wyjątkowych okolicznościach. KPK z 1983 r. przewiduje możliwość zawarcia małżeństwa według jednej z tych dwu form. Zastosowania formy nadzwyczajnej nie pozostawia się jednak swobodnemu uznaniu nupturientów, gdyż zastosowanie jej uzależnione jest od zaistnienia obiektywnych okoliczności. Na czym polega każda z tych form zawarcia małżeństwa kanonicznego? 1. Forma zwyczajna polega na wyrażeniu przez nupturientów zgody na zawarcie małżeństwa w warunkach zwyczajnych wobec przedstawiciela Kościoła katolickiego jako świadka urzędowego, którym może być ordynariusz lub proboszcz względnie inny kapłan lub diakon przez nich delegowany, oraz wobec dwóch świadków zwykłych (kan. 1108). Funkcję świadka zwykłego może pełnić zarówno mężczyzna, jak i kobieta, tak osoba ochrzczona, jak i nieochrzczona, która w razie potrzeby może zaświadczyć o fakcie zawarcia małżeństwa. 2. Forma nadzwyczajna zaś polega na wyrażeniu zgody na zawarcie małżeństwa przez nupturientów w nadzwyczajnych okolicznościach w obecności samych świad- 2. Procedura zawarcia małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi 245 ków zwykłych — mianowicie gdy osoba kompetentna do asystowania w charakterze świadka urzędowego jest nieosiągalna lub nie można udać się do niej z powodu poważnej niedogodności, a istnieje niebezpieczeństwo śmierci lub roztropnie przewiduje się, że takie okoliczności będą trwały miesiąc czasu (kan. 1116). Intencją ustawodawcy kościelnego jest to, aby małżeństwa w zasadzie były zawierane według formy zwyczajnej, choćby ze względu na trudność udowodnienia małżeństwa zawartego według formy nadzwyczajnej. Zawarcie małżeństwa według formy nadzwyczajnej może nastąpić tylko w ww. wyjątkowych okolicznościach. W debacie nad ratyfikacją konkordatu podniesiony został problem, czy przewidziany w art. 10 ust. 1 konkordatu tryb uznania skutków cywilnych małżeństwa kanonicznego obejmuje obydwie formy jego zawarcia, czy tylko formę zwyczajną. Na gruncie wykładni językowej należałoby uznać, że zawarcie małżeństwa kanonicznego, o którym mówi art. 10 konkordatu, obejmuje obydwie formy jego zawarcia. Jednak ustawodawca polski zajął w tej sprawie nieco inne stanowisko. Artykuł 1 § 2 k.r.o. stanowi: „Małżeństwo zostaje również zawarte, gdy mężczyzna i kobieta zawierający związek małżeński [...] w obecności duchownego oświadczą wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu [...]". Wynika z tego, iż przedmiotem uznania małżeństwa ze skutkami cywilnymi nie może być małżeństwo zawarte w obecności samych tylko dwóch świadków zwykłych, czyli bez obecności duchownego. Istotną racją, dla której ustawa z 24 lipca 1998 r. zawęża zakres formy nadzwyczajnej zawarcia małżeństwa kanonicznego, jest dostosowanie prawa polskiego do postanowień konwencji nowojorskiej z 10 grudnia 1962 r., której art. 1 wyraźnie wymaga, aby oświadczenia o zawarciu małżeństwa były składane przed właściwą władzą. Ustawodawca polski stawia więc wymóg, aby małżeństwa ze skutkami cywilnymi były zawierane wobec kompetentnego przedstawiciela właściwego kościoła lub innego związku wyznaniowego. 2.2.2. Oświadczenie woli zgodnie z prawem wewnętrznym innego związku wyznaniowego W związku z koniecznością rozszerzenia konkordatowej zasady uznania skutków cywilnych małżeństwa kanonicznego na inne związki wyznaniowe ustawodawca polski musiał ustosunkować się do problemów: 1) jaką nazwą posłużyć się na określenie małżeństw zawieranych w trybie przewidzianym w konkordacie w innych związkach wyznaniowych; 2) czy zasadę konkordatową można rozszerzyć na wszystkie istniejące w Polsce związki wyznaniowe — bez względu na to, jaka jest forma ich uznania ze strony państwa, czy tylko na te spośród nich, które posiadają określone atrybuty? Ustalenie odpowiedzi na to pytanie nie jest proste. Należy bowiem zauważyć, iż — zgodnie z art. 8 i 30 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania — kościoły i inne związki wyznaniowe w Polsce mają status uregulowany w różnej formie, tj. w formie ustawowej lub w formie rejestracji sądowej. 246 XVI. Ochrona małżeństwa i rodziny 1. W odpowiedzi na pierwsze z postawionych wyżej pytań do cytowanej ustawy z 24 lipca 1998 r. wprowadzono sformułowanie — małżeństwo podlegające prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego. Jakkolwiek nazwa ta jest długa, to jednak adekwatnie obejmuje wszystkie desygnaty. 2. W ustaleniu odpowiedzi na drugie pytanie wzięto pod uwagę zróżnicowanie kościołów ze względu na to, czy mają status uregulowany w formie ustawowej i czy mają własną formę prawną zawierania małżeństwa. W konsekwencji ustawa z 24 lipca 1998 r. stwierdza, iż konkordatową zasadę uznania skutków cywilnych małżeństwa kanonicznego należy rozciągnąć na małżeństwa zawarte w kościołach i innych związkach wyznaniowych, mających status prawny uregulowany w formie ustawy. Zgodnie z art. 1 § 3 k.r.o. zastosowanie nowej regulacji, określonej w znowelizowanych przepisach k.r.o. i łączących się z nimi przepisach prawa o a.s.c, zależy od tego, czy ustawa regulująca status prawny działających w Polsce kościołów i innych związków wyznaniowych przewiduje możliwość wywołania przez małżeństwo podlegające prawu wewnętrznemu danego kościoła lub innego związku wyznaniowego takich skutków, jakie prawo polskie łączy z zawarciem małżeństwa przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego. W tym celu na mocy ustawy z 24 lipca 1998 r. dokonano nowelizacji ustawy z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (art. 15a) oraz innych ustaw indywidualnych dotyczących sytuacji prawnej kościołów i związków wyznaniowych, które wyraziły zainteresowanie taką regulacją, oraz nowelizacji ustawy z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Należy sądzić, iż w miarę rozszerzania listy związków wyznaniowych o uregulowanej odrębnymi ustawami sytuacji prawnej nastąpi dalsze rozszerzenie zakresu zastosowania nowej regulacji bez konieczności zmiany przepisów k.r.o. oraz ustawy o a.s.c. Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji wydał także 4 listopada 1998 r. obwieszczenie w sprawie ogłoszenia wykazu stanowisk, których zajmowanie upoważnia do sporządzenia zaświadczenia stanowiącego podstawę sporządzenia aktu małżeństwa zawartego w sposób określony w art. 1 § 2 i 3 k.r.o. (M.P. nr 40, poz. 554). Stwierdził on, iż zasadą uznania skutków cywilnych objęte są małżeństwa zawierane w następujących kościołach i związkach wyznaniowych: 1) Kościół katolicki, 2) Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, 3) Kościół Ewangelicko-Augsburski, 4) Kościół Ewangelicko-Reformowany, 5) Kościół Ewangelicko-Metodystyczny, 6) Kościół Chrześcijan Baptystów, 7) Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, 8) Kościół Polsko-katolicki; 9) Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich, 10) Kościół Starokatolicki Mariawitów, 11) Kościół Zielonoświątkowy. 2.2.3. Oświadczenia woli co do wywarcia skutków cywilnych Drugim warunkiem uznania skutków cywilnych, jaki stawia art. 10 ust. 1 pkt2 konkordatu oraz art. 1 § 2 ustawy z 24 lipca 1998 r., jest złożenie przez nupturientów 2. Procedura zawarcia małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi 247 przy zawieraniu małżeństwa kanonicznego zgodnego oświadczenie woli dotyczącego wywarcia takich skutków. Artykuł 1 § 2 k.r.o. stanowi: „Małżeństwo zostaje również zawarte, gdy mężczyzna i kobieta zawierający związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego w obecności duchownego oświadczą wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu [...]". W związku z takim zapisem zaistniała potrzeba wyjaśnienia konieczności i sposobu wyrażenia tego rodzaju aktu woli. 2.2.3.1. Konieczność dodatkowego oświadczenia woli. Postawienie wart. 10 ust. 1 konkordatu wymogu złożenia przez nupturientów oświadczenia woli co do wywarcia skutków cywilnych wzbudziło bezpodstawne zarzuty, iż warunek ten spowoduje powstanie związków bigamicznych. Wskazywano na możliwość zaistnienia bigamii faktycznej, w której osoba po zawarciu małżeństwa kanonicznego bez dodatkowego oświadczenia w sprawie uzyskania skutków cywilnych zawrze małżeństwo cywilne z inną osobą. Taki z&tzat jest następstwem wadliwej interpretacji prawa. W rzeczywistości takie małżeństwa mogły zaistnieć od 1989 r., gdy ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP zniosła zakaz zawierania małżeństwa w formie wyznaniowej bez uprzedniego ślubu cywilnego (art. 74 ust. 12). Natomiast ta regulacja, jaką wprowadza konkordat, przyczynia się do ograniczania możliwości powstawania faktycznych związków bigamicznych, a nie do jej rozszerzenia. Za wprowadzeniem takiego wymogu dodatkowego oświadczenia woli w konkordacie polskim przemawia gwarancja poszanowania prawa osoby ludzkiej do wolności w podjęciu decyzji co do wyboru sposobu zawarcia małżeństwa. Zawarcie małżeństwa kanonicznego z zachowaniem warunków określonych wart. 10 konkordatu nie jest bowiem obligatoryjne, lecz fakultatywne. Postawienie takiego wymogu jest wyrazem troski Kościoła katolickiego o interes duchowy tych wiernych, którzy znajdą się w szczególnej sytuacji, iż chcą zawrzeć małżeństwo kanoniczne i nie są dotknięci przeszkodą wynikającą z prawa kanonicznego, ale nie mogą zawrzeć małżeństwa cywilnego z powodu zaistnienia jakiejś przeszkody natury pastoralnej. Należy zauważyć, iż w myśl art. 10 konkordatu warunkiem uzyskania skutków cywilnych jest zgodne oświadczenie woli obojga zainteresowanych małżonków. Nie wystarczy więc oświadczenie złożone tylko przez jednego z nupturientów nawet za wiedzą drugiego bądź tylko za domyślną zgodą. W takiej sytuacji, w której małżonkowie nie złożą zgodnego oświadczenia aktu woli, iż chcą zawrzeć małżeństwo w formie kanonicznej ze skutkami cywilnymi, małżeństwo ich nie będzie rodzić skutków cywilnych, ale tylko skutki kościelne. Ostateczną racją wprowadzenia takiego wymogu jest poszanowanie koncepcji świeckości państwa, w której organy państwowe zachowują neutralną postawę wobec przekonań religijnych i światopoglądowych, a jednocześnie szanują prawo człowieka do ich uzewnętrzniania w życiu publicznym (por. art. 25 ust. 2 Konstytucji RP). 248 XVI. Ochrona małżeństwa i rodziny Gwarancja, iż uzyskanie skutków cywilnych małżeństwa kanonicznego zależy od złożenia przez strony specjalnego oświadczenia, jakie przewiduje art. 10 konkordatu, oznacza, że państwo nie narzuca nikomu jakiegokolwiek wyznania lub ideologii, ale szanuje jego prawo do swobodnego wyboru formy zawarcia małżeństwa. W tym wypadku jest to prawo do swobodnego wyboru formy zawarcia małżeństwa ze skutkami cywilnymi lub bez takich skutków. W praktyce może być zawarte małżeństwo kanoniczne bez oświadczenia woli w sprawie uzyskania skutków cywilnych, gdy: 1) nupturienci nie składają oświadczenia w sprawie uzyskania skutków cywilnych, gdyż z powodu przeszkody wynikającej z prawa polskiego lub przeszkody innej natury nie mogą zawrzeć małżeństwa cywilnego; 2) nupturienci nie składają oświadczenia w sprawie wywarcia skutków cywilnych, gdyż chcą oddzielnie zawrzeć małżeństwo cywilne, czyli w obecności kierownika u.s.c., i oddzielnie małżeństwo kościelne, czyli w obecności duchownego. Osoby, które chcą zawrzeć małżeństwo kanoniczne bez skutków cywilnych, stawiają się w niekorzystnej sytuacji. Dlatego Kościół katolicki, biorąc pod uwagę ich dobro, dąży do tego, aby wszystkie małżeństwa kanoniczne wywierały skutki cywilne. W związku z tym Konferencja Episkopatu Polski w dniu 4 czerwca 1998 r. postanowiła, iż: 1) „Wierni Kościoła katolickiego w Polsce zawierający małżeństwo kanoniczne mają obowiązek uzyskania dla niego skutków cywilnych, zapewnionych w Konkordacie; 2) Bez zgody Ordynariusza miejsca nie wolno zatem asystować przy małżeństwach nupturientów, którzy nie chcą, by ich małżeństwo wywierało skutki w prawie polskim"; 3) ordynariusz miejsca może zezwolić na zawarcie małżeństwa bez skutków cywilnych tylko w wyjątkowych przypadkach z ważnych powodów pastoralnych (por. kan. 1071 § 1 nr 2 KPK). Duszpasterz powinien zachęcić wiernych zamierzających zawrzeć małżeństwo kanoniczne, aby ich związek miał skutki cywilne. Instrukcja Episkopatu wskazuje, iż może to nastąpić w dwojaki sposób: a) „poprzez zawarcie małżeństwa konkordatowego", b) „poprzez uprzednie zawarcie małżeństwa cywilnego wobec kierownika urzędu stanu cywilnego, a następnie małżeństwa kanonicznego" (w takim przypadku w urzędach parafialnych należy stosować dotychczasową procedurę i formalności wymagane do zawarcia małżeństwa). W sytuacji natomiast, w której osoby nie mogą zawrzeć małżeństwa cywilnego z powodu zaistnienia przeszkody cywilnej, np. nieukończenie osiemnastego roku życia, duszpasterz nie może asystować przy zawarciu przez nich małżeństwa kanonicznego bez zezwolenia ordynariusza miejsca (kan. 1071 § 1 nr 2). Proboszcz powinien „[...] przedstawić sprawę ordynariuszowi miejsca, podając powody takiej decyzji nupturientów, celem uzyskania stosownej zgody. Podobnie należy postąpić, 2. Procedura zawarcia małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi 249 jeżeli narzeczeni przyrzekają, że skutki cywilne dla swojego małżeństwa kanonicznego chcą uzyskać przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego dopiero po zawarciu małżeństwa w Kościele" (nr 6 instrukcji). Taka sytuacja, w której strony zawierają oddzielnie małżeństwo cywilne i kanoniczne, istniała z konieczności prawnej przed wejściem w życie ustawy z 24 lipca 1998 r. Po jej wejściu może powtarzać się, ale z woli samych nupturientów, ponieważ ani art. 10 konkordatu, ani ww. ustawa nie stanowią, aby kanoniczna forma zawarcia małżeństwa cywilnego była jedyną formą uzyskania skutków cywilnych. 2.2.3.2. Moment złożenia oświadczenia woli. W debacie nad ratyfikacją konkordatu powstała kwestia określenia momentu, w jakim osoby zawierające małżeństwo konkordatowe mają złożyć oświadczenie w sprawie uzyskania skutków cywilnych, tzn. czy przed ślubem kościelnym, czy bezpośrednio po ślubie? Konkordat nie określa tego momentu. Artykuł 1 § 2 k.r.o. stanowi, iż: „Małżeństwo zostaje [...] zawarte, gdy mężczyzna i kobieta zawierający związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego w obecności duchownego oświadczą wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu [...]"- Wynika z tego, iż oświadczenie nupturientów w sprawie uzyskania skutków cywilnych ma być złożone w momencie sporządzania aktu zawarcia małżeństwa kanonicznego. Instrukcja Konferencji Episkopatu Polski z 22 października 1998 r. wyraźnie poucza, aby nupturienci swoje oświadczenie wyrazili bezpośrednio przed celebracją małżeństwa wobec świadków i w obecności duchownego oraz potwierdzili je podpisem (nr 19). 2.2.3.3. Forma oświadczenia woli co do uzyskania skutków cywilnych. Ustawa z 24 lipca 1998 r. stawia wymóg, aby oświadczenie woli nupturientów w celu uzyskania skutków cywilnych zostało sporządzone w formie dokumentu. Oświadczenie to powinno być złożone na piśmie i potwierdzone podpisami obojga małżonków, duchownego i dwóch świadków zwykłych. Artykuł 8 § 2 k.r.o. stanowi: 1) niezwłocznie po złożeniu oświadczeń, o których mowa w § 1, duchowny sporządza zaświadczenie stwierdzające, że oświadczenia zostały złożone w jego obecności przy zawarciu zawiązku małżeńskiego podlegającego prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego; 2) zaświadczenie to podpisują duchowny, małżonkowie i dwaj pełnoletni świadkowie obecni przy złożeniu tych oświadczeń. Instrukcja Konferencji Episkopatu Polski z 22 października 1998 r. nakazuje, aby oświadczenie to zostało przez nutpurientów wyrażone w obecności świadków i wobec duchownego, który będzie asystował przy zawieraniu małżeństwa. Oświadczenie to ma być sporządzone na formularzu zwanym „Zaświadczeniem o zawarciu małżeństwa", który podpisują nupturienci, świadkowie i kapłan asystujący przy zawieraniu małżeństwa, na wszystkich trzech egzemplarzach. Przy tym duchowny ma złożyć swój podpis dopiero po zawarciu małżeństwa konkordatowego. Instrukcja nakazuje 250 XVI. Ochrona małżeństwa i rodziny ponadto, aby oświadczenie było składane tylko przez nupturientów, którzy chcą, aby ich małżeństwo wywarło skutki cywilne. Stawianie wymogu, aby oświadczenie składali również nupturienci, którzy nie chcą, aby ich małżeństwo wywierało skutki cywilne, byłoby całkowicie zbędne. 2.3. Postępowanie w związku ze sporządzeniem wpisu do akt stanu cywilnego Trzecia faza postępowania obejmuje czynności, jakich należy dokonać w celu spełnienia ostatniego warunku uzyskania skutków cywilnych małżeństwa kanonicznego, to jest wpisu do rejestru a.s.c, na podstawie przedłożonego zawiadomienia. Artykuł 10 ust. 1 konkordatu stanowi: „Od chwili zawarcia małżeństwo kanoniczne wywiera takie skutki, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa zgodnie z prawem polskim, jeżeli: [...] zawarcie małżeństwa zostało wpisane w aktach stanu cywilnego na wniosek przekazany urzędowi stanu cywilnego w terminie pięciu dni od zawarcia małżeństwa; termin ten ulega przedłużeniu, jeżeli nie został dotrzymany z powodu siły wyższej, do czasu ustania tej przyczyny". Formalności, jakich należy dopełnić, w myśl cytowanego artykułu dotyczą określenia: 1) kto jest podmiotem obowiązku przedłożenia tego wniosku do kierownika u.s.c; 2) kto jest adresatem tego wniosku, czyli który kierownik u.s.c. jest właściwy do dokonania wpisu; 3) terminu, w jakim ma być przesłany wniosek do u.s.c; 4) terminu, w jakim należy dokonać wpisu w u.s.c; 5) jakie informacje mają być podane we wniosku. 