Temperament i Inteligencja PSYCHOLOGIA OGÓLNA pod redakcją Tadeusza Tomaszewskiego Warszawa 1995 Jan Strelau Temperament Inteligencja SZKOŁA WYŻSZA PSYCHOLOGII SPOŁECZNEJ 01-673 Warszawa, ul. Podleśna 61 tel. 669 22 63, tel./fax 34 09 07 Wydawnictwo Naukowe PWN Okładkę i strony tytułowe projektował Andrzej Kok Redaktor Irena Kaitenberg Redaktor techniczny Marianna Wachowicz Korekta Zespół V :, i' <F Copyright ;r~ by Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o. ?Warszawa 1 992 ISBN 83-01-10210-1 Od Redakcji Pierwszy w Polsce uniwersytecki podręcznik Psychologii ogólnej, opra- cowany przez zespół Uniwersytetu Warszawskiego, ukazał się w roku 1975. Miał on sześć kolejnych wydań w nie zmienionej postaci. Jednakże postęp nauki jest dziś bardzo szybki. Dziesiątki czasopism naukowych na całym świecie przynoszą codziennie informacje o nowych danych empirycznych, o nowych próbach teoretycznej syntezy, a nawet przesuwaniu się zainteresowania psychologów z jednych obszarów problemowych na inne. Podręczniki szybko się starzeją, jeśli nie ograniczają się do infor- mowania o wiedzy ustabilizowanej, a także o aktualnym ruchu nauko- wym. Psychologia ogólna stawia sobie takie właśnie zadanie i dlatego nie jest ona bynajmniej kolejnym wydaniem dawniejszego podręcznika, mimo że ukazuje się w tym samym wydawnictwie, pod taką samą re- dakcją i została opracowana w znacznej części przez zespół o zbli- żonym składzie. Jest to dzieło napisane na nowo; odpowiednio do postępów wiedzy i nowego spojrzenia autorów. Ze względów wydaw- niczych, a głównie ze względu na znacznie zwiększoną objętość, Psycho- logia ogólna ukazuje się w nowej formie. Wzorem niektórych wydaw- nictw zagranicznych tego typu podręcznik jest wydawany w serii oddziel- nych tomów. Każdy tom poświęcony jest określonemu obszarowi pro- blematyki psychologicznej i przez to wyodrębnia się jako samodzielna całość, stanowiąc równocześnie integralną część podręcznika jako całości nadrzęd- nej. Nie tracąc tego charakteru, każdy tom może być wydawany i wznawiany niezależnie od pozostałych. Zadaniem każdego podręcznika, zwłaszcza zaś podręcznika uniwersy- teckiego, jest przedstawienie aktualnego stanu wiedzy w danej dziedzinie w sposób fnożliwie pełny. Przy obecnym stanie psychologii trudno jest wykonać to zadanie jednemu autorowi. Psychologia czyni szybkie postępy, setki czasopism przynoszą niemal codziennie masę różnych danych szcze- gółowych i mnożące się próby uogólnień teoretycznych o różnym zakresie. Badania psychologiczne obejmują coraz to nowe obszary i w tym zakresie rozwijają się często w sposób autonomiczny. Mnożą się specjalności psychologiczne, tak że zaczyna się mówić raczej o „naukach psycholo- gicznych" niż o jednej spoistej dyscyplinie. Przy tym stanie trudno jest jednemu autorowi opanować całokształt wiedzy psychologicznej z równą kompetencją w każdym z jej obszarów. Dlatego też zarówno podręcznik poprzedni, jak i obecny opracowany został przez zespół autorów, wysoko kompetentnych specjalistów w różnych dziedzinach wiedzy psychologicz- nej. Z odbiorem dzieła zbiorowego wiążą się pewne typowe trudności, wynikające z faktu, że każde konkretne zjawisko może być rozpatrywane w powiązaniu z różnymi innymi albo w różnych kontekstach teoretycznych i wtedy ujawnia różne swoje aspekty. Powoduje to, że o tych samych zjawiskach mówi się w podręczniku wielokrotnie, czasem nawet rozmaicie je definiując, a nawet nazywając. Dla złagodzenia trudności terminolo- gicznych wprowadzono w poszczególnych tomach podręcznika słowniczki, tak aby każdy autor mógł wyjaśnić główne terminy i nadawane im przez siebie znaczenie. Trudności związane z możliwością rozbieżności teoretycz- nych łagodzi fakt, że autorów obecnego podręcznika łączy przekonanie, że centralnym przedmiotem współczesnej psychologii jest szeroko rozumiana aktywność człowieka i jej funkcja regulacyjna. Prezentowany tom podręcz- nika jest poświęcony rozwinięciu tej podstawowej idei, która mniej lub bardziej bezpośrednio przenika sposób ujęcia zagadnień szczegółowszych, jakim poświęcone są inne jego tomy. Niniejszy tom Psychologii ogólnej poświęcony jest problematyce tem- peramentu i inteligencji. Jest to problematyka dotycząca sposobu, w jaki ludzie robią to, co robią, oraz skuteczności ich działania. Od czasów sta- rożytnych wiedziano, że „gdy dwóch robi to samo, to nie jest to samo". Przedstawiona w tym tomie współczesna wiedza na ten temat jest już bardzo zaawansowana i szczegółowa, jakkolwiek ciągle niepełna. W rozdziale 0 temperamencie omówione są dynamiczne aspekty aktywności człowieka, różne poziomy nakładu energetycznego w jej podejmowaniu i przebiegu oraz jej aspekty czasowe, wyrażające się w takich jej cechach, jak tempo 1 wytrwałość. Natomiast w rozdziale o inteligencji przedstawione są aspekty poznawcze aktywności człowieka, od których zależy jej skuteczność i różne jej „style", zwłaszcza w sytuacjach zmiennych i trudnych. I Temperament Jan Strelau Dzieła starożytnych myślicieli i lekarzy informują nas o tym, że różnice indywidualne w zachowaniu się ludzi i zarazem pewna stałość tych za- chowań, przejawiające się np. w sposobie reagowania emocjonalnego czy też w sposobie wykonywania ruchów, od dawna były przedmiotem zainteresowań człowieka. W celu wyjaśnienia tych różnic w zachowaniu jedni badacze odwo- ływali się do czynników tkwiących w samym człowieku. W ten sposób powstały tzw. endogenne (gr. endon — wewnątrz) teorie osobowości. Charakterystyczne dla nich jest to, że koncentrują się one na strukturach i funkcjach organizmu, w których dopatrują się głównej przyczyny zróżni- cowanego zachowania się ludzi. Z kolei inni badacze źródło różnic indywidualnych w zachowaniu się ludzi upatrywali przede wszystkim w czynnikach zewnętrznych, w od- działywaniu środowiska, i stąd