Strona 1 K R A K Ó W 2007 Strona 2 W PRO W ADZENIE W ciągu dw u d zie stu lat p ra cy w szko le m ed yczne j czę sto zm uszo ny byłem do korzystania z w yd a w n ic tw fachow ych, w tym atla sów a n a to ­ m icznych. W ię kszo ść z nich to w sp a n ia łe , w ie lo to m o w e , pro fesjonalnie przyg o to w a n e o p ra co w a n ia , je d n a k - ze w zg lę du na m n o g o ść szcze g ó ­ łó w - m ało czytelne. D ruga grupa w yd a w n ictw to kilkud ziesięciostron ico- w e om ów ienia z n ie w ie lką ilo ś c ią ilustracji. B rako w a ło m i na rynku w y ­ d a w n iczym o p ra co w a ń pośrednich, od po w ied nio do sto so w a n ych do po ­ trz e b szko ln ictw a m ed yczne go . P odjąłem w ię c próbę przyg oto w an ia ta ­ kie go atlasu - n iezb yt o b sze rn e g o i, co nie je s t bez zna czen ia , niezbyt drogiego, a je d n o c z e ś n ie na tyle b o ga teg o w treści i ilustracje, b y sp ro ­ sta ć ocze kiw a n io m najbardziej w ym a g a ją cych na uczycieli anatom ii śre d ­ nieg o szkolnictw a m ed yczne go . C zę ść za w a rtych w nim rycin pow stała na podstaw ie opisów zaczerpniętych z książek anatom icznych, część łączy w sob ie e le m e n ty kilku ilustracji, je szcze inne u k a z u ją stru ktu ry z now ej perspektyw y. W niektórych przyp ad kach w zo ro w a łe m się na ilustracjach ju ż publikow anych. P ię ć la t pracy, konsultacje ze spe cja lista m i, uw ażn e w ysłuch iw a nie opinii w ielu na uczycieli anatom ii d o p ro w a d ziło w końcu do po w stan ia tego op raco w a nia . C zy m ój za m ia r się pow iódł, czy udało się z a p e łn ić istnie­ ją c ą na rynku w yd a w n iczym lukę - o c e n ią sa m i użytkow nicy. P rag nę g o rą co p o d zię ko w a ć w szystkim , którzy pom ogli m i w re a liza ­ cji prze dsięw zięcia, a przede w szystkim pani prof. d r hab. m ed. Janinie S o kołow skiej-P ituchow ej. Strona 3 W ykaz stosowanych skrótów C - seg m en ty szyjne c o - seg m en ty guziczne Cz. - czynność k. - kość k k . - kości k o m . - kom órka L - seg m en ty lędźw iow e le u k . - leukocyt m . - m ięsień m m . - m ięśnie n. - ne rw n n . - nerw y Pk. - przycze p końcow y p o c h . - pochew ka po w . - pow ierzchnia Pp. - przycze p początkow y r.ż. - ro k życia S - s eg m en ty krzyżow e s u b s t. - substancja ś. - ścięgno ś ś . - ścięgna t. - tętnica T h - s eg m en ty piersiow e tt. - tętnice U n. - unerw ienie w . - w ięzadło w w . - więzadła ż. - żyła żż. - żyły Strona 4 SPIS TREŚCI • s c h e m a t kom ó rki lu d z k ie j......................................................................................... 12 • rodzaje k o m ó re k ..........................................................................................................13 • składniki ko m ó rko w e k r w i........................................................................................ 14 • rodzaje k o m ó re k ..........................................................................................................15 • rodzaje nabłon ków je d n o w a rs tw o w y c h ................................................................22 • w yb ra n e rodzaje nabłon ków w ie lo w a rs tw o w y c h ............................................... 23 • rodzaje g ru czo łó w z e w n ą trz w y d z ie ln ic z y c h ....................................................... 24 • tka n ka łą czn a z a ro d k o w a .........................................................................................25 • tka n ka łą c z n a w ła ś c iw a ............................................................................................ 26 • tka n ka łą czn a s ia te c z k o w a ...................................................................................... 29 • tka n ka c h rz ę s tn a .......................................................................................................... 30 • tka n ka kostna z b it a .....................................................................................................33 • tka n ka m ię ś n io w a ....................................................................................................... 34 pow łoka w sp ó ln a (s k ó r a ) .......................................................................................... 38 w y tw o ry s k ó r y ...............................................................................................................39 kierunki przebiegu w łókie n skóry w ła ś c iw e j....................................................... 40 • z m ia n y proporcji ciała w ciągu w z ra s ta n ia .......................................................... 42 • różn ice kon stytu cjo na lne bu do w y c ia ła ................................................................ 43 • różnice płciow e po m ię dzy k o b ie tą a m ę ż c z y z n ą .............................................. 44 • oko lice głow y i s z y i.............................................................. 45 • oko lice cia ła i w a żn ie jsze ch a ra kte rystyczn e m ie js c a .................................... 46 • bu do w a an ato m iczna m ałżow iny u s z n e j..............................................................51 • tw arz w id zia n a od p rz o d u .........................................................................................52 • linie o rien ta cyjn e na klatce p ie rs io w e j...................................................................53 • p ła szczyzn y c ia ła ........................................................................................................ 54 • okre śle nie kierunków , po w ierzchn i i b rz e g ó w .................................................... 55 5. K o ś c i, s ta w y i w ię z a d ła ............................................................................ 57 sche m aty ro d za jó w s ta w ó w ..................................................................................... 