Polski Zwi�zek Niewidomych Tadeusz Majewski Poradnik dla niewidomych i s�abowidz�cych poszukuj�cych pracy Zeszyty Tyflologiczne 15 Warszawa 1997 Polski Zwi�zek Niewidomych Zarz�d G��wny Publikacja dofinansowana przez Polski Zwi�zek Niewidomych Zarz�d G��wny ze �rodk�w Ministerstwa Zdrowia i Opieki Spo�ecznej Warszawa 1997 Przygotowano do druku w Redakcji Wydawnictw Tyflologicznych PZN: J�zef Mendru� (redaktor naczelny) El�bieta Oleksiak (opracowanie redakcyjne) Beata Antosiewicz (sekretarz redakcji) Projekt ok�adki: Dariusz Litwiniec Redakcja techniczna: El�bieta Kr�lak Numer ISSN 0860-0945 Adres redakcji: Redakcja Wydawnictw Tyflologicznych PZN, 00-216 Warszawa, ul. Konwiktorska 7/9, pok. 51, telefon 831 22 71 wew. 300 Spis tre�ci Wprowadzenie 1. Jak przygotowa� si� do poszukiwania pracy? 1.1. Kim jeste� i jaka jest Twoja warto�� jako przysz�ego pracownika? 1.1.1. Kwalifikacje zawodowe 1.1.2. Cechy osobowo�ci okre�laj�ce funkcjonowanie i zachowanie si� w sytuacjach zawodowych 1.1.3. Specjalne uzdolnienia 1.1.4. Zainteresowania 1.1.5. Stopie� zrehabilitowania 1.2. Jakie s� Twoje plany i aspiracje zawodowe? 1.3. Jakie s� rzeczywiste mo�liwo�ci zawodowe os�b z uszkodzonym wzrokiem? 1.4. Jakie w�tpliwo�ci maj� pracodawcy przy zatrudnianiu os�b z uszkodzonym wzrokiem? 1.5. Jakie s� oczekiwania pracodawc�w w stosunku do pracownika? 1.6. Jakich pracodawc�w mo�esz spotka�? 1.7. Co powiniene� wiedzie� o przepisach prawnych dotycz�cych zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych? 2. Jak szuka� pracy? 2.1. Jak wygl�da rynek pracy dla os�b niewidomych i s�abowidz�cych? 2.2. Jaki spos�b poszukiwania pracy wybra�? 2.3. Jakie instytucje mog� Tobie pom�c w uzyskaniu pracy? 2.4. Aktywne poszukiwanie pracy 2.4.1. Sie� os�b wspomagaj�cych podstawow� zasad� aktywnego poszukiwania pracy 2.4.2. Bezpo�rednie zwracanie si� do pracodawc�w 2.4.3. Przegl�danie og�osze� w prasie lokalnej 2.4.4. Dawanie w�asnych og�osze� w prasie lokalnej i czasopismach bran�owych 2.5. Jakie sprawy mo�esz za�atwi� przez telefon? 2.6. Dlaczego trzeba tak d�ugo czeka� na ofert� pracy? 3. Jak zosta� przyj�tym do pracy? 3.1. Jak przygotowa� si� do rozmowy kwalifikacyjnej? 3.1.1. Jak przygotowa� si� emocjonalnie do rozmowy kwalifikacyjnej? 3.1.2. Jak przygotowa� si� intelektualnie do rozmowy kwalifikacyjnej? 3.1.3. Jak zadba� o wygl�d zewn�trzny udaj�c si� na rozmow� kwalifikacyjn�? 3.2. Jak przygotowa� dokumenty potrzebne do uzyskania pracy? 3.2.1. Podanie o prac� 3.2.2. �yciorys 3.2.3. Referencje 3.2.4. Kwestionariusz osobowy 3.2.5. B��dy pope�niane przy przygotowywaniu dokument�w zwi�zanych z przyj�ciem do pracy. 3.3. Jak dosta� si� na rozmow� kwalifikacyjn�? 3.4. Jak si� zachowa� przychodz�c na rozmow� kwalifikacyjn�? 3.5. Jak si� zachowa� w czasie rozmowy kwalifikacyjnej? 3.5.1. Cel rozmowy kwalifikacyjnej 3.5.2. Faza wst�pna rozmowy kwalifikacyjnej 3.5.3. Faza w�a�ciwa rozmowy kwalifikacyjnej 3.5.3.1. Jakie sprawy interesuj� pracodawc� w czasie rozmowy kwalifikacyjnej? 3.5.3.2. Jakich pyta� mo�esz si� spodziewa� w czasie rozmowy kwalifikacyjnej? 3.5.3.3. Jak si� zaprezentowa� w czasie rozmowy kwalifikacyjnej? 3.5.3.4. Jak poruszy� spraw� Twojej niepe�nosprawno�ci wzrokowej? 3.5.3.5. W jaki spos�b poruszy� spraw� Twoich uprawnie� zwi�zanych z niepe�nosprawno�ci�? 3.5.3.6. Jak poruszy� spraw� Twojego wynagrodzenia? 3.5.3.7. Zaproponuj zwiedzenie zak�adu i spotkanie si� z za�og� 3.5.4. Faza ko�cowa rozmowy kwalifikacyjnej 3.6. Jakie s� najcz�stsze przyczyny niepowodzenia rozmowy kwalifikacyjnej? 4. Jak przystosowa� si� i utrzyma� w pracy? 4.1. Jak przygotowa� si� do rozpocz�cia pracy? 