2.3.1. Podmiot obowiązku zawiadomienia kierownika u.s.c. Artykuł 10 konkordatu nie określa podmiotu, który ma powiadomić kierownika u.s.c. o zawarciu małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi. Teoretycznie za tego rodzaju poinformowanie odpowiedzialni są: 1) sami małżonkowie, 2) duchowny, na którym spoczywa obowiązek sporządzenia aktu zawarcia małżeństwa kanonicznego. Wydaje się, że osoby zawierające małżeństwo są najbardziej zainteresowane uzyskaniem skutków cywilnych. Należałoby więc przyjąć, iż przekazanie tego zawiadomienia kierownikowi u.s.c. jest obowiązkiem małżonków. Jednak za zobowiązaniem duchownego do zawiadomienia kierownika u.s.c. przemawia fakt, iż przy zawieraniu małżeństwa konkordatowego pełni on funkcję przedstawiciela kościoła. Dlatego też pozostaje on z urzędu zobowiązany do współdziałania z kierownkiem u.s.c dla dobra osób zawierających małżeństwo. Ustawa z 24 lipca 1998 r. kompetencje w tej sprawie powierza duchownemu, w którego obecności został zawarty związek małżeński podlegający prawu we- 2. Procedura zawarcia małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi 251 wnętrznemu kościoła lub innego związku wyznaniowego. Czynności, jakie ma on podjąć w celu zawiadomienia kierownika u.s.c, art. 8 k.r.o. w wersji znowelizowanej określa następująco: „§ 2. Niezwłocznie po złożeniu oświadczeń, o których mowa w § 1, duchowny sporządza zaświadczenie stwierdzające, że oświadczenia zostały złożone w jego obecności przy zawarciu związku małżeńskiego podlegającego prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego. Zaświadczenie to podpisują duchowny, małżonkowie i dwaj pełnoletni świadkowie obecni przy złożeniu tych oświadczeń. § 3. Zaświadczenie, o którym mowa w § 2, wraz z zaświadczeniem sporządzonym przez kierownika urzędu stanu cywilnego na podstawie art. 41 § 1, duchowny przekazuje do urzędu stanu cywilnego [...]". Wymóg podpisania tego zaświadczenia przez duchownego, małżonków i świadków ma na celu zagwarantowanie mu wiarygodności. Postanowienie zawarte w art. 8 § 3 k.r.o. jest konsekwencją przyjętej w prawie polskim zasady, iż stan cywilny stwierdza się wyłącznie na podstawie aktów sporządzonych w urzędach stanu cywilnego. Zaświadczenie sporządzone przez duchownego traktowane jest więc analogicznie, jak zaświadczenie sporządzone w urzędach stanu cywilnego. Powyższe wymogi formalne zapobiegają wykorzystaniu zaświadczenia w innych celach niż sporządzenie aktu małżeństwa w urzędzie stanu cywilnego. Szczegółowe zasady w tym przedmiocie zostały określone w aktach wykonawczych do ustawy z 24 lipca 1998 r. Artykuł 27 ust. 2 prawa o a.s.c. stanowi: „Minister właściwy w sprawach administracji na podstawie informacji otrzymanych od właściwych przedstawicieli kościołów i innych związków wyznaniowych ogłasza w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski" obwieszczenie zawierające wykaz stanowisk, których zajmowanie upoważnia do sporządzenia zaświadczenia stanowiącego podstawę sporządzenia aktu małżeństwa zawartego w sposób określony w art. 1 § 2 i 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Osoba zajmująca jedno z tych stanowisk jest duchownym w rozumieniu przepisów o zawarciu małżeństwa". W obwieszczeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 4 listopada 1998 r. w sprawie ogłoszenia wykazu stanowisk, których zajmowanie upoważnia do sporządzenia zaświadczenia stanowiącego podstawę sporządzenia aktu małżeństwa zawartego w sposób określony w art. 1 § 2 i 3 k.r.o. (M.P. nr 40, poz. 554), zamieszczono załącznik, w którym ogłoszono wymieniony wykaz stanowisk. Stanowiska te w poszczególnych kościołach są następujące: l)w Kościele katolickim: ordynariusz miejsca, proboszcz, administrator parafii, wikariusz w zastępstwie proboszcza, duchowny w zastępstwie proboszcza; 2) w Polskim Autokefalicznym Kościele Prawosławnym: biskup, proboszcz, wikariusz z upoważnienia proboszcza; 3) w Kościele Ewangelicko-Augsburskim: biskup, proboszcz, administrator, wikariusz; 4) w Kościele Ewangelicko-Reformowanym: wszyscy ordynowani duchowni; 252 XVI. Ochrona małżeństwa i rodziny 5) w Kościele Ewangelicko-Metodystycznym: pastor parafii; 6) w Kościele Chrześcijan Baptystów: prezbiter, kaznodzieja; 7) w Kościele Adwentystów Dnia Siódmego: duchowni starsi; 8) w Kościele Polskokatolickim: proboszcz, administrator parafii; 9) w Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich: rabin, podrabin; 10) w Kościele Starokatolickim Mariawitów: Biskup Naczelny, ordynariusz, biskup, proboszcz, administrator parafii; 11) w Kościele Zielonoświątkowym: prezbiter. Tylko zaświadczenie o zawarciu małżeństwa podlegającego prawu wewnętrznemu jednego z ww. kościołów lub Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich wraz z oświadczeniem w sprawie uzyskania skutków cywilnych, które zostaną podpisane przez osoby sprawujące stanowiska wymienione w tym wykazie, mogą stanowić podstawę sporządzenia aktu małżeństwa przez kierownika u.s.c. Zaświadczenie to ma być sporządzone na odpowiednim formularzu. Wzór takiego zaświadczenia zamieszczony został w rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 26 października 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad sporządzania aktów stanu cywilnego, sposobu prowadzenia ksiąg stanu cywilnego, ich kontroli, przechowywania i zabezpieczenia oraz wzorów aktów stanu cywilnego, ich odpisów, zaświadczeń i protokołów (Dz.U. nr 136, poz. 884 zpóźn. zm.). Konferencja Episkopatu Polski w instrukcji dla duszpasterzy z 22 października 1998 r. dokładnie określiła tryb postępowania duchownych Kościoła katolickiego przy sporządzaniu zaświadczenia o zawarciu małżeństwa konkordatowego. Należy zauważyć, iż instrukcja w postępowaniu duchownego wyróżnia: 1) obowiązek sporządzenia zaświadczenia o zawarciu małżeństwa kanonicznego; 2) obowiązek przekazania go kierownikowi u.s.c. w dwu różnych okolicznościach, tj. w okolicznościach zwyczajnych i w niebezpieczeństwie śmierci. 2.3.2. Postępowanie duchownego w sytuacji zwyczajnej Na duchownego, który asystuje przy zawarciu małżeństwa w sytuacji zwyczajnej (według formy zwyczajnej), Konferencja Episkopatu Polski nakłada następujące obowiązki: 1) sporządzenie Zaświadczenia o zawarciu małżeństwa, czyli wypełnienie formularza znajdującego się na drugiej stronie zaświadczenia otrzymanego z urzędu stanu cywilnego; 2) zaświadczenie to winno być sporządzone w trzech egzemplarzach poprzez dokładne wypełnienie wszystkich zawartych w nim rubryk, opatrzone kościelną pieczęcią, podpisem duchownego, wobec którego wyrażono zgodę na małżeństwo kanoniczne ze skutkami cywilnymi; 3) zaświadczenie winno być podpisane również przez małżonków i dwóch pełnoletnich świadków, czyli mających ukończony osiemnasty rok życia; 2. Procedura zawarcia małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi 253 4) w odpowiednim miejscu zaświadczenie podpisuje także duchowny, zobowiązany do przesłania go urzędowi stanu cywilnego, a więc proboszcz, administrator parafii albo wikariusz w zastępstwie proboszcza. Obok imienia i nazwiska ma on obowiązek wskazać stanowisko, z racji którego ma prawo podpisać zaświadczenie. Zatem po jego imieniu i nazwisku należy dodać jedno z określeń zajmowanego stanowiska, według niżej podanych możliwości: ordynariusz miejsca, proboszcz, administrator parafii, wikariusz w zastępstwie proboszcza, duchowny w zastępstwie proboszcza. Instrukcja Konferencji Episkopatu Polski określa obowiązki duchownego w trzech różnych sytuacjach — w zależności od tego, czy duchowny asystuje przy zawarciu małżeństwa kanonicznego na mocy uprawnień wynikających z urzędu, czy na podstawie delegacji, czy na podstawie licencji. 1. Duchowny asystujący przy zawarciu małżeństwa kanonicznego na mocy uprawnień wynikających z urzędu (proboszcz, administrator parafii, wikariusz parafii) względem swoich parafian osobiście sporządza zaświadczenie i przekazuje je kierownikowi u.s.c. Zachodzi tu identyczność osoby duchownego asystującego przy zawarciu małżeństwa z osobą przekazującego zaświadczenie kierownikowi u.s.c. 2. Duchowny asystuje przy zawieraniu małżeństwa na podstawie delegacji otrzymanej od proboszcza lub ordynariusza miejscowego, gdy na mocy piastowanego urzędu kościelnego nie ma uprawnienia do asystowania przy zawieraniu małżeństwa na terenie danej parafii, np. rektor kościoła, przyjaciel rodziny sprawujący urząd proboszcza w innej parafii. Do osoby duchownego, który asystuje przy zawarciu małżeństwa na podstawie delegacji, odnosi się nazwa „duchowny w zastępstwie proboszcza". W istocie rzeczy nie jest to stanowisko kościelne, ale jednorazowa funkcja zastępcy proboszcza, w rozumieniu ustawy z 24 lipca 1998 roku. Obowiązki, jakie spoczywają na duchownym asystującym przy zawarciu małżeństwa na podstawie delegacji i na proboszczu miejscowej parafii, instrukcja Konferencji Episkopatu Polski (nr 23) określa następująco: „Duchowny, asystujący przy zawieraniu małżeństwa konkordatowego na podstawie delegacji, po wypełnieniu formalności, o których mowa w nr 18 niniejszej instrukcji, ma obowiązek niezwłocznego przekazania trzech egzemplarzy Zaświadczenia o zawarciu małżeństwa proboszczowi parafii, od którego otrzymał delegację, który po ich podpisaniu przekaże jeden egzemplarz małżonkom (bezpośrednio lub pocztą poleconą), drugi do urzędu stanu cywilnego, właściwego ze względu na miejsce zawarcia małżeństwa, a trzeci zachowa w aktach parafii, celem dokonania wpisu w księgach parafialnych". W takiej sytuacji duchowny asystujący przy zawarciu małżeństwa na podstawie delegacji za sporządzenie Zaświadczenia o zawarciu małżeństwa jest współodpowiedzialny z proboszczem parafii, na której terenie dokonała się ceremonia zawarcia małżeństwa; zaś za przekazanie Zaświadczenia o zawarciu małżeństwa kierownikowi u.s.c. jest odpowiedzialny proboszcz parafii, do którego, zgodnie z kan. 535 KPK, należy troska o prowadzenie ksiąg parafialnych. 3. Duchowny asystuje przy zawieraniu małżeństwa na podstawie licencji w sytuacji, gdy nupturienci zawierają małżeństwo poza parafią własną, w rozumieniu 254 XVI. Ochrona małżeństwa i rodziny kan. 1110 KPK. Instrukcja Konferencji Episkopatu określa czynności, jakie ma spełnić proboszcz własny nupturientów, czyli udzielający licencji do zawarcia małżeństwa. Instrukcja ta postanawia, iż proboszcz wystawiający licencję „[...] jest zobowiązany przekazać, za potwierdzeniem odbioru lub pocztą poleconą, do proboszcza parafii, na której terenie ma być zawarte małżeństwo konkordatowe, również oryginały trzech egzemplarzy: Zaświadczenia o braku okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa, wystawionego przez kierownika urzędu stanu cywilnego miejsca zamieszkania jednego z nupturientów" (nr 22). W takiej sytuacji duchowny, który asystował przy zawarciu małżeństwa na podstawie licencji, zobowiązany jest do sporządzenia zaświadczenia o zawarciu małżeństwa kanonicznego i do przesłania go właściwemu kierownikowi u.s.c. 2.3.3. Postępowanie duchownego w niebezpieczeństwie śmierci Duchowny, obecny przy zawarciu małżeństwa konkordatowego w niebezpieczeństwie śmierci, powinien postąpić następująco: 1) w razie braku sporządzonego przez kierownika u.s.c. Zaświadczenia o braku okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa powinien przyjąć od nupturientów „[...] zapewnienie, że nie wiedzą o istnieniu okoliczności wyłączających zawarcie przez nich małżeństwa według przepisów prawa polskiego" (nr 25); 2) sporządzić Zaświadczenie o zawarciu małżeństwa zgodnie z nr 16 instrukcji Konferencji Episkopatu, przy czym: a) należy zaznaczyć, że małżeństwo zostało zawarte zgodnie z art. 9 § 2 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, b) jeżeli przy zawieraniu małżeństwa był obecny duchowny, o którym mówi kan. 1116 § 2 KPK i kan. 832 § 2 KKW, po imieniu i nazwisku duchownego, zamiast stanowiska, podaje się formułę: „duchowny w zastępstwie proboszcza, obecny przy małżeństwie zawartym w niebezpieczeństwie śmierci" (nr 26). Instrukcja Konferencji Episkopatu nie wypowiada się w kwestii, kto w tej sytuacji jest odpowiedzialny za przekazanie zaświadczenia kierownikowi u.s.c. Należy sądzić, iż duchowny obecny przy zawarciu małżeństwa kanonicznego w niebezpieczeństwie śmierci winien postąpić analogicznie, jak duchowny asystujący przy zawarciu małżeństwa na podstawie delegacji, tzn. przekazać Zaświadczenie o zawarciu małżeństwa proboszczowi miejscowej parafii i właściwemu kierownikowi u.s.c. Biorąc pod uwagę brzmienie art. 8 k.r.o., należy stwierdzić, iż obowiązek zawiadomienia kierownika u.s.c. spoczywa na duchownym, który był obecny przy zawarciu małżeństwa w niebezpieczeństwie śmierci. 2.3.4. Kompetencje właściwego kierownika u.s.c. Organem kompetentnym do sporządzenia aktu zawarcia małżeństwa konkordatowego jest właściwy kierownik u.s.c. Ustawa z 24 lipca 1998 r. wprowadza rozróżnienie między kierownikiem u.s.c. kompetentnym do wydania zaświadczenia o braku 2. Procedura zawarcia małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi 255 przeszkód wyłączających zawarcie małżeństwa a kierownikiem u.s.c. kompetentnym do sporządzenia aktu zawarcia małżeństwa. Podczas gdy do wydania zaświadczenia o braku przeszkód wyłączających zawarcie małżeństwa jest kompetentny kierownik u.s.c. miejsca zamieszkania jednego z małżonków, to do sporządzenia aktu małżeństwa konkordatowego właściwy jest kierownik u.s.c. miejsca zawarcia aktu małżeństwa, wybranego przez nupturientów. Inaczej mówiąc, jest to kierownik u.s.c. tego miejsca, w którym dokonano aktu zawarcia małżeństwa kanonicznego. Artykuł 12 ust. 3 ustawy — Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. nr 161, poz. 1688) stanowi: „Akt małżeństwa zawartego w sposób określony w art. 1 § 2 i 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego sporządza się w urzędzie stanu cywilnego właściwym ze względu na miejsce zawarcia małżeństwa". Zaświadczenie stwierdzające zawarcie małżeństwa kanonicznego, sporządzone w sposób określony przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji, ma być przesłane do kierownika u.s.c. właściwego ze względu na miejsce zawarcia małżeństwa kanonicznego. Regulacja ta jest zgodna z główną zasadą o aktach stanu cywilnego, w myśl której o właściwości urzędu mającego zarejestrować zdarzenie z dziedziny stanu cywilnego decyduje miejsce tego zdarzenia (ubifactus, ibi actus). Taka regulacja umożliwia szybkie i łatwe przekazanie przez urząd parafialny Kościoła katolickiego lub odpowiedni urząd innego związku wyznaniowego do właściwego kierownika urzędu stanu cywilnego dokumentów stanowiących podstawę sporządzenia aktu małżeństwa cywilnego zawartego w sposób określony w art. 2 k.r.o. W ustawie tej przyjęto, iż zakresem woli małżonków, wyrażonej w oświadczeniach przewidzianych w art. 2 k.r.o., jest objęte również sporządzenie aktu małżeństwa jako wyłącznego dowodu, za pomocą którego można wykazać zawarcie małżeństwa podlegającego prawu polskiemu. Wobec tego nie ma potrzeby stawiania wymogu wobec małżonków, aby swą wolę wyrazili jeszcze ponownie w postaci wniosku do kierownika u.s.c. w sprawie wpisu zawarcia małżeństwa do rejestru cywilnego. Według ustawy z 17 maja 1990 r. o podziale zadań i kompetencji określonych w ustawach szczególnych pomiędzy organy gminy a organy administracji rządowej oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. nr 34, poz. 198 z późn. zm.) kierownik u.s.c. jest integralną częścią administracji samorządowej i władzy państwowej. Zazwyczaj jeden u.s.c. istnieje dla każdej gminy, chociaż wojewoda może ustanowić jeden u.s.c. dla kilku gmin lub na obszarze jednej gminy może być kilka urzędów z zachowaniem kompetencji względem określonego terytorium. W takiej sytuacji dla każdej parafii właściwy jest u.s.c. tej gminy, na której terenie znajduje się urząd parafialny, w którym nupturienci zawarli dane małżeństwo kanoniczne. 2.3.5. Termin zawiadomienia u.s.c. o zawarciu małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi Innym istotnym warunkiem, jaki został wyraźnie postawiony w konkordacie, jest termin, jaki ma upłynąć od dnia zawarcia małżeństwa kanonicznego do przesłania 256 XVI. Ochrona małżeństwa i rodziny zawiadomienia do kierownika u.s.c, którego niedotrzymanie może spowodować dotkliwe następstwa, a mianowicie: sankcję cywilną w postaci niezaistnienia małżeństwa cywilnego. Artykuł 10 ust. 1 pkt 3 konkordatu stanowi, iż wniosek zawiadamiający o zawarciu małżeństwa ma być przekazany do urzędu stanu cywilnego w terminie pięciu dni od dnia zawarcia małżeństwa kanonicznego. Ustawa z 24 lipca 1998 r. nazywa ten wniosek zawiadomieniem. Różnica terminologiczna w tym przypadku nie jest istotna. W art. 10 konkordatu odpowiednikiem polskiego terminu wniosek jest bowiem w tekście włoskim notifica, czyli zawiadomienie. Artykuł 8 § 3 k.r.o. w wersji znowelizowanej ustawą z 24 lipca 1998 r. stanowi: „Zaświadczenie, o którym mowa w § 2, wraz z zaświadczeniem sporządzonym przez kierownika urzędu stanu cywilnego na podstawie art. 41 § 1 duchowny przekazuje do urzędu stanu cywilnego przed upływem pięciu dni od zawarcia małżeństwa [...]". Terminu pięciu dni samowolnie nie można przedłużać. Dla ślubów zawartych w sobotę termin zawiadomienia upływa więc w czwartek następnego tygodnia, dla ślubów zawartych w niedzielę — w piątek. Gdyby ostatni dzień terminu przypadł w dniu ustawowo wolnym od pracy — ostatnim dniem zawiadomienia jest najbliższy dzień roboczy. W sytuacji nadzwyczajnej bieg terminu ulega przedłużeniu. Artykuł 8 § 3 w tej sprawie postanawia: „Jeżeli zachowanie tego terminu nie jest możliwe z powodu siły wyższej, bieg terminu ulega zawieszeniu przez czas trwania przeszkody". Artykuł 10 ust. 1 pkt 3 konkordatu stanowi: „termin ten ulega przedłużeniu"; zaś art. 8 § 3 k.r.o. mówi dokładniej: „bieg terminu ulega zawieszeniu przez czas trwania przeszkody". W świetle k.c. pod pojęciem siły wyższej należy rozumieć zdarzenie, którego nie można było przewidzieć i któremu nie można było się oprzeć. Nie można więc pod tym określeniem doszukiwać się zaniedbania tego obowiązku przez duchownego. Skutki takiego zaniedbania mogłyby być bardzo dotkliwe dla samych małżonków, jak również dla osób trzecich (np. dla potomstwa). Małżonkowie bowiem mogliby całymi latami żyć w przekonaniu, że są małżeństwem także wobec prawa cywilnego, a prawdę poznać dopiero w sytuacjach kryzysowych, jak np. śmierć jednego z małżonków. Przez termin „siła wyższa" należy zatem rozumieć poważną przyczynę uniemożliwiającą przesłanie takiego zawiadomienia. Jako siłę wyższą można zakwalifikować śmierć lub ciężką chorobę duchownego odpowiedzialnego za nieprzekazanie takiego zawiadomienia w określonym czasie. W razie zaistnienia takiej przyczyny termin ten ulega przedłużeniu do czasu jej ustania. W razie przekazania zaświadczenia o zawarciu małżeństwa kanonicznego w terminie dłuższym niż pięć dni z powodu zaistnienia siły wyższej należy wyjaśnić przyczynę tego opóźnienia. Kierownik u.s.c. może przeprowadzić postępowanie wyjaśniające, czy podana przyczyna spełnia znamiona siły wyższej uzasadniającej zawieszenie tego terminu (art. 22 prawa o a.s.c). 2. Procedura zawarcia małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi 257 Artykuł 10 konkordatu nie określa, jakie są następstwa naruszenia terminu pięciu dni na zawiadomienie o zawarciu małżeństwa kanonicznego. Jednakże z natury rzeczy wynika, iż kierownik u.s.c. może odmówić wpisu do rejestru małżeństw cywilnych, jeżeli zawiadomienie nadeszło po tym terminie. Znowelizowany art. 2 k.r.o. postanawia, że sporządzenie aktu zawarcia małżeństwa, wobec niezachowania przepisanych ustawowo warunków, czyli po upływie legalnego terminu, może być zaskarżone do sądu przez każdego, kto ma w tym interes prawny. Tytuł takiej skargi ustawa określa jako powództwo o ustalenie nieistnienia małżeństwa. Powództwo o ustalenie nieistnienia małżeństwa należy odróżnić od powództwa o unieważnienie małżeństwa. 2.3.6. Termin sporządzenia aktu małżeństwa cywilnego Inną kwestią o doniosłym znaczeniu jest obowiązek dokonania wpisu o zawarciu małżeństwa w akta stanu cywilnego przez kierownika u.s.c. w określonym terminie. Konkordat nie określa tego terminu, czyli pozostawia go ustawodawcy krajowemu. Artykuł 61a prawa o a.s.c. ustala następujące zasady: „1. Podstawą sporządzenia aktu małżeństwa zawartego w sposób określony w art. 1 § 2 i 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego jest zaświadczenie sporządzone zgodnie z art. 8 § 2 tego Kodeksu, przekazane do urzędu stanu cywilnego. 2. Akt małżeństwa sporządza się niezwłocznie, nie później niż w następnym dniu roboczym po dniu, w którym do urzędu stanu cywilnego nadeszły dokumenty określone w ust. 1. Jako datę zawarcia małżeństwa wpisuje się datę złożenia oświadczeń przewidzianych w art. 1 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. 3. Po sporządzeniu aktu małżeństwa przekazane dokumenty włącza się do akt zbiorowych rejestracji stanu cywilnego. 4. Jeżeli zaświadczenie, o którym mowa w ust. 1, przekazane do urzędu stanu cywilnego przez nadanie jako przesyłka polecona w polskim urzędzie pocztowym zostało utracone przed dotarciem do urzędu stanu cywilnego, kierownik tego urzędu, na wniosek osoby zainteresowanej, zwróci się do duchownego o potwierdzenie treści utraconego zaświadczenia oraz dostarczenie dowodu nadania przesyłki. Na tej podstawie kierownik urzędu stanu cywilnego sporządzi akt małżeństwa, jeżeli stwierdzi, że zachowany został termin, o którym mowa w art. 8 § 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. 5. Kierownik urzędu stanu cywilnego odmawia sporządzenia aktu małżeństwa, jeżeli dokument, o którym mowa w ust. 1, przekazano do urzędu stanu cywilnego po upływie terminu określonego w art. 8 § 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego". 2.3.7. Informacje w zawiadomieniu Przedmiot regulacji w związku z art. 10 konkordatu obejmuje również informacje, jakie mają być zamieszczone w dokumencie zawiadamiającym urząd stanu cywilnego o zawarciu małżeństwa wobec duchownego w celu dokonania wpisu do rejestru małżeństw przez kierownika u.s.c. Według art. 8 § 2 k.r.o. zmienionego cytowaną 258 XVI. Ochrona małżeństwa i rodziny ustawą z 24 lipca 1998 r. duchowny ma w tym dokumencie stwierdzić, iż w jego obecności nupturienci złożyli: 1) oświadczenia woli dotyczące zawarcia związku małżeńskiego podlegającego prawu wewnętrznemu kościoła; 2) oświadczenia woli wywarcia skutków cywilnych zawieranego małżeństwa. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 26 października 1998 r. w art. 18 pkt 3 stanowi: „Zaświadczenie stanowiące podstawę sporządzenia aktu małżeństwa duchowny sporządza w trzech egzemplarzach, z których jeden przeznaczony jest dla kierownika urzędu stanu cywilnego sporządzającego akt małżeństwa, drugi — dla małżonków, a trzeci pozostawia się w aktach jednostki organizacyjnej kościoła lub związku wyznaniowego, w której zawarto małżeństwo". Niezwłocznie po złożeniu tych oświadczeń duchowny asystujący przy zawieraniu małżeństwa sporządza więc zaświadczenie potwierdzające ten fakt. Zaświadczenie to winno być sporządzone na formularzu określonym przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. Podpisują je: nupturienci, dwaj pełnoletni świadkowie i asystujący duchowny (art. 8 § 2 k.r.o.). Zaświadczenie, jeśli chodzi o małżeństwo zawarte w Kościele katolickim, zawsze powinno być podpisane także przez proboszcza, administratora lub wikariusza parafii, na terenie której zostało zawarte — niezależnie od faktycznego miejsca ceremonii ślubnej (kościół parafialny czy kościół rektoralny, zakonny, kaplica), a także opatrzone okrągłą pieczęcią parafialną. Zawiadomienie to ma być na formularzu, który nupturienci dostarczyli z u.s.c. Jeśli chodzi o dane, jakie stanowią treść aktu małżeństwa cywilnego, to obejmują one: 1) nazwiska i imiona osób zawierających małżeństwo, ich nazwiska rodowe, stan cywilny, miejsce i datę urodzenia oraz miejsce zamieszkania, miejsce i datę zawarcia małżeństwa; 2) nazwiska i imiona oraz nazwiska rodowe rodziców każdej z dwojga osób zawierających małżeństwo; 3) nazwiska i imiona świadków; 4) nazwisko, które będą nosić dzieci pochodzące z małżeństwa, wpisuje się na podstawie pisemnych oświadczeń złożonych przed kierownikiem u.s.c. i wpisanych do wydanego przez niego zaświadczenia. 2.3.8. Sposób zawiadomienia Konkordat nie określa sposobu, w jaki ma być przekazane zawiadomienie kierownikowi u.s.c. Ustalenie tego sposobu pozostawia prawu krajowemu. Zawiadomienie to może więc być przekazane przez posłańca lub drogą pocztową. Jeżeli duchowny wybrał tę drugą możliwość, to zawiadomienie powinno być nadane w formie przesyłki poleconej. Artykuł 8 § 3 k.r.o. stanowi: „[...] nadanie [zawiadomienia — J.K.] jako przesyłki poleconej w polskim urzędzie pocztowym jest równoznaczne z przekazaniem do urzędu stanu cywilnego". 2. Procedura zawarcia małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi 259 W przypadku nadania zawiadomienia drogą pocztową o dacie decyduje data stempla pocztowego. W aktach parafialnych obowiązkowo należy zachować potwierdzenie odbioru bądź dowód nadania przesyłki poleconej. Może to być potrzebne w razie zaginięcia przesyłki (art. 61 a § 4 prawa o a.s.c). Niezachowanie terminu pięciodniowego skutkuje tym, iż nie może być sporządzony akt małżeństwa w księgach u.s.c, a w takim wypadku sprawa może trafić do sądu cywilnego. 2.3.9. Kontrola sądowa odmowy wpisu do akt stanu cywilnego Kierownik u.s.c. ma prawo odmówić wydania nupturientom zaświadczenia co do ich stanu wolnego, jak również sporządzenia aktu zawarcia małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi, jeżeli ma ku temu podstawy prawne i faktyczne. Ustawa z 24 lipca 1998 r. gwarantuje sądową kontrolę decyzji administracyjnej kierownika u.s.c. związanej z zawarciem małżeństwa, w tym decyzji związanych z zawarciem małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi. Artykuł 7 ust. 2 prawa o a.s.c, w brzmieniu znowelizowanym ustawą z 24 lipca 1998 r., stanowi: „Jeżeli kierownik urzędu stanu cywilnego odmawia: 1) przyjęcia oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński, 2) wydania zaświadczenia o braku okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa, o których mowa w art. 4' Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, 3) wydania zezwolenia na zawarcie małżeństwa przed upływem terminu, o którym mowa w art. 4 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, 4) sporządzenia aktu małżeństwa zawartego zgodnie z art. 1 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, [...] powiadamia na piśmie osobę zainteresowaną o przyczynach odmowy. Osoba zainteresowana w terminie 14 dni od dnia doręczenia jej pisma kierownika urzędu stanu cywilnego może wystąpić z wnioskiem do sądu rejonowego właściwego ze względu na siedzibę urzędu stanu cywilnego o rozstrzygnięcie, czy okoliczności przedstawione przez kierownika urzędu stanu cywilnego uzasadniają odmowę dokonania czynności. Prawomocne postanowienie sądu wiąże kierownika urzędu stanu cywilnego". Decyzja kierownika u.s.c. o odmowie sporządzenia aktu małżeństwa z powodu niespełnienia jednej z przesłanek przewidzianych w art. 10 ust. 1 pkt 1-3 konkordatu, a zwłaszcza z powodu niedotrzymania pięciodniowego terminu przewidzianego na powiadomienie w celu dokonania wpisu, podlega zatem kontroli sądowej. 2.3.10. Walor prawny wpisu małżeństwa do akt stanu cywilnego Pod koniec analizy przepisów związanych z realizacją art. 10 konkordatu w polskim porządku prawnym pozostaje do wyjaśnienia kwestia, jaki jest walor prawny wpisu małżeństwa konkordatowego do rejestru cywilnego, sporządzony przez kierownika u.s.c. na podstawie zaświadczenia o zawarciu małżeństwa kanonicznego nadesłanego przez duchownego. 260 XVI. Ochrona małżeństwa i rodziny W celu wyjaśnienia tej kwestii należy zwrócić uwagę na konstrukcję normy, jaką posługuje się konkordat i ustawa z 24 lipca 1998 r. W konstrukcji tej należy wyróżnić dwa elementy: 1) szczególną czynność prawną, która dokonuje się w momencie zgodnego oświadczenia przez nupturientów woli zawarcia małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi; 2) akt administracyjny, jakim jest akt woli kierownika u.s.c, jako przedstawiciela władzy państwowej, w momencie sporządzenia wpisu tej czynności do rejestru cywilnego. W przypadku zawierania małżeństwa cywilnego w trybie określonym w art. 1 § 1 k.r.o. oba te elementy dokonują się w tym samym momencie. Natomiast w sytuacji zawierania małżeństwa w trybie określonym w art. 1 § 2 k.r.o. elementy te dokonują się sukcesywnie w pewnym przedziale czasu. Artykuł 10 ust. 1 konkordatu stanowi, że małżeństwo konkordatowe istnieje od chwili zawarcia małżeństwa kanonicznego, jeśli zostaną spełnione trzy warunki, z których ostatnim jest dokonanie wpisu do akt stanu cywilnego na podstawie przedstawionego wniosku. Z tego wynika, że elementy konstytutywne małżeństwa cywilnego zawartego w trybie konkordatowym stanowią zgodne oświadczenia stron co do zawarcia małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi. Jednak z woli ustawodawcy skuteczność tych oświadczeń w porządku cywilnym nie jest bezwzględna, gdyż pełny walor uzyskują one dopiero z chwilą spełnienia się ostatniego, czyli wpisu do akt stanu cywilnego. Posługując się argumentem a contrario, należy sądzić, iż w sytuacji, w której nie sporządzono aktu małżeństwa w u.s.c, małżeństwo konkordatowe ma być traktowane jako nieistniejące. Oznacza to, że skutek, jaki zaistniał w momencie złożenia przez nupturientów zgodnych oświadczeń woli, przestaje istnieć z powodu niespełnienia ostatniego z tych warunków. Z takiej konstrukcji normatywnej wynika, iż niesporzą-dzenie aktu zawarcia małżeństwa w określonym terminie jest warunkiem unicestwiającym {conditio dissolutiva) małżeństwo konkordatowe w porządku państwowym. Dopiero wpis zawartego małżeństwa konkordatowego do akt stanu cywilnego nadaje mu pełny walor prawny. Artykuł 1 § 2 k.r.o. wyraźnie stanowi: „[...] Gdy zostaną spełnione powyższe przesłanki, małżeństwo uważa się za zawarte w chwili złożenia oświadczenia woli w obecności duchownego". Użycie wyrażenia „uważa się za zawarte" sugeruje, że ustawodawca posługuje się tu fikcją prawną, czyli że nakazuje traktować małżeństwo jako zawarte przed sporządzeniem aktu małżeństwa w u.s.c, bez względu na to, czy zostanie sporządzony wpis do akt stanu cywilnego. Z uwagi na przedmiot uznania skuteczności tego aktu, jak i najbliższy kontekst normatywny, należy taką opinię odrzucić. Natomiast trzeba stwierdzić, iż małżeństwo ważnie zawarte w momencie złożenia przez strony oświadczeń woli co do zawarcia małżeństwa ze skutkami cywilnymi, z powodu niedokonania wpisu do akt stanu cywilnego, z woli ustawodawcy przestaje wywierać skutki cywilne, które uzyskało w momencie zawarcia małżeństwa kanonicznego. 3. Autonomia sądownictwa kościelnego i państwowego w sprawach małżeńskich 261 Nasuwają się dwie kwestie, co dzieje się w sytuacjach nadzwyczajnych, gdy w czasie przewidzianym na sporządzenie aktu administracyjnego, tzn. od momentu oświadczenia woli przez nupturientów w obecności duchownego do sporządzenia aktu małżeństwa przez kierownika u.s.c. zawartego w trybie przewidzianym w art. 1 § 2 k.r.o., jedna z osób zawierających małżeństwo zmarła bądź zawarła małżeństwo z inną osobą w obecności urzędnika stanu cywilnego w trybie określonym w art. 1 § 1 k.r.o.; czy w takich sytuacjach wpis aktu małżeństwa zawartego wobec duchownego przez kierownika u.s.c. rodzi skutki prawne? Każdą z tych ewentualności należy rozważyć oddzielnie. Gdy w okresie między złożeniem oświadczenia woli przez nupturientów co do zawarcia małżeństwa ze skutkami cywilnymi a sporządzeniem aktu małżeństwa w urzędzie stanu cywilnego nastąpiła śmierć jednego z nupturientów, oświadczenia złożone przez strony w obecności duchownego zachowują swój walor i stanowią przesłankę do sporządzenia aktu małżeństwa przez kierownika u.s.c. Taki akt zawarcia małżeństwa wywiera skutki prawne w stosunku do pozostałego przy życiu współmałżonka, jak również wobec osób trzecich (prawo do dziedziczenia, prawo dzieci do nazwiska po ojcu). Podstawą do takiego stanowiska jest wola prawodawcy wyrażona słowami: „małżeństwo uważa się za zawarte" (art. 1 § 2 k.r.o.). W drugim przypadku natomiast, gdy jedna z dwojga osób, które złożyły zgodne oświadczenia co do zawarcia małżeństwa cywilnego wobec duchowego w trybie przewidzianym w art. 1 § 2, w międzyczasie zawarła małżeństwo cywilne z drugą osobą wobec kierownika u.s.c, wówczas argumentem rozstrzygającym jest fakt wcześniejszego zawarcia małżeństwa konkordatowego. Artykuł 10 ust. 1 konkordatu stanowi bowiem: „Od chwili zawarcia małżeństwo kanoniczne wywiera skutki prawne, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa zgodnie z prawem polskim [...]". Z kolei art. 1 § 2 k.r.o. stanowi, iż „[...] małżeństwo uważa się za zawarte w chwili złożenia oświadczenia w obecności duchownego". Dlatego w przypadku sporządzenia w u.s.c. aktu zawarcia małżeństwa przez osoby, z których jedna wcześniej zawarła z inną osobą małżeństwo w obecności duchownego w trybie przewidzianym w art. 1 § 2, to drugie małżeństwo należy unieważnić z powodu bigamii, gdyż zostało zawarte przez osobę, która pozostawała w innym ważnym związku małżeńskim. 3. Autonomia sądownictwa kościelnego i państwowego w sprawach małżeńskich Postanowienia konkordatowe dotyczące uznawania skutków cywilnych orzeczeń sądów kościelnych w sprawach małżeńskich podlegały daleko idącej ewolucji. W okresie przedsoborowym stosowano generalną zasadę uznawania wyroków kościelnych przez władze państwowe. Był to przejaw poszanowania przez państwa wyznaniowe charakteru sakramentalnego związków małżeńskich zawartych między osobami ochrzczonymi. Jednak pod wpływem ideologii laickich w XX w. pojawiła 262 XVI. Ochrona małżeństwa i rodziny się tendencja do ograniczania możliwości takiego uznania. Wprowadzono wymóg indywidualnego uznawania wyroków sądów kościelnych w zależności od tego, czy procedura tego orzekania była zgodna z prawem stanowionym przez państwo. W konkordatach posoborowych zawieranych z państwami świeckimi, regulujących problematykę małżeńską, występuje tendencja do ograniczania zakresu uznawania skutków wyroków kościelnych na forum państwowym. Na przykład art. 6 ust. 2 konkordatu hiszpańskiego z 1979 r. dotyczącego kwestii prawnych postanawia, iż na wniosek jednej ze stron orzeczenia kościelne mogą uzyskać skuteczność w porządku cywilnym: „[...] jeśli zostaną uznane jako zgodne z prawem państwowym w drodze orzeczenia wydanego przez kompetentny trybunał cywilny". W praktyce sądy cywilne w Hiszpanii stosują w tym celu procedurę przewidzianą dla wykonania wyroków sądów zagranicznych. Konkordat polski nie wprowadza żadnych zmian do ustawodawstwa w celu uznania skutków orzeczeń kościelnych w sprawach nieważności małżeństwa kanonicznego. W art. 10 ust. 3 postanowiono: „Orzekanie o ważności małżeństwa kanonicznego, a także w innych sprawach małżeńskich przewidzianych w prawie kanonicznym, należy do wyłącznej kompetencji władzy kościelnej". Oznacza to, że strona państwowa szanuje kompetencje władzy kościelnej w sprawach małżeństw zawartych zgodnie z prawem kanonicznym. Gwarancja ta obejmuje zarówno orzeczenia sądów kościelnych dotyczące ważności małżeństwa, jak też orzeczenia wydawane w sposób administracyjny w innych sprawach małżeńskich, tzn. dyspensy od małżeństwa niedopełnionego, orzeczenia w sprawie uznania współmałżonka za zaginionego, w sprawie separacji małżonków — tego rodzaju orzeczenia mają skuteczność tylko w porządku kościelnym. Nie wywierają żadnych skutków w porządku cywilnym. O skuteczności wyroków sądów cywilnych w sprawach małżeńskich w art. 10 ust. 4 postanowiono natomiast następująco: „Orzekanie w sprawach małżeńskich w zakresie skutków określonych w prawie polskim należy do wyłącznej kompetencji sądów państwowych". Znaczy to, że: — orzeczenia sądów cywilnych w sprawie rozwodu i nieważności małżeństwa cywilnego zawartego w formie kanonicznej ze skutkami cywilnymi nie będą wywierać żadnych skutków na forum kościelnym; — małżeństwo cywilne, które powstało w drodze zapisu przez kierownika urzędu stanu cywilnego faktu zawarcia małżeństwa kanonicznego, strony mogą zaskarżyć do sądu cywilnego w celu stwierdzenia nieważności lub uzyskania rozwodu zgodnie z zasadami prawa polskiego. Zasady te są szczegółową aplikacją w praktyce zasady poszanowania autonomii kościoła i państwa, każdego w swoim zakresie, zagwarantowanej w art. 1 konkordatu. 4. Zasada współdziałania na rzecz małżeństwa i rodziny 263 W praktyce oznacza to, że orzeczenie nieważności małżeństwa kanonicznego, które w trybie przewidzianym w art. 10 ust. 1 zostało wpisane do rejestru cywilnego, nie wywiera żadnego skutku w porządku państwowym. W celu uzyskania orzeczenia nieważności tego małżeństwa bądź uzyskania rozwodu strony muszą wnieść sprawę do sądu cywilnego, który orzeka zgodnie z prawem cywilnym. Orzeczenie sądu kościelnego może być tylko jedną z przesłanek wskazujących na rozkład pożycia małżeńskiego w postępowaniu dowodowym zmierzającym do uzyskania rozwodu, ale samo w sobie nie może być podstawą postępowania zmierzającego do przypisania mu skutków cywilnych, jak w Hiszpanii lub we Włoszech. Podobnie wyrok sądu cywilnego orzekającego rozwód lub unieważniającego małżeństwo cywilne zawarte w trybie przewidzianym w art. 10 ust. 1 samo w sobie nie rodzi żadnych skutków w porządku kościelnym. Sąd kościelny może wyrok włączyć do akt procesowych, ale ocenić jego znaczenie — tylko z punktu widzenia wymogów prawa kanonicznego, np. w sprawie stwierdzenia nieważności małżeństwa z tytułu niezdolności psychicznej do małżeństwa na podstawie kan. 1095 pkt 2 KPK. Z tego względu do art. 10 ust. 5 konkordatu wpisano następujące postanowienie: „Kwestia powiadamiania o orzeczeniach wskazanych w ustępach 3 i 4 może być przedmiotem postępowania określonego w artykule 27". Zapis ten nie zawiera konkretnej normy postępowania, ale deklarację woli obu stron podjęcia w przyszłości negocjacji w sprawie ustalenia zasad powiadamiania kompetentnego organu władzy kościelnej przez kompetentny organ władzy państwowej o orzeczeniach sądów cywilnych w sprawach małżeńskich, jak również odpowiedniego organu władzy państwowej, np. kierownika urzędu stanu cywilnego lub sądu cywilnego, o postanowieniach władzy kościelnej dotyczących nieważności małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi. Tego rodzaju wymiana informacji urzędowych może być pożyteczna w postępowaniu procesowym przed sądem kościelnym, jak również w postępowaniu przed sądem cywilnym. Normy dotyczące wymiany informacji w tej delikatnej materii powinny respektować konstytucyjną gwarancję poszanowania prawa każdego człowieka do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia. 4. Zasada współdziałania na rzecz małżeństwa i rodziny Wpisana do art. 1 konkordatu zasada współdziałania między państwem i Kościołem katolickim dla dobra wspólnego osoby ludzkiej znajduje uszczegółowienie w art. 11 w odniesieniu do instytucji małżeństwa i rodziny. W art. 11 konkordatu czytamy: „Układające się Strony deklarują wolę współdziałania na rzecz obrony i poszanowania instytucji małżeństwa i rodziny będących fundamentem społeczeństwa. Podkreślają one wartość rodziny, przy czym Stolica Apostolska, ze swej strony, potwierdza naukę katolicką o godności i nierozerwalności małżeństwa". 264 XVI. Ochrona małżeństwa i rodziny W powyższej deklaracji należy wyróżnić: deklarację wspólną obu stron i deklarację jednostronną Stolicy Apostolskiej. 1. Przede wszystkim obie strony deklarują „wolę współdziałania na rzecz obrony i poszanowania instytucji małżeństwa i rodziny będących fundamentem społeczeństwa". Podstawą tej wspólnej deklaracji jest uznanie wspólnych dla obu stron wartości, jakie stanowią małżeństwo i rodzina. Obie strony zobowiązują się do współdziałania dla ich dobra ze względu na to, iż tworzą one fundament społeczeństwa. Z punktu widzenia obu stron małżeństwo jest wartością jako związek dwojga ludzi odmiennej płci, mający na celu wzajemną pomoc oraz zrodzenie i wychowanie dzieci w warunkach sprzyjających ich rozwojowi psychiczno-osobowemu. Taka deklaracja stanowi dobry prognostyk współdziałania państwa i Kościoła katolickiego wobec zjawiska kryzysu tradycyjnych wartości, za jakie powszechnie uznaje się trwałość małżeństwa i rodziny w epoce cywilizacji konsumpcyjnej. Kościół ze swej strony jest zaangażowany w obronę małżeństwa jako nierozerwalnego związku monogamicznego dwojga ludzi, opartego na prawie naturalnym i podniesionego do godności sakramentu. Kościół wspiera trwałość małżeństwa przede wszystkim przez nauczanie i wychowanie do ofiarnej miłości. Kościół traktuje małżeństwo jako podstawę rodziny, która jest podstawową komórką życia społecznego (Adhortacja Jana Pawła II Famiłiaris consortió). Państwo w swym ustawodawstwie gwarantuje ochronę prawną i opiekę nad małżeństwem i rodziną oraz stwarza warunki sprzyjające trwałości małżeństwa i poszanowaniu praw rodziny (art. 18 Konstytucji RP). 2. Druga część art. 11 ma charakter jednostronnej deklaracji Stolicy Apostolskiej, potwierdzającej całokształt doktryny katolickiej o małżeństwie oraz troskę Kościoła o godność i wartość rodziny. Deklaracja ta jest potrzebna ze względu na to, iż współczesne państwo świeckie nie respektuje w całej rozciągłości doktryny Kościoła katolickiego na temat nierozerwalności małżeństwa, pozostawiając jej uznanie swoim obywatelom, a w szczególności z uwagi na to, że przez zawarcie konkordatu strona państwowa nie wyklucza instytucji rozwodów małżeństw kanonicznych ze skutkami cywilnymi. Podobne jednostronne deklaracje Stolicy Apostolskiej dotyczące nierozerwalności małżeństwa sakramentalnego wpisane zostały do konkordatu hiszpańskiego z 1976 r. (art. 6 ust. 3) i konkordatu włoskiego z 1984 r. (art. 8 ust. 3). Literatura Adamczewski W., Małżeństwo we współczesnych umowach Stolicy Apostolskiej z państwami, Warszawa 1999; Góralski W., Zawarcie małżeństwa konkordatowego w Polsce, Warszawa 1998; tenże, Małżeństwo konkordatowe (art. 10 ust. I umowy Stolicy Apostolskiej i Rzeczypospolitej Polskiej z 1993 r), [w:] Obrót prawny z zagranicą w sprawach stanu cywilnego. Konkordat, Lublin 1997, s. 76-88; Góralski W., Literatura 265 Adamczewski W., Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską z 28 lipca 1993 r, Płock 1994, s. 55-71; Krukowski J., Konkordat polski. Znaczenie i realizacja, Lublin 1999, s. 189-253; tenże, Konkordaty współczesne. Doktryna — teksty (1964-1994), Warszawa 1995; Kuglarz R, Zoil F., Małżeństwo konkordatowe. Analiza prawnoporównawcza zawarcia małżeństwa wprawie kanonicznym i w prawie polskim. Rozważania na tle konkordatu z 28 lipca 1993 r, Kraków 1994; Mączyński A., Zawarcie małżeństwa w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, [w:] Obrót prawny z zagranicą w sprawach stanu cywilnego. Konkordat, Materiały z seminarium w Lublinie w dniach 26-28 marca 1996 r., Lublin 1997, s. 30-39; tenże, Skutki cywilne małżeństwa kanonicznego w świetle Konkordatu i prawa polskiego, [w:] Konkordat 1993. Dar i zadanie dla Kościoła i Polski, red. J. Dyduch, Kraków 1998, s. 33; Mezglewski A., Wyznaniowa forma zawarcia małżeństwa cywilnego, [w:] Prawo wyznaniowe, red. H. Misztal, P. Stanisz, Lublin 2003, s. 295-298; Misztal H., Prawo małżeńskie, [w:] Prawo wyznaniowe, red. H. Misztal, P. Stanisz, Lublin 2003, s. 277-294; Nazar M., Zawarcie małżeństwa według prawa polskiego z uwzględnieniem postanowień podpisanego 28 lipca 1993 r. Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, [w:] Obrót prawny z zagranicą w sprawach stanu cywilnego. Konkordat, Materiały z seminarium w Lublinie w dniach 26-28 marca 1996 r., Lublin 1997, s. 89-144; Pietrzak M., Zmiany w ustawodawstwie polskim jako następstwa instytucji konkordatu, „Państwo i Prawo" 1994, nr 1, s. 15; tenże, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2005; Smoczyński T., Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 1997; Sztychmiler R., Istotne obowiązki małżeńskie, Warszawa 1997. - ' ¦ Rozdział XVII KARNA I CYWILNA OCHRONA WOLNOŚCI SUMIENIA I RELIGII Wolność sumienia i religii należy do podstawowych dóbr osobistych każdego człowieka, których ochronę gwarantuje Konstytucja RP w art. 53. Obowiązkiem państwa jest udzielenie człowiekowi pomocy, czyli ochrony w razie naruszenia jej przez kogokolwiek. Ochrona ta jest realizowana na gruncie prawa karnego, cywilnego i administracyjnego. Stopień tej ochrony jest miernikiem demokratyzacji życia społecznego w państwie. 1. Ochrona karna wolności myśli, sumienia i religii Ochrona karna wolności sumienia i wyznania w różnych okresach państwowości polskiej podlegała zmianom. W okresie PRL, gdy państwo narzucało społeczeństwu światopogląd materialistyczny, karalność czynów z tytułu ochrony wolności sumienia i wyznania była wykorzystywana do zwalczania kościoła i dyskryminowania ludzi wierzących. Takim założeniom ideologicznym służył kodeks karny z 19 kwietnia 1969 r. (Dz.U. nr 13, poz. 94). Jakkolwiek deklarował on równouprawnienie obywateli bez względu na stosunek do religii, to faktycznie zapewniał szczególną ochronę bezwyznaniowości. Ochrona prawa do wolności sumienia i wyznania była ograniczona nadrzędną zasadą, iż ma ona służyć interesom państwa socjalistycznego, które narzucało społeczeństwu ideologię ateistyczną. Zmiany ustrojowe państwa zainicjowane w 1989 r. spowodowały reformę prawa karnego celem dostosowania go do wymogów demokratycznego państwa prawa i międzynarodowych standardów ochrony praw człowieka. Obecnie konstytucyjne prawo do wolności sumienia i religii podlega ochronie karnej na podstawie ustawy z 6 czerwca 1997 r. — Kodeks karny (Dz.U. nr 88, poz. 553 z późn. zm.). Ochronie tej ustawodawca poświęcił rozdział XXIX, zatytułowany „Przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania". Wychodząc z aksjologicznego punktu widzenia, /. Ochrona karna wolności myśli, sumienia i religii 267 ustawodawca podejmuje ochronę podstawowych wartości ludzkich i zabezpiecza społeczeństwo przed ewentualnym zamachem na nie. Z tego punktu widzenie wyróżniane są trzy typy przestępstw: 1) przestępstwo dyskryminacji religijnej, 2) przestępstwo złośliwego przeszkadzania w wykonywaniu aktów religijnych, 3) przestępstwo obrazy uczuć religijnych. 1.1. Przestępstwo dyskryminacji religijnej Artykuł 194 k.k. stanowi: „Kto ogranicza człowieka w przysługujących mu prawach ze względu na jego przynależność wyznaniową albo bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2". Typ przestępstwa zakazanego w tym przepisie powszechnie określa się mianem dyskryminacji religijnej lub dyskryminacji wyznaniowej. Wyrażenia te mogą być używane zamiennie. Dyskryminacja oznacza odmienne traktowanie ludzi znajdujących się w takiej samej sytuacji, gdy nie ma obiektywnie racjonalnej podstawy takiego zróżnicowania. Takie odmienne traktowanie ludzi narusza podstawową zasadę równości praw wynikających z należnej każdemu człowiekowi godności osoby ludzkiej (art. 30). Dlatego Konstytucja RP z 1997 r. stanowi „zakaz dyskryminacji w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny" (art. 32 § 1). Zakaz ten obejmuje również dyskryminację ze względu na przekonania religijne. Podmiotem popełnienia przestępstwa dyskryminacji jest każdy, kto swoim postępowaniem wyczerpuje znamiona czynu zabronionego w art. 194 k.k. Podmiotem tym może więc być człowiek, który w chwili popełnienia przestępstwa ukończył 17 lat i spełnia warunki poczytalności określone w art. 31 § 1 k.k. Wymogi te dotyczą wszystkich przestępstw przeciwko wolności sumienia i religii. Realizacja czynu przestępnego może nastąpić w różnej formie zjawiskowej jako współsprawstwo w przestępstwie, sprawstwo kierownicze, sprawstwo polecające, podżeganie i pomocnictwo do przestępstwa, jak również usiłowanie popełnienia przestępstwa. Przestępstwo dyskryminacji religijnej może być popełnione tylko z winy umyślnej, czyli jedynie w zamiarze bezpośrednim, gdy sprawca ma świadomość określonego motywu swego działania, jakim jest wzgląd na „przynależność wyznaniową lub bezwyznaniowość". Dowodzenie takiego motywu bywa trudne, gdyż sprawca czynu przestępnego zazwyczaj ukrywa prawdziwe zamiary swego działania. Przestępstwo tego typu polega na ograniczaniu człowieka, czyli jednostki ludzkiej w prawach ze względu na jej przynależność wyznaniową albo bezwyznaniowość. Ustawodawca objął więc zakresem przedmiotowym jedynie wolność religijną w wymiarze indywidualnym, będącą przedmiotem ochrony. Przestępstwem jest takie zachowanie się sprawcy, które „ogranicza" kogoś w przysługujących mu prawach wynikających z Konstytucji, umów międzynarodowych lub ustaw. Mogą to być prawa związane z takimi dziedzinami życia społecznego, jak sprawowanie kultu, korzystanie z biernego lub czynnego prawa wyborczego, prowadzenie działalności 268 XVII. Karna i cywilna ochrona wolności sumienia i religii gospodarczej, kulturalnej, praca zawodowa (np. zwolnienie ze stanowiska ze względu na przekonania religijne). Przestępstwo dyskryminacji religijnej należy zaliczyć do przestępstw skutkowych, to znaczy, że o zaistnieniu przestępstwa można mówić dopiero wówczas, gdy faktycznie nastąpiło ograniczenie kogoś w przysługujących mu prawach z wymienionego wyżej motywu. Ochroną karną, o której mowa w art. 194, jest objęta wolność sumienia i religii w wymiarze indywidualnym, czyli że w zasadzie nie jest nią objęta wolność religijna w wymiarze instytucjonalnym. Jednakże ofiarą ograniczenia praw, o których mowa w art. 194, w rzeczywistości może być również grupa ludzi należących do określonego związku wyznaniowego lub organizacji bezwyznaniowej. W takiej sytuacji przestępstwo dyskryminacji może wystąpić łącznie z działaniem wypełniającym znamiona przestępstwa określonego w art. 257 k.k., który stanowi: „Kto publicznie znieważa grupę ludzi albo poszczególną osobę z powodu jej przynależności [...] wyznaniowej [...]". Wówczas następuje kumulacja przestępstwa dyskryminacji z przestępstwem zniewagi całej grupy ludzi z powodu przynależności wyznaniowej lub bezwyznaniowości, do której należą osoby dyskryminowane. Tak samo może nastąpić kumulacja przestępstwa dyskryminacji religijnej z innym przestępstwem nadużycia uprawnień lub przekroczenia obowiązków przez funkcjonariusza publicznego, zabronionym w art. 231 k.k. Przestępstwo z art. 194 k.k jest zagrożone alternatywną karą grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat dwóch. W przypadku zaistnienia kumulatywnej kwalifikacji przestępstwa z art. 194 k.k. z przestępstwem z art. 257 lub 231 k.k. może nastąpić wymiar kary łącznej. 1.2. Przestępstwo złośliwego przeszkadzania w wykonywaniu aktu religijnego Ustawodawca polski w art. 195 wymienia dwie formy tego typu przestępstwa. 1. Pierwszą formę tego typu przestępstwa określa art. 195 § 1: „Kto złośliwie przeszkadza publicznemu wykonywaniu aktu religijnego kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2". Dobrem chronionym w art. 195 § 1 jest publiczne wykonywanie aktów kultu kościoła lub innego związku wyznaniowego. Przestępstwo to zostało przyjęte z art. 174 k.k. z 1932 roku. Sprawcą tego typu przestępstwa jest każdy, kto dopuszcza się zabronionego działania i wypełnia znamiona określone w art. 195 § 1. Odpowiedzialność za przestępstwo przeszkadzania praktykom religijnym ponosi ten, kto dopuszcza się czynu speMajacego znamiona opisane w tym artykuYe. Takiego działania może dokonać zarówno ten, kto dopuścił się sprawstwa, jak też współsprawstwa, sprawstwa kie- . Ochrona karna wolności myśli, sumienia i religii 269 rowniczego, sprawstwa polecającego (np. przez prośbę, obietnicę), podżegania i pomocnictwa do przestępstwa. Od odpowiedzialności karnej nie jest wolny także ten, kto nie zakończył usiłowania. Od strony podmiotowej warunkiem popełnienia tego typu przestępstwa jest znamię złośliwości w przeszkadzaniu w wykonywaniu aktu religijnego. Znamię to oznacza, że sprawcą działania zabronionego kierowały szczególne motywy. Dla ustalenia zamiaru sprawcy nie wystarczy więc wskazanie, że sprawca chciał przeszkodzić publicznemu sprawowaniu kultu religijnego, ale że świadomie działał w chęci obrażenia, wyszydzania, poniżania z motywów światopoglądowych uczuć osób wykonujących akty religijne. Złośliwie działa ten, kto działa w zamiarze dokuczenia, kto działa z pobudek zrobienia przykrości innej osobie, kto cieszy się myślą, że przez swe działanie osiągnie skutek niezadowolenia w psychice innej osoby lub innych osób. Nie wypełnia znamion przestępstwa ten, którego przeszkadzanie w sprawowaniu aktów religijnych nie wypełnia znamienia złośliwości. Kodeks w art. 195 § 1 chroni gwarantowaną konstytucyjnie wolność sumienia i religii, która jest realizowana przez człowieka indywidualnie bądź razem z innymi przez publiczne sprawowanie kultu religijnego (art. 53 ust. 2 Konstytucji RP), które może być sprawowane w imieniu kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej. Gwarancje publicznego wykonywania kultu w sposób uzewnętrzniony zawarte są także w wielostronnych umowach międzynarodowych ratyfikowanych przez Polskę, w konkordacie, jak również w ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania oraz w ustawach indywidualnych określających stosunek państwa do poszczególnych kościołów i innych związków wyznaniowych. Strona przedmiotowa czynu zabronionego polega na przeszkadzaniu w publicznym wykonywaniu aktów religijnych. Pojęcie „akt religijny" obejmuje nie tylko akt kultu, ale wszelkie czynności o charakterze religijnym. Pojęcie przeszkadzania obejmuje działania pozytywne utrudniające lub uniemożliwiające sprawowanie kultu publicznego (np. przez wywołanie bójki podczas nabożeństwa) bądź przez zaniechanie działania będącego naruszeniem nakazu umożliwienia sprawowania aktów kultu religijnego (np. przez uniemożliwienie odbycia procesji lub pielgrzymki). Przeszkadzanie musi odnosić się do publicznego sprawowania aktów religijnych. Warunek „publiczności" aktu religijnego obejmuje czynności wykonywane w takich okolicznościach, w których udział lub ich postrzeganie (widzialność lub słyszalność) jest możliwe przez nieokreśloną bliżej liczbę osób. Natomiast nie jest konieczne, aby w konkretnym przypadku przeszkadzanie faktycznie zostało dostrzeżone przez kogokolwiek. Ochronie prawnej podlega publiczne sprawowanie aktów religijnych tylko tych kościołów i innych związków wyznaniowych, które mają uregulowaną sytuację prawną, tzn. w formie umowy międzynarodowej, ustawy lub w trybie administracyjnym. Przedmiotem ochrony karnej jest akt religijny, którego miejsce i sposób wykonywania jest określony prawem wewnętrznym danego kościoła lub związku wyznaniowego. Przestępstwo przeszkadzania w wykonywaniu kultu religijnego jest 270 XVII. Karna i cywilna ochrona wolności sumienia i religii przestępstwem skutkowym. Dokonane jest więc wówczas, gdy faktycznie doszło do zakłócenia lub uniemożliwienia wykonywania aktu religijnego. Przestępstwo z art. 195 § 1 jest zagrożone karą grzywny, ograniczenia wolności i pozbawienia wolności do lat dwóch. 2. Drugą odmianą przestępstwa złośliwego przeszkadzania w dokonywaniu aktów religijnych jest przestępstwo określone w art. 195 § 2 k.k., który stanowi: „Tej samej karze podlega ten, kto złośliwie przeszkadza pogrzebowi, uroczystościom lub obrzędom żałobnym". Sprawcą tego przestępstwa może być każda osoba fizyczna, odpowiadająca ogólnym cechom przestępstwa, czyli każdy człowiek dorosły i poczytalny. Działanie sprawcy musi posiadać szczególną cechę „złośliwości", która sprawia, że ten czyn może być popełniony tylko w zamiarze bezpośrednim, czyli że sprawca chciał przeszkodzić pogrzebowi, uroczystościom lub obrzędom żałobnym. Znamię „złośliwości" działania oznacza świadome działanie wyrażające chęć obrażania, wyszydzania lub poniżania osób uczestniczących w pogrzebie, uroczystości lub obrzędzie żałobnym. Dobrem chronionym o charakterze indywidualnym w przypadku przestępstwa złośliwego przeszkadzania pogrzebowi, uroczystościom lub obrzędom żałobnym jest cześć oddawana zmarłym oraz uczucia osób uczestniczących w tego rodzaju wydarzeniach, a zwłaszcza bliskich zmarłemu. Artykuł 195 § 2 nie wprowadza rozróżnienia na obrzędy pogrzebowe o charakterze religijnym i świeckim. Dobrem chronionym jest bowiem wolność sumienia, która wyraża się w zabezpieczeniu możliwości wykonywania obrzędów i uroczystości żałobnych w sposób zgodny z wolą zmarłego i jego rodziny oraz z rytuałem wyznania osoby zmarłej i przyjętymi zwyczajami. Zazwyczaj obrzęd pogrzebowy ma charakter religijny, chociaż może mieć charakter świecki. Znamię przeszkadzania może przejawiać się w stwarzaniu wszelkiego rodzaju trudności, aby pogrzeb i związane z nim uroczystości żałobne odbyły się zgodnie z wolą zmarłego. Odmowa sprawowania ceremonii pogrzebowych według obrządku danej wspólnoty religijnej, w szczególności Kościoła katolickiego, przez osobę do tego uprawnioną (np. proboszcza parani), jeżeli zmarły nie spełnił wymogów stawianych przez prawo kanoniczne, nie może być uznana za złośliwe przeszkadzanie pogrzebowi, chyba że łączy się z uniemożliwieniem pochówku na cmentarzu. Miejsca złożenia zwłok lub prochów zmarłego z reguły są miejscami publicznymi. Warunkiem odpowiedzialności za przestępstwo złośliwego przeszkadzania w pogrzebie jest zaistnienie szkód, czyli gdy poprzez zachowanie sprawcy przestępstwa dochodzi do zakłócenia porządku publicznego czy uniemożliwienia prowadzenia pogrzebu, uroczystości lub obrzędu żałobnego. Ustawowy wymiar kary za przestępstwo przeszkadzania pogrzebowi, uroczystościom lub obrzędom żałobnym jest taki sam jak za przestępstwo złośliwego przeszkadzania w wykonywaniu aktu religijnego. 1. Ochrona karna wolności myśli, sumienia i religii 271 1.3. Przestępstwo obrazy uczuć religijnych Ustawodawca w art. 196 k.k. stanowi: „Kto obraża uczucia religijne innych osób, znieważając publicznie przedmiot czci religijnej lub miejsce przeznaczone do publicznego wykonywania obrzędów religijnych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2". Sprawcą tego typu przestępstwa jest osoba fizyczna; nie może nim być osoba prawna. Może to być oczywiście osoba fizyczna sprawująca funkcję organu władzy państwowej. Sprawca ponosi odpowiedzialność karną niezależnie od swej przynależności wyznaniowej, ideologicznej lub politycznej. Przestępstwo obrazy uczuć religijnych może być popełnione umyślnie, czyli po stronie sprawcy występować musi świadomość istniejących ocen społecznych oraz ocen wyznawców określonej religii w społeczeństwie polskim (ocena obiektywna). Istotnym elementem jest również subiektywny odbiór czynu obraźliwego przez osoby dotknięte. Sprawca czynu powinien zdawać sobie sprawę z nieuchronności negatywnej oceny jego czynu. Nie oznacza to, że musi on przewidywać, iż za swój czyn poniesie odpowiedzialność karną, ale musi godzić się na obrażanie uczuć religijnych poprzez znieważenie przedmiotu czci religijnej lub miejsca przeznaczonego do publicznego wykonywania aktów religijnych. W doktrynie prawa karnego panuje opinia, że przestępstwo obrazy uczuć religijnych może być popełnione zarówno z zamiarem bezpośrednim, jak i zamiarem ewentualnym. Przestępstwo to może być popełnione z zamiarem ewentualnym, gdy sprawca nie działa po to, aby obrazić uczucia religijne, ale liczy się z tym, że uczucia te obrazi i godzi się na to. Przedmiotem ochrony karnej przestępstwa z art. 196 k.k., czyli dobrem chronionym, są uczucia religijne ludzi należących do danego wyznania religijnego. Ustawodawca chroni je przed działaniem sprawcy, który je obraża, a więc godzi w nie bezpośrednio. Zachowanie sprawcy naruszającego uczucia religijne powoduje u osoby wierzącej powstanie niezadowolenia, przykrości, żalu, a nawet gniewu. Uczucie to wynika z uświadomienia sobie przez nią swego stosunku do wyznawanej prawdy religijnej, przedmiotów kultu itp. Uczucia związane z wolnością sumienia i wyznania, stanowią wartość konstytucyjną. Naruszenie tych uczuć może nastąpić przez takie działania, jak publiczne wypowiedzi (słowa lub obrazy) znieważające przekonania religijne i światopoglądowe ludzi należących do działającego w kraju kościoła, jeżeli dokonuje się ich w sposób zdolny naruszyć porządek publiczny. Znamię tego typu przestępstwa stanowi zewnętrzne zachowanie się sprawcy przestępstwa, które polega na obrażeniu uczuć religijnych poprzez publiczne znieważenie przedmiotu czci religijnej lub miejsca przeznaczonego do publicznego wykonywania aktów religijnych. Obrazą uczuć religijnych jest takie zachowanie się sprawcy, które zarówno obiektywnie, jak i w odczuciu konkretnej osoby lub grupy osób odbierane jest jako zachowanie obelżywe i poniżające dla ich uczuć. Znieważenie uczuć religijnych z art. 196 k.k. może być dokonane w każdy sposób, o ile łączy się z nim ubliżenie przedmiotom lub miejscom czci religijnej. Zniewaga ta może przyjąć formę 272 XVII. Karna i cywilna ochrona wolności sumienia i religii werbalną w postaci obelżywych wypowiedzi, pisemną w postaci rozpowszechnianych pism, druków zawierających obraźliwe słowa lub wizerunki, afisze, reklamy czy też znieważających gestów (np. parodiowanie). Zniewaga ta musi być dokonana w zamiarze bezpośrednim, tj. gdy sprawca czynu zabronionego publicznie okazuje pogardę dla przedmiotu kultu, zarówno wtedy, gdy chce osiągnąć skutek w postaci obrażenia uczuć religijnych innych osób, jak i wówczas gdy przewiduje taką możliwość i na nią się godzi. Znieważenie przedmiotu czci religijnej w religii chrześcijańskiej może nastąpić przez obrazę uczuć względem Boga lub świętych jako przedmiotów kultu. Zachowanie znieważające powinno być oceniane obiektywnie, tj. w odwołaniu do obowiązujących w danej społeczności norm kulturowych. Odczucia wyznawców danej religii, niezależnie od ich liczebności, mogą decydować o uznaniu danego zachowania za znieważenie ich uczuć. Warunkiem penalizacji obrazy uczuć religijnych jest działanie publiczne, czyli wykonane w takich okolicznościach, w których jest postrzegane jako możliwe do znieważenia bliżej nieokreślonej liczby ludzi, które ze względu na okoliczności miejsca lub sposobu mogło być słyszane lub zauważone przez osoby postronne. Przedmiotem czynności wykonawczej przestępstwa obrazy uczuć religijnych jest każdy przedmiot czci religijnej i miejsce przeznaczone do publicznego wykonywania obrzędów religijnych. W religii chrześcijańskiej takimi przedmiotami są krzyż, obrazy i wizerunki świętych, określone słowa lub imiona, przedmioty służące do sprawowania kultu (hostia, przedmioty liturgiczne, posągi świętych). Powstaje pytanie, czy zakres przedmiotu obrazy czci religijnej obejmuje podmioty czci religijnej, jakimi są Bóg, Matka Boska, osoby świętych kanonizowanych. W odpowiedzi należy stwierdzić, że w państwie świeckim odpowiedzialność karna nie obejmuje obrazy Boga, lecz znieważenie jakiegoś przedmiotu czy miejsca kultu religijnego przez czyny, które obrażają uczucia osób wierzących. Podmiotem ochrony wolności religijnej jest człowiek, a ściślej mówiąc ludzkie przekonania i uczucia związane z oddawaniem czci Bogu. Jeśli chodzi o miejsca przeznaczone do sprawowania kultu, to zalicza się do nich kościoły, kaplice, jak również cmentarze, o ile są uznane przez daną społeczność za miejsce sprawowania aktów religijnych. Przestępstwo obrazy uczuć religijnych jest przestępstwem materialnym, które zostaje dokonane wówczas, gdy nastąpił skutek w postaci obrazy uczuć religijnych innych osób. Warunkiem karalności czynu jest takie zachowanie się sprawcy przestępstwa, które spowodowało rzeczywiste znieważenie uczuć osób wierzących. W praktyce może zaistnieć problem kolizji obrazy uczuć religijnych z korzystaniem z prawa człowieka do wyrażenia swych poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informacji. Należy jednak zgodnie z orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego z 7 czerwca 1994 r. stwierdzić, że wolność wyrażania opinii, jako postać wolności słowa, nie ma charakteru absolutnego i podlega koniecznym ograniczeniom (K 17/94, OTK 1994, poszanowanie przedmiotów czci religijnej \ub miejsc przeznaczonych do publicznego sprawowania praktyk religijnych. Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu 2. Ochrona cywilna wolności sumienia 273 w orzeczeniu z 20 września 1994 r. uznał za uzasadnione i proporcjonalne ograniczanie prawa do swobody wypowiedzi ze względu na uczucia religijne (orzeczenie: Otto-Premiger-Institut v. Austria, 20 września 1994 r., A. 295, § 47, 49). Przestępstwo z art. 196 zagrożone jest alternatywną karą grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat dwóch. Sankcja karna jest identyczna jak za inne wcześniej wymienione przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania. W przypadku zbiegu przepisów ustawy karnej, gdy sprawca narusza kilka norm opatrzonych sankcją karną, np. jednocześnie narusza art. 196, tj. obraża uczucia religijne innych osób, oraz art. 288 § 1 k.k., tj. popełnia przestępstwo polegające na zniszczeniu, uszkodzeniu lub uczynieniu niezdatną do użytku rzeczy, która jest przedmiotem kultu religijnego, może być wymierzona kara surowsza aniżeli za jedno z nich. 2. Ochrona cywilna wolności sumienia Wolność sumienia jako dobro osobiste człowieka podlega ochronie także na gruncie prawa cywilnego. Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. — Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.) swobodę sumienia zalicza do dóbr osobistych pozostających pod ochroną prawa cywilnego (art. 23). W przeciwieństwie do ochrony karnej ochrona cywilna może być realizowana z inicjatywy prywatnej osoby uważającej się za poszkodowaną. W definiowaniu dóbr osobistych należy uwzględnić nie tylko element subiektywny, ale również obiektywny. Najogólniej, przez dobro osobiste należy rozumieć pewne wartości ściśle związane z jednostką ludzką; są to wartości indywidualne związane ze stanem jej uczuć, pewien stan życia psychicznego człowieka. W ocenie tych wartości należy wziąć pod uwagę jednak nie tylko stan subiektywnych odczuć osoby żądającej naprawienia wyrządzonej jej szkody, ale również obiektywną reakcję w opinii społeczeństwa. Prawa człowieka do dóbr osobistych, do których zaliczana jest wolność sumienia, mają charakter praw absolutnych należnych każdej osobie fizycznej, skutecznych erga omnes. Należą one do praw niemajątkowych i jako takie są niezbywalne. Zgodnie z art. 24 § 1 k.c. osoba, która uważa, że jej dobra osobiste zostały zagrożone lub naruszone działaniem sprawcy, ma prawo domagać się: 1) zaniechania działania, z którego wynika dla niej szkoda; 2) usunięcia skutków, jeśli działanie zostało dokonane; 3) złożenia oświadczenia woli o odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie; 4) zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej kwoty na wskazany cel. W praktyce sądów cywilnych w Polsce sprawy z tytułu naruszenia wolności sumienia należą do rzadkości. Jedna z takich spraw była przedmiotem postępowania przed Sądem Apelacyjnym w Łodzi z powodu zawieszenia krzyża w sali obrad Rady Miejskiej. Skargę wniósł jeden z mieszkańców tego miasta, który podczas transmi- 274 XVII. Karna i cywilna ochrona wolności sumienia i religii sji telewizyjnej z sali obrad Rady Miejskiej zauważył krzyż na ścianie i poczuł się z tego powodu dyskryminowany. Jednak Sąd Apelacyjny wyrokiem z 28 października 1998 r. (sygn. I ACa 612/98) oddalił skargę powoda jako bezpodstawną; uznał bowiem, iż działanie władz miejskich polegające na zawieszeniu krzyża nie nosi znamion bezprawności i nie spowodowało naruszenia lub ograniczenia jego prawa do wolności sumienia ani nie spowodowało zaistnienia po jego stronie „stanu niepokoju myśli bądź obawy z tego tytułu". 3. Ochrona tajemnicy spowiedzi w prawie procesowym Do dóbr podlegających ochronie na gruncie prawa procesowego cywilnego i karnego należy obowiązek zachowania przez spowiednika tajemnicy spowiedzi, podobnie jak obowiązek zachowania istotnej tajemnicy zawodowej. 1. Kodeks postępowania cywilnego z 17 listopada 1964 r. (Dz.U. nr 43, poz. 296 z późn. zra.) w art. 261 § 2 stanowi, iż: „Duchowny może odmówić zeznań co do faktów powierzonych na spowiedzi". Przedmiotem ochrony prawnej jest obowiązek zachowania tajemnicy spowiedzi w Kościele katolickim i innych kościołach o uregulowanej sytuacji prawnej. Duchowny jest zobowiązany do zachowania tajemnicy spowiedzi przez normy prawa kanonicznego, czyli prawa wewnętrznego danego kościoła. Ustawodawca polski w k.p.c. gwarantuje duchownemu prawo do odmowy zeznawania w charakterze świadka co do faktów znanych mu ze spowiedzi. Duchowny może więc nie tylko odmówić zeznawania w sądzie co do faktów znanych mu ze spowiedzi, ale całkowicie odmówić stawania w sądzie w charakterze świadka w sprawie wydarzeń znanych mu ze spowiedzi. Sąd jest zobowiązany do respektowania takiej odmowy. 2. Kodeks postępowania karnego wyraźnie stanowi: „Nie wolno przesłuchiwać [...] duchownego co do faktów, o których dowiedział się na spowiedzi" (art. 178). Jest to kategoryczny zakaz powoływania duchownego na świadka w procesie karnym co do faktów, które są mu znane ze spowiedzi. 4. Klauzula sumienia Ustawodawcy współczesnych państw demokratycznych respektują klauzulę sumienia, zwaną też sprzeciwem sumienia. Ma ona zastosowanie w wyjątkowych sytuacjach, w których ustawodawca gwarantuje człowiekowi prawo do odmowy wykonania czynności nakazanej lub dozwolonej przez ustawę, gdy zabrania mu tego nakaz sumienia. W ten sposób ustawodawca rozstrzyga konflikt między nakazem sumienia, jako najwyższą normą moralności wynikającą z prawa naturalnego, a nakazem wynikającym z prawa pozytywnego, na korzyść nakazu sumienia. W ustawodawstwie polskim klauzula sumienia występuje w dwóch postaciach. Są to: sprzeciw poborowego co do spełnienia obowiązku odbycia służby wojskowej i sprzeciw lekarza co do dokonania zabiegu aborcji. 4. Klauzula sumienia 275 4.1. Sprzeciw sumienia wobec nakazu odbycia służby wojskowej Sprzeciw sumienia może spowodować zwolnienie poborowego od obowiązku odbycia służby wojskowej z bronią w ręku pod warunkiem odbycia wojskowej służby zastępczej. Konstytucja RP w art. 83 w tej sprawie stanowi ogólną regułę, iż „obowiązkiem obywatela jest obrona Ojczyzny" (ust. 1), ale jednocześnie przewiduje wyjątkową regułę, iż: „Obywatel, któremu przekonania religijne lub wyznawane zasady moralne nie pozwalają na odbywanie służby wojskowej, może być obowiązany do służby zastępczej na zasadach określonych w ustawie". Zasady postępowania w tym przedmiocie są zawarte w ustawie z 28 listopada 2003 r. o służbie zastępczej (Dz.U. nr 223, poz. 2217). Poborowi mogą uzyskać zamianę obowiązku odbycia służby wojskowej na służbę zastępczą, jeżeli spełnione zostaną następujące warunki: 1) osoby zainteresowane złożą wniosek o przeznaczenie ich do służby zastępczej do właściwej komisji wojewódzkiej do spraw służby zastępczej. Wniosek ten powinien zawierać oświadczenie o wyznawanych przekonaniach religijnych oraz wskazanie w wyznawanej doktrynie religijnej podstawy wyłączającej możliwość odbywania służby wojskowej oraz wykazać rzeczywiste związki z wyznawaną doktryną religijną lub wskazać wyznawane zakazy moralne, które pozostają w sprzeczności z obowiązkami żołnierza odbywającego służbę wojskową. Należy zauważyć, iż tylko niektóre związki wyznaniowe (np. Świadkowie Jehowy) lub stowarzyszenia pacyfistyczne zabraniają swym wiernym bądź zwolennikom odbywania służby wojskowej „z bronią w ręku". Natomiast kościoły chrześcijańskie głoszą zasady pokojowego współżycia między narodami, ale jednocześnie uznają obywatelski obowiązek obrony ojczyzny w razie konieczności także z użyciem broni; 2) wojewódzka komisja wyda w tej sprawie orzeczenie, w którym pozytywnie ustosunkuje się do wniosku. Konstytucja RP zapewnia więc obywatelowi możliwość uzyskania zamiany służby wojskowej na służbę zastępczą. Natomiast podjęcie rozstrzygającej decyzji dotyczącej takiej zamiany w konkretnym przypadku leży w kompetencji wojskowej komisji poborowej. 4.2. Sprzeciw sumienia lekarza w sprawie dokonania aborcji Klauzula ta dotyczy prawa lekarza do odmowy usunięcia żywej istoty ludzkiej z organizmu matki w takich sytuacjach, w których prawo uznało przerywanie ciąży za dozwolone. U podstaw takiego sprzeciwu leży przekonanie lekarza, że ustawa zezwalająca na zabieg przerwania ciąży w żaden sposób nie jest wiążąca dla jego sumienia, ale stawia go wobec poważnej i konkretnej powinności przeciwstawienia się jej. U podstaw takiego sprzeciwu leży konflikt między nakazem etycznym, mającym źródło w prawie naturalnym do ochrony życia każdej istoty ludzkiej od 276 XVII. Karna i cywilna ochrona wolności sumienia i religii chwili poczęcia, a ustawą zezwalającą na dokonanie przerwania ciąży w określonych przypadkach. Ustawa zezwalająca na przerwanie ciąży — w świetle nakazu etyki naturalnej — jest wewnętrznie niesprawiedliwa. Zastosowanie tej klauzuli sprzeciwu sumienia w Polsce jest możliwe na zasadach określonych w dwóch uzupełniających się ustawach. Ustawa z 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności ciąży (Dz.U. nr 17, poz. 78 z późn. zm.) stanowi, iż: „Prawo do życia podlega ochronie, w tym w fazie prenatalnej w granicach określonych w ustawie" (art. 1), a następnie w art. 4a stanowi, iż przerwanie ciąży może być dokonane wyłącznie przez lekarza w przypadku, gdy: „1) ciąża stanowi zagrożenie dla życia lub zdrowia kobiety ciężarnej, 2) badanie prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu, 3) zachodzi uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała w wyniku czynu zabronionego." Ustawa z 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i dentysty (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. nr 21, poz. 204 z późn. zm.) określa natomiast podstawę do odmowy dokonania zabiegu usunięcia ciąży mimo zaistnienia jednego w wymienionych wyżej przypadków. Artykuł 39 tej ustawy stanowi: „Lekarz może powstrzymać się od wykonania świadczeń zdrowotnych niezgodnych z jego sumieniem z zastrzeżeniem art. 30, z tym że ma obowiązek wskazać realne możliwości uzyskania tego świadczenia u innego lekarza lub w innym zakładzie opieki zdrowotnej oraz uzasadnić i odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej. Lekarz wykonujący swój zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach służby ma ponadto obowiązek uprzedniego powiadomienia na piśmie przełożonego". Natomiast art. 30, do którego odwołuje się art. 39, stanowi: „Lekarz ma obowiązek udzielać pomocy lekarskiej w każdym przypadku, gdy zwłoka w jej udzieleniu mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, oraz w innych przypadkach niecierpiących zwłoki". Klauzula sumienia stanowi zatem gwarancję poszanowania wolności sumienia jednego lekarza do odmowy dokonaniu aborcji jako czynu moralnie niedozwolonego, nie uniemożliwia niedokonania tego czynu przez innego lekarza. 5. Prawo do ochrony danych osobowych a ochrona wolności religijne} Ochrona danych osobowych jest instytucją stosunkowo nową. Powstała w związku z obawą przed zagrożeniami, jakie wynikają z łatwości przetwarzania danych osobowych w systemach informatycznych, a w szczególności z możliwości wykorzysta- 5. Prawo do ochrony danych osobowych a ochrona wolności religijnej 271 nia różnych danych wkraczających daleko w prywatność osób gromadzonych przez różne instytucje i wykorzystywanych w sposób niekontrolowany. Na gruncie prawa europejskiego ochrona ta została zagwarantowana Konwencją Rady Europy przyjętą 28 stycznia 1981 r. o ochronie danych osób w związku z automatycznym przetwarzaniem danych osobowych. Obowiązki administratorów danych osobowych szczegółowo określa Dyrektywa Parlamentu Europejskiego wydana wspólnie z Radą Unii Europejskiej z 24 października 1985 r. dotycząca ochrony danych osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych oraz wolnego przepływu danych. Obydwa akty, Konwencja i Dyrektywa, zaliczają do szczególnie chronionych dane ujawniające przekonania religijne. Dyrektywa ta zakazuje przetwarzania danych szczególnie chronionych, chyba że zachodzi jedna z przesłanek przetwarzania, w postaci zgody osoby, której dane dotyczą lub gdy przetwarzanie jest wykonywane przez upoważniony podmiot (fundację, stowarzyszenie lub inną organizację niedochodową o celach religijnych) w ramach prawnie dopuszczalnej działalności i pod warunkiem, że przetwarzanie dotyczy wyłącznie członków organizacji lub osób mających stały kontakt w związku z realizacją tychże celów. Do Polski instytucja ochrony danych osobowych została wprowadzona w kontekście integracji z Unią Europejską. Prawo człowieka do ochrony danych zostało sformułowane w Konstytucji (art. 51) jako prawo do tego: aby nikt nie mógł być obowiązany inaczej niż na podstawie ustawy do ujawniania dotyczących go danych osobowych; aby władze publiczne nie mogły pozyskiwać, gromadzić i udostępniać innych informacji o obywatelach niż niezbędne w demokratycznym państwie prawnym; aby każdy miał dostęp do dotyczących go urzędowych dokumentów i zbiorów danych, a ograniczenie tego prawa mogła określać wyłącznie ustawa; aby każdy miał prawo żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą. Prawo to określa przede wszystkim należne obywatelom konstytucyjne uprawnienie wobec państwa i jego organów. Powstaje pytanie, czy określenie to odnosi się także do kościołów i innych związków wyznaniowych jako podmiotów przetwarzających dane osobowe. Uszczegółowienie wynikających z konstytucji praw oraz określenie ogólnych zasad ochrony danych osobowych, które mają być przestrzegane przez podmioty przetwarzające dane osobowe, zawiera ustawa z 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. nr 101, poz. 926 z późn. zm.). Ustawa ta gwarantuje każdemu prawo do ochrony dotyczących go danych osobowych, określa też dopuszczalne przesłanki przetwarzania danych, w tym szczególnie chronionych, prawa osób, których dane dotyczą oraz odpowiadające im obowiązki administratorów danych osobowych (tzn. organów, instytucji, jednostek organizacyjnych, podmiotów lub osób, decydujących o celach i środkach przetwarzania danych). Ustawa ta jest aktem mającym szczególne znaczenie także z punktu widzenia ochrony wolności religii. Stawia bowiem barierę dla dowolnego przetwarzania danych o „przekonaniach religijnych lub filozoficznych, przynależności wyznaniowej". Dane te w art. 27 ust. 1 ustawy zaliczone są do danych chronionych, których prze- 278 XVII. Karna i cywilna ochrona wolności sumienia i religii twarzanie generalnie jest zabronione. Jednakże ustawa ta dopuszcza w art. 27 ust. 2 przetwarzanie takich danych m.in., gdy: — osoba, której dane dotyczą,wyrazi na to zgodę na piśmie (pkt 1); — przepis szczególny danej ustawy zezwala na przetwarzanie danych osobowych bez zgody osoby, której dane dotyczą (pkt 2); — jest to niezbędne do wykonania statutowych zadań kościołów i innych związków wyznaniowych, stowarzyszeń, fundacji lub innych niezarobkowych organizacji lub instytucji o celach religijnych, pod warunkiem że przetwarzanie danych dotyczy wyłącznie członków tych organizacji lub instytucji albo osób utrzymujących z nimi stałe kontakty w związku z ich działalnością i zapewnione są pełne gwarancje ochrony przetwarzanych danych (pkt 4). Każda z wymienionych przesłanek może stanowić odrębną podstawę przetwarzania danych, w tym przypadku danych szczególnie chronionych o przekonaniach religijnych lub przynależności wyznaniowej. W najszerszym zakresie podstawą przetwarzania danych o przekonaniach religijnych lub przynależności wyznaniowej będzie zgoda osoby, której dane dotyczą oraz przesłanka z pkt 4, tj. wykonywanie zadań statutowych wymienionych wyżej podmiotów, które w tym celu przetwarzają dane członków organizacji albo osób utrzymujących z nimi kontakty. W najwęższym zakresie i tylko w wyjątkowych wypadkach, w związku z obowiązującym art. 53 ust. 7 Konstytucji, zgodnie z którym władze publiczne nie mogą zobowiązywać do ujawniania światopoglądu, przekonań religijnych czy wyznania, podstawą przetwarzania takich danych będzie ustawa. Oznacza to, że kościoły i inne związki wyznaniowe nie muszą uzyskiwać szczególnej zgody na zbieranie danych swoich członków, ponieważ sam fakt przynależności wyznaniowej przesądza o prawie do przetwarzania takich danych. Oznacza to jednocześnie, że kościoły i inne związki wyznaniowe nie mogą, bez odrębnej zgody, przetwarzać danych osób niebędących ich członkami bądź deklarujących inne przekonania religijne. Następnie ustawa stanowi, iż zbiory danych osobowych w zasadzie podlegają rejestracji i kontroli ze strony Generalnego Inspektora Danych Osobowych. Jednak ustawodawca zwolnił administratorów danych „dotyczących członków kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej" spod obowiązku rejestracji zbiorów danych oraz wyłączył te zbiory spod kontroli ze strony Generalnego Inspektora Danych Osobowych (art. 43 ust. 1 i 2). Takie ograniczenie uprawnień kontrolnych Generalnego Inspektora Danych Osobowych potwierdza konstytucyjną zasadę autonomii kościołów i innych związków wyznaniowych w odniesieniu do przetwarzania danych osobowych swoich członków. Jednocześnie wskazuje to, iż przetwarzanie danych osobowych w kościołach i związkach wyznaniowych odbywa się według norm prawa wewnętrznego i znajduje się pod kontrolą, ich władz zwierzchnich. Oznacza to szczególną sytuację kościołów i związków wyznaniowych w tym zakresie, ponieważ wobec innych podmiotów, w szczególności stowarzyszeń, fundacji lub innych organizacji niezarobkowych, o których jest mowa art. 27 ust. 2 pkt 4 ustawy o ochronie danych osobowych, Generalny Inspektor zachowuje pełnię Literatura swych uprawnień zgodnie z wymogami ustawy dotyczącymi przetwarzania danych. Osoby należące do danego kościoła lub innego związku wyznaniowego przez fakt swojej przynależności do niego wyrażają zgodę na przyjęcie wewnętrznych regulacji dotyczących przetwarzania danych osobowych, np. na głoszenie zapowiedzi przedmałżeńskich w Kościele katolickim. Dlatego też członkowie kościołów lub innych związków wyznaniowych o uregulowanej sytuacji prawnej nie mogą skutecznie zgłaszać skarg do Generalnego Inspektora Danych Osobowych przeciwko przetwarzaniu ich danych osobowych w celach związanych z funkcjonowaniem danego kościoła lub związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej, zaś Generalny Inspektor nie jest uprawniony do ich