58 k o ś c ie c ........................................................................................................................... 59 c z a s z k a .......................................................................................................................... 60 z ę b y s t a łe ...................................................................................................................... 64 w ięza dła , sta w skro n io w o -żu ch w o w y i szkie le t n o s a .......................................66 k rę g o s łu p .......................................................................................................................67 k r ę g i................................................................................................................................ 68 7 Strona 5 kość k rz y ż o w a .......................................................................................................... 72 staw y głowy, więzadła głębokie i więzadła k rę g o s łu p a ................................. 74 krążek m iędzykręgow y - d y s k ...............................................................................77 więzadła krzyżo w o -g u ziczn e .................................................................................78 klatka p ie rs io w a ........................................................................................................ 79 o b o jc z y k ..................................................................................................................... 81 m o s te k ........................................................................................................................ 82 ż e b r a ........................................................................................................................... 83 połączenia m ostkow o-żebrow e im ostko w o-o bo jczyko w e .............................. 84 ło p a tk a ........................................................................................................................ 85 połączenia w ięzadłow e obojczyka i ło p a tk i......................................................87 kość r a m ie n n a ......................................................................................................... 88 staw ra m ie n n y ...........................................................................................................89 kość ło k c io w a ............................................................................................................ 90 kość p ro m ie n io w a .................................................................................................... 91 staw ło k c io w y ............................................................................................................ 92 kościec i w ięzadła ręki p ra w e j...............................................................................93 kość m ie d n ic z n a .......................................................................................................97 kość udowa p ra w a ................................................................................................. 100 w ięzadła m ie d n ic y ..................................................................................................101 kształt, w ielkość i w ym iary m iednicy - różnice p łc io w e .................................103 kości i w ięzadła prawego p o d u d z ia ................................................................... 104 przekrój poprzeczny goleni; rz e p k a ................................................................... 106 staw k o la n o w y ........................................................................................................ 107 kościec s to p y ; ................................................................................................. 109 więzadła s to p y .........................................................................................................112 6. M ię ś n ie ...................................................................................................... 117 • rodzaje mięśni i ich narządy p o m o c n ic z e .........................................................118 • m ięśnie ż w a c z o w e .................................................................................................120 • m ięśnie w y ra z o w e ................................................................................................. 122 • m ięśnie s z y i.............................................................................................................126 • m ięśnie g rz b ie tu ..................................................................................................... 132 • m ięśnie klatki p ie rs io w e j.......................................................................................138 • p rz e p o n a .................................................................................................................. 144 • m ięśnie b rz u c h a ..................................................................................................... 145 • m ięśnie obręczy kończyny g ó rn e j........................................................ 150 • m ięśnie ra m ie n ia .................................................................................................... 151 • m ięśnie p rze d ra m ie n ia ..........................................................................................154 • m ięśnie m ię d z y k o s tn e ...........................................................................................160 • m ięśnie kłębu kciuka i kłębu palca m a łe g o ......................................................162 • rozcięgno d ło n io w e ................................................................................................ 