Strona 1 Strona 2 KLUB SREBRNEGO KLUCZYKA ISKRY * WARSZAWA 1989 Strona 3 Oferta Poznaje mnie? I zaraz drugie pytanie: co on tu robi, do diabła? Nim przypomniałem sobie nazwisko, już wiedziałem, o kogo chodzi. Posłałem go do pudła na trzy i pół roku. Dawno, może dwanaście lat temu. Miał prawo wyjść — i nawet zaliczyć jeszcze parę odsiadek. Ale co tutaj robi? Przecież nie jest chyba znowu kierowcą Derkacza. Zresztą Derkacz na pewno jeszcze nie przybył i chybaby nie lubił spotkać tu Zbynia Komandosa. Tak. Pamiętam. Zbynio Komandos. Korzycki. Impreza trwała niecałe dwie godziny, lecz toczyła się już na wysokich obrotach. Odkąd ekipa Dziennika TV złożyła do wozu swój sprzęt i wróciła, by też wziąć udział w zabawie, atmosfera zrobiła się znacznie luźniejsza. O ile dawniej każdy wskakiwał przed kamerę, o tyle teraz wszyscy się bali ukazać w telewizorze. Gospodarz przyjęcia zadysponował, by kelnerzy zrobili jeszcze rundkę z tacami, na których stały kieliszki i szklaneczki, po czym w kącie przystąpiono do wydawania gorących dań. — Jak za Gierka! — usłyszałem obok siebie czyjś rozmodlony głos. W gospodarce uspołecznionej — dziś — nie do pomyślenia! Prywatna inicjatywa szmalu nie pokazuje. Tylko polonijny biznes demonstruje, że go się kryzys nie ima. Tę kwestię wygłosił redaktor W., mój stary znajomy z licznych konferencji prasowych i dziennikarskich wyjazdów. Pamiętałem, że nie należy z nim dzielić pokoju, bo chrapie. Może tylko po wódce, ale na wyjazdach, penetracjach, sympozjach, kursokonferencjach — jak to się tam nazywało — nie trzeźwiał nigdy. I tu w Kazimierzowie też już był mocno pijany. Żurnalistów zjawiło się nad podziw dużo. Uroczyste otwarcie nowo wzniesionego zakładu produkcyjnego Przedsiębiorstwa Polonijno-Zagranicznego „Santex" zaczynało się wprawdzie od Strona 4 konferencji prasowej, lecz nie liczyłem, że koledzy stawią się tłumnie, jak w tłustych latach przybywali na przykład na otwarcie nowego pirsu w Porcie Północnym. Na szczęście pełnomocnik i dyrektor „Santexu", Leszek Różycki, okazał się przewidujący Dla wszystkich starczyło krzeseł i materiałów prasowych — o piciu i jedzeniu nie wspominając. Materiał prasowy stanowiła wydana na kredzie w czterech kolorach broszurka informacyjna. Zaczynała się od zdjęcia właścicielki firmy, madame Lucille Sanders, zrobionego chyba przez pończochę, a może dwadzieścia lat temu, i od opisu jej charakteru raczej niż życiorysu, aby nie trzeba było wyjaśniać, jak radziła sobie z kryzysem w 1929 roku. Potem różne bzdety o firmie, jak szybko, tanio i dobrze zbudowano ten zakładzik w Kazimierzowie. Koło Warszawy, a już w ościennym województwie, wyjątkowo przychylnym dla polonijnego biznesu. Świadczyła o tym obecność na otwarciu pana wicewojewody, którego zasługi wymieniano zarówno w broszurze, jak i w przemówieniu pełnomocnika. O samym pełnomocniku powiedziano bardzo niewiele. — Chwalić się nie warto, spowiadać się nie należy, a kłamstwa nie przejdą, bo trochę ludzi mnie zna — stwierdzi! Leszek, gdy uzgadnialiśmy tekst broszury. Najwięcej emocji budziło krótkie zdanie w rozdzialiku pod tytułem „Płace", a mianowicie: „Nie jest tajemnicą, ile kto zarabia w PPZ «Santex». Pensja pełnomocnika i dyrektora zarazem wynosi 89 tysięcy miesięcznie..." Parę osób podchodziło do mnie z pytaniem, czy sądzę, że to jest wszystko. Odpowiadałem wzruszeniem ramion, choć wiedziałem, że Leszek ma gwarantowane czterdzieści tysięcy dolarów rocznie, plus prowizja od nadwyżki eksportu nad to minimum. Ponieważ jednak nikt nie wiedział, że mam cokolwiek wspólnego z broszurką, a mało kto pamiętał, ze przed laty studiowaliśmy i kolegowali z Leszkiem, przeto mogłem nie wdawać się w wyjaśnienia. Zresztą zasadziłem się tu na większego od Leszka, największego właściwie rekina polonijnego biznesu, czyli Strona 5 Seweryna Derkacza. Był oczywiście zaproszony — osobiście przez Leszka — i odpowiedział, że, być może, przyjdzie. To było wiele, bo szef i faktyczny właściciel „Derpolu" raczej się nie udzielał. Różycki, wpływowy członek Zarządu „Interpolcomu", czyli tworu o dziwnej nazwie Polsko-Polonijna Izba Przemysłowo-Handlowa, uważał, iż na czasie byłby wywiad z Derkaczem i że ja powinienem go zrobić jako dziennikarz skądinąd niezależny od polonijnego biznesu. Miał mi ułatwić rozmowę, bo facet