PRAWO PRACY l UBEZPIECZE� SPO�ECZNYCH Zbigniew Salwa Wydanie III zmienione Wydawnictwa Prawnicze PWN Warszawa 1998 Projekt ok�adki i stron tytu�owych Maryna Wi�niewska 738898 Redaktor Agata J�drasik Redaktor techniczny Ma�gorzata Tas Copyright (c) by Wydawnictwa Prawnicze PWN Sp. z o. o. Warszawa 1998 ISBN 83-87558-13-3 SPIS TRE�CI PRZEDMOWA .................................................... 11 CZʌ� OG�LNA Rozdzia� L GENEZA I OG�LNE KIERUNKI ROZWOJU PRAWA PRACY ...... 15 Rozdzia� II. POJ�CIE I PRZEDMIOT PRAWA PRACY ...................... 20 1. Poj�cie prawa pracy ........................................... 20 2. Przedmiot prawa pracy ......................................... 21 Rozdzia� Ul. W�A�CIWO�CI PRAWA PRACY ............................ 24 1. Uwagi wst�pne ............................................... 24 2. Z�o�ono�� sytuacji prawnej pracownika ............................. 24 3. Z�o�ono�� metod regulacji stosunk�w pracy .......................... 26 4. Mechanizm dzia�ania przepis�w prawa pracy ......................... 28 5. Uniformizacja i dyferencjacja prawa pracy ........................... 29 6. Stosunki spo�eczno-ekonomiczne a prawo pracy ....................... 32 Rozdzia� IV. FUNKCJE PRAWA PRACY ................................ 35 1. Pojecie i rodzaje funkcji prawa pracy ............................... 35 2. Ochronna funkcja prawa pracy ................................... 36 3. Organizacyjna funkcja prawa pracy ................................ 38 i Rozdzia� V. ZASADY PRAWA PRACY .................................. 40 1. Poj�ci* zasad prawa pracy ....................................... 40 2. Podstawowe zasady prawa pracy .................................. 44 3. Inne zasady prawa pracy ........................................ 48 Rozdzia� VI. �R�D�A PRAWA PRACY ................................. 51 1. Uwagi og�lne ................................................ 51 r 2. Kodeks pracy ................................................ 53 3. Uk�ady zbiorowe pracy ......................................... 55 A. Uwagi og�lne ............................................. 55 B. Rodzaje uk�ad�w zbiorowych .................................. 57 C. Strony uk�ad�w zbiorowych ................................... 58 D. Zakres podmiotowy uk�ad�w zbiorowych pracy ..................... 59 E. Zakres przedmiotowy uk�ad�w zbiorowych pracy .................... 60 F. Rejestracja^uk�ad�w ......................................... 62 G. Przyst�pienie do uk�adu i rozszerzenie uk�adu ...................... 63 H. Moc wi���ca uk�ad�w ....................................... 65 I. Zmiana i rozwi�zanie uk�ad�w ................................. 6j5_ 4. Regulamin pracy ............................................. 67 A. Uwagi og�lne ............................................. 67 B. Tryb wydawania regulaminu i jego wej�cie w �ycie ................... 68 C. Tre�� regulaminu ........................................... 68 5. Mi�dzynarodowe �r�d�a prawa pracy ............................... 69 Rozdzia� VH. STOSUNEK PRACY ...................................... 76 1. Og�lna charakterystyka stosunku pracy ............................. 76 2. Rodzaje prawnych stosunk�w pracy ................................ 81 3. Podmioty (strony) stosunku pracy ................................. 84 CZʌ� SZCZEGӣOWA Rozdzia� VIII. NAWI�ZANIE STOSUNKU PRACY ........................ 91 1. Nawi�zanie stosunku pracy w drodze umowy o prac� ................... 91 A. Poj�cie umowy o prac� i sk�adniki jej tre�ci ........................ 91 B. Rodzaje um�w o prac� ....................................... 92 C. Kszta�towanie tre�ci umowy o prac� ............................. 95 D. Zawieranie umowy o prac� .................................... 98 Rozdzia� IX. ZMIANA TRE�CI UMOWY O PRAC� ........................ 101 1. Uwagi og�lne ................................................ 101 2. Wypowiedzenie zmieniaj�ce ...................................... 102 A. Konstrukcja prawna wypowiedzenia zmieniaj�cego ................... 102 B. Przes�anki i tryb wypowiedzenia zmieniaj�cego ...................... 104 3. Czasowa zmiana tre�ci stosunku pracy .............................. 106 A. Czasowa zmiana tre�ci stosunku pracy na podstawie art. 42 � 4 k.p. ...... 106 B. Czasowa zmiana tre�ci stosunku pracy na innej podstawie prawnej ........ 108 4. Przej�cie zak�adu pracy na innego pracodawc� ........................ 109 Rozdzia� X. ROZWI�ZANIE UMOWY O PRAC� .......................... 112 1. Uwagi og�lne ................................................ 112 2. Rozwi�zanie umowy o prac� na mocy porozumienia stron ................ 113 3. Rozwi�zanie umowy o prac� za wypowiedzeniem ...................... 114 A. Poj�cie, konstrukcja prawna i zakres wypowiedzenia umowy ............ 114 B. Forma wypowiedzenia ....................................... 116 C. Okresy i terminy wypowiedzenia ................................ 117 D. Tryb wypowiedzenia ........................................ 119 E. Odwo�anie od wypowiedzenia umowy o prac� ...................... 122 F. Skutki nieprawid�owego wypowiedzenia umowy ..................... 123 4. Szczeg�lna ochrona pracownik�w przed wypowiedzeniem umowy o prac� ..... 125 A. Uwagi og�lne ............................................. 125 B. Zakazy wypowiadania um�w o prac� ............................ 125 C. Uzyskanie zgody na wypowiedzenie umowy ........................ 128 5. Zwolnienia grupowe ........................................... 129 A. Przes�anki i tryb zwolnie� grupowych ............................ 129 B. U�atwienia w zwalnianiu pracownik�w przy zwolnieniach grupowych ...... 131 C. Uprawnienia pracownik�w zwalnianych w ramach zwolnie� grupowych .... 132 6. Rozwi�zanie umowy o prac� bez wypowiedzenia ....................... 133 A. Przes�anki rozwi�zania umowy o prac� bez wypowiedzenia ............. 133 B. Forma i tryb rozwi�zania umowy o prac� bez wypowiedzenia ........... 138 C. Skutki rozwi�zania umowy o prac� bez wypowiedzenia z winy pracownika . . 139 D. Roszczenia pracownika z tytu�u niezgodnego z prawem rozwi�zania umowy o prac� bez wypowiedzenia ................................... 