teorie te nazywamy egzogennymi (gr. egsona — zewnątrz). Z nurtu tego wywodzi się słynna koncepcja Chara- kterów Teofrasta. Taki sposób myślenia reprezentował w polskiej psycho- logii przednaukowej M. Wiszniewski (1876) w pracy pt. Charaktery ro- zumów ludzkich. Chociaż — jak zobaczymy dalej — cechy temperamentu również podlegają wpływom środowiska, badacze temperamentu do dziś podzielają w zasadzie pogląd o istotnej roli samego organizmu, tj. mechanizmów anatomofizjologicznych, w kształtowaniu temperamentu i w tym sensie, biorąc za podstawę wymieniony wyżej dychotomiczny podział teorii oso- bowości, możemy powiedzieć, że większość koncepcji temperamentu na- leży do teorii endogennych. Od czasów istnienia psychologii naukowej powstało wiele koncepcji temperamentu. Zatrzymamy się jedynie na tych teoriach, które, w naszym przekonaniu, odegrały istotną rolę w tworzeniu systemu wiedzy o tem- peramencie i które wpłynęły na myślenie o strukturze i funkcji psychicznej człowieka oraz jego aktywności w świecie. Rozważania nad temperamentem zostały zapoczątkowane ponad 2000 lat temu, toteż dla właściwego zro- zumienia koncepcji stworzonych w obecnym stuleciu niezbędny jest krótki rys historyczny, od którego zaczynamy ten rozdział. Początki badań nad temperamentem Za twórcę koncepcji temperamentu uważa się lekarza i filozofa starożytnej Grecji, Hipokratesa (V wiek p.n.e.), który, nawiązując do poglądu Empedo- klesa o czterech żywiołach, sprowadził naturę człowieka do odpowiedniej proporcji 4 zasadniczych „soków" (humorów) w organizmie. Organizm człowieka ma w sobie krew, flegmę i dwojakiego rodzaju żółć — żółtą i czarną. Soki te stanowią naturę jego ciała. Optymalny stosunek między tymi sokami jest źródłem zdrowia, natomiast niekorzystne wymieszanie soków, spowodowane brakiem odpowiednich proporcji między nimi, wy- wołuje choroby. Hipokrates nie dostrzegał jednak związku między wydzie- lonymi przez siebie „sokami" i ich proporcją w organizmie a określonymi właściwościami psychicznymi człowieka. Galen (II wiek n.e.), najwybitniejszy po Hipokratesie lekarz staro- żytności, biorąc za punkt wyjścia Hipokratesowską koncepcję „soków", zwanych często humorami (łac. humor — wilgoć, sok), opracował pierwszą typologię temperamentów. Przedstawił ją w znanej rozprawie De tempe- ramentis (łac. temperamentum — umiarkowanie, właściwa miara), w której po raz pierwszy użyto pojęcia „temperament" w znaczeniu, jakie nadają mu psychologowie. Galen wyróżnił i opisał szczegółowo dziewięć tempera- mentów, w tym cztery podstawowe, bezpośrednio zależne od przewagi jednego z soków w organizmie. W zależności od tego, który z soków jest dominujący, dał im następujące nazwy: sangwinik (łac. sanguis — krew), flegmatyk (gr. phlegma — flegma), c hol ery k (gr. chole— żółć) i melancholik (gr. melas chole — czarna żółć). Nazwy te znane są do dziś i cieszą się dużą popularnością. Do połowy XVIII wieku niemal wszyscy badacze w różnych właści- wościach krwi oraz w budowie i funkcjonowaniu układu krwionośnego dopatrywali się anatomofizjologicznych podstaw temperamentu. Tak np. A. Haller, twórca fizjologii eksperymentalnej, twierdził, że siła i pobudliwość naczyń krwionośnych stanowią anatomofizjologiczną podstawę tempera- mentu. Również niektórzy badacze z początku XX wieku podkreślali rolę układu krwionośnego w determinowaniu różnic indywidualnych w tempe- ramencie. Znany badacz niemiecki E. Kretschmer, którego teorię omawiamy szerzej w dalszej części rozdziału, uważał, że wyodrębnione przez niego 8 zasadnicze właściwości temperamentu są uwarunkowane chemizmem krwi. Z kolei japoński psycholog, T. Furukawa, na podstawie składu chemicznego krwi dokonywał diagnozy temperamentu. Ta fantastyczna poniekąd koncepcja temperamentów Hipokratesa- -Galena, która w odpowiednich proporcjach „soków" w organizmie do- patrywała się fizjologicznych podstaw określonych form zachowania, zna- lazła częściowe potwierdzenie we współczesnych badaniach endokrynolo- gicznych i psychofarmakologicznych. Wynika z nich, że pewne cechy, zaliczane powszechnie do temperamentu (m.in. reaktywność, wrażliwość czy zrównoważenie emocjonalne), zależą w dużej mierze od różnic w po- ziomie funkcjonowania układu hormonalnego. Jeszcze przed powstaniem psychologii naukowej pojawiają się prace, w których podkreśla się rolę układu nerwowego w determinowaniu cech temperamentu. Tak np. uczeń Hallera, H. A. Wrisberg, wiązał poszczególne typy temperamentu z wielkością mózgu, z pewnymi właściwościami tkanki nerwowej oraz z wrażliwością narządów zmysłowych. Według niego.je- dnostkę z temperamentem flegmatyczno-melancholijnym charakteryzuje mały mózg oraz delikatna tkanka nerwowa, a u podstaw temperamentu choleryczno-sangwinicznego leży duży mózg oraz „silne i grube nerwy". Jak zobaczymy dalej, koncepcją, w której poszczególne temperamen- ty podporządkowano funkcjonalnym właściwościom układu nerwowego, okazała się typologia I. P. Pawłowa, mająca podstawowe znaczenie dla dalszego rozwoju badań nad temperamentem. Typologia Hipokratesa-Galena, do której nawiązywało tak wielu ba- daczy, ulegała wielu modyfikacjom i nie sposób je tutaj wymienić. Wspólne dla większości autorów nawiązujących w takiej czy innej formie do po- glądów starożytnych lekarzy jest odwoływanie się — jeżeli chodzi o pod- stawę anatomofizjologiczną temperamentu — do funkcjonowania układu hormonalnego lub nerwowego oraz dość magiczne przywiązanie do liczby czterech temperamentów, na wzór — jak już nadmieniliśmy — czterech żywiołów według Empedoklesa. Sumaryczną charakterystykę modyfikowanej przez wielu badaczy ty- pologii temperamentu Hipokratesa-Galena, z uwzględnieniem właściwości opisujących sposoby funkcjonowania psychicznego i motorycznego oraz rodzaju zabarwienia przeżyć emocjonalnych, typowych dla czterech