był trudny w kontaktach. Na razie jednak firmę „Derpol" reprezentował Derkacz junior, pracujący w niej pod kierownictwem starego. Kierownictwo to było o tyle skuteczne, że wszyscy mający coś wspólnego z „Derpolem" rychło orientowali się, że z Henrykiem nie warto niczego uzgadniać. „Niech pan przekaże ojcu...", „Jaka jest opinia ojca w tej sprawie?" — takie zdania słyszał najczęściej junior, skądinąd nie taki już młody, gdyż czterdziestkę miał zdecydowanie za sobą. Ten brak kompetencji jakoś nie zrażał Komandosa, którego widok tak mnie zaskoczył, gdy wszedłem. Zauważyłem bowiem, że wyraźnie chodził za Henrykiem Derkaczem, jakby zamierzał rozmówić się z nim na osobności, nie chcąc jednak zaczynać rozmowy przy kimkolwiek. Zauważyłem także dwie inne rzeczy: Henryk Derkacz nie znał Zbynia, gdyż zupełnie nie reagował na jego widok. I druga: Zbynio też tutaj nikogo nie znał, bo z nikim się nie witał i nie rozmawiał. Ciągle był sam. Na tak wielkim chodzonym przyjęciu można się snuć samemu z kieliszkiem i nie zwracać tym żadnej uwagi, jeśli nikt się nami nie interesuje. Ale ja zobaczywszy Komandosa, stale go potem wypatrywałem. Nikt tu nie sprawdzał zaproszeń, gdyż wychodzono z założenia, że jeśli ktoś przyjechał aż z Warszawy na jubel, to widać był zaproszony. Jeżeli jednak Komandos chciał pogadać z młodszym Derkaczem, to mógł go przecież znaleźć w Warszawie, w domu lub w pracy. Chyba że chciał doń podejść nie umówiony, nie zwracając niczyjej uwagi. *** Strona 6 Wszystko już pamiętałem jak najdokładniej: Zbigniew Korzycki, dawny kierowca i chyba goryl. Seweryna Derkacza. Dla mnie wówczas artykuł 145, paragraf 2 i 3 kk. Była to moja pierwsza sprawa jako ławnika, w której otarłem się o śmierć. Komandos, mocno pijany, wyprowadził samowolnie opla rekorda swego szefa i pędząc z prędkością 140 na godzinę, rozjechał na pasach jakiegoś przypadkowego przechodnia. Opla skasował również. Zdjęć milicyjnych — z wypadku i sekcji — nie robiono jeszcze wówczas w kolorze, lecz czarno-białe wyglądały wystarczająco okropnie. Oskarżony, niewysoki, przystojny chłopak, cichy i spokojny, robił raczej dobre wrażenie. Gorsze robił wyciąg z rejestru skazanych i wywiad milicyjny. Po chwalebnym odsłużeniu w Czerwonych Beretach Korzyckiemu nie dawały spokoju zdobyte tam umiejętności. Była to bodajże sala 355, gdzie zazwyczaj sądzono drogówkę. Stół sędziowski stał tyłem do okien, więc gdy świeciło słońce widziano raczej nasze sylwetki niż twarze. My zaś widzieliśmy wszystkich dokładnie, w tym Seweryna Derkacza, kiedy składał zeznania jako świadek. Stał wyprostowany, naprzeciw i nieco poniżej nas, za wąskim pulpicikiem na dębowych sztachetkach. — Imię, nazwisko? Wiek? Zawód? — ... rzemieślnik. Dla oskarżonego obcy. Kiedy świadek o oskarżonym, z którym łączą go skomplikowane sprawy, mówi „obcy", to znaczy, że jest z sądem obyty lub że się przygotował zawczasu i wie, iż ten termin określa sytuację, w której nie przysługuje mu prawo odmowy zeznań. Pouczony o obowiązku mówienia prawdy i przestrzeżony przed odpowiedzialnością z artykułu 205 kk — do pięciu lat za składanie fałszywych zeznań — Seweryn Derkacz wypowiedział przygotowaną formułkę: - Pan Korzycki pracował u mnie półtora roku i ze swoich obowiązków wywiązywał się należycie. Tym razem jednak nadużył swych kompetencji oraz mojego zaufania — po czym zdecydowanie, bez śladu uniżoności skłonił głowę przed Wysokim Sądem. Pytania stron. Strona 7 — W jakim charakterze oskarżony u pana pracował? — spytała rajcowna brunetka, ze szkarłatną wypustką na todze, siedząca na prawo ode mnie, lecz już za rogiem stołu. (W czasie kilku lat mojej kadencji jako ławnika przychodziły z prokuratury na sprawy coraz ładniejsze dziewczyny i żądały coraz wyższych wyroków). — Wykonywał wszelkiego rodzaju zlecenia. Prowadził samochód, przywoził materiały, dostarczał produkty, wpłacał i odbierał pieniądze i załatwiał jeszcze inne sprawy. — Czyli powierzał mu świadek dość znaczne wartości? — Tak jest. To wchodziło w zakres jego obowiązków. — Proszę powiedzieć sądowi, czy znana była panu jego przeszłość? Mam na myśli konflikty z prawem. — To mnie nie interesowało. — W jaki sposób, w jakich okolicznościach zatrudnił świadek oskarżonego? — Już nie pamiętam. Ktoś mi go musiał polecić. — Czy w trakcie pracy