139 7. Wyga�ni�cie umowy o prac� ..................................... 140 Rozdzia� XI. ODR�BNO�CI NAWI�ZANIA I ROZWI�ZANIA STOSUNKU PRACY NA PODSTAWIE MIANOWANIA, POWO�ANIA I WYBORU ...... 142 1. Nawi�zanie i rozwi�zanie stosunku pracy na podstawie mianowania ......... 142 2. Nawi�zanie i rozwi�zanie stosunku pracy z powo�ania ................... 146 3. Nawi�zanie i rozwi�zanie stosunku pracy z wyboru ..................... 148 Rozdzia� XH. �WIADECTWO PRACY ................................... 150 Rozdzia� XIII. SYTUACJA PRAWNA BEZROBOTNYCH .................... 152 1. Poj�cie bezrobotnego .......................................... 152 2. Uprawnienia i obowi�zki bezrobotnego ............................. 153 3. Prawo do �wiadcze� pieni�nych ................................... 155 A. Prawo do zasi�ku i dodatku szkoleniowego ......................... 155 B. Stypendia dla absolwent�w .................................... 157 C. Zasi�ki przedemerytalne i �wiadczenia przedemerytalne ................ 158 Rozdzia� XIV. OBOWI�ZKI PRACODAWCY ............................. 160 1. Uwagi og�lne ................................................ 160 2. Obowi�zek prawid�owego zatrudniania pracownik�w ................... 161 3. Obowi�zek organizowania i kierowania procesem pracy .................. 162 4. Obowi�zek u�atwiania pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych .... 163 5. Obowi�zek zaspokajania socjalnych potrzeb pracownik�w ................ 163 Rozdzia� XV. OBOWI�ZKI PRACOWNIKA .............................. 165 1. Uwagi og�lne ................................................ 165 2. Obowi�zek przestrzegania ustalonego czasu pracy ...................... 166 3. Obowi�zek sumiennego i starannego wykonywania pracy ................. 168 4. Obowi�zek przestrzegania porz�dku pracy ........................... 169 5. Obowi�zek dba�o�ci o dobro pracodawcy ............................ 170 6. Obowi�zek przestrzegania przepis�w i zasad bezpiecze�stwa i higieny pracy ... 171 7. Obowi�zek przestrzegania zasad wsp�ycia spo�ecznego ................. 173 r Rozdzia� XVI. ODPOWIEDZIALNO�� ZA NARUSZENIE OBOWI�ZK�W PRA COWNICZYCH ......................................... 174 1. Odpowiedzialno�� porz�dkowa i dyscyplinarna pracownik�w .............. 174 2. Odpowiedzialno�� materialna pracownik�w .......................... 179 3. Odpowiedzialno�� karna ........................................ 186 Rozdzia� XVII. WYNAGRODZENIE ZA PRAC� ........................... 188 1. Pojecie wynagrodzenia za prac� ................................... 188 2. Ustalanie wynagrodzenia ........................................ 189 3. Systemy prawne regulacji wynagrodzenia za prac� ...................... 191 4. Sk�adniki wynagrodzenia ........................................ 193 5. Forma i tryb wyp�aty wynagrodzenia ............................... 195 6. Wyp�aty za czas niewykonywania pracy ............................. 196 A. Uwagi wst�pne ............................................ 196 B. Wyp�aty za czas przestoju ..................................... 196 C. Wyp�aty za czas urlopu ...................................... 197 D. Wyp�aty za czas tymczasowego aresztowania ....................... 198 7. Odprawa po�miertna .......................................... 199 8. Ochrona prawna wynagrodzenia za prac� ............................ 200 9. Ochrona roszcze� pracowniczych w razie niewyp�acalno�ci pracodawcy ....... 206 Rozdzia� XVIII. CZAS PRACY ......................................... 209 1. Poj�cie czasu pracy ............................................ 209 2. Rodzaje czasu pracy ........................................... 212 A. Podstawowy czas pracy ...................................... 212 B. Przed�u�ony czas pracy ....................................... 214 C. Skr�cony czas pracy ......................................... 215 D. Nienormowany czas pracy .................................... 216 E. Przerywany czas pracy ....................................... 216 3. Praca w godzinach nadliczbowych ................................. 217 A. Poj�cie pracy w godzinach nadliczbowych ......................... 217 B. Dopuszczalno�� pracy w godzinach nadliczbowych ................... 218 C. Wynagrodzenie za czas pracy w godzinach nadliczbowych .............. 220 4. Praca w dni �wi�teczne i w porze nocnej ............................. 222 Rozdzia� XIX. URLOPY WYPOCZYNKOWE .............................. 225 1. Poj�cie i rodzaje urlop�w ....................................... 225 2. Nabycie prawa do urlopu ....................................... 226 3. Wymiar urlopu ............................................... 227 4. Urlopy dodatkowe ............................................ 231 5. Zasady udzielania i wykorzystywania urlop�w ........................ 232 6. Gwarancje prawne nale�ytego wykorzystania urlopu .................... 234 7. Urlopy bezp�atne ............................................. 234 Rozdzia� XX. OCHRONA PRACY ...................................... 236 1. Poj�cie ochrony pracy .......................................... 236 2. Obowi�zek zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunk�w pracy ....... 237 A. Podmioty uprawnione do bezpiecznych i higienicznych warunk�w pracy . . . 239 B. Podmioty zobowi�zane do zapewnienia warunk�w pracy odpowiadaj�cych wymogom bhp ............................................ 243 3. Uprawnienia os�b poszkodowanych wskutek wypadk�w przy pracy i chor�b zawodowych ................................................ 244 A. Uwagi og�lne ............................................. 244 B. Pojecie wypadku przy pracy i choroby zawodowej ................... 245 C. Podstawy odpowiedzialno�ci pracodawcy za wypadek przy pracy ......... 249 D. Rodzaje i wysoko�� �wiadcze� ................................. 250 E. Post�powanie w sprawach �wiadcze� ............................. 253 4. Szczeg�lna ochrona pracy kobiet .................................. 255 A. Ochrona trwa�o�ci stosunku pracy w okresie ci��y i urlopu macierzy�skiego . 257 B. Szczeg�lna ochrona zdrowia pracownicy w okresie ci��y i karmienia ...... 260 C. Urlop macierzy�ski ......................................... 261 D. Przerwy na karmienie ........................................ 