kla- sycznych temperamentów, przedstawia tabela 1. Pod wpływem antropologów, którzy zwrócili uwagę na zróżnicowaną budowę ciała, i psychiatrów akcentujących różnice indywidualne w skłon- nościach do chorób psychicznych, ukształtował się na przełomie XIX i XX wieku pogląd, w myśl którego istnieje związek między budową ciała a cechami temperamentu. Koncepcja ta, rozpowszechniona przede wszyst- kim wśród badaczy włoskich, francuskich i niemieckich, znalazła pełne odzwierciedlenie w poglądach lekarza francuskiego, C. Sigauda. Stworzył on w drugiej dekadzie naszego stulecia typologię opartą na założeniu, TABELA 1. ZMODYFIKOWANA CHARAKTERYSTYKA TEMPERAMENTÓW HIPOKRATESA-GALENA. (WEDŁUG: REMPLEIN, 1959). Temperamenty Cechy psycnomotoryczne sangwinik melancholik choleryk flegmatyk 1 Zabarwienie emocjonalne wesoły smutny rozdrażnio- zrównowa- (życie uczuciowe) ny, wybu- żony, stały chowy a) łatwość powstawania duża mała duża mała c b) siła słabe silne silne słabe 2 i c) głębokość płytkie głębokie głębokie częściowo 2 c N głębokie >- JZ d) czas trwania płynne, trwałe trwałe częściowo u o nietrwałe trwałe O a a e) przebieg nieregular- regularny nieregular- regularny ny ny co ro a) szybkość szybko powoli szybko powoli 3 CD b) siła silne słabe silne słabe 3 ? 'c c) czas trwania płynne, trwałe aktywnie biernie ? |_ nietrwałe trwałe trwałe 11 d) zakres duży mały duży mały o n >" u e) przebieg nieregular- regularny nieregular- regularny CO -S- 5 ny ny że organizm ludzki oraz jego zaburzenia są funkcją środowiska i wrodzonych dyspozycji. Każdemu z układów w organizmie odpowiada określone śro- dowisko, które z kolei oddziałuje na organizm. Tak więc powietrze jest źródłem reakcji oddechowych, pokarm dostarczony do układu pokarmo- wego stanowi źródło reakcji pokarmowych, reakcje motoryczne przebiegają w środowisku fizycznym, środowisko społeczne zaś wywołuje różne reakcje mózgu. Wychodząc od tych założeń Sigaud wyróżnił, w zależności od przewagi jednego z układów w organizmie, cztery zasadnicze typy budowy ciała: oddechowy, trawienny, mięśniowy i mózgowy. Fakt dominowania danego układu nad pozostałymi sprawia, że jednostki reagują w sposób specyficzny na określone zmiany w środowisku, dzięki czemu każdemu z typów budowy ciała odpowiadają charakterystyczne właściwości tempe- ramentu. Pogląd ten, jak i kilka innych istniejących w tym okresie koncepcji wiążących budowę ciała z właściwościami psychicznymi, wpłynęły w sposób istotny na ukształtowanie się współczesnych teorii konstytucjonalnych, należących w pierwszej połowie tego stulecia do najpopularniejszych w psychologii temperamentu. 10 HB5T Konstytucjonalne typologie temperamentu Badacze dostrzegający w zachowaniu się ludzi dużą różnorodność, współ- występującą zarówno z różnicami w budowie ciała, jak i w funkcjach fizjologicznych organizmu, próbowali w tym chaosie niepowtarzalnych jednostek dopatrzeć się pewnego porządku. Wyraziło się to w tendencji do klasyfikowania osób, które z punktu widzenia określonej cechy fizycznej lub psychicznej bądź też całego układu (struktury) właściwości są do siebie podobne. W ten sposób powstały typologie temperamentu, zwane niekiedy typologiami osobowości, gdzie zasadą grupowania jednostek były z reguły określone cechy biologiczne (struktury i funkcje fizjologiczne organizmu), którym wtórnie podporządkowano właściwości zachowania uwarunkowa- ne wspomnianymi cechami biologicznymi. Wśród typologii temperamentu szczególną uwagę zwróciły te, według których cechy temperamentu, traktowane jako dziedziczne bądź wrodzone, wiązano bezpośrednio z różnicami indywidualnymi w budowie ciała — w jego wzroście, wadze czy proporcjach. Stąd noszą nazwę typologii konstytucjonalnych 1. Wśród licznych konstytucjonalnych typologii temperamentu najwię- kszą popularność zdobyły sobie: typologia E.' Kretschmera, która rozpo- wszechniła się przede wszystkim w Europie, oraz typologia amerykańskiego psychologa, W. H. Sheldona. Ta ostatnia była przez wiele lat dominu- jącą koncepcją temperamentu w Stanach Zjednoczonych. Omówieniu tych typologii poświęcimy poniższy podrozdział. Ponadto przedstawimy typologię temperamentu jednego z uczniów Kretschmera, K. Conrada. Jego poglądy, charakterystyczne dla typologii konstytucjonalnych, sformułowane zostały w formie najbardziej radykalnej. Typologia E. Kretschmera Znany psychiatra niemiecki, E. Kretschmer, na podstawie wieloletnich obserwacji prowadzonych w klinice psychiatrycznej, doszedł do wniosku, że istnieje zbieżność między budową ciała a skłonnością do pewnych chorób psychicznych. Ta hipoteza stała się punktem wyjścia wieloletnich badań, które podsumował w 1921. r. w dziele pod znamiennym tytułem Kórperbau und Charakter (1944)2. Podstawowa teza w pracy Kretschmera 1 W szerszym rozumieniu pojęcie „konstytucja" obejmuje wszystkie dziedziczne lub wro- dzone cechy anatomiczne, fizjologiczne i psychiczne jednostki. Rezerwując pojęcie typologii konstytucjonalnych dla tych, które wiążą cechy temperamentu z budową ciała, chcielibyśmy przez to podkreślić odrębność tych typologii, w których cechy temperamentu łączą się z funkcjami fizjologicznymi organizmu. Tym ostatnim przypisuje się z reguły nazwę „typologii funkcjonalnych". 