w pana zakładzie oskarżony upijał się, wywoływał jakieś awantury? — Nic mi o tym nie wiadomo. Obrona nie miała do świadka pytań, co oznajmił mecenas Sztarkiełło, chluba stołecznej palestry. Trochę mnie dziwiło, że przyjął sprawę Korzyckiego, ale potem dowiedziałem się, że był dość ściśle związany z Derkaczem i on go chyba wynajął do obrony swego pracownika. Zważywszy okoliczności sprawy, zwłaszcza zaś tego opla, wydało mi się to dość wielkoduszne. Trzy i pół roku daliśmy wtedy Komandosowi. Ja, z moim chwiejnym charakterem, byłem skłonny dać mniej i nawet bąknąłem coś o warunkowym zawieszeniu, ale sędzia przewodniczący spojrzał na mnie jak na wariata. — Przecież ze 145, paragraf trzy należy się do dziesięciu — powiedział. A drugi ławnik — był nim staruszek, emeryt, w wieku przejechanego, który nigdy nie prowadził i nie miał już prowadzić samochodu — uważał, że i dziesięć lat to mało, i tylko szubienica byłaby tutaj na miejscu. No więc, czy mnie Zbynio Komandos poznaje? Wyrokowałem Strona 8 w majestacie prawa, w imieniu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, a po wydaniu wyroku skazującego zawsze przemykałem korytarzami sądu na Świerczewskiego, jakbym popełnił zbrodnię. Niezręcznie bym się czuł twarzą w twarz ze skazanym przeze mnie. Przez te lata też nie zrobiłem się młodszy — Korzycki się postarzał zdecydowanie — i do tego siedziałem wówczas w czarnej todze, a to człowieka zmienia. Teraz Korzycki mijając mnie, jeszcze raz spojrzał mi w twarz obojętnym wzrokiem, lecz mnie ogarnął jakiś głupi niepokój. *** Kapela w strojach ludowych, pojadłszy i popiwszy, wzięła się ostro do roboty. Wraz z częścią tańcząco - przyśpiewującą. było tego bez mała dwadzieścia osób. Leszek lubił takie efekty. Pamiętam jak w czasie studiów na imieniny koleżanki, obchodzone tłumnie w niewielkiej kawalerce, przybył wraz z kapelą cygańską podebraną na ulicy. Gdy tylko rozległ się dzwonek u drzwi, jeszcze na schodach Cyganie huknęli „Sto lat". Potem tak się rozochocili, że zostali z nami do rana, choć pięćsetka, jaką im dał Leszek, dawno ekspirowała. Mało tego! Co jakiś czas któryś z Cyganów wyskakiwał na melinę po wódkę. Kapela sprowadzona do Kazimierzowa nie wyglądała na tak altruistyczną, ale wniosła podobny element zabawy. Wkrótce goście śpiewali i tańczyli wraz z nią. Kwiat polonijnego biznesu. Drugi garnitur urzędników z instancji obsługujących ten sektor. Dziennikarska obsada konferencji prasowej i mnogo wszelkiego luda, który się przypałętał na rzadki w tych czasach jubel otwarcia czegoś nowego, połączony z jedzeniem i piciem. A na dodatek — jak się okazało — z szampańską zabawą. To określenie należało traktować dosłownie, bo szampana podawano na początku, gdy przecinano wstęgę, i w przerwie między tańcami też. Z tym, że za pierwszym razem były to butelki z Pewexu, a teraz rumuńska zarea. Wiedziałem, po prostu czułem, że ktoś musi za chwilę powiedzieć, że to jest swoiste „Wesele" naszych czasów. I oczywiście padła taka uwaga. Niezawodny redaktor W. Był on Strona 9 nieodrodnym przedstawicielem klanu żurnalistów pieczenia- rzy. Tacy jeżdżą od lat po konferencjach prasowych, zwiedzają fabryki, budowy, PGR-y. Mądrzą się, pół godziny zadają jedno pytanie, aby tylko dać się usłyszeć, przy czym nie wiadomo, o co właściwie im chodzi. Potrafią być natarczywi i napastliwi, udawać trybunów ludowych w stosunku do zapraszającej ich instytucji, lecz ministrowie i dyrektorzy dobrze wiedzą, że kupić ich można, z ich piórami, mikrofonami i kamerami za pamiątkowy długopis nawet, choć, oczywiście, polują na większe profity. Teraz, kiedy się nic nie buduje, obsiedli interes polonijny. Tu czują nie abstrakcyjne miliardy lokowane w wielkich inwestycjach, lecz prawdziwe pieniądze w rękach obrotnych ludzi, którzy powinni przecież jakoś ich, dziennikarzy, docenić i dać temu wyraz. Stąd ich gniewne ataki i przymilne uwagi zarazem Gdyby słyszeli, co o nich mówił Różycki, gdy omawialiśmy broszurę o jego firmie! Teraz też redaktorowi W. nie chodziło o żadne „Wesele", o którym jedynie wiedział, że wszyscy się tam ze wszystkimi bawili i że w tym był jakiś ukryty sens, ale chciał wyczuć, czy nie można się na ten cały sektor polonijny załapać. Może jako rzecznik prasowy, a może trzeba im kampanię reklamową zorganizować? — Mnie