263 E. Urlop wychowawczy ........................................ 263 5. Szczeg�lna ochrona pracy m�odocianych ............................ 266 6. Nadz�r nad przestrzeganiem ustawodawstwa o ochronie pracy ............. 270 A. Uwagi wst�pne ............................................ 270 B. Pa�stwowa Inspekcja Pracy ................................... 272 C. Spo�eczna Inspekcja Pracy .................................... 274 D. Inne organy nadzoru i kontroli ................................. 276 7. Odpowiedzialno�� za wykroczenia przeciwko prawom pracownika .......... 278 Rozdzia� XXI. ROZSTRZYGANIE SPOR�W PRACY ....................... 282 1. Uwagi og�lne ................................................ 282 2. Post�powanie pojednawcze ...................................... 283 A. Organizacja i sk�ad komisji pojednawczej .......................... 283 B. W�a�ciwo�� komisji pojednawczych .............................. 284 C. Post�powanie przed komisjami pojednawczymi ...................... 284 3. Rozstrzyganie spor�w przez s�dy .................................. 286 A. Organizacja i w�a�ciwo�� s�d�w rozstrzygaj�cych spory pracy ........... 286 B. Zasady post�powania ........................................ 289 C. Rozstrzyganie spor�w pracy w pierwszej instancji .................... 291 D. Rozstrzyganie spor�w pracy w drugiej instancji ..................... 293 E. Kasacja .................................................. 294 F. Przedawnienie roszcze� ze stosunku pracy ......................... 295 ZBIOROWE PRAWO PRACY UWAGI WST�PNE ................................................ 301 Rozdzia� XXII. ZWI�ZKI ZAWODOWE ................................. 303 1. Uwagi wst�pne ............................................... 303 2. Uprawnienia zwi�zk�w zawodowych ............................... 306 A. Uprawnienia zwi�zk�w zawodowych w zakresie stanowienia norm prawnych ................................................ 307 B. Uprawnienia zwi�zk�w zawodowych w zakresie stosowania norm prawa pracy ................................................... 309 C. Uprawnienia zwi�zk�w zawodowych w zakresie nadzoru nad warunkami pracy 310 D. Uprawnienia zwi�zk�w zawodowych w zakresie indywidualnych i zbiorowych spor�w pracy ............................................. 311 r Rozdzia� XXIII. ORGANIZACJE PRACODAWC�W ........................ 313 1. Tworzenie i zrzeszanie si� w organizacjach pracodawc�w ................. 313 2. Podstawy i zakres dzia�ania organizacji pracodawc�w ................... 314 3. Uprawnienia organizacji pracodawc�w .............................. 315 Rozdzia� XXIV. ZA�OGA ZAK�ADU PRACY ............................ 317 Rozdzia� XXV. SAMORZ�D PRACOWNICZY ............................ 320 1. Uwagi wst�pne ............................................... 320 2. Struktura samorz�du za�ogi ...................................... 321 3. Uprawnienia organ�w samorz�du za�ogi ............................. 322 Rozdzia� XXVI. ROZWI�ZYWANIE SPOR�W ZBIOROWYCH PRACY I PRAWO DO STRAJKU ........................................ 327 1. Rozwi�zywanie spor�w zbiorowych ................................ 327 2. Strajk ..................................................... 329 UBEZPIECZENIA SPO�ECZNE Rozdzia� XXVII. UBEZPIECZENIA SPO�ECZNE .......................... 335 1. Uwagi wst�pne ............................................... 335 2. System ubezpieczenia spo�ecznego i rodzaje �wiadcze� ................... 340 3. Zasady ubezpieczenia spo�ecznego ................................. 341 4. Stosunek prawny ubezpieczenia spo�ecznego .......................... 343 5. Zasi�ki ..................................................... 344 A. Uwagi og�lne ............................................. 344 B. Zasi�ek chorobowy .......................................... 345 C. �wiadczenie rehabilitacyjne .................................... 350 D. Zasi�ek wyr�wnawczy ....................................... 351 E. Zasi�ek opieku�czy ......................................... 353 F. Zasi�ek porodowy .......................................... 354 G. Zasi�ek macierzy�ski ........................................ 355 H. Zasi�ek wychowawczy ....................................... 356 I. Zasi�ek pogrzebowy ......................................... 357 J. Post�powanie w sprawach zasi�k�w i zasady ich wyp�acania ............ 359 K. Zasi�ek rodzinny i piel�gnacyjny ................................ 359 6. Emerytura i renty ............................................. 364 A. Uwagi og�lne ............................................. 364 B. Emerytura ................................................ 371 C. Renty z tytu�u niezdolno�ci do pracy (inwalidzkie) ................... 373 D. Renta rodzinna ............................................ 375 E. Dodatki do emerytury i rent ................................... 378 F. Post�powanie w sprawach �wiadcze� emerytalno-rentowych ............ 378 G. Post�powanie przed s�dami pracy i ubezpiecze� spo�ecznych ............ 382 LITERATURA .................................................... 384 PRZEDMOWA Od czasu wydania przez Wydawnictwa Prawnicze PWN w 1995 r. mojego podr�cznika Prawo pracy i ubezpiecze� spo�ecznych, w polskim ustawodawstwie pracy nast�pi�y istotne zmiany. Ustaw� z dnia 2 lutego 1996 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmianie niekt�rych ustaw nast�pi�a szeroka i daleko id�ca nowelizacja Kodeksu, maj�ca istotne znaczenie dla ca�ego systemu prawa pracy. Ustawodawca, zmierzaj�c do dostosowania przepis�w Kodeksu pracy do nowych stosunk�w spo�eczno-ekonomicznych, a zw�aszcza wymog�w gospodarki rynkowej, uchyli� cz�� dotychczasowych przepis�w oraz w wi�kszym lub mniejszym stopniu zmodyfikowa� wiele przepis�w niemal wszystkich dzia��w Kodeksu. Wprowadzi� r�wnie� nowe rozwi�zania prawne odpowiadaj�ce dokonywanym przemianom ustrojowym. Zmieni�o to w znacznym stopniu kszta�t i charakter Kodeksu pracy jako podstawowego �r�d�a prawa pracy. Istotne zmiany wprowadzono tak�e do systemu rozstrzygania spor�w z zakresu prawa pracy i ubezpiecze� spo�ecznych w post�powaniu s�dowym ustaw� z dnia l marca 1996 r. o zmianie Kodeksu post�powania cywilnego, rozporz�dze� Prezydenta