2 0 tym, jak dużą popularnością cieszyła się konstytucjonalna typologia temperamentu według Kretschmera, świadczy fakt, że w 1977 r. ukazało się 26 wydanie tej pracy, zmienione 11 oparta jest na założeniu, że ludzie normalni o danym typie budowy ciała mają określone właściwości psychiczne i odpowiednie skłonności do chorób psychicznych. Tezę tę dokumentuje autor licznymi badaniami dotyczącymi zarówno budowy ciała, jak i właściwości psychicznych, w tym głównie cech, które zalicza do temperamentu. Jeżeli chodzi o badania nad budową ciała ludzkiego, w klinice psy- chiatrycznej kierowanej przez Kretschmera prowadzono szczegółowe po- miary ciała. Były one bardzo drobiazgowe. Tak np. wśród ponad 200 pomiarów mierzono m.in. twarz, oczy, nos, wargi, kość jarzmową, szczękę dolną, podbródek, krtań, zęby, podniebienie, uszy, czoło, czaszkę i potylicę. W rezultacie tych badań Kretschmer wydzielił cztery następujące typy budowy ciała (zob. rys. 1). b) a) Rys. 1 Typy budowy ciała według E. Kret- schmera: a) typ leptosomatyczny, b) typ pykniczny, c) typ atletyczny. (Według: Kretschmer, 1944) c) Leptosomatyk (gr. leptós — wątły, soma — ciało): to człowiek o wątłej budowie ciała, wysoki i chudy (zob. rys. 1a). Ramiona szczupłe, klatka piersiowa gładka i wąska, twarz pociągła, nos długi i wąski, kończyny dolne chude i długie. Osoby, u których te cechy ciała występują bardzo wyraźnie, Kretschmer nazywa astenikami (gr. asthenes — słaby). i uzupełnione przez W. Kretschmera, syna słynnego psychiatry. Monografia ta, według wszelkiego prawdopodobieństwa, obok dzieł Z. Freuda, bije rekord liczby wydań wśród wszystkich publikacji psychologicznych. 12 Py k n i k (gr.pyknós — gruby, gęsty): jednostki otyłe, o bogatej tkance tłuszczowej (zob. rys 1b). Z reguły średniego wzrostu, szyja krótka, głowa okrągła, często łysa. Twarz szeroka, rozlana, tułów rozszerzający się ku dołowi, duży brzuch. Atletyk (gr. athlon — zapasy, walka): typ umięśniony o silnej budowie (zob. rys. 1c). Wzrost wysoki lub średni, szeroki pas barkowy, wąskie biodra, wydatne kości policzkowe i często wystająca szczęka dolna. Dys plastyk (gr. dys — źle, plastós — ukształtowany): człowiek o budowie bezkształtnej, nieregularnej. Do grupy tej należą na przykład jednostki mające bardzo wysoki wzrost albo inne deformacje budowy ciała. Dużą część w tej grupie stanowią ludzie o zaburzonej regulacji hormo- nalnej — typy eunuchoidalne, infantylne itp. Według Kretschmera, szczególnie leptosomatycy i pyknicy przejawiają skłonność do chorób psychicznych, przy czym istnieje duża zbieżność między typem budowy ciała a określoną jednostką chorobową. Rozkład chorób psychicznych w zależności od typu budowy ciała przedstawia rysunek 2. Pyknicy Leptosomcrtycy Atleci Dysplostycy Nieokreśleni Epileptycy (1505 osób) Schizofrenicy (5233 osoby) Cyklofrenicy (1361 osób) 5.5 25.1 289 Pyknicy Leptosomatycy 295 11.0 % Dysplastycy Atleci Nieokreśleni 50.3 16.9 105 8.6 % Dysplastycy Pyknicy Leptosomatycy Atleci Nieokreśleni 64.6 Rys. 2 Rozkład chorób psychicznych w zależności od typu budowy ciała. (Według: Kretschmer, 1944) Kretschmer wysunął następnie twierdzenie, że zależność między bu- dową ciała a psychiką występuje także u ludzi zdrowych. Ludzie zdrowi o budowie leptosomatycznej przejawiają w zachowaniu, oczywiście w mniej jaskrawej postaci, pewffi cechy przypominające schizofreników. Pyknicy natomiast przypominają clforych na psychozę maniakalno-depresyjną (cy- klofrenię). Również atleci mają właściwą sobie psychikę. W ten sposób odpowiednio do typów budowy ciała wydzielił on trzy typy psychiczne, które nazwał temperamentami. Na temperament składają się, według Kretschmera, cztery podstawowe właściwości psychiczne, a mianowicie: psychestezja, nastrój, tempo psy- chiczne i psychomotoryka. Psychestezja to wrażliwość psychiczna na bodźce, która oscyluje rnTędzy wrażliwością nadmierną i obniżoną. 13 Nastrój przejawia się w zabarwieniu uczuciowym przeżyć psychicznych, przy czym zabarwienie to waha się w granicach: przyjemne (wesołe)— przykre(smutne). Tempo psychiczne to szybkość przebiegu proce- sów psychicznych, ich rytm i szybkość następowania po sobie; tempo psychiczne określa się w granicach od zwolnionego do przyspieszonego. Psychomotoryka dotyczy ogólnego tempa ruchów (ruchliwy — ociężały), jak również specjalnych sposobów poruszania się (np. sztywny, porywczy, energiczny, płynny). Charakterystyka wyodrębnionych przez Kretschmera typów tempera- mentu przedstawia się następująco. Schizotymik (od schizofrenii): budowa ciała leptosomatyczna, W wypadku choroby psychicznej większość osób należących do tego typu przejawia skłonność do schizofrenii. Jest to typ zamknięty w sobie (tzw. autyzm), njałoijowarzyski. W życiu uczuciowym waha się między drażLU wością a oschłością. Cechuje go na og4LsztYwn?ść przekonań. Trudno, dostosowuje się do otoczenia, skłonny do abstrakcji.""" ~ Cyklotymik (od psychozy cyklicznej): odpowiada mu typ pykniczny. W wypadku choroby psychicznej zapada najczęściej na psychozę mania- kalno-depresyjną. W pewnym stopniu cyklotymik jest odwrotnością schi- zotymika. T^warzy^ld^_4Kid__wzgJędem przeżyć emocjonalnych oscyluje między radością a smutkiem. Łatwo nawiązuje kontakt z otoczeniem, w "poglądach raczej realistyczny. ~~~I ksoty rriT1r~tgrrixos — lepki): ma budowę atletyczną. Spokojny, mało_wrażliwy. Umiarkowany w gestach i mimice. Rz_adko występują u niego silne afekty. Ma Trudności w przechodzeniu od jednej czynności do innej. Cechuje go mała plastyczność umysłu, sumienność i drobiazgowość, skłonny do padaczki. W pierwszych pracach kretschmera typ ten nazywał się wiskozyjnym (łac. viscosus — kleisty, lepki). Związek między typem budowy ciała a występowaniem pewnych cech psychicznych czy, w skrajnej postaci, chorób psychicznych wynika, zdaniem Kretschmera, z tego, że zarównojty^Jemperamentu, jak i typ budowy ciała uwarunkowane^są chemizmem krwi, a więc zależą od pewnych właściwości układu hormonalnego. Na potwierdzenie swojej hipotezy niemiecki psychia- tra przytacza kilka przykładów. Między innymi u osób cierpiących na cho- robę Basedowa, spowodowaną nadczynnością tarczycy, występuje wzmo- żona pobudliwość i podwyższenie tempa procesów psychicznych. Osoby, u których we wczesnym okresie życia dokonano kastracji, jak również typy eunuchoidalne wykazują, z jednej strony, zwiększony wzrost długości kończyn, z drugiej natomiast — zmiany cech temperamentu w kierunku stępienia uczuciowego. Pod adresem typologii Kretschmera skierowano szereg uwag kry- tycznych. Ponieważ dotyczą one w dużej mierze również pozostałych typologii konstytucjonalnych, przeto zajmiemy się nimi w końcowej części następnego podrozdziału. 