to nie interesuje — odpowiedziałem i odszedłem, myśląc, że mi nie wyjdzie na zdrowie, kiedy W. się dowie, iż coś robię dla Różyckiego. Ale nie mogłem rozmawiać z W. Od lat z nim jeździłem. Byłem właściwie jednym z nich i zawsze czułem zażenowanie, jeżyłem się wewnętrznie, słysząc i widząc ich w akcji. Dopóki się nie napiłem porządnie, co, jak widać, tym razem jeszcze nie nastąpiło. Mały Korzycki dalej snuł się za wielkim Derkaczem juniorem. Było niemożliwe, by Henryk Derkacz nie słyszał o tym wypadku sprzed lat. Nie mógł też nie znać pracownika swojego ojca. Gdyby nawet ten zakład instalatorski Derkacza był wielkości huty „Katowice", to przecież Zbynio świadczył ojcu Henryka dość osobiste usługi. Jeśli zatem, jak mówił mi Różycki, młody Derkacz spędził jakiś czas w Buffalo, pracując u swego stryja, a obecnie formalnego właściciela firmy „Derpol", Strona 10 to było to zapewne w okresie, gdy jego stary zatrudniał Zbynia, co można dość łatwo sprawdzić. Ale te wszystkie wnioski na miarę Holmesa przyszły mi do głowy nieco później, gdy zacząłem się orientować, że wokół Derkacza kroi się jakaś afera i kiedy się zrobiłem czujniejszy. Wtedy, w Kazimierzowie, i jeszcze jakiś czas potem, obserwowałem wszystko dosyć bezwiednie, co zubożyło nieco stan mojej obecnej wiedzy. Składa się na nią po części to, co widziałem i słyszałem bezpośrednio, to, co mi mówili uczestnicy wydarzeń i co wyczytałem w aktach. Wiele faktów znam chyba dobrze, pewne jestem w stanie odtworzyć, innych zaś mogę się tylko domyślać i jeśli czegoś nie jestem do końca pewny, zamierzam o tym lojalnie uprzedzać. *** Kiedy w drzwiach ukazał się Seweryn Derkacz, gwar ucichł. Sporo osób go znało, a pozostali, choć już dobrze podpici, poczuli, że się pojawił ktoś ważny. Różycki, nagle zupełnie trzeźwy — tę zdolność momentalnego trzeźwienia kiedy trzeba znałem u niego od dawna — znalazł się przy Derkaczu i widać było, że go wylewnie wita. Derkacz nie wszedł dalej. Udał się zaraz z Leszkiem do gabinetu dyrektora fabryki, najwytworniejszego pomieszczenia w budynku. Zauważyłem, że Derkacz odwrócił się akurat w tym momencie, gdy syn podbiegał do niego z jakimś dziwnym i dostrzegalnym wyrazem służebności w całej postawie. Rozglądałem się po sali, lecz Komandosa już nie widziałem. Sporo gości zbierało się już do Warszawy, choć zabawa trwała w najlepsze. Pijani kelnerzy wystawili już całe butelki i widać było, że twarde jądro gości zostanie tutaj na długo. Dla odjeżdżających odchodziły wynajęte przez „Santex" turystyczne miniautokary. Co pół godziny lub częściej, jeśli około połowy miejsc było zajętych. Przy wyjściu dwie wystrzałowe dziewczyny — Leszek uznawał tylko taki damski personel — wręczały każdemu piękną, wielką torbę, z nadrukiem „Santex". W środku znajdowała się bawełniana koszulka z takim samym napisem. Lepszych gości proszono do innego pomieszczenia, Strona 11 gdzie pytano, czyby nie chcieli kupić po fabrycznej — o połowę niższej — cenie jakiejś kurtki „Santexu", a było ich kilka. Najdroższa, zimowa, elegancka i wymyślna, w detalu kosztowała dwadzieścia cztery, a tu — z siedem. Ja miałem taką za darmo i pomyślałem, że byłoby niezręcznie, gdybym się kiedyś w niej pokazał. A stanowiło to tylko część mojego wynagrodzenia. Kiedy Leszek zaakceptował broszurę, to ze słowami „Godzien jest pracownik zapłaty swojej" wręczył mi papierek, jeden, ale za to studolarowy. Zrobiłem jakiś niewyraźny gest, połączony z mruknięciem, że to jakby dużo, choć nie wyrażałem gotowości wydania reszty. Ale Leszek machnął ręką..— To w końcu tylko sto dolarów. Przecież tam najtańsza dziwka już tyle nie bierze. — Ale ja jestem tania k... — powiedziałem. — A ja taka, od której się bierze drogo. Jak ta z „Janeczki" czy „Piotrusia", pamiętasz? Pamiętałem. Kiedyś, na ostatnim roku, wyszliśmy z Leszkiem z zajęć bardzo późnym wieczorem. Na Nowym Świecie, za Foksal, są dwa barki kawowe: „Janeczka" i „Piotruś" — ciągle nie pamiętamy, który jest który. W jednym z nich podeszła do nas profesjonalistka, których grupka urzędowała w tamtych latach na rogu Nowego Światu i Rutkowskiego, zwanej z uporem Chmielną. Panienka spytała, czy może przy nas wypić kawę, bo wtedy zapłaci, jak wszyscy, pięć złotych — taka była cena, dopóki ówczesny przywódca jej nie podniósł, gdy — jak głosił