rozpatrywania. Literatura Gardocki L., Prawo karne, Warszawa 1998; Gronowska B., Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela, [w:] Prawo konstytucyjne, red. Z. Witkowski, Toruń 2000; Kulesza E., Ochrona danych osobowych a wolność sumienia i wyznania w prawodawstwie polskim, [w:] Ochrona danych osobowych i prawo do prywatności w Kościele, red. J. Majer, Kraków 2002, s. 7-21; Kunicka-Michalska B., Woj-ciechowska J., Przestępstwa przeciwko wolności, wolności sumienia i wyznania, wolności seksualnej i obyczajności oraz czci i nietykalności cielesnej. Rozdziały XXIII, XXVI, XXV, XXVII Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2001; Makarska M., Przedmiot przestępstwa dyskryminacji ze względu na przynależność wyznaniową albo bezwyznaniowość w Kodeksie karnym z 1997 r., [w:] Ecclesia et Status. Księga jubileuszowa z okazji 40-lecia pracy naukowej prof. Józefa Krukowskiego, red. A. Dębiński, K. Orzeszyna, M. Sitarz, Lublin 2004, s. 725-736; Marek A., Komentarz do Kodeksu karnego. Część szczególna, Warszawa 2000; Policastro R, Ochrona karna uczuć religijnych wobec zasad równości oraz wolności wyznania, „Biuletyn Trybunału Konstytucyjnego" 1998, nr 1; Popławski H., Przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania, „Służba Milicji Obywatelskiej" 1978, nr 3; Sztychmiller R., Katolik a zastępcza służba wojskowa, „Więź" 36(1993), z. 6, s. 48-57; Warchałowski K., Prawokarna ochrona wolności religijnej w Polsce w latach 1932-1997, [w:] Studia z prawa wyznaniowego, Lublin 2002, t. 4, s. 59—72; Warchałowski K., Ochrona karna i cywilna wolności sumienia i wyznania, [w:] Polskie prawo wyznaniowe, red. J. Krukowski, Warszawa 2000, s. 291-296; Wąsek A., Wąsek-Wiaderek M., Ochrona uczuć religijnych w prawie karnym, [w:] Prawo wyznaniowe, red. H. Misztal, P. Stanisz, Lublin 2003, s. 207-230; Wojciechowski J., Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 1998. Rozdział XVIII PRAWO WYZNANIOWE W UNII EUROPEJSKIEJ 1. Uwagi wstępne Unia Europejska kształtuje się stopniowo w procesie integracji demokratycznych państw europejskich w oparciu o umowy międzynarodowe w celu zapewnienia pokoju i dobrobytu ludności po zniszczeniach i cierpieniach zadanych podczas drugiej wojny światowej. Początkowo proces ten obejmował państwa Europy Zachodniej. Państwa Europy Środkowej i Wschodniej należały wówczas do przeciwstawnego bloku totalitarnych państw komunistycznych. W pierwszej fazie dokonywała się integracja gospodarcza najpierw w ramach Wspólnoty Europejskiej, a następnie Unii Europy Zachodniej. Natomiast integracja polityczna nastąpiła w ramach Rady Europejskiej powołanej na podstawie Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, podpisanej w Rzymie 4 listopada 1950 roku. Po rozpadzie bloku państw komunistycznych Unia Europy Zachodniej przekształciła się w Unię Europejską (1993 r.), otwartą na przyjęcie państw postkomunistycznych Europy Środkowo-Wschodniej, które w tym celu dostosowywały prawo krajowe do wspólnego prawa unijnego. Od 1 maja 2004 r. Polska jest jednym z 25 państw członkowskich UE. Istota procesu integracji europejskiej tkwi w rozwoju prawa unijnego i przebudowie prawa wewnętrznego państw członkowskich. W tym kontekście uzasadnione są następujące pytania: czy w systemie prawa UE istnieje zespół norm prawa wyznaniowego wspólnego dla wszystkich państw członkowskich oraz jakie są tego konsekwencje dla polskiego prawa wyznaniowego? W odpowiedzi na powyższe pytanie najogólniej należy stwierdzić, że powstanie i rozwój norm prawa wyznaniowego w UE dokonuje się w dwóch płaszczyznach: 1) w płaszczyźnie kulturowej — w formułowaniu postulatów poszanowania religii jako trwałego elementu kultury narodów europejskich; 2) w płaszczyźnie politycznej — w formułowaniu gwarancji ochrony wolności myśli, sumienia i religii w wymiarze indywidualnym i wspólnotowym. W procesie tym zaistniały dwa etapy. 2. Stanowisko kościołów wobec Unii Europejskiej 281 Na pierwszym etapie, trwającym do 1997 r., wprawie Unii Zachodniej Europy, a następnie Unii Europejskiej wystąpiło nastawienie na osiąganie celów ekonomicznych. Unia Europejska na tym etapie była —jak powiedział Jacąues Delors — ciałem bez duszy. Dopiero na drugim etapie nastąpiło zainteresowanie organów UE poszanowaniem dziedzictwa duchowego narodów europejskich, w którym dostrzegana jest rzeczywistość religijna. Problem, który na pierwszy rzut oka okazał się trudny do rozwiązania w prawie UE, wynika stąd, że Europa pod względem kulturowym i religijnym jest jednocześnie pluralistyczna i elastyczna. Współczesna kultura europejska jest syntezą elementów pochodzących z różnych wpływów kulturowych: najpierw z kultury greckiej, rzymskiej i judeo-chrześcijańskiej, a następnie z celtyckiej, germańskiej i słowiańskiej. Najtrwalszym jednak elementem wspólnym dla kultury narodów europejskich okazało się chrześcijaństwo. Żaden inny kontynent nie okazał się tak otwarty na religię chrześcijańską i nie dokonał jej syntezy z własną kulturą tak, jak uczyniła to Europa. I żaden inny element kultury europejskiej, mimo nacisków przeciwstawnych wierzeń i ideologii (począwszy od ideologii liberalnej w epoce Oświecenia), nie wykazał takiej trwałości jak chrześcijaństwo. Troska o poszanowanie tożsamości kulturowej narodów europejskich nie może więc oznaczać ignorowania religii chrześcijańskiej ani też przypisywania uprzywilejowanej pozycji jednej religii lub ideologii. Pluralizm ten stał się wyzwaniem do wypracowania w prawie Unii Europejskiej takich zasad podstawowych, które by respektowały tożsamość kulturową narodów europejskich oraz obecność kościołów będących nosicielami i przekaźnikami wartości obecnych w społeczeństwie obywatelskim państw członkowskich. 2. Stanowisko kościołów wobec Unii Europejskiej Na kształtowanie się norm prawa wyznaniowego w Unii Europejskiej pewien wpływ wywarły kościoły i inne związki wyznaniowe. Postulaty pozytywnego ustosunkowania się Unii Europejskiej do religii zostały wysunięte przez przedstawicieli Kościoła katolickiego, kościołów protestanckich i kościołów prawosławnych, którzy podjęli dialog instytucjonalny z organami UE. Ze strony Kościoła katolickiego w dialogu tym uczestniczy Stolica Apostolska i konferencje episkopatów krajowych. Stolica Apostolska, jako najwyższy podmiot władzy Kościoła katolickiego wyposażony w podmiotowość publicznoprawną w stosunkach międzynarodowych, podjęła dialog z organami UE za pośrednictwem swych przedstawicieli dyplomatycznych. Dialog z organami UE podjęły także konferencje biskupów krajów należących lub kandydujących do Unii, a wśród nich Konferencja Episkopatu Polski. Stolica Apostolska respektuje świecki charakter UE, nie postuluje dla Kościoła katolickiego pozycji uprzywilejowanej, ale jako najwyższy autorytet moralny i organ władzy zwierzchniej najliczniejszej wspólnoty ludzi wierzących w Europie chce zapewnić Unii pomoc w dążeniu do dobrobytu materialnego i duchowego. Zainteresowanie Kościoła katolickiego integracją państw europejskich wyraził papież Paweł VI, ustanawiając w 1970 r. stałego obserwatora Stolicy Apostolskiej przy Wspólnotach ^^^•m^^m 282 XVIII. Prawo wyznaniowe w Unii Europejskiej Europejskich w Brukseli. Po przekształceniu Unii Zachodniej Europy w Unię Europejską Papież Jan Paweł II w 1999 r. podniósł jego status do rangi nuncjusza apostolskiego. Głównym jego zadaniem jest utrzymanie bezpośrednich kontaktów z Komisją Europejską, informowanie Stolicy Apostolskiej ojej działalności oraz prezentowanie stanowiska kościoła wobec podejmowanych przez nią problemów. Od 1980 r. w siedzibie Wspólnot Europejskich, a od 1991 r. przy Komisji Unii Europejskiej mają swoje przedstawicielstwo episkopaty krajowe państw członkowskich UE w postaci Commission des Episcopats de la Communaute Europeenne (ComECE). Z Komisją Europejską współpracują także przedstawiciele innych kościołów. Główne cele ComECE to: 1) informowanie kościoła w krajach członkowskich o działaniach Unii, mających szczególne znaczenie dla ludzi wierzących; ocena procesu integracji europejskiej z punktu widzenia odpowiedzialności chrześcijańskiej; 2) refleksja na temat nowych wyzwań, jakie ludziom wierzącym niesie integracja europejska; 3) utrzymywanie stałego kontaktu z politykami i urzędnikami Unii Europejskiej. Stolica Apostolska odnosi się z aprobatą do procesu integracji Europy, ale jednocześnie wysuwa wobec projektów niektórych aktów normatywnych postulaty, formułowane z punktu widzenia poszanowania wartości duchowych. Papież Jan Paweł II w swych wystąpieniach publicznych apeluje o to, aby w procesie integracji Europy respektowane było duchowe dziedzictwo wszystkich narodów europejskich, zarówno Europy Zachodniej jak i Wschodniej, a jednocześnie postuluje poszanowanie wartości religijnych w prawie UE, uznania dziedzictwa chrześcijańskiego Europy i zamieszczenia invocatio Dei (odwołania do Boga) w Konstytucji UE. Takie samo stanowisko zajmują episkopaty krajowe państw UE. Stolica Apostolska oraz organy władzy innych kościołów postulują poszanowanie wolności religijnej nie tylko w wymiarze indywidualnym, jako prawa należnego każdemu człowiekowi z racji godności osoby ludzkiej, lecz także gwarancji respektowania pozycji prawnej kościołów i innych związków wyznaniowych na zasadzie równości oraz poszanowania wartości religijnych, obecnych w kulturze narodów europejskich. 3. Stanowisko Unii wobec religii Unia Europejska prezentuje się jako struktura świecka, oparta na liberalnej zasadzie neutralności państwa wobec przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych. Zasada ta jednak nie jest dość klarowna, ponieważ w rzeczywistości nie ma jednoznacznego pojęcia neutralności. Zaistniał więc dylemat: czy neutralność Unii będzie wyrażać się w otwartości na wszystkie wartości religijne zakorzenione w kulturze narodów Europy, pielęgnowane i przekazywane przez różne kościoły; czy przeciwnie neutralność Unii będzie zamknięta na wartości religijne obecne w kulturze Traktat o Unii Europejskiej 283 dów europejskich, a w konsekwencji ma dążyć do zredukowania religii wyłącznie do sfery prywatnej jednostki? W celu wyjaśnienia tego problemu trzeba uwzględnić, jaka jest pozycja kościołów oraz innych związków wyznaniowych i światopoglądowych w prawie unijnym. Unia Europejska jest bowiem związkiem państw, ale równocześnie chce być wspólnotą narodów. W pierwszej fazie rozwoju prawa UE przeważała tendencja do pojmowania neutralności wobec wartości religijnych w sensie zamkniętym. Wysunięto jednak postulaty krytyczne, wskazujące na konieczność zmiany w polityce UE wobec religii. Wprawdzie kościoły, jako wspólnoty religijne, są odrębne od struktur politycznych i gospodarczych, lecz stanowią one o bogactwie duchowym narodów europejskich. Dlatego Unia nie powinna ignorować ich istnienia, ale zagwarantować im prawo do pełnienia swej misji w życiu publicznym. Zaistniała więc potrzeba wypracowania takiego modelu stosunków między UE a kościołami, który by uwzględniał ich pozycje w płaszczyźnie kulturowej i politycznej. Na to, jak ustosunkowuje się Unia Europejska do religii w ogólności, a do kościołów w szczególności, wskazuje analiza następujących aktów normatywnych: 1) Traktatu o Unii Europejskiej (1992 r.); 2) Deklaracji 11, zwanej klauzulą o Kościołach, Traktatu Amsterdamskiego (1997 r.); 3) Karty Praw Podstawowych (2000 r.); 4) Białej księgi na temat rządzenia Europą (2001 r.); 5) Projektu Traktatu Konstytucyjnego dla Europy (2004 r.). W pierwszej fazie integracji państw Europy Zachodniej funkcje Wspólnot Europejskich, a następnie Unii Zachodniej Europy były ograniczane do budowania wspólnego rynku i polityki gospodarczej. Przyjęto ogólną regułę, według której sprawy kultury i religii należą do wyłącznej kompetencji państw członkowskich. Jednak stopniowo — począwszy od Konferencji Amsterdamskiej — zwrócono uwagę na potrzebę respektowania wspólnych dla narodów europejskich wartości etycznych i religijnych w prawie unijnym. 4. Traktat o Unii Europejskiej Do art. 6(F) Traktatu o Unii Europejskiej z 1992 (w wersji zmodyfikowanej Traktatem Amsterdamskim z 1997 r.) wpisano następujące zasady: 1) „Unia jest ustanowiona na zasadach wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności oraz praworządności; na zasadach, które są wspólne dla państw członkowskich". Artykuł ten wskazuje zatem, iż głównym celem Unii jest poszanowanie podstawowych wartości na zasadach wspólnych dla państw członkowskich. Punktem wyjścia w tworzeniu Unii Europejskiej jest więc sformułowanie jej podstawowych zasad z uwzględnieniem wspólnych celów; 2) „Unia respektuje prawa zagwarantowane w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, podpisanej w Rzymie 4 listopada 1950 r., oraz prawa wynikające z tradycji konstytucyjnych, wspólnych dla Państw Członkowskich [...]". Traktat zapewnia zatem, że w Unii Europejskiej istnieje wspólny 284 XVIII. Prawo wyznaniowe w Unii Europejskiej katalog praw podstawowych, które mają być pojmowane i stosowane tak, jak zostały zagwarantowane w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, z jednoczesnym poszanowaniem katalogów praw i wolności człowieka i obywatela, jakie zagwarantowane są w konstytucjach każdego spośród państw członkowskich. Przyjmuje się zatem założenie, że istnieje wspólny dla państw UE standard praw podstawowych. Znaczącą rolę w tworzeniu tego standardu spełnia orzecznictwo trybunałów europejskich: Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu i Trybunału Sprawiedliwości w Luksemburgu; 3) „Unia respektuje tożsamości narodowe Państw członkowskich". Z takiego stwierdzenia wynika, że Unia respektuje tożsamość kulturową każdego narodu wchodzącego w skład państw członkowskich Unii Europejskiej. Wprowadzenie do Traktatu Ustanawiającego Unię Europejską gwarancji poszanowania tożsamości narodowej (w formule obejmującej poszanowanie kultury, religii i języka zgodnie żart. 151 TUE) stanowi barierę przed nadmierną integracją, która mogłaby przekształcić się w politykę wynaradawiania ludności państw członkowskich. Kształtowanie kultury stanowi zatem domenę państw członkowskich. Do zadań państw należy także subwencjonowanie przedsięwzięć kulturalnych (art. 87 ust. 2 lit. d TUE). Poszanowanie tożsamości narodowej państw członkowskich oznacza poszanowanie pluralizmu kulturowego, który obejmuje również poszanowanie wkładu chrześcijaństwa w rozwój kultury tych państw. Jednym z podstawowych celów UE jest ochrona wolności religijnej, która w prawie UE pojmowana jest tak samo, jak w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. To znaczy, że zjawisko religijności w Unii Europejskiej nie jest ignorowane. Pozostaje jednak do wyjaśnienia kwestia, w jakim wymiarze religia jest przedmiotem ochrony w prawie UE. W odpowiedzi należy stwierdzić, iż Europejska Konwencja Praw Człowieka gwarantuje poszanowanie wolności sumienia i religii w wymiarze indywidualnym. Artykuł 9 tej Konwencji stanowi: „1. Każda osoba ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania. Prawo to obejmuje wolność zmiany wyznania lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swej religii lub poglądów przez uprawianie kultu, czynności religijnych, praktykowanie i nauczanie. 2. "Wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań nie może podlegać innym ograniczeniom od tych, które są przewidziane przez ustawę i są konieczne w społeczeństwie demokratycznym, dla bezpieczeństwa publicznego, ochrony porządku, zdrowia i moralności publicznej albo ochrony praw i wolności osób trzecich". Zakres prawa do uzewnętrzniania przekonań religijnych w życiu publicznym -w myśl art. 9 — obejmuje nauczanie. Prawo do wolności religijnej łączy się więc ściśle z prawem do nauczania i wychowania. Związek ten bliżej został określony w Pierwszym Protokole Dodatkowym do Konwencji Europejskiej z 1952 r. Artykuł2 tego Protofcofu stanowi: „[...] Wykonując swoje funkcje w dziedzinie wychowania i nauczania, Państwo uznaje prawo rodziców do zapewnienia tego wychowania 5. Deklaracja o kościołach w Traktacie Amsterdamskim 285 i nauczania zgodnie z ich własnymi przekonaniami religijnymi i filozoficznymi". Powyższy przepis nakłada więc na państwa obowiązek respektowania prawa rodziców do nauczania i wychowania religijnego dzieci w szkołach publicznych zgodnie z przekonaniami rodziców. Inna gwarancja Konwencji Europejskiej zobowiązuje państwa do poszanowania wolności religijnej mniejszościowych grup etnicznych i narodowościowych (art. 11). Doniosłym osiągnięciem Europejskiej Konwencji jest więc zapewnienie jednostce ochrony prawej w skali ponadpaństwowej. Konwencja gwarantuje każdemu prawo do wniesienia skargi do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu z powodu pogwałcenia należnych mu praw, w tym również prawa do wolności sumienia i religii. Słabą stroną Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka jest brak wyraźnej gwarancji ochrony wolności religijnej w wymiarze instytucjonalnym. Jednakże Europejski Trybunał Praw Człowieka — w celu uzupełnienia tej luki — uznał, iż z wpisanej do art. 9 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka gwarancji uzewnętrzniania przekonań religijnych, światopoglądowych lub filozoficznych „wspólnie z innymi" wynika, że także kościół lub stowarzyszenie o celach religijnych lub światopoglądowych może wnieść skargę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w imieniu swoich członków (ECHR Judgment of 13, Dez. 2001 Appel. No. 1571799 — case of Metropolitan Church of Bessarabien and others v. Moldova). 5. Deklaracja o kościołach w Traktacie Amsterdamskim W traktatach regulujących powstanie i funkcjonowanie Unii Europejskiej brak było gwarancji poszanowania kościołów jako autonomicznych podmiotów życia publicznego. Spowodowało to powstanie obaw, że kościoły w Unii Europejskiej zostaną zepchnięte na margines życia społecznego. Na zagrożenia te zwrócono uwagę zwłaszcza w Niemczech, gdzie Ustawa Zasadnicza gwarantuje kościołom pozycję korporacji prawa publicznego. Powstały więc obawy, że w konsekwencji braku odpowiednich regulacji w prawie unijnym kościoły w zjednoczonej Europie będą ignorowane bądź zredukowane do poziomu organizacji o charakterze prywatnym, a religia zostanie sprowadzona wyłącznie do sfery życia prywatnego jednostki. Z inicjatywą ustawodawczą w tej sprawie wobec władz UE — uwzględniając postulaty Konferencji Biskupów Niemieckich Kościoła katolickiego i władz kościołów protestanckich — wystąpił rząd RFN. Zgłosił on na konferencję Unii Europejskiej w Amsterdamie projekt, aby Traktat o Unii Europejskiej bądź Traktat o Utworzeniu Wspólnot Europejskich uzupełnić następującą zasadą: „Unia przestrzega konstytu-cyjnoprawnej pozycji wspólnot wyznaniowych w państwach członkowskich jako wyrazu tożsamości państw członkowskich i ich kultur, oraz jako części wspólnego dziedzictwa kulturowego". Z podobną inicjatywą wystąpiła Stolica Apostolska, zgłaszając do władz państw członkowskich UE projekt uzupełnienia art. F ust. 3 Traktatu o Unii Europejskiej 286 XVIII. Prawo wyznaniowe w Unii Europejskiej o następujący zapis: „Unia Europejska uznaje znaczenie kościołów i innych wspólnot religijnych dla tożsamości i kultur państw członkowskich i dla wspólnego dziedzictwa kulturowego narodów Europy"; oraz uzupełnienia art. 230 Traktatu o Utworzeniu Wspólnot Europejskich o następujący zapis: „Wspólnota Europejska przestrzega właściwej Kościołom i innym wspólnotom religijnym pozycji prawnej w państwach członkowskich oraz odrębności ich wewnętrznych struktur". Spełnienie tych postulatów napotkało jednak na opór ze strony przedstawicieli takich państw członkowskich UE, jak Francja, Belgia, Luksemburg. Natomiast inicjatywę Niemiec zdecydowanie poparli przedstawiciele Austrii, Włoch i Hiszpanii. Z powodu braku konsensusu nowelizacja traktatów UE stała się niemożliwa. Do uchwalenia nowej normy prawnej powszechnie obowiązującej w Unii Europejskiej — zgodnie z obowiązującą procedurą legislacyjną — konieczny był bowiem pełny konsensus wszystkich państw członkowskich. Dlatego, po drugiej debacie, 18 czerwca 1997 r. uchwalono następujące oświadczenie, które zostało dołączone do Traktatu Amsterdamskiego jako „klauzula o kościołach": „1. Unia szanuje status, z jakiego korzystają kościoły oraz stowarzyszenia lub wspólnoty religijne w państwach członkowskich na mocy prawa krajowego, i przestrzega go tak, aby nie został naruszony. 