166 • ścięgna grzbietu r ę k i............................................................................................. 167 • pochewki m aziowe ścięgien r ę k i........................................................................ 168 • m ięśnie obręczy kończyny d o ln e j...................................................................... 169 8 Strona 6 m ięśnie u d a ..............................................................................................................172 okolica przyśrodkow a stawu kolanowego; m ięśnie u d a ...............................180 m ięśnie g o le n i......................................................................................................... 181 m ięśnie m iędzykostne s to p y ................................................................................188 m ięśnie, ścięgna i w ięzadła grzbietu s to p y ......................................................190 pochewki ścięgien i kaletki m aziow e s to p y ......................................................192 m ięśnie p o d e s z w y ..................................................................................................194 kaletki m a z io w e ...................................................................................................... 197 7. T rz e w a .................................................................... ................................. 205| • trzew a ja m y brzusznej i m ie d n ic y ................................ ................................... 206 • n e rk a ..........................................................................................................................210 • narządy m o czo w o -p łcio w e .................................................................................. 213 • układ tra w ie n n y .......................................................................................................215 • ż o łą d e k ..................................................................................................................... 216 • dw unastnica i trz u s tk a .......................................................................................... 217 • w ą tro b a .....................................................................................................................218 • ś le d z io n a .................................................................................................................. 221 • je lito c ie n k ie ............................................................................................................. 222 • je lito g r u b e ............................................................................................................... 223 • układ o d d e c h o w y ....................................................................................................225 • s e r c e ..........................................................................................................................230 8. U kład ogólny schem at układu k rą ż e n ia ........................................................................ 234 • budowa układu k rą ż e n ia ...................................................................................... 235 naczynia s e r c a ........................................................................................................237 • aorta i je j g a łę z ie .................................................................................................... 238 - tętnice głow y i s z y i................................................................................................. 240 tętnice podstawy m ó z g u .......................................................................................241 pień trz e w n y ............................................................................................................ 242 tętnica krezkowa g ó rn a .........................................................................................244 tętnica krezkowa d o ln a ......................................................................................... 245 tętnice kończyny g ó rn e j........................................................................................ 246 tętnice kończyny d o ln e j........................................................................................ 248 żyły ściany tylnej klatki piersiowej i b rz u c h a ....................................................252 żyły głow y i s z y i...................................................................................................... 253 • żyły kończyny g ó rn e j............................................................................................. 255 żyły kończyny d o ln e j................................................... 258 żyła w ro tn a .............................................................................................................. 261 ogólny schem at układu c h ło n n e g o .................................................................... 262 naczynia i w ęzły chłonne głow y i s z y i..............................................................264 naczynia i w ęzły chłonne kończyny g ó r n e j.....................................................265 naczynia i w ęzły chłonne klatki piersiowej i g rz b ie tu ....................................266 naczynia i w ęzły chłonne okolicy gruczołu p ie rs io w e g o .............................. 267 naczynia i w ęzły chłonne kończyny d o ln e j..................................................... 268 9 Strona 7 n a c z y n ia i w ę z ły c h ło n n e trz e w n e b rz u c h a i m ie d n ic y .....................................269 9. G ru czo ły d o k re w n e ..............................................................................271 gruczoły d o k re w n e .............................................................................................. .272 schem at ogólny obwodowego układu n e rw o w e g o ........................................276 s y n a p s a .................................................................................................................. 