dowcip — dowiedział się, że kawa u nas nie rośnie. Gdyby nie my, bufetowa nie sprzedałaby jej kawy poniżej dwóch dych. Taksówkarz też nie brał od niej nigdy mniej niż stówę, a za te pieniądze wówczas można było w nocy objechać miasto. Pokój przy rodzinie wynajmowano jej za trzy tysiące miesięcznie (dobry w Śródmieściu kosztował 500 — 1000 złotych), gdyż był to dom porządny i cierpiał, gdy się dzieci gorszyły procederem lokatorki. — Ma, niech więc płaci; takie jest i do mnie podejście — wyjaśniał Leszek. — W kraju biednym, ale z aspiracjami, każdy uważa, że zarabia mniej, niż mu się należy, a jak ktoś inny ma więcej, to się po prostu nakradł. Wystarczy, jak mnie mają za Strona 12 hochsztaplera, po co mam być do tego skąpy? Ta filozofia nie znajdowała uznania u seniora biznesu, Derkacza. Kiedy po jakimś czasie totumfacki Leszka, pan Józio, poprosił mnie do gabinetu, usłyszałem wchodząc, jak Seweryn Derkacz kończył rozpoczętą uprzednio kwestię: — Wiem, że to pana interes i pana pieniądze, panie Leszku, ale to rzutuje na cały nasz sektor i na opinię o nim. Zwłaszcza gdy się uwzględni wagę „Santexu" i pana pozycję w izbie. Taka rozrzutność w dobie kryzysu robi najgorsze wrażenie. Niech pan nie myśli, że się zdobywa przyjaciół pojąc ich, karmiąc oraz obdarowując. Teraz są mili, ale już pana obgadują po kątach. A skoczą do gardła, jak tylko będzie okazja... Głos Derkacz miał — jak wtedy w sądzie — oschły, ale teraz do tego mentorski i było coś irytującego w tym jego pouczaniu. Jako dyrektor szkoły czy naczelnik więzienia byłby znienawidzony tylko za ten ton i sposób mówienia. Wygląd miał lepszy od głosu. Wytworny, szczupły, starszy pan, w eleganckim ciemnym garniturze i białej koszuli. Siwy. Gdy go widziałem ponad dziesięć lat temu, miał tylko siwe skronie i wąsik. W fotelu siedział sztywny, wyprostowany, przez co wydawał się wysoki, chociaż nim nie był. Miał długi tułów i krótkie nogi. Koło panów stał barek z zestawem należytych trunków: ballantines (black label) i remi martin, a nie żadne lewe french brandy z kolejnym napoleonem — Leszek wiedział co dobre — ale kieliszki panów pełnomocników i dyrektorów stały suche. To znaczyło, że stary odmówił, choć bynajmniej nie był abstynentem i cenił dobre napoje, a gospodarz sam nie ośmielił się wypić. W ogóle na twarzy Leszka rysowań się jakby zaduma i pokora. Ktoś, kto go nie znał, mógłby przypuścić, że naprawdę przejmuje się tym, co mówi Derkacz. — Redaktor Andrzej Strzelczyk — przedstawił mnie Derkaczowi, gdy ten wreszcie skończył. Derkacz nie wstając podał mi dłoń, a Leszek wskazał trzeci fotel. Na gest, bym sobie nalał, skinąłem odmownie głową. Postanowiłem być równie układny, poza tym miałem już trochę dość, a wiedziałem, że wieczór się jeszcze nie kończy. Strona 13 — Pan Różycki przedstawił mi pana prośbę... —zaczął Derkacz tym samym niesympatycznym głosem. Nie spodobała mi się ta „prośba". Miało to być posunięcie w interesie całego biznesu, a nie mój zawodowy interes. Równie dobrze mogłem pisać o czymś zupełnie innym. — ... i zgadzam się z nim, że to będzie na czasie... — kontynuował. — Czy chciałby pan może zapoznać się wstępnie z pytaniami? — Jeszcze nie skończyłem! Będzie na czasie, jeśli pan opublikuje to, o co chodzi. Pytania nie mają znaczenia, wiem, co mam zamiar powiedzieć. Dlatego też warunkiem rozmowy jest zgoda na autoryzację wywiadu. A jeśli redakcja lub cenzura coś w nim jeszcze pokreślą, to żebym mógł to zobaczyć i żebym miał pewność, że bez mojej zgody nic się pod moim nazwiskiem nie ukaże. Przyjmuje pan to? Był to częsty warunek nie tylko przy udzielaniu wywiadów, lecz również informacji. Z reguły jednak stawiali go prominenci i nie czynili tego w tak ostrej formie. Zawsze się mówiło: „żeby nie wkradły się błędy czy nieścisłości". Byłem więc mocno urażony, lecz powiedziałem, że się, rzecz jasna, zgadzam. — Niech pan więc zadzwoni do mnie do biura i ustali z panią Wcisło termin rozmowy — zakończył zdecydowanym tonem. Poczułem się odprawiony w sposób mało kurtuazyjny. Wstałem, skłoniłem się z lekka i nic nie mówiąc wyszedłem z pokoju. Gdybym wiedział, że za ścianą handlowano głową Seweryna Derkacza, odczuwałbym coś w rodzaju Schadenfreude. Wyszedłem innymi drzwiami i przeszedłem przez pokój, w którym się przebierała kapela. Pod ścianami