2. Unia szanuje również w ten sam sposób status wspólnot światopoglądowych". Jaka jest moc prawna tego oświadczenia? Nie ulega wątpliwości, że jest to tylko deklaracja polityczna, stwierdzająca fakt, że kościoły w prawie Unii Europejskiej mają taki sam status prawny, jakim cieszą się w ustawodawstwie poszczególnych państw członkowskich, oraz że status ten nie może być naruszony przez organy unijne. Nowym elementem jest twierdzenie, że w Unii Europejskiej na równi ze statusem prawnym kościołów jest traktowany status stowarzyszeń światopoglądowych. Nie należy jednak tego zapisu rozumieć w tym sensie, iż kościoły i stowarzyszenia światopoglądowe (np. organizacje masońskie) mają być traktowane w duchu prymitywnego egalitaryzmu, czyli w każdej sprawie identycznie, bez względu na istniejące między nimi różnice. Należy je traktować na zasadzie równości tylko ze względu na takie cechy, które są dla nich wspólne, a odmiennie tam, gdzie istnieją między nimi różnice, czyli z uwzględnieniem zasady sprawiedliwości rozdzielczej. Oznacza to, że organy Unii Europejskiej uznają status kościołów i innych związków wyznaniowych oraz stowarzyszeń światopoglądowych w takim stopniu, w jakim jest on zagwarantowany w prawie krajowym państw członkowskich. Niewątpliwie jest to wyraz poszanowania przez Unię Europejską pluralizmu systemów relacji między państwem a kościołem w Europie. Wśród państw członkowskich UE są bowiem państwa wyznaniowe i państwa świeckie. Wśród państw świeckich są zaś państwa laickie, czyli neutralne w sensie zamkniętym, które eliminują, możliwości uzewnętrzniania przekonań religijnych w życiu publicznym (Francja, Holandia, Belgia). Są.też \atóspaństwa&*r\ec\ae,*tóre satweutaaYne vi sensie otwa^m, czs\\TesceV*»y*7a8ad% współdziałania z kościołem w życiu publicznym dla dobra wspólnego. Konstytucje t*ck państw gwatarvtuja>ośdo\om status korporacji prawa publicznego (Niemcy, 6. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej 287 Austria) bądź wyznają zasadę poszanowania niezależności kościołów od państwa i współdziałania z nimi dla dobra kraju (Włochy). Neutralność otwarta oznacza, że organy władzy państwowej zachowują bezstronność wobec przekonań religijnych, a jednocześnie zapewniają wolność uzewnętrzniania ich wżyciu publicznym. Od strony formalnej dokument ten wzbudził pewien niedosyt, gdyż jest to tylko deklaracja natury politycznej, a poza tym nie spełnia postulatu poszanowania kościołów jako trwałego elementu kultury europejskiej. 6. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej Podczas prac Kongresu Europejskiego nad zredagowaniem konstytucji dla Europy zwrócono uwagę najpierw na określenie pozycji prawnej jednostki. Temu celowi miała służyć Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej przyjęta w Nicei w grudniu 2000 r., ale tylko jako deklaracja polityczna. Karta uwzględnia przesłanki aksjologiczne wspólne dla kultury europejskiej. W preambule do niej stwierdzono: „Narody Europy w procesie tworzenia między sobą coraz ściślejszej unii są zdecydowane dzielić pokojową przyszłość opartą na wspólnych wartościach". Jest to ogólne odwołanie się do wartości wspólnych dla narodów europejskich mimo istniejącego pluralizmu. W trakcie prac nad projektem Karty Papież Jan Paweł II apelował do Konwentu o uczciwość wobec historii, która nakazuje wpisać do preambuły sformułowanie wskazujące na religijne dziedzictwo Europy oraz zamieszczenie w niej odniesienia do Boga {invocatio Dei). Jednak wśród członków Konwentu w tej sprawie, podobnie jak wcześniej w debacie nad „klauzulą o Kościołach", zabrakło jednomyślności. Tekst końcowy Karty jest owocem kompromisu między politykami chrześcijańskiej demokracji i liberalnej lewicy. Dlatego w sformułowaniach Karty w różnych wersjach językowych w tej kwestii wystąpiła rozbieżność. Podczas gdy w języku niemieckim jest odwołanie do „dziedzictwa duchowo-religijnego i moralnego" Europy, w tekście angielskojęzycznym i francuskojęzycznym jest tylko odwołanie do poszanowania „dziedzictwa duchowego". Taka niechęć do wyróżnienia wartości religijnych jest charakterystyczna dla ideologii laicyzmu. W polskim tłumaczeniu Karty, opublikowanym przez MSZ, wpisano „dziedzictwo duchowe" bez uwzględnienia elementu religijnego. Niewątpliwie takie tłumaczenie w kontekście polskiej tradycji kulturowej jest zubożające. Formuła preambuły, w jaką opatrzona jest Karta Praw Podstawowych, stwierdza, iż Unia Europejska jest związkiem państw narodowych, składających się ze społeczeństw zróżnicowanych pod względem kultury, tradycji i tożsamości. Taki pluralizm zakłada konieczność poszanowania minimalnego katalogu wartości jako podstawy integracji europejskiej. Takie minimum obejmuje uznanie godności osoby ludzkiej i wynikających z niej praw człowieka. Artykuł 1 Karty, stwierdza, iż: „Godność człowieka jest nienaru- 288 XVIII. Prawo wyznaniowe w Unii Europejskiej szalna, należy ją szanować i chronić". To znaczy, że godność ludzka spełnia w Unii Europejskiej podwójną rolę. Przywołanie jej we wstępie wskazuje, że jest ona fundamentem dla praw podstawowych człowieka, a proklamowane w art. 1 prawo do jej ochrony stanowi jedno z praw podstawowych Unii. Godność ludzka jest więc najwyższą wartością i zasadą ponadpaństwową. Artykuł 10 Karty gwarantuje każdemu człowiekowi „wolność myśli sumienia i wyznania" (ust. 1) jako prawo należne każdej osobie ludzkiej, zaś pacyfistom „prawo do odmowy służby wojskowej ze względów sumienia, zgodnie z ustawami krajowymi" (ust. 2). Powstaje pytanie, czy ochroną wolności religijnej w Karcie Praw Podstawowych w aspekcie podmiotowym objęto tylko osoby fizyczne, czy także wspólnoty religijne, czyli kościoły i inne związki wyznaniowe. Komentatorzy Karty w powyższym sformułowaniu dopatrują się, iż ochrona prawna wolności religii osób fizycznych, działających „wspólnie z innymi", obejmuje także kościoły. Na takim stanowisku stanął Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu, uznając zdolność prawną kościołów do występowania wobec organów europejskich w imieniu swoich członków. Niewątpliwie taki wniosek jest wydedukowany w drodze interpretacji celowościowej. W tekście Karty brak jest bowiem gwarancji poszanowania wolności religijnej w wymiarze instytucjonalnym, czyli poszanowania podmiotowości prawnej kościołów. 7. Biała księga na temat rządzenia Europą Pod koniec 2001 r. Komisja Europejska ogłosiła Białą księgę na temat zarządzania Europą (ang. White Paper on European Governance). Jej celem jest rozwiązywanie problemów praktycznych związanych ze sprawnym rządzeniem Unią Europejską. Komisja wymienia w tej Księdze pięć zasad dobrego zarządzania: otwartość, uczestnictwo, odpowiedzialność, efektywność i spójność. Urzeczywistnianiu tych zasad ma sprzyjać respektowanie zasady proporcjonalności i pomocniczości. W realizacji tego procesu mają uczestniczyć podmioty społeczne. Z punktu widzenia problematyki prawa wyznaniowego ważna jest wola Komisji zmierzająca do włączenia kościołów w proces partycypacji podmiotów społecznych w zarządzaniu Europą. Komisja wskazuje, iż kościoły i inne wspólnoty religijne odgrywają doniosłą rolę w budowaniu społeczeństwa obywatelskiego w sferze wyrażania poglądów obywateli oraz dostarczania usług w zaspokajaniu potrzeb ludzkich. Zdaniem Komisji kościoły mają do spełnienia szczególne zadania w procesie mobilizacji ludzi wokół wspólnych wartości i wspomagania cierpiących na dyskryminację lub zepchniętych na margines życia społecznego. Koncentrują się one na wczesnym dostrzeganiu kierunku rozwoju życia politycznego na szczeblu lokalnym oraz na wskazywaniu kierunku polityki rozwoju na szczeblu globalnym. Komisja Europejska włączyła do tej Księgi szereg dyrektyw wydanych przez organy unijne w celu rozstrzygnięcia konkretnych kwestii dotyczących różnych przejawów życia religijnego i wolności religijnej, a jednocześnie ingerujących w stosunki wewnętrzne państw członkowskich Unii Europejskich w oparciu o umowy unijne. 8. Traktat Konstytucyjny dla Europy 289 8. Traktat Konstytucyjny dla Europy Traktat Konstytucyjny dla Europy podpisany przez przedstawicieli państw członkowskich w Rzymie 29 października 2004 r. zacznie obowiązywać, jeśli zostanie ratyfikowany przez państwa członkowskie. W Polsce decyzja ratyfikacyjna w tej sprawie zostanie podjęta w drodze referendum. Traktat ten składa się z preambuły i dwóch części. Do pierwszej z nich wpisano zasady dotyczące stosunku Unii do kościołów, a do drugiej gwarancje wolności sumienia i religii w wymiarze indywidualnym. Do preambuły Traktatu Konstytucyjnego wpisano deklarację, że religia należy do dziedzictwa duchowego, na którym opiera się Unia Europejska. Pominięto natomiast postulat wyraźnego odniesienia do dziedzictwa chrześcijańskiego narodów europejskich oraz invocatio Dei, co stało się przedmiotem krytyki. Jednak obrońcy Traktatu Konstytucyjnego twierdzą, że chociaż nie ma w nim wyraźnego odniesienia do wartości chrześcijańskich, to jednak odniesienie to jest wyrażone implicite przez odwołanie do uniwersalnych wartości ogólnoludzkich, jakimi są przyrodzona godność osoby ludzkiej i wynikające z niej prawa i wolności człowieka. Świadomość tych wartości jest istotnym elementem kultury chrześcijańskiej, a jednocześnie elementem decydującym o tożsamości kultury europejskiej. Zasady dotyczące relacji między Unią a kościołami wpisane są do art. 1.52, pod tytułem „Status prawny kościołów i organizacji niewyznaniowych", czyli do części pierwszej traktatu, określającej zasady ustrojowe Unii. Obejmują ona następujące elementy: 1) zasadę poszanowania przez Unię statusu prawnego kościołów, jaki mają uznany w ustawodawstwie krajowym państw członkowskich; 2) zasadę zrównania z kościołami organizacji światopoglądowych i niewyznaniowych; (Obie zasady są powtórzeniem Deklaracji 11 dołączonej do Traktatu Amsterdam-skiego. Istotna ich nowość polega na tym, iż przez wpisanie do Traktatu Konstytucyjnego zostały podniesione do rangi zasad konstytucyjnych.) 3) zasadę poszanowania „tożsamości i specyficznego wkładu tych kościołów i organizacji" oraz zobowiązanie Unii do prowadzenia z nimi „otwartego, przejrzystego i regularnego dialogu". Powyższe zobowiązania konstytucyjne stanowią całkowitą nowość w stosunku do Deklaracji amsterdamskiej. Dotychczas kościoły w prawie Unii Europejskiej zaliczane były do organizacji pozarządowych. Obecnie zostały wyróżnione imiennie jako instytucje specyficzne, które są zdolne do prowadzenia z Unią dialogu. Tym samym organy unijne zostały upoważnione i zobowiązane do prowadzenia dialogu z kościołami i innymi organizacjami religijnymi i światopoglądowymi. Co więcej, dialog ten ma być „otwarty, przejrzysty i regularny". Gwarancje wolności sumienia i religii w wymiarze indywidualnym wpisano do art. II.6, który stanowi: „1) Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i religii. Prawo to obejmuje wolność zmiany religii lub wierzenia oraz wolność manifestowania, zarówno poje- 290 XVIII. Prawo wyznaniowe w Unii Europejskiej dynczo, jak i we wspólnocie z innymi, prywatnie lub publicznie, religii lub wierzenia poprzez kult, nauczanie, praktykę i przestrzeganie. 2) Prawo do zastrzeżenia sumienia jest zgodne z ustawami krajowymi dotyczącymi korzystania z tego prawa". Powyższe gwarancje stanowią potwierdzenie tego, co zostało wpisane do Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności i do Karty Praw Podstawowych. Istotna nowość polega na tym, że zostały podniesione do rangi zasad konstytucyjnych. Nasuwają się także pytania co do tego, jakie będą następstwa Traktatu Konstytucyjnego dla Europy, jeśli uzyska on moc obowiązującą, oraz dla prawa wyznaniowego państw członkowskich, a w szczególności dla polskiego prawa wyznaniowego. W odpowiedzi nasuwają się następujące wnioski: 1) Traktat Konstytucyjny dla Europy będzie stanowić podstawę takiego porządku prawnego w Europie, w którym jest zagwarantowana zasada poszanowania wolności sumienia i religii w wymiarze indywidualnym i instytucjonalnym. Normy konstytucyjne będą stanowić pewne minimum gwarancji wolności religijnej dla całej Europy, czyli pewien standard powszechnie obowiązującego prawa wyznaniowego. Unia, jako struktura ponadpaństwowa, jest strukturą świecką, ale nie powinna narzucać jednego modelu świeckości wszystkim państwom członkowskim; 2) traktat ten jednocześnie będzie stanowić podstawę respektowania przez organy UE pluralizmu systemów relacji między państwem a Kościołem katolickim i innymi związkami wyznaniowymi, jakie istnieją na podstawie ustaw krajowych państw członkowskich. Konstytucja unijna nie narzuca więc państwom członkowskim modelu stosunków między państwem a kościołem w wersji neutralności zamkniętej na wartości religijne; 3) Unia Europejska, jako podmiot publicznego prawa międzynarodowego, będzie mogła zawierać umowy z innymi podmiotami prawa publicznego. Na tej podstawie Unia będzie zdolna zawierać dwustronne umowy międzynarodowe również ze Stolicą Apostolską, jeżeli obie strony uzgodnią ich przedmiot; 4) Traktat Konstytucyjny będzie stanowić podstawę poszanowania przez organy Unii Europejskiej statusu prawnego Kościoła katolickiego i innych związków wyznaniowych w Polsce, jaki jest zagwarantowany w Konstytucji RP z 1997 r., w konkordacie z 1993 r. i w ustawach zwykłych. Traktat Konstytucyjny dla Europy nie będzie więc uchylać norm polskiego prawa wyznaniowego, lecz stanowić podstawę do ich respektowania przez organy unijne. Konkludując, należy stwierdzić, iż w systemie prawa Unii Europejskiej stopniowo kształtuje się dział prawa wyznaniowego, zawierający normy wspólne dla wszystkich państw członkowskich. Jednocześnie w prawie każdego państwa członkowskiego istnieje dział prawa wyznaniowego. Normy wyznaniowe prawa unijnego będą miały charakter komplementarny w stosunku do prawa krajowego. W praktyce stosowania norm prawa wyznaniowego mogą zaistnieć kolizje między normami należącymi do systemu prawa obowiązującego w Unii Europejskiej a normami prawa krajowego poszczególnych państw członkowskich. W takiej sytuacji normę wyznaniową prawa Literatura 291 unijnego należy traktować jako lex generalis, zaś normy wyznaniowe prawa krajowego jako lex specialis. W celu rozstrzygnięcia tego rodzaju problemów trzeba zastosować reguły kolizyjne dotyczące zakresu obowiązywania norm w porządku merytorycznym. W pierwszej kolejności należy postępować zgodnie z regułą lex singularis derogat legi generali — ustawa szczególna uchyla ustawę generalną. W przypadku zaistnienia kolizji między normą wyznaniową prawa unijnego a normą wyznaniową prawa polskiego należy więc stosować normę prawa polskiego. Nie oznacza to bynajmniej, iż z wykorzystaniem tej jednej reguły można rozstrzygnąć wszystkie sytuacje kolizyjne. Literatura BóckenfSrde E.W, Państwo prawa w jednoczącej się Europie, Warszawa 2000; Christians L., La condi-tion juridiąue du religieux dans la construction dune Europę post-nationale. Du Traite d Amsterdam au Projet de Constitution europeeene, [w:] Ecclesia et Status. Księga jubileuszowa z okazji 40-lecia pracy naukowejprof. Józefa Krukowskiego, red. A. Dębiński, K. Orzeszyna, M. Sitarz, Lublin 2004, s. 97-122; Czają J., Stolica Apostolska wobec integracji europejskiej, Warszawa 2000; tenże, Stolica Apostolska wobec procesów integracyjnych w Europie, „Studia Europejskie" 2000, nr 1, s. 81-100; Grześkowiak A., Fundamenty integracji Europy. Kultura i prawo, t. I, s. 253-275; Hambura S., Muszyński M., Karta Praw Podstawowych z komentarzem, Bielsko-Biala 2001; Jasudowicz T., O uznanie i poszanowanie pozycji religii i Kościoła w jednoczącej się Europie, [w:] Polska w Unii Europejskiej. Perspektywy, warunki, szansę i zagrożenia, red. C. Mik, Toruń 1997, s. 298; Juros H., Klauzula o Kościołach w układzie w Maastricht, [w:] Europa i Kościół, Warszawa 1997, s. 121-135; Juros H., Unia Europejska a religia. Gra toczy się o fundamenty, „Prawo Kanoniczne" 43(2000), nr 3-4, s. 403^ł07; Krukowski J., Kościelne prawo publiczne w Europie i w Polsce, [w:] Kościół w życiu publicznym. Teologia polska i europejska wobec nowych wyzwań, t. I, Lublin 2004, s. 385—406; tenże (red.), Religia i wolność religijna w państwach Europy Srodkowo-Wschodniej w perspektywie integracji europejskiej. Materiały Międzynarodowej Konferencji. Lublin 1-2 września 2003, Lublin 2004; tenże, Unia Europejska a Kościół Katolicki. Zarys problematyki, RNP 13(2003), z. 1, s. 199-218; tenże, Theisen O. (red.), Religia i wolność religijna w Unii Europejskiej. Materiały Międzynarodowej Konferencji. Warszawa, 2—4 września 2002, Lublin 2003; tenże, Kościół i państwo. Podstawy relacji prawnych, Lublin 2000, s. 218-226; Mik C, Czynnik religijny i etyczny wprawie i praktyce Unii Europejskiej, [w:] Kultura i prawo, t. III, Materiały III Międzynarodowej Konferencji na temat Religia i Wolność religijna w Unii Europejskiej, Warszawa 2-4 września 2002, red. J. Krukowski, O. Theisen, Lublin 2003, s. 129-172; tenże, Europejskie prawo wspólnotowe, t. I, Warszawa 2000; Orzeszyna K., Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej a wartości religijne, „Prawo — Administracja — Kościół" 2002, nr 2-3, s. 175-195; tenże, Stosunek Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej do Kościołów, RNP 10(2000), z. 2, s. 225-235; Przyborowska-Klimczak A., Klauzula o kościołach w Traktacie Amsterdamskim z 1997 roku, „Prawo — Administracja — Kościół", Lublin 2000, nr 2-3, s. 43-55; Robbers G., Religion in the Public Sphere in Europę, [w:] Ecclesia et Status..., s. 205-210; tenże (red.), Etat et Eglises dans l'Union europeenne, Baden-Baden 1997; tenże, W sprawie „artykułu kościelnego" w Układzie Amsterdamskim-Maastricht II", [w:] Europa i Kościół, red. H. Juros, Warszawa 1997, s. 111-119; Stanisz P, Wolność religijna w porządku prawnym Unii Europejskiej, [w:] Prawo wyznaniowe, red. H. Misztal, P. Stanisz, Lublin 2003, s. 419-427; Warchałow-ski K., Prawo do wolności myśli, sumienia i religii w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Lublin 2004; tenże, Wolność uzewnętrzniania religii i przekonań w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, „Kwartalnik Prawa Publicznego" 2002, nr 1-2, s. 189-212; Wiśniewski L., Wolność sumienia i wyznania w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i wprawie polskim, PiP 1993, nr 3; Życiński J., Koncepcja zjednoczonej Europy w nauczaniu Jana Pawła II, [w:] Europa. Fundamenty jedności, red. A. Dylus, Warszawa 1998, s. 183-196. B / S L / C * Wydziału Dziennikarstwa i um Uniwersytetu War.^-- ul. Nowy Świat 69, oo.oi; », tel. 55-20-295. 