14 Typologia W. H. Sheldona Koncepcja W. H. Sheldona, profesora Uniwersytetu Kolumbijskiego w Nowym Jorku, powstała w latach czterdziestych (Sheldon i Stevens, 1942) w wy- niku długich i obszernych badań. Stanowi ona w pewnym sensie kon- tynuację prac Kretschmera. Sheldon, jako zwolennik konstytucjonalizmu, wyraża pogląd, że struktura (ciało) determinuje funkcję (temperament). Posługując się innymi niż Kretschmer metodami starał się wykazać istnienie związku między typem budowy ciała a typem temperamentu. Punktem wyjścia jego typologii było wykrycie zasadniczych typów budowy ciała. Nie udało mu się jednak dojść do jakiejś użytecznej klasy- fikacji morfologicznej na podstawie badań antropometrycznych, wobec czego użył on do swoich celów techniki fotograficznej, która pozwala opisywać budowę ciała z kilku stron jednocześnie. Osoby badane fotografowano w pozycji standardowej z trzech stron — en face, z boku i z tyłu. Po zebraniu fotografii 4 tysięcy ludzi próbowano ułożyć je według podobieństwa. Uporządkowanie w jednym szeregu oka- zało się niemożliwe. Trzeba było przyjąć trzy różne wymiary, zgodnie z trzema istniejącymi, zdaniem Sheldona, składnikami budowy ciała. Typ budowy ciała, zwany somatotypem, można scharakteryzować uwzglę- dniając wszystkie trzy komponenty. Aby swoje badania bardziej zobiektywizować i uściślić, Sheldon prze- prowadził dokładne pomiary antropometryczne. Celem tych pomiarów było wykrycie wyraźnych różnic w budowie ciała i ustalenie dokładnej lokalizacji budowy ciała w rozkładzie trójwymiarowym. Przy dokonywaniu pomiarów Sheldon wyróżnił 5 zasadniczych części ciała: twarz wraz z szyją, górną część tułowia, dolną część tułowia, kończyny górne i kończyny dolne. Dla każdej z tych części przeprowadzał po 17 pomiarów. Z kolei każdy pomiar ujmował w skali 7-stopniowej. Na podstawie tych pomiarów opracował on charakterystyki trzech podstawowych komponentów budowy ciała. Na- wiązując do embriologii nazwał je: endomorfia, mezomorfia oraz ekto- morfia i dokładnie je opisał. Oto krótka charakterystyka tych trzech kompo- nentów: Endomorfia (z warstwy endomorficznej tworzą się narządy we- wnętrzne). Silny rozwój narządów wewnętrznych, układ mięśniowy i kostny względnie słaby i nierozwinięty. Zaznacza się nadmiar tkanki tłuszczowej. Mezomorfia (z mezodermy pochodzi tkanka mięśniowa). Układ mięśniowy jest dobrze rozwinięty. Naczynia krwionośne duże, skóra sto- sunkowo gruba i porowata. Wyprostowana i krzepka budowa, w przeci- wieństwie do miękkości i kulistości w endomorfii. Ektomorfia (z ektodermy rozwija się skóra i tkanka nerwowa). Delikatność i wątłość całego ciała, spłaszczona klatka piersiowa. Stosun- kowo słaby rozwój narządów wewnętrznych oraz słaba budowa ciała. Kończyny długie, szczupłe i słabo umięśnione, o delikatnym układzie 15 kostnym. W stosunku do całej masy ciała — ektomorfia oznacza się dużą powierzchnią czołową. Stosując 7-stopniową skalę, podobnie jak do pomiaru wyodrębnionych części ciała, Sheldon wyróżnił 4 zasadnicze typy budowy ciała (somato- typy), które charakteryzuje liczbą trzycyfrową. Pierwsza cyfra jest sym- bolem cech endomorficznych, druga — mezomorficznych, a trzecia re- prezentuje ektomorficzne cechy budowy ciała. Tak więc: 7-1 - 1: typ endomorficzny 1 - 7 - 1: typ mezomorficzny 1-1-7: typ ektomorficzny 4-4-4: typ mieszany Pomiary antropometryczne, stosowane w celu określenia somatotypu, przeprowadzono u osób normalnych, odżywionych i w różnych grupach wieku. Jak zaznacza Sheldon, zmiany w sposobie odżywiania nie powodują zmian somatotypu. Druga część pracy Sheldona dotyczy badań nad temperamentem przeprowadzonych niezależnie od pomiaru somatotypu. Jego zdaniem, podstawowe składniki temperamentu można wykryć jedynie metodą prób i błędów. Początkowo wybrał on 650 hipotetycznych cech temperamentu, z których większość była związana z ekstra introwersją (zob. s. 34). Cechy te zostały dokładnie opisane i poddane selekcji. W wyniku wielu badań wstępnych Sheldon doszedł do przekonania, ze dadzą się one zredukować do 60 podstawowych cech temperamentu. W obrębie tych cech istnieją trzy grupy wykazujące pozytywną interkorelację cech wewnątrz danej grupy. Wszystkie cechy temperamentalne Sheldon oceniał, podobnie jak so- matotyp, w skali 7-stopniowej. Wyodrębnionym trzem grupom cech zbież- nych nadał różne nazwy, w zależności od funkcji określonych narządów ciała. Są to trzy następujące grupy cech temperamentu, zwane przez Sheldona składnikami. Wiscerotonia (łac. viscera — wnętrzności). Ogólne rozluźnienie mięśniowe. Upodobanie do fizycznej wygody, towarzyskość. Motywacją kierują narządy wewnętrzne. Jak mówi Sheldon, „układ trawienny jest królem i jego dobrobyt określa zasadnicze cele życia". Somatotonia (gr. sóma — ciało). Jest to składriik związany z aktywnością mięśniową i dobrą budową ciała. Jest symptomem dużej siły i energii życiowej. Charakterystyczny jest tu bezpośredni sposób bycia i nastawienie na działanie. Cerebrotonia (łac. cerebrum — mózg). Składnik ten wiąże się z przewagą elementów powściągu i hamowania, co jest połączone z dużą wrażliwością nerwową. Występują trudności w nawiązywaniu kontaktów społecznych, duża podatność na zmęczenie, w sytuacjach trudnych uciecz- ka w samotność. Jednostkę, u której występuje duże nasilenie wiscerotonii, Sheldon 16 nazywa wiscerotonikiem (7-1 -1). Drugi typ to somatotonik(1 - - 7 -1) i wreszcie cerebrotonik (1 -1 -7). Najczęściej spotykamy po- średnie typy temperamentu, u których występuje umiarkowane nasycenie