stały futerały od instrumentów. Na krzesłach i stołach leżały rzucone pospołu ciuchy damskie i męskie. Dominował sztruks firmy „Wrangler" i „Lévis". Pod ciuchami, niezbyt starannie ukryte, widniały zadołowane butelki. — Na biednego nie trafiło — pomyślałem o kosztach firmy „Santex". — Przynajmniej wiadomo, na co Leszek zarabia i że jest wielkie panisko, a ludzie coś z tego mają. Harpagońskie podejście Derkacza, który znacznie większym Strona 14 majątkiem nie zarządzał, ale faktycznie władał, wydawało mi się o wiele mniej sympatyczne. Odrzucałem myśl, że to może stąd ta różnica, iż Leszek z uroczą beztroską wydaje w końcu pieniądze madame Lucille. Jej pełnomocnictwo i swoją obecną pozycję zawdzięcza temu, że z nią sypiał ongiś w Paryżu, ale cóż z tego? Wszakże ten sposób kariery ma swój wzór u Stanisława Augusta. Sam zaś Leszek opowiadał, ze niezależnie od wieku madame Sanders, a może i dzięki temu, była to zupełnie autonomiczna frajda. Zresztą pomysł z firmą „Santex" powstał parę lat temu, wraz z pierwszymi firmami polonijnymi. I gdyby nawet pełnomocnictwo Leszka wynikło z tamtego romansu, to wtedy był on prawie bezinteresowny, jeśli nie liczyć bieżących atrakcji, jakie bogata kobieta może stworzyć biednemu kochankowi w Paryżu. Przypomniał mi, gdyśmy o tym mówili, maksymę Jorge Amado, że żigolak to najszczytniejszy zawód mężczyzny. Tego brazylijskiego pisarza mało kto dziś pamięta, lecz jego książki łączyły merytoryczne, klasowe wymogi realizmu socjalistycznego z wartką, dramatyczną akcją i z erotyką porażającą jak na purytański etos? wczesnych lat pięćdziesiątych. To, że Leszkowi byłem skłonny odpuścić wszystko, Derkaczowi zaś nie mogłem darować niczego, brało się zapewne z uczucia utraty dość iluzorycznej wyższości nad tym ostatnim. Kiedyś mi go pokazano w kawiarni, mówiąc, kim jest. Potem zeznawał przede mną w sądzie, gdzie nawet ławnik zażywa należnego trybunałowi dostojeństwa. Sąd cały czas zasiada — tak, właśnie zasiada, a nie siedzi — podczas gdy wszyscy się doń zwracają stojąc i nikt tam nie mówi do nikogo, tylko do Wysokiego Sądu. I wszystko dzieje się za jego przyzwoleniem, nie mówiąc o tym, że on w końcu wydaje wyrok. Te okoliczności przysłoniły mi świadomość, że już wówczas instalator Derkacz mógł kupić nas wszystkich na sali sądowej. Teraz zaś swoją wyższość dał mi wyraźnie odczuć. Czyżby mnie zapamiętał i rozpoznał? Ta myśl przypomniała mi Komandosa. Wszedłem na główną Strona 15 halę, gdzie się już przerzedziło na tyle, że można było dostrzec dużą liczbę kontaktów, przełączników, kabli, wentylatorów i na podłodze obrysy maszyn, które jutro miały tam stanąć. Kapela nie grała już żadnych ludowych kawałków, ale najnowsze przeboje, nie zważając na niestosowne instrumenty. Jutrzejsze szwaczki, zamieszkałe w Kazimierzowie i okolicznych wioskach — Leszek zaprosił cały personel — które odsiedziały pod ścianami tańce ludowe, teraz tańczyły z przyjezdnymi panami. Dwóch mężczyzn rozmawiało ze sobą w kącie. — Zdrowie, panie Derkacz! — Pan mnie zna? — Znają tu pana. — Ma pan do mnie jakiś interes? — Interes to pan ma do mnie. Ja mam dla pana propozycję. — Jaką? — Proszę raczej spytać: za ile? Z odległości kilku metrów dostrzegłem na twarzy Henryka Derkacza zniecierpliwienie, lecz nie usłyszałem wyraźnie, o czym mówi ze Zbyniem, który wreszcie do niego podszedł. Stali sobie, jak inni, trzymając kieliszki w ręku. Na sali był nadal gwar. — No więc, za ile? — brzmiało pytanie Henryka. — Za równe dwadzieścia tysięcy. — Złotych? — Panie Derkacz. Mam pana za kogoś od poważnego biznesu. Chodzi o pieniądze, a nie złotówki. — Zieleń? — No właśnie. — Więc, za co do jasnej cholery mają być te dolary? Nie słyszałem, lecz widziałem, że Henryk był już mocno zdenerwowany. — Za stuknięcie starszego pana Derkacza. — Co!? To „co" usłyszałem wyraźnie, lecz nie dosłyszałem, jak Komandos, zbliżywszy się jeszcze bardziej do Henryka, powiedział cicho, ale dobitnie: — Pan słyszał wyraźnie, panie Derkacz. Strona 16 PPZ „Derpol" — Leszek. — No? — Dobrze wiesz, kogo dziś zapraszałeś? — Straciłem kontrolę. A czemu? — Korzycki. Mówi ci coś to nazwisko? — Nic. — Zbynio Komandos? — Też nic. — Ale słyszałeś o tej aferze, kiedy facet Derkacza rozwalił jego wóz i zabił jakiegoś człowieka? — Byłem wtedy za granicą, ale