279 m ó z g o w ie ............................................................................................................... 280 nerwy c za szko w e ........................................................................................... 283 rdzeń k rę g o w y .......................................................................................................284 nerw rd z e n io w y .....................................................................................................286 splot szyjny i ra m ie n n y ........................................................................................ 288 splot lędźwiowy, krzyżowy i g u z ic z n y ............................................................... 289 nerwy kończyny g ó rn e j........................................................................................ 290 nerwy kończyny d o ln e j........................................................................................ 292 unerwienie se g m é n ta m e ......................................... 294 schem at unerwienia s k ó rn e g o ........................................................................... 296 schem at układu w e g e ta tyw n e g o .......................................................................298 błona w ę c h o w a ..................................................................................... 300 ję z y k ........................................................................................................................ 301 narząd słuchu i ró w n o w a g i................................................................................. 302 narząd w z ro k u ....................................................................................................... 304 b ib lio g ra fia ..................................................................................................................309 Strona 8 Strona 9 5 6 7 8 9 10 11 12 16 15 9 14 RYS. 1 S C H E M A T K O M Ó R K I L U D Z K IE J • 1 je d n a z fa z e n d o cyto zy * 1 4 błona kom órkow a • 2 polisom y • 15 a p a ra t G olgiego • 3 m ikro tu b u le • 16 białko tran sbło no w e • 4 sub stan cje do w yd alen ia • 5 centriole • 6 ciało w ielo pę che rzykow e • 7 endosom • 8 lizosom • 9 siateczka śró d p la zm a tyczn a szo rstka (ziarnista) • 10 ją de rko •1 1 m itochondrium • 12 ją d ro • 1 3 siateczka śró d p la zm a tyczn a gładka 12 Strona 10 i RYS. 2 R O D Z A JE K O M Ó R E K (1) • A kom órka ja jo w a (~ 0,2 m m ) • 1 osłon ka prom ienista • 2 osłonka przejrzysta • 3 ją d ro • B plem n ik (~ 60 pm ) pro po rcjo na lny do w ielkości kom ó rki ja jo w e j • C sch e m a t bu do w y plem nika • 4 akrosom • 5 głó w ka • 6 szyjka • 7 w sta w ka z m itochondriam i • 8 w itka 13 Strona 11 R Y S . 3 S K Ł A D N IK I K O M Ó R K O W E K R W I • A krw inki czerw on e (e rytrocyty - średnica ~ 8 pm ) • B krw inki białe (leukocyty; granulocyty) • B1 leuk. kw a soch ło nn y (~ 14 pm ) • B2 leuk. za sa d o ch ło n n y (~ 10 pm ) • B 3 leuk. ob oję tn o ch ło n n y (~ 12 pm ) • B 4 m o n o cyt (~ 18 pm ) • B5 lim fo cyt (~ 10 pm ) • C płytki krw i (trom bocyty - 4 pm ) 14 Strona 12 RYS. 4 R O D Z A JE K O M O R E K (2) • A kom órka szyszynki • B fib ro b la st (~ 30 pm ) • C histiocyt (~ 18 pm ) • D kom órka plazm atyczna (~ 17pm ) • E o ste o cyt (~ 35 pm ) 15 Strona 13 E RYS. 5 R O D Z A JE K O M Ó R E K (3) • A kom órka barw nikow a (~ 14 pm ) • B grupa izo ge niczna ch o n d ro cytó w • 1 chondrocyty • C kom órka tłu szczo w a ( m ax. - 100 pm ) • D kom órka tu czn a (~ 16 pm ) • E kom órka m ięśniow a m ięśnia gładkiego (długość ~ 30 pm ; w w arstw ie środ kow ej ao rty - 10 pm ; w ciężarnej m acicy ~ 500 pm ) 16 Strona 14 RYS. 6 R O D Z A JE K O M Ó R E K N A B Ł O N K A • A kom órka nabłonka reso rp cyjn e g o z m ikrokosm kam i • B kom órka nabłonka w ielo rzęd ow eg o m igaw kow ego • C kom órka nabłonka w yd zie ln icze g o (kubkow a) • D kom órka nabłonka płaskiego • E kom órka nabłonka sze ście n n e g o • F kom órka nabłonka w a lco w ate go • G kom órka na b ło n ka prze jścio w e g o (ba ld aszko w ata ) Strona 15 c RYS. 7 R O D Z A JE K O M Ó R E K N E R W O W Y C H (1) • A kom órka w ie lo b ie g u n o w a z d łu g im neurytem • B kom órka piram idalna • C kom órka pozornie je dn ob ie g u n o w a • 1 dendryty • 2 neuryt 18 Strona 16 RYS. 8 R O D Z A JE K O M Ó R E K N E R W O W Y C H (2) • D kom órka gruszkow ata • E kom órka dw ubiegunow a • F kom órka w ie lo b ie g u n o w a z krótkim neurytem • 1 dendryty • 2 neuryt Strona 17 RYS. 9 R O D Z A JE K O M Ó R E K G LE JO W Y C H • A glej w ie lko ko m ó rko w y (a stro cyt p ro top lazm a tyczn y) • B glej d ro b n o ko m ó rko w y (m ezo glej) • C glej s ką p o w yp u stko w y (olig ode nd rog le j) • D glej w ie lko ko m ó rko w y (a stro cyt w łó kie n ko w y) 20 Strona 18 2 TKANKI 21 Strona 19 RYS. 10 R O D Z A J E N A B Ł O N K Ó W JE D N O W A R S T W O W Y C H • A płaski • C w a lco w a ty • B sz e ś c ie n n y • D w ie lo rz ę d o w y m ig a w ko w y • 1 błona podsta w na • 5 kom órka podsta w na • 2 tka n ka łączna • 6 kom órki kubkow e • 3 liste w ki g ra niczne • 7 m igaw ki • 4 szcze lin y m ię d zyko m ó rko w e • 8 rą b e k p rą żkow an y 22 Strona 20 RYS. 11 W Y B R A N E R O D Z A JE N A B Ł O N K Ó W W IE L O W A R S T W O W Y C H • E płaski niero go w aciejący • G przejściow y • F w a lco w a ty • 1 błona podsta w na • 4 kom órki w ie lo kszta łtn e • 2 tkanka łączna • 5 kom ó rki w a lco w ate • 3 listew ki graniczne • 6 kom ó rki b a ld aszko w a te