poszczególnych składników. Cechy temperamentu Sheldon określał na podstawie wywiadu, historii życia jednostki, systematycznej obserwacji oraz badań laboratoryjnych i klinicznych. Wieloletnie badania wykazały — podobnie jak dociekania Kretschmera — że istnieje stosunkowo duża zbieżność między typem budowy ciała a typem temperamentu (uzyskane współczynniki korelacji wynoszą ok. 0,80). Znaczy to, że u osób, u których w budowie ciała dominują cechy endomorficzne, występuje zarazem, jeżeli chodzi o ich temperament, nasilenie, wiscerotonii. Z kolei typowi mezomorficznemu odpowiada typ somatotoniczny, a typ ektomorficzny wiąże się z cerebro- tonią. Sheldon nie próbuje wyjaśniać stwierdzonego przez siebie związku między budową ciała a typem temperamentu. Powołuje się jedynie na powszechność sądu o zależności funkcji (w jego koncepcji — tempera- mentu) od struktury (budowy ciała), a powszechność sądu —jak wiemy — nie może być argumentem na potwierdzenie jego prawdziwości. Genetyczna typologia temperamentu K. Conrada Typologia Kretschmera, jak też typologia Sheldona spotkały się z krytyką wśród samych zwolenników koncepcji konstytucjonalnych, i to z różnych powodów. Zarzucano im zbyt dużą statyczność i ignorowanie aspektu rozwojowego w ujmowaniu związku: psychika-ciało; podkreślano niekon- sekwentne kryteria podziału na typy czy wreszcie zwrócono uwagę na fakt, iż wspomniane teorie nie wyjaśniają w ogóle (Sheldon) lub tez w sposób niezadowalający (Kretschmer) związku między budową ciała a typem temperamentu. Wychodząc od krytyki koncepcji Kretschmera, a później również Shel- dona, psychiatra niemiecki, K. Conrad, zbudował tzw. genetyczną teorię typów, którą przedstawił po raz pierwszy w 1941 roku w pracy pt. Der Konstitutionstypus oraz w postaci poważnie zmienionej 22 lata później (Conrad, 1963). Właśnie ta koncepcja konstytucjonalna, jak żadna dotąd, pokazuje i ujawnia bodaj w sposób najbardziej jaskrawy całą istotę teorii konstytucjonalnych. Zdaniem Conrada, różnorodność w budowie ciała oraz związek tej budowy z temperamentem człowieka da się wyjaśnić jedynie przez przyjęcie specjalnego rodzaju genów, które dominując determinują taką lub inną budowę ciała oraz współwystępujące z nią określone cechy temperamen- talne. Tak zatem budowę ciała i typ osobowości człowieka można spro- wadzić do wspólnego mianownika, jakim są geny. 17 Błąd Kretschmera i Sheldona polega, według Conrada, między innymi na tym, iż wyodrębnili oni po trzy jakościowo odmienne typy, podczas gdy genetyczny sposób myślenia każe widzieć we wszystkich zjawiskach podział dwubiegunowy (bipolarny), każda bowiem zmienność w genetyce da się wyjaśnić w tym schemacie. Wychodząc z tego założenia, Conrad opisuje budowę ciała ludzkiego posługując się dwiema zmiennymi dwubieguno- wymi. Jeżeli potraktujemy zagadnienie rozwojowo, co nakazuje podejście genetyczne, budowa ciała zmienia się w ontogenezie w dwóch zasadni- czych wymiarach: w proporcji oraz we wzroście (objętości). Zmiany w proporcji ciała przyjmuje Conrad za tzw. zmienne pier- wotne, przy czym, nawiązując do koncepcji Kretschmera, ujmuję on tę zmianę proporcji na osi, której jeden biegun określa mianem lepto- m o r f i a, a drugi pyknomorfia. Jeżeli chodzi o zmianę proporcji ciała (dotyczy ona głównie stosunku wielkości głowy do całego tułowia), leptomorfik różni się od pyknomorfika przede wszystkim tym, że osiąga ona na linii zmian proporcji ciała taki punkt, do którego nigdy nie dochodzi pyknomorfik. Ten ostatni pozostaje jakby na niższym stadium zmian pro- porcji, co nie znaczy, że pyknomorfik jest w swoim rozwoju „opóźniony". Jak zaznacza Conrad, nie ma to nic wspólnego z opóźnieniem czy zatrzy- maniem w rozwoju, w sensie patologicznym. Autor wprowadza do swojej typologii dwa istotne pojęcia. Mówi mianowicie o rozwoju konserwatywnym i propulsywnym. Właśnie rozwój konserwatywny jest charakterystyczny dla pyknomorfika, podobnie jak dla dziecka, którego cechuje duża głowa w stosunku do reszty tułowia. Rozwojem propulsywnym z kolei odznacza się leptomorfik (mała głowa w porównaniu z resztą tułowia). Ta zmiana proporcji dotyczy wielu części ciała (np. proporcji kończyn — od krótkich do długich, profilu twarzy od mało — do bardziej zróżnicowanej). Uogólniając należy stwierdzić, że pyknomorficzna budowa ciała ma się w swojej morfologicznej proporcji w stosunku do leptomorficznej budowy tak, jak ontogenetycznie wcze- śniejsze do ontogenetycznie późniejszych proporcji ciała. Zmiennym pierwotnym charakteryzującym proporcje ciała podporząd- kował Conrad zmienne pierwotne cechujące psychikę jednostki, wprowa- dzając zapożyczone od Kretschmera pojęcie schizotymika (odpowiada leptomorfii) i cyklotymika, któremu odpowiada typ o budowie pykno- morficznej. Pod względem charakterystyki życia psychicznego cyklotymik różni się od schizotymika tym, czym różni się dziecko od człowieka dorosłego, przy czym Conrad dokonał tej charakterystyki uwzględniając takie cechy, jak sposób ujmowania zjawisk, sposób myślenia, skłonność do ejdetyzmu, psychomotoryka, emocje i procesy wolicjonalne. n Obok zmian w proporcji ciała stwierdzamy zmiany we wzroście i obję- tości. Ta tendencja wzrostowa została ujęta przez Conrada w tzw. zmien- ne wtórne, które umieszcza na dwóch biegunach jednego wymiaru i nazywa hipoplazja i hiperplazja. W odróżnieniu od zmiennych 18 pierwotnych, nie wykraczających poza normę, zmienne wtórne w swojej ekstremalnej postaci stanowią patologię. Przy hiperplazji, którą Conrad porównuje z typem atletycznym według Kretschmera, może wystąpić cho- roba, zwana akromegalią. Polega ona na nadmiernym wzroście pewnych części ciała, w tym szczególnie kończyn i twarzy. I odwrotnie, przy hipo- plazji — występującej jaskrawo u Kretschmerowskiego astenika — dochodzi do niedorozwoju pewnych części