Rzeczypospolitej - Prawo upad�o�ciowe i Prawo o post�powaniu uk�adowym, Kodeksu post�powania administracyjnego, ustawy o kosztach s�dowych w sprawach cywilnych oraz niekt�rych innych ustaw. Nowa wersja podr�cznika uwzgl�dnia wprowadzone zmiany, przedstawiaj�c instytucje polskiego prawa pracy wed�ug stanu prawnego obowi�zuj�cego w ko�cu grudnia 1997 r. Dla u�atwienia poznania poszczeg�lnych instytucji prawa pracy - na ko�cu podr�cznika zamieszczony zosta� wykaz podstawowej literatury przedmiotu. Zbigniew Salwa 11 CZʌ� OG�LNA Rozdzia� l GENEZA l OG�LNE KIERUNKI ROZWOJU PRAWA PRACY Spo�eczny proces pracy - by by� efektywny i dawa� zamierzone rezultaty - wymaga ustalenia okre�lonych norm, regu� post�powania ustalaj�cych zar�wno porz�dek pracy, jak i wzajemne stosunki mi�dzy uczestnikami procesu pracy. By�y one, w zale�no�ci od panuj�cych w danej formacji spo�ecznej stosunk�w w�asno�ciowych, regulowane w r�ny spos�b. Pierwsza regulacja prawna tych stosunk�w wypracowana zosta�a przez prawodawstwo rzymskie. Wprawdzie nie dotyczy�a ona g��wnej grupy wytw�rc�w d�br materialnych - niewolnik�w, kt�rzy traktowani byli jako przedmiot, a nie podmiot prawa, niemniej obejmowa�a swym zakresem spo�eczne stosunki pracy mi�dzy lud�mi wolnymi, kszta�tuj�c konstrukcj� prawn�, do kt�rej nawi�zano r�wnie� w okresie wczesnego kapitalizmu. Stosunki te regulowano bowiem w drodze prywatnoprawnej umowy najmu us�ug (locatio conductio operarum), ustalaj�cej obowi�zki wynajmuj�cego swe us�ugi w zamian za okre�lone wynagrodzenie. Z ograniczonej regulacji prawnej spo�ecznych stosunk�w pracy korzystano r�wnie� w feudalizmie w postaci maj�cego charakter statutowy prawa cechowego, okre�laj�cego tre�� wzajemnych stosunk�w mi�dzy majstrem a czeladnikami i uczniami. Wskazane formy regulacji prawnej stanowi�y jednak jedynie zal��ki normowania spo�ecznych stosunk�w pracy. Sama natomiast prawna ich regulacja, kt�ra doprowadzi�a z biegiem czasu do ukszta�towania si� prawa pracy jako odr�bnej ga��zi prawa, zacz�a rozwija� si� w szerszym stopniu dopiero wraz z powstaniem i rozwojem kapitalistycznych stosunk�w produkcji oraz kszta�towaniem si� i rozwojem nowej klasy spo�ecznej - klasy robotniczej. Nowy uk�ad stosunk�w ekonomiczno-spo�ecznych, w kt�rym z jednej strony nast�powa� burzliwy rozw�j przemys�u i towarzysz�cych mu innych dzia��w gospodarki, opartych na prywatnej w�asno�ci �rodk�w produkcji, z drugiej za� ros�a armia zatrudnionych pracownik�w najemnych, stwarza� bowiem coraz szersz� potrzeb� regulacji prawnej stosunk�w, w jakie wchodzili mi�dzy sob� 15 w�a�ciciele �rodk�w produkcji (pracodawcy) i wynajmuj�cy swoj� si�� robocz� pracownicy. Regulacja ta, narastaj�ca pocz�tkowo bardzo wolno i utrudniana wskutek zakazu zrzeszania si� robotnik�w i karalno�ci strajku, rozwija�a si� w poszczeg�lnych krajach w podobny spos�b, aczkolwiek w r�nym tempie. Nast�powa�a ona pod wp�ywem wielu czynnik�w, zar�wno ekonomicznych, jak i spo�ecznych i politycznych, wychodz�c z r�nych zmieniaj�cych si� za�o�e� ideologicznych. W pocz�tkowym okresie kapitalizmu pod wp�ywem panuj�cej �wcze�nie teorii liberalizmu gospodarczego, g�osz�cej woln� gr� si� ekonomicznych i wykluczaj�cej jak�kolwiek ingerencj� pa�stwa w stosunki mi�dzy pracodawc� a pracownikami, stosunki te regulowane by�y zgodnie z zasad� wolno�ci pracy oraz niczym nie ograniczonej zasady wolno�ci i swobody um�w. Wskazane teoretyczne za�o�enia znalaz�y sw�j wyraz w niezwykle sk�pych unormowaniach prawnych, opieraj�cych kszta�towanie spo�ecznych stosunk�w pracy na cywilistycznej konstrukcji umowy najmu, pozostawiaj�cej stronom umowy ca�kowit� swobod� w kszta�towaniu jej tre�ci. Stosunki te zosta�y uznane za prywatnoprawne, a ich podmioty - pracodawc� i pracownika - uznano za formalnie r�wne strony, samodzielnie kszta�tuj�ce tre�� zawieranej umowy. Pozostawa�o to w jaskrawej sprzeczno�ci z sytuacj� faktyczn� stron umowy, w kt�rej ekonomiczna przewaga pracodawcy pozwala�a mu na jednostronne dyktowanie pracownikowi warunk�w pracy i p�acy, na kt�re z braku �rodk�w egzystencji i nadmiaru si�y roboczej na rynku pracy musia� si� on godzi�. Warunki te ustalane by�y z regu�y nie w drodze indywidualnych pertraktacji, lecz formu�owane przez pracodawc� w regulaminach pracy i stawkach taryfowych, a rola pracownika sprowadza�a si� - je�eli chcia� by� zatrudniony - do ich akceptacji. St�d te� w teorii prawa z biegiem czasu umowy te zacz�to traktowa� niekiedy jako umowy adhezyjne. Narzucane przez pracodawc�w niezwykle ci�kie warunki pracy oraz stosowany przez nich jaskrawy wyzysk powodowa�y sprzeciw i walk� robotnik�w przeciwko istniej�cym stosunkom, kt�ra nasili�a si� wraz ze wzrostem si�y i organizacji klasy robotniczej. Przybieraj�ce na sile konflikty mi�dzy robotnikami a pracodawcami zmusza�y w�adze pa�stwowe do ingerencji w stosunki pracy i do stopniowego ograniczania nie kontrolowanej swobody pracodawc�w, a samych pracodawc�w do dokonywania wymuszanych przez pracownik�w ust�pstw. Ingerencja pa�stwa nast�powa�a g��wnie w drodze wydawania akt�w prawnych, zwanych pocz�tkowo ustawami fabrycznymi lub przemys�owymi1, 1 Ustawami fabrycznymi nazywano np. akty prawne wydane w Anglii w latach 1802-1833, okre�laj�ce doln� granic� wieku zatrudnionych dzieci oraz maksymalny wymiar czasu pracy w przemys�ach: bawe�nianym, we�nianym, lnianym i jedwabniczym. Okre�lenia "ustawa przemys�owa" u�ywa�a np. austriacka ustawa z dnia 20 grudnia 1859 r. 16 kt�rych przepisy wi�za�y pracodawc�w zar�wno w stosunku do pracownik�w, :ak i w stosunku do pa�stwa. Ustala�y one minimalny wiek zatrudnionych m�odocianych, g�rn� granic� dopuszczalnego czasu pracy, poddawa�y kontroli tre�� ustalonego w regulaminach pracy porz�dku pracy i nak�adanych na pracownik�w kar za uchybienia w pracy, okre�la�y obowi�zki pracodawc�w w zakresie bezpiecze�stwa i higieny pracy itd., okre�laj�c granice swobody ich umownego kszta�towania i przenosz�c stopniowo punkt ci�ko�ci z indywidualnej na zbiorow� regulacj� wielu element�w tre�ci stosunku pracy. W p�niejszym okresie skonkretyzowano r�wnie� og�lne ustawowe warunki, jakim winna odpowiada� umowa o prac�, kszta�tuj�c j� jako nowy typ umowy cywilnoprawnej2. Zacz�a si� tak�e stopniowo