słyszałem. — To był właśnie Zbynio Komandos. Ten, co przyjechał. — I on był u mnie w Kazimierzowie? — w tym momencie Leszek ożywił się i aż uniósł na tylnym siedzeniu swego BMW. — Właśnie. — Z kim był, z kim gadał? — Sam był, z nikim nie gadał poza młodym Derkaczem. Nawet tak jakby specjalnie go szukał. — A ze starym? Choć nie, przy starym byłem przez cały czas. — Jak się pojawił stary, to on się zmył na tę chwilę. — Józek — zwrócił się Leszek do pana Józia, który nas wiózł z Kazimierzowa do Warszawy — czy ty znasz tego typa? — Nie, lecz znam sprawę. Popytam... — Dobrze. Andrzej, a ty skąd znasz tego gościa? — Byłem ławnikiem, który go sądził. — To jest chyba śmierdząca sprawa. Powinienem się trzymać z daleka. Nie lubię być w coś wmieszany. Jego zwykła beztroska znikła bez śladu, więc go spytałem: — Jak to poważna rzecz, to może pogadać z Morsztynem? — Z Morsztynem? Tak, z Ryśkiem może pogadaj. Rysiek Morsztyn był naszym wspólnym kolegą z roku. Od skończenia studiów — w milicji. Musiał się żenić, Strona 17 spodziewał się dziecka i potrzebna mu była praca, dająca w miarę szybko stabilizację. Podświadomie, nie przyznając się do tego, liczył zapewne na krwawe zbrodnie, sensacyjne śledztwa, ale że skończył studia ekonomiczne, więc dano mu nadużycia gospodarcze. Jego działką był sektor nieuspołeczniony. Ja poszedłem na studium dziennikarskie. Szkoda mi było przestać być studentem. Niewiele forsy, lecz dużo luzu. Sporo wyjazdów: jak nie na winobranie do Francji, to na sprzątanie polskiego hoteliku w Londynie. Brakowało mi zdolności, pracowitości i protekcji, by zostać na uczelni. Niczego lepszego nie widziałem. Dziennikarstwo może było tą szansą, a przede wszystkim pozwalało jeszcze dwa lata pożyć dotychczasowym życiem. Leszek miał go zdecydowanie dość. — Szybkie samochody, wytworne kobiety, szlachetne trunki, drogie lokale — powtarzał — i nie na starość, a wtedy gdy człowiek jest młody i może się z tego cieszyć. Pełnomocnik do spraw zatrudnienia nie dawał mu tych możliwości, więc uznał, że musi je stworzyć sam. Zaczynał wówczas jeździć rajdowo, co mogło z czasem przynieść spore pieniądze, lecz na razie je tylko wchłaniało. Ojcowy zakładzik galanteryjny nie mógł udźwignąć aspiracji Leszka, choć posłużył do postawienia pierwszego kroku i zdobycia pierwszych pieniędzy. Kiedy wreszcie zostałem żurnalistą, odnalazłem Ryśka Morsztyna. Chciałem, by mi podrzucił coś ciekawego do opisania. Zdumiał mnie trochę jego wygląd. Zaokrąglił się lekko, podłysiał i podtatusiał. Miał na sobie szary, nie nazbyt elegancki garnitur urzędnika i można było w ciemno dać głowę, że nie znajduje się pod nim Smith and Wesson cal. 38 ani żaden skromniejszy sprzęt tego rodzaju. Spojrzał na mnie z łagodnym zdumieniem, gdy powiedziałem mu, o co mi chodzi. — Umarłbyś z nudów nad moimi papierami — powiedział. Ale od tamtego momentu widujemy się co jakiś czas z Ryśkiem i trochę ze sobą mówimy. Ja, Rysiek, Leszek i jeszcze paru kolegów z roku spotykamy się ze sobą rzadziej, ale wtedy Strona 18 jest już pijaństwo, przy czym Leszek dba, żeby wypadło godnie, a jednocześnie tak, byśmy nie czuli się skrępowani. *** Kolacja w „Forum" była dalszym ciągiem uroczystości związanych z otwarciem obiektu produkcyjnego w Kazi- mierzowie. Z tym że już nie żaden spęd, ale pełna wytworność. Stół w sali bankietowej ustawiony w czworokąt. Na stole kwiaty. Przy każdym nakryciu wizytówka biesiadnika. Pan Józio, który zawsze wyręcza Leszka za kierownicą, kiedy ten pije, odwiózł mnie do domu, bym się odświeżył i przebrał. Przyjechałem potem taksówką i wszedłem na salę, gdzie Leszek, świeżutki i niezmordowanie wytworny, bawił gości rozmową przy drinku. Czekano z siadaniem do stołu, aż przyjdzie reszta, ale ta reszta nie przychodziła. Nie było pana ministra, choć wcześniej przyjął zaproszenie, i paru innych ważnych osobistości. To nie mogło być dziełem przypadku. Nawet pan wicewojewoda, obecny w Kazimierzowie, wymówił się od kolacji w Warszawie, tłumacząc się nawałem obowiąz- ków w swoim nieco odległym urzędzie, już od samego rana. Obecność naczelnika gminy nie mogła tej straty wyrównać. — Czułem, że się coś psuje — powiedział mi w przelocie mocno zdehumorowany gospodarz — lecz nie sądziłem, że to pójdzie tak szybko. — To wokół ciebie ten smród? — Nie, wszystkim