ciała, w tym głównie kończyn górnych, jak i całego tułowia. Kształtowanie zmiennych wtórnych ujmuje autor także rozwojowo. Postać hipopjastyczna wiąże się z rozwojem konserwatywnym (w rozwoju ontogenetycznym typowym dla dziecka). Postać hiperplastyczna jest źró- dłem progresywnego rozwoju (w rozwoju ontogenetycznym charaktery- stycznym dla człowieka dorosłego). Podobnie rzecz ma się ze zjawiskami psychicznymi, wśród których wyróżnia również zmienne wtórne. Z jednej strony autor mówi o strukturze wiskozyjnej (łac. v/scosus — lepki), która pozostaje w związku z kształtem hiperplastycznym, a z drugiej o strukturze spirytystycznej, która towarzyszy postaci hipoplastycz- nej. Jednostki o strukturze wiskozyjnej charakteryzują się m.in. lepkością, zmniejszoną zdolnością do różnicowania, co stanowi przejaw rozwoju propulsywm aj. Z kolei jednostki o strukturze spirytystycznej cechuje płynność, lekkość itp. Jest to wynik rozwoju konserwatywnego, przypomi- nającego stadium rozwoju dziecka. Obok zmiennych pierwotnych i wtórnych Conrad wymienia jeszcze zmienne trzeciego rzędu, wiążąc je wyłącznie z patologią, toteż nie będziemy tutaj zajmować się nimi. Autor proponuje bardzo ponętną technikę pomiaru typu budowy ciała. Podaje on dwa podstawowe indeksy: tzw. mdaks_ metryczrTyjdla pomiaru zmiennej pierwotnej i indeksplastyczny dla pomiaru zmiennej wtórnej. Na podstawie tych indeksów, dysponując niewielką liczbą pomiarów, można — zdaniem Conrada — w sposób prosty odczytać przynależność danej jednostki do określonego typu budowy ciała. Cała ta procedura zajmuje ok. 4 minut. Znając typ budowy ciała możemy — jak wynika rzekomo z danych autora — z dużym prawdopodobieństwem orzekać także o temperamencie jednostki.| Dociekając istoty związku między budową ciała' a strukturą tempera- mentu, autor opierał się na następującym rozumowaniu: każdemu zjawisku psychicznemu odpowiada określone zjawisko fizyczne, a każdej zmianie w budowie'ciała przekształcenia w strukturze psychicznej. Oba te zjawiska występują zawsze razem, ale — jak podkreśla Conrad — nie zależą od sie- bie. Są one ogniwami oddzielnych łańcuchów — genów, a wyzwalanie po- szczególnych ogniw tych łańcuchów przebiega jakby równolegle. To, do jakiego ogniwa dojdziemy, zależy po prostu od tego, jaki poziom osiągnie- my w rozwoju osobniczym — właśnie pod tym względem występują różnice indywidualne między ludźmi i to stanowi źródło podziału na typy. Jak pisze autor, psychika noworodka nie stanowi tabu/a rasa, tak jak to twierdzą 19 behawioryści. Jest ona raczej tablicą „konserwatywnie" lub „progresywnie" zdeterminowaną. Conrad wiąże z genami nie tylko formalną stronę życia psychicznego, lecz także jego treść. Daje temu dobitnie wyraz w cha- rakterystyce typu hipoplastycznego (Kretschmerbwskiego astenika). Typ ten wykazuje — jego zdaniem — m.in. „dużą skłonność do wynaturze- nia, kosmopolityzmu, internacjonalizmu i intelektualizmu" (Conrad, 1963, s. 132). Krytyka typologii konstytucjonalnych Konstytucjonalne typologie temperamentu stały się przedmiotem wielo- stronnej krytyki. Koncepcje wiążące typ osobowości z budową ciała, nieza- leżnie od tego, w jaki sposób próbowały związek ten wyjaśnić, stanowią podstawę „naukową" wszelkich odmian rasizmu. Stąd krytyka tych teorii jest szczególnie ostra. Choć każda z typologii temperamentu prezentowa- nych wyżej ma swoją specyfikę, istnieje szereg cech wspólnych, charakte- rystycznych dla większości koncepcji konstytucjonalnych, i na nich skon- centrujemy swoją uwagę. 1. Podstawowy zarzut, który dotyczy absolutnie wszystkich typologii konstytucjonalnych, sprowadza się do tego, iż nie doceniają one, a prze- ważnie wręcz ignorują rolę środowiska i warunków społecznych w kształ- towaniu cech psychicznych jednostki. Znalazło to pełne potwierdzenie w koncepcji dualistycznej K. Conrada, stanowiącej współczesną egzempli- fikację znanej w klasycznej psychologii teorii paralelizmu psychofizycznego. Zgodnie z tym stanowiskiem zjawiska psychiczne i fizyczne przebiegają równolegle, choć niezależnie od siebie, mając jedną wspólną przyczynę. Przy takim ujęciu związku organizmu z życiem psychicznym jednostki rola środowiska sprowadza się jedynie do czynnika wyzwalającego określone stany i właściwości psychiczne, które z góry zostały zaprogramowane. 2. Takich postaw, jak skłonność do kosmopolityzmu czy internacjo- nalizmu według Conrada, bądź wymienionych przez W. H. Sheldona właści- wości temperamentu, jak na przykład kultura jedzenia, upodobanie w cere- moniach towarzyskich, tolerancja czy brak litości, nie sposób przyjąć za cechy dziedziczne. Jak wiemy, są to cechy, które, powstając na podłożu określonych właściwości anatomiczno-fizjologicznych jednostki, kształtują się pod wpływem oddziaływań wychowawczych i społecznych, co wyraża się m.in. w tym, że jednostki mające takie same właściwości anatomiczno- -fizjologiczne (bliźnięta jednojajowe, wychowywane od samego początku w odmiennym środowisku) będą się różniły pod względem wymienionych wyżej cech. I przeciwnie, u osób różniących się zdecydowanie zadatkami anatomiczno-fizjologicznymi można za pomocą odpowiednich oddziaływań wychowawczych wykształcić wspomniane cechy o wartości identycznej lub zbliżonej. 3. Nieuzasadnione wydaje się twierdzenie,, często powtarzające się 20 w typologiach konstytucjonalnych, iż osoby zdrowe noszą w sobie zalążki chorób psychicznych, mają do nich skłonność. Typologia Kretschmera, a także częściowo Conrada, jest przede wszystkim typologią ludzi chorych, przebywających w warunkach anormalnych, toteż przenoszenie prawidło- wości ustalonych dla tej grupy osób na populację ludzi zdrowych jest nieuzasadnione. 