kszta�towa� nowa forma ustalania warunk�w pracy i p�acy w postaci uk�ad�w zbiorowych, zawieranych przez pracodawc�w lub zrzeszenia pracodawc�w ze zwi�zkami zawodowymi3. Wprowadza�y one nowe elementy w stosunki mi�dzy pracownikami a pracodawcami, okre�laj�c warunki, jakim winny odpowiada� umowy o prac� pracownik�w danego zak�adu pracy lub wszystkich zak�ad�w pracy danej bran�y. Zyskuj�c z biegiem czasu coraz wi�ksze znaczenie jako �r�d�o prawa pracy, uk�ady zbiorowe pracy nie tylko pog��bi�y grupowy charakter regulacji stosunk�w pracy, lecz nada�y mu tak�e now�, istotn� spo�ecznie tre��. Wzrost roli uk�ad�w zbiorowych pracy powodowa� bowiem, �e kszta�towanie tre�ci stosunku pracy w znacznym stopniu nast�powa�o w drodze bezpo�rednich negocjacji mi�dzy pracodawcami lub ich reprezentacj� a reprezentuj�cymi interesy pracownik�w zwi�zkami zawodowymi, przy czym rezultatem tych negocjacji by�y warunki pracy i p�acy korzystniejsze od tych, kt�re zosta�y ustalone w aktach prawnych wydawanych przez pa�stwo. Stworzony wi�c zosta�, obok umowy o prac� i wydawanych przez organy pa�stwowe akt�w prawnych, trzeci, o niezmiernie istotnym znaczeniu, spos�b regulacji spo�ecznych stosunk�w pracy. Stanowi�o to dalszy krok w ograniczaniu swobody pracodawc�w, obni�aj�c zarazem rol� umowy o prac� jako bezpo�redniego �r�d�a kszta�towania tre�ci praw i obowi�zk�w pracownik�w. Wskazane �r�d�a i metody regulacji prawnej spo�ecznych stosunk�w pracy, zapocz�tkowane z r�n� si�� w poszczeg�lnych pa�stwach w XIX wieku, zacz�y si� jednak rozwija� w szybszym tempie i nabiera� coraz wi�kszego znaczenia dopiero w wieku XX, zw�aszcza bezpo�rednio po I, a nast�pnie po II wojnie �wiatowej. W okresach tych w wyniku post�pu technicznego i wzmo�onego nacisku zwi�zk�w zawodowych nast�puje bowiem wyra�ne przyspieszenie dzia�alno�ci prawodawczej, rozwijaj�cej i korzystniej kszta�tuj�cej po�o�enie prawne pracownik�w. Rozw�j ten szed� zar�wno w kierunku rozszerzania zakresu przedmiotowego regulacji prawnej stosunk�w pracy i wkra- 2 Jej wyodr�bnienie przedstawia S. Rundstein, Umowa o prac� w cywilistyce wsp�czesnej, Warszawa 1907, s. 4-12. 3 Genez� i ewolucj� uk�ad�w zbiorowych pracy omawia W. Szubert, Uklady zbiorowe pracy, Warszawa 1960, s. 8-15. czania w dziedziny dotychczas regulacj� tak� nie obj�te lub obj�te w niewielkim stopniu (ubezpieczenia spo�eczne, wypadki przy pracy, urlopy, odr�bne s�downictwo pracy itd.), jak i jej zakresu podmiotowego (pracownicy transportu, handlu, robotnicy rolni itd.). Nast�powa� on, z jednej strony, w drodze narastania akt�w prawnych, wydawanych przez pa�stwo, z drugiej natomiast - poprzez zawieranie, nabieraj�cych coraz wi�kszego znaczenia, uk�ad�w zbiorowych pracy i r�nego rodzaju porozumie� zbiorowych. Stopniowemu podwy�szaniu ulega�y tak�e standardy poszczeg�lnych uprawnie� kszta�tuj�cych warunki pracy i p�acy pracownik�w (skracanie czasu pracy, wyd�u�anie urlop�w, podnoszenie wymog�w bhp, wzrost poziomu p�ac, rozszerzanie i wzrost �wiadcze� ubezpieczeniowych). W rezultacie tych proces�w regulacja spo�ecznych stosunk�w pracy wyodr�bni�a si� w samodzieln� dziedzin� prawa, coraz pe�niej kszta�tuj�c� w�asne konstrukcje i rozwi�zania prawne. Ukszta�towane w ten spos�b prawo charakteryzowa�o si� tym, �e sk�ada�o si� ono z dwu rodzaj�w norm: jednych, wydawanych przez pa�stwo, wi���cych pracodawc�w zar�wno w stosunku do pa�stwa, jak i pracownik�w, na stra�y kt�rych postawiono organy przymusu pa�stwowego, oraz drugich, ustalanych b�d� przez same strony (umowa o prac�) lub ich przedstawicielstwo (uk�ady zbiorowe pracy), b�d� przez organy pa�stwowe, kt�rych naruszenie mog�o by� dochodzone jedynie w trybie cywilnoprawnym. Pocz�wszy od 1919 r. stosunki pracy sta�y si� przedmiotem regulacji mi�dzynarodowych, co znalaz�o sw�j wyraz w konwencjach i rekomendacjach Mi�dzynarodowej Organizacji Pracy. Torowa�y one drog� rozwojowi prawa pracy w skali mi�dzynarodowej, przyczyniaj�c si� do upowszechniania i utrwalania przyj�tych za�o�e� i rozwi�za� prawnych. Zarysowane og�lnie trendy rozwojowe prawa pracy kontynuowane by�y po II wojnie �wiatowej. Doprowadzi�y one do upowszechnienia oraz rozbudowy rodzaj�w �wiadcze� ubezpieczeniowych, a nawet ich ekspansji poza �ci�le rozumiane stosunki pracy, oraz do znacznego podwy�szania poziomu innych uprawnie� pracownik�w. W niekt�rych pa�stwach nast�pi�a kodyfikacja prawa pracy. Ujawni�y si� r�wnie� tendencje zmierzaj�ce do zapewnienia powszechnej ochrony trwa�o�ci stosunku pracy oraz bardziej elastycznej organizacji czasu pracy. Obok nich pojawi� si� jednak nurt bardziej donios�y spo�ecznie, za jaki nale�y uzna� - rozwijaj�c� si� z r�nym nat�eniem oraz w r�nych formach i zakresie - partycypacj� pracownik�w we wsp�zarz�dzaniu zak�adem pracy. Wyst�pi� on zar�wno w niekt�rych krajach zachodnich (Francja, Belgia, RFN), jak i ze znacznie wi�ksz� si��, chocia� r�wnie� w zr�nicowanych formach i zakresie, w pa�stwach Europy �rodkowowschodniej. Istotne znaczenie dla rozwoju prawa pracy i nast�puj�cych w nim przeobra�e� ma zapocz�tkowane w ramach proces�w integracyjnych pa�stw 18 zachodnioeuropejskich kszta�towanie europejskiego prawa pracy. Znalaz�o ono sw�j wyraz w przyj�tej przez Rad� Europy w 1961 r. Europejskiej Karcie Socjalnej (Spo�ecznej - uzupe�nionej Protoko�ami z lat 1988 i 1991), a nast�pnie w 1964 r. w przyj�ciu Europejskiego Kodeksu Zabezpieczenia Spo�ecznego (znowelizowanego w 1990 r.) i 1972 r. w Europejskiej Konwencji o Ubezpieczeniu Spo�ecznym oraz wydanej przez Wsp�lnot� Europejsk� w 1982 r. Wsp�lnotowej Karcie Podstawowych Praw Socjalnych Pracownik�w4. Konkluduj�c mo�na stwierdzi�, �e w rezultacie wskazanej wy�ej ewolucji prawo pracy nie tylko wyodr�bni�o si� i utrwali�o jako samodzielna ga��� prawa, lecz uleg�o daleko id�cym przeobra�eniom, odbijaj�cym zar�wno mo�liwo�ci, jakie stwarza� sta�y post�p naukowo-techniczny i b�d�cy jego wynikiem rozw�j gospodarczy, jak i rosn�ce uznanie warto�ci pracy ludzkiej oraz spo�ecznej roli i znaczenia wykonuj�cych j� podmiot�w. Ze wzgl�du na przedmiot regulowanych spraw sta�o si� ono jedn� z podstawowych ga��zi prawa. Zakres spraw, kt�rymi zajmuje si� prawo pracy, ma bowiem szczeg�ln� donios�o�� spo�eczn�, zar�wno w sensie indywidualnym, jak i og�lnym. Znaczenie i waga tej ga��zi prawa wynika z tego, �e reguluje ono stosunki i warunki pracy milion�w pracownik�w, �e jest jednym ze �rodk�w regulowania materialnego i spo�ecznego po�o�enia ludzi pracy, okre�laj�c ich sytuacj� �yciow� nie tylko w okresie, w kt�rym pozostaj� oni w zatrudnieniu, lecz r�wnie� w wypadkach ich niezdolno�ci do pracy. Chroni�c pracownik�w przed ujemnymi nast�pstwami proces�w pracy, umo�liwia jednocze�nie ich rozw�j zawodowy i spo�eczny. Oddzia�uje tak�e na efektywno�� procesu pracy, stymuluj�c wydajno�� pracy, post�p techniczny, nowe formy jej organizacji: kojarzy cele og�lnospo�eczne z interesami grupowymi i indywidualnymi pracownik�w. 4 Akty te omawiaj� R. Blanpain i M. Matey w ksi��ce: Europejskie prawo pracy w polskiej perspektywie, Warszawa 1993 oraz L. Florek, Prawo Wsp�lnot Europejskich w zakresie zatrudnienia i stosunku pracy, Warszawa 1993. 