55-20-/.. SKOROWIDZ RZECZOWY (sporządziła Magdalena Ziarnicka-Koper) B budowa obiektów sakralnych 191-194 161, 167, 17 r3, 175, 179 , 184, 189 191 dobro osobiste - wolność sumienia 217-274 - ochrona 273 dotacje 206-212 - na działalność społeczną 209-210 - na konserwację zabytków 211-212 - z budżetu państwa 206-207 - z Funduszu Kościelnego 207-208 duszpasterstwo specjalne 175-180 - katalog uprawnień 176 - kategorie osób objętych duszpasterstwem specjalnym 175 - pojęcie 175 dyskryminacja religijna 267-268 - definicja 267 - istota 267 F fundacje kościelne 212-213 - likwidacja 213 - nadzór 212 - zarząd przymusowy 213 Fundusz Kościelny 207-208, 225, 226 - cele 207, 208 - statut 208 - zasady działalności 208 G gminy wyznaniowe żydowskie 49, 50, 53, 65, 113, 125, 126, 127, 133, 134, 137, 140, 147, 156, - duszpasterstwo specjalne 179 - duszpasterstwo wojskowe 173 - działalność misyjna, humanitarna, charytatywno--opiekuńcza 183, 184 - małżeństwo 252 - nauczanie religii 156 - nieruchomości kościelne 201, 205-206 - nominacje na stanowiska kościelne 127 - ochrona dóbr kultury 191 - organizacje i stowarzyszenia kościelne 147 - osobowość prawna 113 - poszanowanie dni świątecznych 137 - publikacje i środki masowego przekazu 189 - służba wojskowa duchownych 175 - swoboda komunikowania 140 - swoboda pełnienia misji 125 - szkoły 161 - szkoły wyższe 167 - uprawnienia majątkowe 198 - wolność kultu 133, 134 - zbiórki publiczne 215 - zmiany struktury organizacyjnej 126 K Karaimski Związek Religijny 49, 65, 114, 137, 156, 198 - nauczanie religii 156 - osobowość prawna 114 - poszanowanie dni świątecznych 137 - uprawnienia majątkowe 198 klauzula sumienia 274-276 294 Skorowidz rzeczowy - a obowiązek służby wojskowej 275 - dla lekarza 275-276 konkordat 30,40, 55, 62, 80-96 - a wielostronna umowa międzynarodowa 83--84 - pojęcie 80-83 ----w znaczeniu szerszym 81 ----w znaczeniu ścisłym 81 - przedmiot 81-82 - strony 81, 84 - tryb zawierania 84-85 ----kompetentne organy 84 ----parafowanie 84 - proces negocjacji 84 -------negocjacje formalne 84 ----publikacja tekstu 85 ----ratyfikacja 85 -------odmowa ratyfikacji 85 ----wprowadzenie zastrzeżeń lub warunków 85 - ustanie obowiązywania 86 - wejście w życie 85 patrz też: Konkordat między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską (1925); Konkordat między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską (1993) Konkordat między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską (1925) 33, 102 - nominacje biskupów 33 - osobowość cywilnoprawna kościelnych jednostek organizacyjnych 33 - wolność Kościoła katolickiego wykonywania swojej działalności 33 - wykonywanie władzy kościelnej 33 Konkordat między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską (1993) 35, 57-59, 62-64, 86-95, 102-107, \\6,passim, 129-132, 139, 142-144, 152-155, 158-160, 162-164, 169-172, 177--178, 180-183, 186-190, 192-197, 209-211, 212-213, 215, 231-232, 250, 255-264 - klauzule 94-96 ----derogacyjne 94 ----dotycząca języka 94 ----dotycząca terminu wejścia w życie 94, 96 ----dotycząca trybu regulacji spraw wymagających nowych rozwiązań 94-95 ----interpretacyjna 94-95 ----ratyfikacyjna 94-95 - preambuła 86, 92-94 - przedmiot regulacji 86 - ratyfikacja 87 ----geneza 91-92 ----następstwa 89-92 ----ustawowa 45 patrz też: konkordat; Kościół katolicki; małżeństwo kanoniczne ze skutkami cywilnymi Konstytucja - Mała (1992) 87 - Marcowa (1921) 31-33, 53, 102 - PRL (1952) 34 - Rzeczypospolitej Polskiej (1935) 31 - Rzeczypospolitej Polskiej (1997) 35, 36, 41, 52-78, 88-92, 102-103, passim, 137, passim - gwarancje wolności sumienia i religii 72-78 - zasady ----autonomii i niezależności 57-60 ----bezstronności władz państwowych w sprawach przekonań religijnych 55-57 ----określające formy regulacji stosunków pań- stwo-kościół 62-71 ----równouprawnienia związków wyznaniowych 53-55 ----współdziałania 57-58, 60-62 -------organy współdziałania 61-62 kościoły i inne związki wyznaniowe zarejestrowane w Polsce 66-70, 114-115 - osobowość prawna 114-115 - wykaz 67-70 patrz też: rejestracja kościołów i innych związków wyznaniowych Kościół Adwentystów Dnia Siódmego 48, 65, 111, 125, 126, 127, 134, 137, 140, 147, 156, 158, 161, 166, 167, 173, 174, 179, 183, 184, 189, 191, 194, 197, 201, 202, 206, 213, 215, 227, 252 - budowa obiektów sakralnych 194 - duszpasterstwo specjalne 179 - duszpasterstwo wojskowe 173, 174 - działalność misyjna, humanitarna, charytatywno--opiekuńcza 183, 184 - działalność ubezpieczeniowa 227 - fundacje 213 - małżeństwo 252 - nauczanie religii 156 - nieruchomości kościelne 201, 202, 206 - nominacje na stanowiska kościelne 127 - ochrona dóbr kultury 191 - organizacje i stowarzyszenia kościelne 147 - osobowość prawna 111 - poszanowanie dni świątecznych 137 - praktyki religijne w miejscach wypoczynku 158 - publikacje i środki masowego przekazu 189 - służba wojskowa duchownych 174 - swoboda komunikowania 140 - swoboda pełnienia misji 125 - szkoły 161 Skorowidz rzeczowy 295 - szkoły wyższe 166, J67 - uprawnienia majątkowe 197 - wolność kultu 134 - zbiórki publiczne 215 - zmiany struktury organizacyjnej 126 Kościół Chrześcijan Baptystów 48, 50, 65, 110 125, 126, 127, 133, 137, 156, 158, 161, 166 167, 173, 174, 179, 183, 184, 189, 191, 194 201, 202, 206, 213, 215, 227 - budowa obiektów sakralnych 194 - duszpasterstwo specjalne 179 - duszpasterstwo wojskowe 173 - dziaialność misyjna, humanitarna, charytatywno- -opiekuńcza 183, 184 " - dz/atehość ubezpieczeniowa 227 - fundacje 213 nauczanie religii 156 nieruchomości kościelne 201, 202, 206 - nominacje na stanowiska kościelne 127 -ochrona dóbr kultury 191 osobowość prawna 110 _ - poszanowanie dni świątecznych 137 - praktyki religijne w miejscach wypoczynku 158 - publikacje i środki masowego przekazu 189 - służba wojskowa duchownych 174 - swoboda pełnienia misji 125 - - szkoły 161 - szkoły wyższe 166 - uprawnienia majątkowe 197 - zbiórki publiczne 215 - zmiany struktury organizacyjnej 126 Kościół Ewangelicko-Metodystyczny 48, 50, 65, 110, 125, 126, 127, 133, 134, 136, 146-147, 156, 158, 161, 166, 167, 173, 174, 179, 181, 183, 184, 189, 194, 197, 201, 202, 206, 213, 215, 227, 252 - budowa obiektów sakralnych 194 - wolność kultu 133 - zbiórki publiczne 215 - zmiany struktury organizacyjnej 126 Kościół Ewangelicko-Augsburski 48, 49, 65, 109, 125, 126, 136, 140, 141, 146, 156, 158, 161, 166, 173, 174, 181, 183, 189, 194, 197, 201, 202,205,215,252 - budowa obiektów sakralnych 194 - duszpasterstwo specjalne 179 - duszpasterstwo wojskowe 173, 174 -----Ewangelickie duszpasterstwo wojskowe 174 - działalność misyjna, humanitarna, charytatywno--opiekuńcza 183 - małżeństwo 252 - mniejszości narodowe i cudzoziemcy 181 - nauczanie religii 156 - nieruchomości kościelne 201, 202, 205 - organizacje i stowarzyszenia kościelne 146 - osobowość prawna 109 - poszanowanie dni świątecznych 136 - praktyki religijne w miejscach wypoczynku 158 - publikacje i środki masowego przekazu 189 - służba wojskowa duchownych 174 - swoboda komunikowania 140, 141 - szkoły 161 specjalne 179 - duszpasterstwo wojskowe 173, \ją - działalność misyjna, humanitarrL, c -opiekuńcza 183, 184 działalność ubezpieczeniowa 227 fundacje 213 małżeństwo 252 mniejszości narodowe i cudzoziemcy 181 nauczanie religii 156 nieruchomości kościelne 201, 202, 206 nominacje na stanowiska kościelne 127 ochrona dóbr kultury 191 organizacje i stowarzyszenia kościelne 146-147 osobowość prawna 110 poszanowanie dni świątecznych 136 praktyki religijne w miejscach wypoczynku 158 — publikacje i środki masowego przekazu 189 - swoboda pełnienia misji 125 - szkoły 161 - szkoły wyższe 166, 167 - uprawnienia majątkowe 197 - wolność kultu 133 - zbiórki publiczne 215 - zmiany struktury organizacyjnej 126 Kościół Ewangelicko-Reformowany 48, 50, 65, 109, 125, 126, 127, 136, 140, 141, 158, 161, 166, 173, 175, 179, 181, 183, 184, 189, 191, 194, 197, 201, 202, 206, 215, 227, 251, - budowa obiektów sakralnych 194 - duszpasterstwo specjalne 179 - duszpasterstwo wojskowe 173 - działalność misyjna, humanitarna, charytatywno--opiekuńcza 183, 184 - działalność ubezpieczeniowa 227 - małżeństwo 251 - mniejszości narodowe i cudzoziemcy 181 - nauczanie religii 156 - nieruchomości kościelne 201, 202, 206 - nominacje na stanowiska kościelne 127 - ochrona dóbr kultury 191 - osobowość prawna 109 - poszanowanie dni świątecznych 136 296 Skorowidz rzeczowy - praktyki religijne w miejscach wypoczynku 158 - publikacje i środki masowego przekazu 189 - służba wojskowa duchownych 175 - swoboda komunikowania 140 - swoboda pełnienia misji 125 - szkoły 161 - szkoły wyższe 166 - uprawnienia majątkowe 197 - zbiórki publiczne 215 - zmiany struktury organizacyjnej 126 Kościół katolicki 36, 45^8, 53, 57-59, 62-64, 98-107, 104-107, 116-123, 129-137, 138-139, 141-144, 152-155, 157-164, 168-172, 177--183, 198-203, 212-213, 227, passim - duszpasterstwo specjalne 177-179 - duszpasterstwo wojskowe 168-171 - działalność misyjna, humanitarna, charytatywno--opiekuńcza 182-183 ----Caritas Polska i Caritas diecezji 182 ----Papieskie Dzieła Misyjne 182 - działalność ubezpieczeniowa 227 - fundacje 212-213 - gwarancje swobodnego i publicznego pełnienia misji i jurysdykcji 116-123 - mniejszości narodowe i cudzoziemcy 180-181 - nauczanie religii 152-155 - nieruchomości 198-203 - organizacje i stowarzyszenia 141-144 - osobowość cywilnoprawna jednostek organizacyjnych 36, 104-107 ----tryby uznania 104, 105-107 -------powiadomienie właściwego organu administracji państwowej 105-107 -------rejestracja sądowa 107 -------rozporządzenie ministra właściwego do spraw administracji 107 -------ustawowy 105 - osobowość prawna jako całości 101-104 - osobowość publicznoprawna Stolicy Apostolskiej 99-101 - praktyki religijne w miejscach wypoczynku 157 - służba wojskowa duchownych 171-172 - struktura organizacyjna 118-120 ----dokonywanie zmian 119-120 ----Konferencja Episkopatu Polski 120121 ----obsadzanie urzędów kościelnych 121-123 - swoboda komunikowania 138—139 - swoboda sprawowania kultu 129-137 - swoboda pełnienia funkcji 36 - szkoły 158-160 - szkoły wyższe 161-164 - zdolność do przynależności do organizacji międzynarodowych 100 - zdolność do utrzymywania stosunków dyplomatycznych 100, 101 - zdolność do zawierania umów międzynarodowych 100 patrz też: konkordat; prawo kanoniczne Kościół Katolicki Mariawitów 49, 112, 125, 126, 127, 136, 140, 158, 161, 166, 173, 175, 179, 183, 184, 194, 197, 201, 213, 215 - budowa obiektów sakralnych 192-194 - duszpasterstwo specjalne 179 - duszpasterstwo wojskowe 173 - działalność kulturalna 186-188 - działalność misyjna, humanitarna, charytatywno--opiekuńcza 183, 184 - fundacje 212-213 - nauczanie religii 156 - nieruchomości kościelne 201 - nominacje na stanowiska kościelne 127 - ochrona dóbr kultury 189-191 - osobowość prawna 112 - poszanowanie dni świątecznych 136 - praktyki religijne w miejscach wypoczynku 158 - służba wojskowa duchownych 175 - swoboda pełnienia misji 125 - szkoły 161 - szkoły wyższe 166 - uprawnienia majątkowe 196-197 - zbiórki publiczne 215 - zmiany struktury organizacyjnej 126 Kościół Polskokatolicki 49, 50, 65, 111-112, 125, 126, 127, 140, 158, 161, 164, 173, 174, 179, 189, 194, 197, 201, 202, 213, 215, 227, 252 - budowa obiektów sakralnych 194 - duszpasterstwo specjalne 179 - duszpasterstwo wojskowe 173, 174 - działalność ubezpieczeniowa 227 - fundacje 213 - małżeństwo 252 - nauczanie religii 156 - nieruchomości kościelne 201, 202 - nominacje na stanowiska kościelne 127 - ochrona dóbr kultury 191 - organizacje i stowarzyszenia kościelne 146 - osobowość prawna 111-112 - praktyki religijne w miejscach wypoczynku 158 - publikacje i środki masowego przekazu 189 - służba wojskowa duchownych 174 - swoboda komunikowania 140 - swoboda pełnienia misji 125 ¦^— Skorowidz rzeczowy 297 1 - szkoły 161 - praktyki religijne w miejscach wypoczynku - szkoły wyższe 164 158 - uprawnienia majątkowe 197 - publikacje i środki masowego przekazu 189 - zbiórki publiczne 215 - służba wojskowa duchownych 174 - zmiany struktury organizacyjnej 126 - swoboda komunikowania 140 Kościół Starokatolicki Mariawitów 49, 65, 113, - swoboda pełnienia misji 125 125, 126, 127, 137, 140, 141, 147, 156, 158, - szkoły 161 161, 167, 173, 174, 179, 183, 189, 191, 194, j - szkoły wyższe 166 197,201,213,215,227,252 - uprawnienia majątkowe 197 - budowa obiektów sakralnych 194 - wolność kultu 133 - duszpasterstwo specjalne 179 - zbiórki publiczne 215 - duszpasterstwo wojskowe 173 - zmiany struktury organizacyjnej 126 - działalność misyjna, humanitarna, charytatywno- -opiekuńcza 183 M M - działalność ubezpieczeniowa 227 - fundacje 213 małżeństwo cywilne 232-235 - małżeństwo 252 - formy zawarcia 235 - nauczanie religii 156 - koncepcja 233-234 - nieruchomości kościelne 201 małżeństwo kanoniczne bez skutków cywilnych - nominacje na stanowiska kościelne 127 248-249 - ochrona dóbr kultury 191 małżeństwo kanoniczne ze skutkami cywilnymi - organizacje i stowarzyszenia kościelne 147 229-258 - osobowość prawna 113 - kompetencje duchownego 238-239, 252-254 - poszanowanie dni świątecznych 137 - kompetencje kierownika u.s.c. 239, 254-255 - praktyki religijne w miejscach wypoczynku - postępowanie w niebezpieczeństwie śmierci 158 240-241, 254 - publikacje i środki masowego przekazu 189 - postępowanie w warunkach zwyczajnych 238- - służba wojskowa duchownych 174 -240, 252-254 - swoboda komunikowania 140 - procedura zawarcia 237-261 - swoboda pełnienia misji 125 ----celebrowanie 243 - szkoły 161 -------oświadczenie w formie kanonicznej 244— - szkoły wyższe 167 -246 i - uprawnienia majątkowe 197 -------oświadczenie w sprawie skutków cywilnych - zbiórki publiczne 215 246-250 - zmiany struktury organizacyjnej 126 ----------forma 249-250 1 Kościół Zielonoświątkowy 49, 50, 65, 110-111, ----------moment 249 125, 126, 133, 137, 140, 147, 156, 158, 161, -------zgodne oświadczenie woli nupturientów 166, 173, 174, 179, 183, 189, 191, 194, 197, 247 201, 202, 213, 215, 227, 252 ----faza po celebrowaniu 250-258 - budowa obiektów sakralnych 194 -------zawiadomienie kierownika u.s.c. 250-252, - duszpasterstwo specjalne 179 255^257 - duszpasterstwo wojskowe 173, 174 ----faza poprzedzająca celebrowanie 237-243 - działalność misyjna, humanitarna, charytatywno- -------granica wieku do zawarcia 241-242 -opiekuńcza 183 -------katalog przeszkód 242-243 - działalność ubezpieczeniowa 227 -------ustalenie zdolności nupturientów do zawar- - fundacje 213 cia małżeństwa cywilnego 237 - małżeństwo 252 - pełnomocnik 236-237 - nauczanie religii 156 ----upoważnienie 237 - nieruchomości kościelne 201, 202 - skutki cywilnoprawne 235-236 - ochrona dóbr kultury 191 patrz też: prawo kanoniczne; sądownictwo w spra- ; - organizacje i stowarzyszenia kościelne 147 wach małżeńskich - osobowość prawna 110-111 Muzłumański Związek Religijny 49, 65,114,137, - poszanowanie dni świątecznych 137 156, 198 i 298 Skorowidz rzeczowy nauczanie religii 156 osobowość prawna 114 poszanowanie dni świątecznych 137 uprawnienia majątkowe 198 N nauczanie religii 148-157 - katecheza dla dorosłych 156-157 - w szkołach publicznych 148-155 ----misja kanoniczna dla nauczycieli religii 154 ----obowiązek poszanowania wolności sumienia i wyznania dziecka 150 ----program i podręczniki 153-154 ----stopnie szkolnictwa publicznego 152 ----zasada fakultatywności 150, 153 patrz też: prawo do wychowania dziecka zgodnie ze swoimi przekonaniami w sprawach religii nieruchomości kościelne 197-206 - decyzja wojewody stwierdzająca przejście nieruchomości 200-201 - Komisja Majątkowa 202-203 ----postępowanie regulacyjne 202 ----wnioski kościelnych osób prawnych 203 - Komisja Regulacyjna 206 ----przedmiot postępowania regulacyjnego 206 - regulacja stanu prawnego 199-206 obraza uczuć religijnych 271-273 - charakter publiczny 272 - definicja 271 - miejsce do publicznego wykonywania obrzędów religijnych 272 - przedmiot czci religijnej 272 - zniewaga 271-272 ochrona danych osobowych 276-279 opodatkowanie dochodów osób duchownych 219— -220 - ryczałt 219 ----stawki 220 ----zrzeczenie się 220 opodatkowanie instytucji kościelnych 216-219 ----podatek dochodowy 216-217 ----podatek od nieruchomości 217 ----podatek od spadków i darowizn 218 ----zwolnienie z opłat celnych 219 organizacje międzykośeielne zarejestrowane w Polsce 70 P Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny 48, 49, 65, 108-109, 125, 126, 127, 133, 136, 156, 158, 161, 166, 173, 174, 179, 181, 183, 189, 191, 194, 201, 202, 204-205, 213, 215, 227, 252 - budowa obiektów sakralnych 194 - duszpasterstwo specjalne 179 - duszpasterstwo wojskowe 173, 174 ----Prawosławny Ordynariat Polowy 174 - działalność misyjna, humanitarna, charytatywno--opiekuńcza 183 - działalność ubezpieczeniowa 227 - fundacje 213 - małżeństwo 252 - mniejszości narodowe i cudzoziemcy 181 - nauczanie religii 156 - nieruchomości kościelne 201, 202, 204-205 - nominacje na stanowiska kościelne 126-127 - ochrona dóbr kultury 191 - organizacje i stowarzyszenia kościelne 145— -146 - osobowość prawna 108—109 - poszanowanie dni świątecznych 136 - praktyki religijne w miejscach wypoczynku 158 - publikacje i środki masowego przekazu 189 - służba wojskowa duchownych 174 - swoboda pełnienia misji 125 - szkoły 161 - szkoły wyższe 166 - wolność kultu 133 - zbiórki publiczne 215 - zmiany struktury organizacyjnej 125-126 prawo do wychowania dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami w sprawach religii 35-36, 73, 75-76, 148 patrz też: nauczanie religii prawo kanoniczne 19, 142-143, 158-160, 162, 170, 192, 195, 213-214, 231-257 - duszpasterstwo wojskowe 170 - małżeństwo 231-257 - obiekty sakralne 192 - stowarzyszenia wiernych 213—214 - szkoły 158-160 - szkoły wyższe 162 - świadczenia wiernych 213-214 rejestracja kościołów i innych związków wyznaniowych 66-70 Skorowidz rzeczowy 299 - tryb 66 ----odmowa wpisu do rejestru 66 ----podmioty uprawnione do złożenia wniosku 66 ----postanowienie o wpisie do rejestru 66 ----środki odwoławcze 66 - wniosek o uznanie ustawowe 67 patrz też: kościoły i inne związki wyznaniowe zarejestrowane w Polsce; organizacje między-kościelne zarejestrowane w Polsce relacje państwo-kościół - systemy 24-29, 60 - bezkonkordatowy30 - konkordatowy 30 - separacji czystej - amerykański 27 - separacji skoordynowanej 29, 60 - separacji wrogiej - francuski 27-28, 60 - separacji wrogiej - sowiecki 28-29 - wyznaniowości tradycyjnej (zamkniętej) 25 - wyznaniowości zmodernizowanej (otwartej) 25-26 relacje państwo-kościół w Polsce 30-33 - Polska Ludowa 22, 33, 61 ----laicyzacja sterowana 33 - — Urząd do spraw wyznań 61 - I Rzeczpospolita 30-31 - II Rzeczpospolita 31-33 - III Rzeczpospolita 22, 34-35, passim ----regulacje ustawowe patrz też: Konstytucja religijność 17-18 - w wymiarze indywidualnym 17 - w wymiarze wspólnotowym 17—18 sądownictwo w sprawach małżeńskich 261-263 - orzekanie o ważności małżeństwa kanonicznego 263 - skuteczność wyroków sądów cywilnych 263 sekty 70-71 - definicja 71 służba wojskowa duchownych 168, 171-172, 174-175 - kapelani 172 - w czasie mobilizacji i wojny 172 - zwolnienie 169, 171 swoboda komunikowania 138-141 szkoły zakładane i prowadzone przez związki wyznaniowe 158-160 - dotacje 160 - programy nauczania 160 - status 160 ----nauczycieli i uczniów 160 ----prywatne 160 ----publiczne 160 ----społeczne 160 - wolność tworzenia 159 szkoły wyższe zakładane i prowadzone przez związki wyznaniowe 161-167 - status prawny 162-164 - subwencje państwowe 165-166 - uznawanie tytułu i stopni naukowych 164-165 świadczenia materialne na rzecz kościoła 213— -214 tajemnica spowiedzi 274 U ubezpieczenia społeczne osób duchownych 221— -225 - pojęcie osoby duchownej 222 - składka 224-225 - - płatnicy 224, 225 ----podstawa wymiaru 225 ----stopy procentowe 224 - ubezpieczenia chorobowe i wypadkowe 224 - ubezpieczenia emerytalne i rentowe 223 ----podmioty fakultatywnie objęte ubezpieczeniami 223 ----podmioty obowiązkowo objęte ubezpieczeniami 224 ----tytuł ubezpieczenia 223 ----zbieg ubezpieczenia 223 ubezpieczenia zdrowotne osób duchownych 225--227 - finansowanie 226-227 - podmiot 226 - podstawa wymiaru 227 - zbieg ubezpieczeń 227 ubezpieczeniowa działalność kościołów 227 Unia Europejska 280-291 - akty prawne 283-291 - stanowisko kościołów 281-282 - stanowisko Unii 282-283 W wolność kultu 128-137 Wschodni Kościół Staroobrzędowy 49, 65, 113— —114, 156, 198 300 Skorowidz rzeczowy - nauczanie religii 156 - definicja 268 - osobowość prawna 113-114 - warunek publiczności 269 - uprawnienia majątkowe 198 Z źródła prawa wyznaniowego 38-51 złośliwe przeszkadzanie w wykonywaniu praktyk - system 39-41 religijnych 268-270 - w znaczeniu formalnym 38 - akt religijny 269 - w znaczeniu materialnym 38 . ¦ 300 Skorowidz rzeczowy - nauczanie religii 156 - osobowość prawna 113-114 - uprawnienia majątkowe 198 - definicja 268 - warunek publiczności 269 źródła prawa wyznaniowego 38-51 złośliwe przeszkadzanie w wykonywaniu praktyk - system 39-41 religijnych 268-270 - w znaczeniu formalnym 38 - akt religijny 269 - w znaczeniu materialnym 38 ¦