4. Przeprowadzono szereg badań empirycznych weryfikujących słusz- ność poglądów typologów konstytucjonalnych. Badania te wykazują, że istnienia zbieżności między budową ciała a określonymi właściwościami temperamentu nie można przyjąć za udowodnione. Ujawniono też, iż wiele danych zebranych przez tę grupę badaczy dobierano i przedstawiano w sposób tendencyjny, tak aby stanowiły one potwierdzenie słuszności teoretycznych założeń psychologii konstytucjonalnej. Podsumowanie W pierwszej połowie XX wieku w badaniach nad temperamentem domi- nowały typologie konstytucjonalne wiążące typ budowy ciała z określonymi właściwościami psychicznymi jednostki. Związek ten wyjaśniano różnie. Krętschmer, nawiązując do typologii Hipokratesa-Galena, traktował układ hormonalny jako wspólny czynnik determinujący budowę ciała oraz zwią- zane z nią właściwości temperamentalne. Conrad twierdził, że to program genetyczny przesądza o budowie ciała oraz o współwystępujących z nią cechach psychicznych. Sheldon z kolei, próbując wyjaśnić ten związek, ograniczył się do stwierdzenia, że struktura (ciało) determinuje funkcję (temperament). Większość typologii konstytucjonalnych (np. Krętschmer, Conrad) wiąże budowę ciała ze skłonnością do określonych chorób psy- chicznych, która u osób normalnych przejawia się w typowych dla tych chorób, choć o mniejszym nasileniu, cechach temperamentu. Zestaw omó- wionych typologii temperamentu, z uwzględnieniem ich związku z popu- larną typologią Hipokratesa-Galena, przedstawia tabela 2. TABELA 2. KONSTYTUCJONALNE TYPOLOGIE TEMPERAMENTU ZWIĄZEK Z TYPOLOGIĄ HIPOKRATESA-GALENA. ICH Autor Typy temperamentu i odpowiadająca im budowa ciała Hipokrates- -Galen sangwinik flegmatyk choleryk melancholik E. Krętschmer cyklotymik iksotymik schizotymik (pyknik) (atletyk) [leptosomatyk) W. H. Sheldon "vviscerotonik; somatotonik cerebrotonik ' (endomorfik)] (mezomorfik) (ektomorfik) K. Conrad cyklotymik typ typ schizotymik wiskozyjny spirytystyczny (pyknomorfik) (hiperplastyk) (hipoplastyk) (leptomorfik) 21 Typologie konstytucjonalne stały się podstawą ostrej krytyki. Zwracano m.in. uwagę na fakt, że nie uwzględniają one roli środowiska w kształto- waniu właściwości psychicznych jednostki, że traktują bezpodstawnie cechy psychiczne jako dziedzicznie zdeterminowane, że są w zasadzie typologiami ludzi chorych oraz że prezentowane przez typologów konsty- tucjonalnych wyniki badań są tendencyjne. Typologia Pawłowa i neopawłowowska koncepcja podstawowych właściwości układu nerwowego Związek cech temperamentu z organizmem można wyjaśnić nie przez odwołanie się do budowy, struktury morfologicznej organizmu, lecz, na podstawie funkcjonalnej, czynnościowej. Od dawna udowodniona jest zależność przebiegu procesów psychicznych i zachowania człowieka od czynności układu nerwowego, który spełnia w organizmie rolę dominującą i kierowniczą. Właśnie dzięki poznaniu przebiegu określonych procesów nerwowych i ich właściwości różnorodne zachowania człowieka stają się dla nas bardziej zrozumiałe. Koncepcję związku między pewnymi ogólnymi właściwościami pro- cesów nerwowych a typami temperamentów przedstawił I. P. Pawłów. Teoria typów układu nerwowego Pawłowa, oparta na badaniach prowa- dzonych na psach, była rozwijana i modyfikowana przez wielu jego uczniów i następców. Próbowano zastosować ją do badań nad różnymi populacjami zwierząt. Dwaj współpracownicy Pawłowa — A. G. Iwanow-Smoleński i N. I. Krasnogorski — podjęli próbę adaptacji jego typologii do badań nad dziećmi (zob. Strelau, 1978, 1985 a). Istotne zmiany do teorii typów układu nerwowego Pawłowa wprowadzili psychofizjologowie rosyjscy, których badania mieszczą się w nurcie tzw. neopawłowowskiej typologii układu nerwowego. Omówieniu tych badań z ograniczeniem do populacji ludzkiej oraz oryginalnym poglądom Pawłowa poświęcimy następny podrozdział. Typologia układu nerwowego v , według I. P. Pawłowa W rezultacie badań nad zachowaniem się zwierząt w warunkach laborato- ryjnych fizjolog leningradzki i laureat nagrody Nobla, I. P. Pawłow,_ skon- struował całkowicie odmienną od znanych dotychczas typologię tempe- ramentu, zwaną przez niego typologią układu nerwowego. Najlepszy i naj- pełniejszy opis tej koncepcji można znaleźć w jego artykule p.t. Ogólne typy wyższej czynności nerwowej zwierząt i człowieka, opublikowanym w 1935 r. 22 (zob. Pawłów, 1952). Badając wraz ze swoimi współpracownikami czyn- ność odruchowowarunkową u psów, stwierdził on, iż w przebiegu tej czynności występują rzucające się w oczy różnice indywidualne. Wychodząc z założenia, że zachowanie człowieka, jak i zwierząt wyższych zależy przede wszystkim od czynności ośrodkowego układu nerwowego (zasada ner- wizmu), Pawłów wysunął hipotezę, że różnice między jednostkami spro- wadzają się do szeregu kombinacji ograniczonej liczby właściwości tego układu. Tymi właściwościami — według Pawłowa — są: siła podstawowych procesów nerwowych — pobudzenia i hamowania, równowaga tych pro- cesów oraz ich ruchliwość. Chodzi tu o właściwości procesów pobudzenia i hamowania przebiegających w wyższym odcinku układu nerwowego, tj. w korze mózgowej oraz w najbliższych okolicach podkorowych. Siła procesu pobudzenia, którą Pawłów traktował jako naj- ważniejszą właściwość układu nerwowego, stanowi według niego zdol-* ność komórki nerwowej do pracy. Przejawia się ona przede wszystkim w wydolności funkcjonalnej, to jest w zdolności komórek nerwowych do wytrzymywania długotrwałego bądź krótkotrwałego, ale silnego pobudze- nia, bez przechodzenia w stan hamowania ochronnego. Hamowanie ochronne, stanowiące rodzaj Hamowania bezwarunkowego (wrodzo- nego), chroni komórkę nerwową przed dalszym szkodliwym działaniem silnego lub długotrwałego bodźca, a więc przed jej nadmiernym zużyciem i wyczerpaniem. Według Pawłowa, podstawowym wskaźnikiem siły procesu pobudzenia jest moment pojawienia się hamowania ochronnego. Przejawia się ono w zmniejszeniu bądź zaniku reakcji n