19 Rozdzia� II POJ�CIE l PRZEDMIOT PRAWA PRACY 1. POJ�CIE PRAWA PRACY Podobnie jak sama regulacja spo�ecznych stosunk�w pracy, r�wnie� nazwa rodz�cej si� nowej ga��zi prawa kszta�towa�a si� w drodze ewolucji, odpowiadaj�cej etapom rozwoju tego prawa. Prawo to nazywa�o si� pocz�tkowo "ustawodawstwem fabrycznym", co, bior�c pod uwag� regulacj� ustawow� na tym etapie rozwoju tej ga��zi prawa, odpowiada�o zakresowi jego obowi�zywania. Oddzia�ywa�o ono bowiem na tre�� stosunku pracy jedynie robotnik�w fabrycznych. Z czasem jednak, wraz z rozszerzaniem si� zar�wno podmiotowego, jak i przedmiotowego zakresu tego prawa, nast�powa�y zmiany w jego okre�laniu. Tak np. w wielu krajach (w tym i na ziemiach polskich) omawiana ga��� prawa przez d�ugi czas by�a znana pod nazw� "ustawodawstwa przemys�owego". Okre�lenie to by�o jednak zar�wno zbyt w�skie, gdy� ogranicza�o si� do pracownik�w zatrudnionych w przemy�le, jak i zbyt szerokie, poniewa� wiele przepis�w normuj�cych stosunki przemys�owe nie dotyczy�o regulacji prawnej warunk�w pracy pracownik�w. Przez pewien czas nazywano je r�wnie� "prawem robotniczym", co podobnie jak poprzednie okre�lenie, by�o zar�wno zbyt szerokie, jak i zbyt w�skie, a tak�e okre�lano jako "prawo socjalne" lub "prawo dzia�alno�ci zawodowej". Ewolucja ta zako�czy�a si� przyj�ciem powszechnie dzi� uznanej nazwy "prawo pracy" (droit du travail, labour laws, trudowoje prawo, Arbeitsrechi). Okre�lenie "prawo pracy" - aczkolwiek najbardziej odpowiadaj�ce faktycznej sferze jego dzia�ania - wymaga tak�e u�ci�lenia i bli�szego skonkretyzowania. Prawo to nie reguluje bowiem wszelkich przejaw�w pracy ludzkiej, lecz tylko najszerzej rozpowszechniony jej rodzaj - wykonywan� zarobkowo prac� podporz�dkowan�. U�ywaj�c zatem tej nazwy w literalnym jej sensie, obj�liby�my ni� nie tylko normy reguluj�ce stosunki pracy podporz�dkowanej, lecz r�wnie� wszystkie inne normy, kt�re odnosz� si� do pracy ludzkiej, jak np. reguluj�ce �wiadczenie pracy wykonywanej na podstawie umowy o dzie�o, umowy zlecenia. W rzeczywisto�ci natomiast 20 termin "prawo pracy" u�ywany jest w w�szym znaczeniu, a mianowicie dla okre�lenia tego zespo�u norm, kt�re reguluj� stosunki pracy podporz�dkowanej oraz niekt�re inne stosunki nierozerwalnie zwi�zane ze �wiadczeniem pracy podporz�dkowanej. 2. PRZEDMIOT PRAWA PRACY Wyodr�bnienie prawa pracy jako samodzielnej ga��zi prawa, nast�pi�o na podstawie kryterium rodzaju stosunk�w spo�ecznych, kt�re normy te reguluj�. Kryterium to jest dzi� powszechnie zaakceptowane jako podstawa okre�lenia sfery dzia�ania tej dziedziny prawa sk�adaj�cej si� na jego przedmiot. Mimo generalnego przyj�cia, �e przedmiotem prawa pracy s� spo�eczne stosunki pracy podporz�dkowanej, zakres tej ga��zi prawa nie zosta� jednak dotychczas konsekwentnie sprecyzowany w nauce prawa pracy. O ile bowiem w polskiej nauce prawa panuje na og� jednomy�lno�� co do tego, �e przedmiotem prawa pracy s� wszelkie stosunki pracy podporz�dkowanej oraz inne stosunki nierozerwalnie zwi�zane ze stosunkami pracy, o tyle w nauce wielu pa�stw zachodnich w dalszym ci�gu do prawa pracy nie zalicza si� stosunk�w pracy z nominacji, kt�re uznawane s� za przedmiot prawa administracyjnego, a tak�e ubezpiecze� spo�ecznych, kt�re wyodr�bniono jako samodzielny dzia� prawa. Przechodz�c na grunt polskiego prawa pracy nale�y stwierdzi�, �e przedmiotem prawa pracy s� stosunki pracy podporz�dkowanej, �wiadczonej na rzecz drugiego podmiotu dobrowolnie, osobi�cie i za wynagrodzeniem oraz inne stosunki nierozerwalnie zwi�zane ze stosunkami pracy. Ze stwierdzenia tego wynika, i�: - nie wszystkie stosunki, kt�rych przedmiotem jest �wiadczenie pracy, stanowi� przedmiot prawa pracy, - przedmiotem tej ga��zi prawa s� nie wszelkie stosunki pracy podporz�dkowanej, lecz tylko te, w kt�rych praca jest �wiadczona dobrowolnie i za wynagrodzeniem, - przedmiotem prawa pracy s� nie tylko stosunki pracy podporz�dkowanej, lecz r�wnie� inne stosunki �ci�le zwi�zane z tym rodzajem stosunk�w pracy. Tak wi�c przepisy prawa pracy nie obejmuj� sw� regulacj� pracy �wiadczonej osobi�cie na w�asny rachunek (gospodarstwa rolne, warsztaty rzemie�lnicze itp.), pracy �wiadczonej w ramach czyn�w spo�ecznych lub pomocy s�siedzkiej, pracy uczni�w �wiadczonej w ramach zaj�� szkolnych, a tak�e tzw. pracy jednostronnie wyznaczanej1, jak praca wykonywana w ramach s�u�by wojskowej, praca wi�ni�w itp. Przepisy omawianej ga��zi prawa nie odnosz� 1 Okre�lenie to wprowadzi� pierwszy M. �wi�cicki w pracy zbiorowej: Z. Salwa, W. Szubert, M. �wi�cicki, Podstawowe problemy prawa pracy, Warszawa 1957, s. 15. 