nam robią kolo pióra. Biznes polonijny staje się chłopcem do bicia. Zobaczysz, co jutro napiszą te pieski o otwarciu w Kazimierzowie. Może stary Derkacz miał rację, że trzeba nieco przycichnąć? Stary Derkacz okazał się konsekwentny. Do „Forum" nie przybył. Tutaj też reprezentował go syn. Ponury, nie biorący udziału w rozmowie. Była z nim jego żona, Elżbieta, przystojna i elegancka blondynka. Ta rozmawiała z ożywieniem W pewnym momencie mąż coś jej powiedział, na co ona zareagowała z najwyższą niechęcią. Potem oboje wstali i podeszli się pożegnać z Leszkiem, choć do końca kolacji było jeszcze daleko. Strona 19 — Ojciec nie lubi, kiedy się późno wraca do domu — oświadczył Henryk. *** — Nie wiem, o co tu może chodzić, i nie chce mi się domyślać — stwierdził Morsztyn, gdy mu opowiedziałem o pojawieniu się Korzyckiego. — Jak Leszek ma jakieś podejrzenia, to niech mi powie, bo nie mam głowy do aluzji. Podtatusiały urzędnik sprzed dwudziestu lat zniknął bez śladu. Rysiek wyszczuplał, wyprzystojniał. Czoło miał, owszem, wysokie, ale ubytek włosów rekompensowały z powodzeniem długie, wiszące w dół wąsy. Na sobie miał zgrabne sztruksowe spodnie i zamszową kurteczkę. W zębach — wygiętą fajkę. — Tak się was munduruje? — spytałem. — Trzeba iść z duchem czasu. Glinie też się coś od życia należy. Chwilę posiedzieliśmy cicho, a potem Rysiek zapytał: — Tyle lat ci nie daje spokoju ten Derkacz? On mi pokazał Derkacza piętnaście lub może więcej lat temu. — To by była ciekawa historia, gdyby była do opisania — powiedział wówczas, gdy zauważył Derkacza parę stolików dalej w kawiarni „Nowy Świat". Firmy „Derpol" oczywiście jeszcze przez wiele lat miało nie być. Derkacz prowadził zakład instalatorski i choć wykonywał różne roboty budowlane, to tych prostszych raczej unikał. Zarabiał sporo, żył na poziomie należnym swemu stanowi. Ale wielu ludzi domyślało się, że to nie wszystko. — On ma rozległe interesy — objaśniał mi wtedy Morsztyn. — Głównie ładuje forsę w inne zakłady. — Jak to? — Zakłada szklarnie, otwiera warsztaty naprawy samo- chodów, kupuje pralnie... Umawia się z obrotnym i zaufanym człowiekiem, który to bierze na siebie. — A zyski zgarnia Derkacz? — To jest kwestia,umowy i zdaje się, że zależy od tego, z kim on ma do czynienia. Jedni prowadzą interes na własną rękę i tylko mu płacą jakąś stałą kwotę lub go spłacają i wykupują ze Strona 20 wszystkim zakład. Inni mają umowę procentową. Jeszcze inni są na faktycznej pensji, jak kierownicy zakładów, a Derkacz nimi na bieżąco zarządza. Zresztą nie znam szczegółów. — Ale chyba je poznasz niebawem? — Nie sądzę. Nie prowadzimy dochodzenia. — Ależ dlaczego? — A dlaczego byśmy je mieli prowadzić? Nie ma tu wyraźnego przestępstwa. Może skrywanie dochodów przed podatkami, ale ci inni je płacą. To są sprawy fiskusa. Nas u prywaciarzy interesuje kradziony towar: surowce, materiały, półprodukty. Skąd one są, którędy przeciekają? Zawsze z gospodarki uspołecznionej. A z tym jest Derkacz w porządku. — Ale jest wielkim przedsiębiorcą! — Daj mu Boże zdrowie. Formalnie nie jest. A jakby tobie, Andrzej, dał jutro do poprowadzenia jakiś zakładzik? Miałbyś świadomość, że uczestniczysz w przestępstwie? — Nie mówisz jak policjant. — Bo studiowałem ekonomię. Ty też, a masz policyjne podejście. Ja mam mieszane uczucia, nawet jak łapię ewidentnie kradziony towar. Wiem, że go inaczej nie można dostać, a nie wiem, gdzie przynosi więcej pożytku. A Derkacz? Ma zdolności, ale na inne warunki. Byłby już wielkim fabrykantem gdzie indziej. A czy to takie złe, że zakłada firmy, zamiast obracać wszystko w dolary i siedzieć na nich lub lokować je za granicą? Ów milicyjny liberalizm ekonomiczny był dla mnie wówczas dosyć zaskakujący. Nie bardzo wiedziałem, co odpowiedzieć. Ale obrona Derkacza miała swój słaby punkt. Był nim młody, szczupły człowiek, siedzący samotnie nad kawą parę stolików dalej. Wstał on, kiedy wstał Derkacz i wyszedł razem z nim na ulicę. To był właśnie mój późniejszy klient, Zbynio Komandos. — Goryl, kierowca, człowiek do specjalnych poruczeń — objaśnił Rysiek. — Na nim może mógłby się Derkacz poślizgnąć... Seweryn Derkacz nie był jedynym człowiekiem, który prowadził tego rodzaju interesy, może tylko na większą skalę niż inni. Wszystko w nich opierało się na umowie