21 r si� r�wnie� do pracy �wiadczonej w ramach um�w cywilnych, jak umowa o dzie�o, umowa zlecenia czy umowa agencyjna. Wszystkie te rodzaje pracy nie maj� bowiem charakteru pracy podporz�dkowanej i wynikaj� z innych stosunk�w ni� stosunek pracy. Nie oznacza to jednak, �e wszystkie te rodzaje prac pozostaj� ca�kowicie poza sfer� oddzia�ywania przepis�w prawa pracy. Niekt�re przepisy prawa pracy maj� bowiem zastosowanie r�wnie� do cz�ci prac �wiadczonych poza prawnym stosunkiem pracy. Tak wi�c przepisy bezpiecze�stwa i higieny pracy maj� zastosowanie do uczni�w i student�w pobieraj�cych nauk�, jak i odbywaj�cych zaj�cia w zak�adach pracy, do os�b wykonuj�cych czyny spo�eczne, �o�nierzy zatrudnionych w warsztatach wojskowych, pracuj�cych wi�ni�w. Wiele przepis�w prawa pracy oraz przepisy ubezpieczeniowe stosuje si� do spe�niaj�cych okre�lone warunki os�b wykonuj�cych prac� nak�adcz� oraz zatrudnionych na podstawie umowy agencyjnej i umowy zlecenia. Przepisy ubezpieczeniowe maj� r�wnie� zastosowanie do niekt�rych innych os�b, kt�re nie pozostaj� w prawnym stosunku pracy. Ponadto Rada Ministr�w upowa�niona zosta�a do okre�lenia zakresu stosowania przepis�w prawa pracy do os�b stale wykonuj�cych prac� na innej podstawie ni� stosunek pracy, uwzgl�dniaj�c zmiany, jakie wynikaj� z odmiennych warunk�w wykonywania tej pracy (art. 303 � 2 k.p.). Przedmiotem prawa pracy s� przede wszystkim stosunki zwi�zane z bezpo�rednim �wiadczeniem pracy podporz�dkowanej i zapewnieniem jej efektywno�ci. Normy prawa pracy reguluj� warunki pracy, prawa i obowi�zki pracownik�w, skutki niewykonania lub nienale�ytego wykonania obowi�zk�w, okre�laj� porz�dek pracy itd. Reguluj� wi�c przede wszystkim indywidualne stosunki prawne, jakie zachodz� mi�dzy pracodawcami a pracownikami. Prawo pracy nie ogranicza si� jednak tylko do regulacji indywidualnych stosunk�w pracy. �wiadczenie pracy ma bowiem charakter spo�eczny i z regu�y kolektywny, a pracownik jest nie tylko realizatorem zada� produkcyjnych lub us�ugowych, lecz tak�e cz�onkiem kolektywu pracowniczego (za�ogi) i korzysta z tego tytu�u z r�nego rodzaju uprawnie� umo�liwiaj�cych ochron� jego praw i interes�w. Znajduje to sw�j wyraz g��wnie w tzw. zbiorowych stosunkach pracy, reguluj�cych stosunki, jakie zachodz� mi�dzy pracodawc� lub organizacjami pracodawc�w a reprezentuj�cymi interesy pracownik�w zwi�zkami zawodowymi oraz pracodawcami i organami reprezentuj�cymi za�og� zak�adu pracy. Przepisy prawa pracy reguluj� bowiem zar�wno pozycj� prawn� i uprawnienia za�ogi, zwi�zk�w zawodowych i organizacji pracodawc�w, jak i tryb i zakres zawierania porozumie� normatywnych oraz tryb rozwi�zywania konflikt�w powstaj�cych mi�dzy pracownikami a pracodawcami. Przepisy te sk�adaj� si� na zbiorowe prawo pracy, stanowi�c integraln� cz�� regulacji stosunk�w pracy podporz�dkowanej. 22 IW. W zakres przedmiotu prawa pracy wchodz� r�wnie� stosunki prawne, kt�re nie dotycz� bezpo�rednio samego �wiadczenia pracy, lecz s� �ci�le zwi�zane ze stosunkami pracy, u�atwiaj� ich nawi�zanie oraz zabezpieczaj� prawid�ow� ich realizacje. Mo�emy wi�c stwierdzi�, �e obok stosunk�w zwi�zanych z bezpo�rednim �wiadczeniem pracy (stosunkiem pracy) na przedmiot prawa pracy sk�adaj� si�: a) stosunki prawne przygotowuj�ce nawi�zanie stosunku pracy, jak zwi�zane z po�rednictwem pracy, reguluj�ce zawarcie umowy o stypendium fundowane, zawarcie umowy przedwst�pnej, lub stosunki zwi�zane ze skierowaniem do pracy okre�lonych os�b, np. inwalid�w wojennych i wojskowych, b) stosunki prawne b�d�ce nast�pstwem zawarcia stosunku pracy, jak np. stosunek ubezpieczenia spo�ecznego, stosunki wynikaj�ce z uprawnie� za�ogi oraz organ�w samorz�du pracowniczego do zarz�dzania przedsi�biorstwem pa�stwowym, zachodz�ce miedzy organami zwi�zk�w zawodowych a kierownikiem zak�adu pracy i administracj� gospodarcz�, c) stosunki prawne zabezpieczaj�ce prawid�ow� realizacj� stosunk�w pracy, jak dotycz�ce nadzoru nad przestrzeganiem prawa pracy, rozpatrywania spor�w pracy. Ograniczenie przedmiotu prawa pracy do stosunk�w pracy podporz�dkowanej oraz innych stosunk�w nierozerwalnie zwi�zanych ze stosunkiem pracy okre�la jednocze�nie granic� mi�dzy normami prawa pracy a normami innych dzia��w prawa, zw�aszcza prawa cywilnego i prawa administracyjnego. Granica ta nie jest jednak sztywna i nie oddziela tych ga��zi prawa w spos�b absolutny. Mi�dzy prawem pracy a prawem cywilnym i prawem administracyjnym wyst�puj� bowiem liczne powi�zania, zar�wno o charakterze og�lniejszym, jak i dotycz�ce rozwi�za� bardziej szczeg�owych. W szczeg�lno�ci prawo pracy korzysta tak z cywilistycznej, jak i administracyjnej metody regulacji stosunk�w spo�ecznych, kt�rymi si� zajmuje, a tak�e si�ga do okre�lonych rozwi�za� prawnych ukszta�towanych w prawie cywilnym (por. art. 300 k.p.) i administracyjnym (np. przy odpowiedzialno�ci za wykroczenia przeciwko prawom pracowniczym). Rozdzia� III W�A�CIWO�CI PRAWA PRACY 1. UWAGI WST�PNE Stosunki pracy s� szczeg�lnego rodzaju stosunkami spo�ecznymi, w kt�rych splataj� si� i znajduj� swoje odbicie r�nego rodzaju uwarunkowania, prawid�owo�ci i sprzeczno�ci interes�w. S� one determinowane istniej�cymi stosunkami ekonomicznymi, a zw�aszcza rozwojem gospodarczym, oraz kszta�towane zgodnie z panuj�cymi ideami spo�eczno-politycznymi. Na ich unormowanie prawne wp�ywaj� zar�wno prawid�owo�ci rz�dz�ce procesem pracy skooperowanej, interesy podmiot�w zatrudniaj�cych, jak i walka o ochron� interes�w pracowniczych. Specyfika tych stosunk�w wyra�a si� w tym, �e �wiadczona w ich ramach praca jest prac� dobrowoln�, opart� na wzajemnych zobowi�zaniach formalnie r�wnych podmiot�w, a jednocze�nie jest prac� podporz�dkowan�, wykonywan� w warunkach faktycznej przewagi podmiotu zatrudniaj�cego. Z jednej strony, zapewnia ona pracownikowi �rodki utrzymania i pozwala na rozw�j jego osobowo�ci, z drugiej natomiast, stwarza okre�lone zagro�enia dla jego zdrowia i �ycia. R�ne s� tak�e warunki, w jakich praca jest wykonywana, stopie� jej z�o�ono�ci, wymagane od pracownika kwalifikacje i zakres jego odpowiedzialno�ci. Wszystkie te czynniki wywiera�y wp�yw na ewolucj� przyjmowanych rozwi�za� prawnych i d��no�� do takiego ukszta�towania prawnych stosunk�w pracy, by kojarz�c te uwarunkowania, prawid�owo�ci i sprzeczno�ci interes�w, odzwierciedla�y szczeg�lny charakter tych stosunk�w i ich humanistyczn� natur�. Jest wi�c zrozumia�e, �e wyodr�bnieniu si� prawa pracy w samodzieln� ga��� prawa towarzyszy�o kszta�towanie okre�lonych w�a�ciwo�ci i odr�bno�ci tej ga��zi prawa. 2. Z�O�ONO�� SYTUACJI PRAWNEJ PRACOWNIKA Jedn� z w�a�ciwo�ci prawa pracy, determinuj�c� w znacznym stopniu wsp�czesne oblicze tej ga��zi prawa i uwypuklaj�c� jego szczeg�lne cechy, jest z�o�ono�� stosunk�w prawnych, w kt�re wst�puje pracownik zawieraj�c stosu- 24 �ek pracy. Z�o�ono�� tych stosunk�w jest nast�pstwem ewolucji i rozwoju prawa pracy, kt�re znalaz�y sw�j wyraz nie tylko w rozbudowie i odr�bnych rozwi�zaniach konstrukcyjnych instytucji prawnych normuj�cych indywidualne stosunki pracy, lecz tak�e w ukszta�towaniu si� wyrastaj�cycn z nich . b�d�cych ich nast�pstwem zbiorowych stosunk�w prawnych. Ich przedmiotem s� nie indywidualne, lecz zbiorowe interesy i uprawnienia pracownik�w, co znajduje swoje odbicie w zbiorowej regulacji tre�ci stosunk�w pracy w uk�adach zbiorowych pracy i innych porozumieniach normatywnych zawieranych przez zwi�zki zawodowe oraz uprawnieniach za��g przedsi�biorstw pa�stwowych zorganizowanych w samorz�d pracowniczy. W nast�pstwie tak ukszta�towanych prawnie spo�ecznych stosunk�w pracy w wi�kszo�ci pa�stwowych zak�ad�w pracy pracownik wyst�puje w podw�jnej roli, jako podmiot indywidualnie ukszta�towanego stosunku pracy oraz jako cz�onek za�ogi korzystaj�cy ze zbiorowych uprawnie� przyznawanych za�odze i adresat zawieranych przez r*i�zki zawodowe porozumie� normatywnych. Pracownik jest wi�c uczestnikiem splataj�cych si� ze sob� dwu rodzaj�w stosunk�w prawnych: indywidualnych stosunk�w pracy i zwi�zanych z nimi zbiorowych stosunk�w prawnych. Przedmiotem pierwszego z nich s� wzajemne zobowi�zania stron zawar-:ego stosunku pracy, indywidualne prawa i obowi�zki zwi�zane z samym �wiadczeniem pracy, a jego podmiotami s� pracodawca i pracownik. Kszta�tuj� one pozycj� prawn� pracownika jako strony tego stosunku. Przedmiotem drugich jest natomiast zbiorowa obrona ekonomicznych : socjalnych interes�w okre�lonych grup pracownik�w lub og�u pracownik�w podejmowana przez zwi�zki zawodowe oraz udzia� organ�w samorz�du pracowniczego w zarz�dzaniu przedsi�biorstwem pa�stwowym i podejmowaniu decyzji w sprawach jego funkcjonowania (gospodarczych, organizacyjnych ad.). Ich podmiotami s� w�a�ciwe organy administracji pa�stwowej, kierownik zak�adu pracy, w�a�ciwe organy zwi�zk�w zawodowych oraz za�oga przedsi�biorstwa zorganizowana w samorz�d pracowniczy. Kszta�tuj� one pozycj� pracownika jako cz�onka za�ogi przedsi�biorstwa oraz cz�onka kolektywu pracowniczego b�d�cego adresatem dzia�a� podejmowanych przez zwi�zki zawodowe, wywieraj�c t� drog� wp�yw nie tylko na og�ln� pozycj� pracownik�w, ich dwoist� rol�, w jakiej wyst�puj� w spo�ecznych stosunkach pracy, lecz tak�e na tre�� indywidualnych stosunk�w pracy i ich obron�. Z�o�ono�� stosunk�w prawnych, w kt�re wst�puje pracownik zawieraj�c stosunek pracy, wyra�a si� r�wnie� w tym, �e obok przys�uguj�cych pracownikowi indywidualnych uprawnie� ze stosunku pracy, kt�re mog� by� do-chodzone przed organami rozstrzygaj�cymi spory z zakresu prawa pracy, mo�e on korzysta� z uprawnie� kolektywnych, przys�uguj�cych za�odze, kt�re nie mog� by� przedmiotem indywidualnych roszcze� poszczeg�lnego pracownika. S� to uprawnienia, w realizacji kt�rych uczestniczy ca�a za�oga lub jej okre�lona cz��, wynikaj�ce z kompetencji przyznanych organom samorz�du pra- 25 cowniczego oraz prawa wyboru spo�ecznych inspektor�w pracy i komisji pojednawczych. S� to tak�e uprawnienia do korzystania z prowadzonej przez pracodawc� dzia�alno�ci socjalnej, kulturalnej i wypoczynkowej, w postaci np. przedszkoli, sto��wek, kolonii dla dzieci. 3. Z�O�ONO�� METOD REGULACJI STOSUNK�W PRACY Prawo pracy nie ma, podobnie jak wiele innych ga��zi prawa (prawo gospodarcze, prawo rolne itd.), w�asnej, odr�bnej metody regulacji normowanych przez nie stosunk�w spo�ecznych. Korzysta ono z odpowiadaj�cych jego charakterowi dawno ju� ukszta�towanych metod regulowania stosunk�w spo�ecznych, a mianowicie z metody niew�adczej, zwanej cywiln� albo cywilnoprawn�, oraz metody w�adczej, uznanej za administracyjn� lub administracyjnoprawn�, wykorzystuj�c i przystosowuj�c je do w�asnych potrzeb. W ograniczonym zakresie przy regulacji spo�ecznych stosunk�w pracy wykorzystywane s� r�wnie�, uzupe�niaj�ce poprzednie dwie metody, �rodki prawne w�a�ciwe prawu karnemu, zwane metod� karn�, np. w postaci zagro�enia kar� pozbawienia wolno�ci os�b, kt�re b�d�c w zak�adzie pracy odpowiedzialne za bezpiecze�stwo i higien� pracy, nie dope�niaj� wynikaj�cego st�d obowi�zku, nara�aj�c pracownik�w na bezpo�rednie niebezpiecze�stwo utraty �ycia albo ci�kiego uszczerbku na zdrowiu (art. 220 � l k.k.). Metod� cywilnoprawn� charakteryzuje uznanie prawnej r�wnorz�dno�ci podmiot�w danego stosunku prawnego oraz brak bezpo�redniego przymusu ze strony organ�w pa�stwa1. Przy tej metodzie regulacji rola pa�stwa ogranicza si� do wydawania norm ukierunkowuj�cych tre�� o�wiadczenia woli stron stosunku prawnego oraz okre�laj�cych ramy i granice ich dzia�ania, samo dzia�anie jednak (o�wiadczenie woli), jak i dochodzenie wykonania ustalonych zobowi�za�, chocia�by wynika�y one z przepis�w wydawanych przez organy w�adzy lub administracji pa�stwowej, pozostawione s� inicjatywie i woli stron. Metoda cywilnoprawna jest w prawie pracy metod� wiod�c�, determinuj�c� charakter prawny wi�kszo�ci przyjmowanych w nim rozwi�za�. Zosta�a ona wykorzystana przede wszystkim w regulacji prawnej stosunku pracy, jako zobowi�zaniowym stosunku prawnym prawa pracy oraz regulacji niekt�rych innych stosunk�w prawnych sk�adaj�cych si� na przedmiot tej ga��zi prawa. Metoda administracyjnoprawn� oparta jest natomiast na zasadzie w�adztwa i podporz�dkowania, charakteryzuje si� nier�wnorz�dno�ci� uczestnik�w stosunku prawnego i polega na bezpo�redniej ingerencji pa�stwa w okre�lone 1 Por. A. Stelmachowski, Wst�p do teorii prawa cywilnego, Warszawa 1969, s. 17. 26 cosunki spo�eczne, drog� bezwzgl�dnie obowi�zuj�cych nakaz�w i zakaz�w2. Metoda w�adcza w prawie pracy przejawia si� przede wszystkim w tym, �e nekt�re obowi�zki podmiotu zatrudniaj�cego obj�te stosunkiem pracy (np. "ymiar czasu pracy, zakazy zatrudniania kobiet i m�odocianych przy pracach ac zabronionych, zapewnienie warunk�w bhp) s� r�wnocze�nie obowi�zkami mobec pa�stwa, zapewniaj�cego z urz�du kontrol� ich przestrzegania, a tak�e * wyposa�eniu organ�w kontrolnych (inspekcji pracy) w kompetencje w�adcze ccaz prawo stosowania sankcji karno-administracyjnych. Jest ona stosowana " celu wzmocnienia ochrony pracownika, a zw�aszcza tych warto�ci, kt�re imane zosta�y za szczeg�lnie donios�e spo�ecznie. Jak ju� zauwa�ono w litera-rjrze prawniczej, k