4.2. Na czym polega dobre przystosowanie si� do pracy? 4.3. Jak si� przystosowa� do wykonywania swoich zada� i obowi�zk�w zawodowych? 4.4. Jak u�o�y� sobie dobre stosunki z szefem? 4.5. Jak u�o�y� sobie dobre stosunki ze wsp�pracownikami? 4.6. Przyczyny z�ego przystosowania si� i nieutrzymania si� w pracy Zamiast zako�czenia bibliografia Wprowadzenie Podejmuj�c decyzj� przeczytania tego "Poradnika", mam nadziej�, �e masz szczery zamiar podj�� prac� i poczyni� pewne wysi�ki, aby j� uzyska�. Poradnik ten jest bowiem przeznaczony g��wnie dla tych os�b, kt�re zdecydowa�y si� na aktywne poszukiwanie pracy i chc� wzi�� spraw� swego zatrudnienia we w�asne r�ce. Poszukiwanie pracy jest zaj�ciem wymagaj�cym pewnej wiedzy i umiej�tno�ci, a tak�e zaanga�owania i wytrwa�o�ci, je�eli ma zako�czy� si� powodzeniem. Praca zawodowa jest wa�na dla zdecydowanej wi�kszo�ci ludzi. Aktywno�� zawodowa stanowi istotny element �ycia cz�owieka i w znacznym stopniu decyduje o jego jako�ci. St�d cz�owiek po�wi�ca wiele lat �ycia na przygotowanie si� do pracy, maj�c nadziej�, �e znajdzie zgodn� ze swoimi psychofizycznymi mo�liwo�ciami i uzyskanymi kwalifikacjami zawodowymi, daj�c� wiele satysfakcji psychicznej i ekonomicznej oraz otworzy mo�liwo�� awansu i zrobienia kariery zawodowej. W ostatnich latach na skutek zmian ustrojowych w naszym kraju zaistnia�a nowa sytuacja w zakresie zatrudnienia. Przed rokiem 1989 nie by�o wi�kszych trudno�ci ze zdobyciem pracy. Wska�nik bezrobocia by� stosunkowo niewielki. Ta sytuacja spowodowa�a, �e osoby niewidome i s�abowidz�ce nie musia�y czyni� wi�kszych wysi�k�w, aby uzyska� zatrudnienie. Dzisiaj w nowym systemie spo�eczno-ekonomicznym, w okresie wysokiego bezrobocia i wsp�zawodnictwa o zdobycie pracy, r�wnie� przed osobami z uszkodzonym wzrokiem stan�� nowy problem: Jak zdoby� prac� - czeka� a� kto� nam jej poszuka, czy szuka� jej samemu. Wydaje mi si�, �e w tej nowej sytuacji r�wnie� dla os�b niepe�nosprawnych, w tym tak�e dla os�b niewidomych i s�abowidz�cych, nadszed� czas, aby sami podj�li wysi�ki maj�ce na celu poszukanie dla siebie pracy i wzi�li odpowiedzialno�� za w�asn� karier� zawodow�. Wed�ug mnie w pozyskaniu satysfakcjonuj�cej psychicznie i ekonomicznie sta�ej pracy wyodr�bni� mo�na cztery etapy, a mianowicie: 1. przygotowanie si� do poszukiwania pracy, 2. podj�cie dzia�a� zmierzaj�cych do uzyskania pracy, 3. uzyskanie pracy, 4. przystosowanie si� do �rodowiska pracy. Powstaje teraz pytanie: jak to zrobi�, a wi�c: jak przygotowa� si� do poszukiwania pracy, jak jej szuka�, jak by� przyj�tym do pracy i jak si� w niej utrzyma�. "Poradnik dla niewidomych i s�abowidz�cych poszukuj�cych pracy" stawia sobie za cel zach�cenie z jednej strony os�b z uszkodzonym wzrokiem do wzi�cia sprawy swojej kariery zawodowej we w�asne r�ce, a z drugiej strony - wskazanie im, jak to najlepiej zrobi�, czyli odpowiedzie� na wy�ej postawione pytania. Mam nadziej�, �e wielu osobom niewidomym i s�abowidz�cym poszukuj�cym pracy "Poradnik" pomo�e lepiej pozna� ten z�o�ony problem i u�atwi im podj�cie odpowiednich decyzji dla jego rozwi�zania. Zeszyt ten zosta� opracowany g��wnie w oparciu o: - ameryka�ski poradnik dla os�b niewidomych poszukuj�cych pracy: Rabby R. i Croft D.: Take Charge. A Strategic Guide for Blind Job Seekers; - poradnik dla os�b niepe�nosprawnych poszukuj�cych pracy przygotowany przez Mi�dzynarodow� Organizacj� Pracy: Getting hired. A Guide for Job-Seekers Who Face Barriers to Employment oraz - wydan� u nas ameryka�sk� publikacj� Bollesa: Spadochron. Praktyczny podr�cznik dla planuj�cych karier�, szukaj�cych pracy i zmieniaj�cych zaw�d. 1. Jak przygotowa� si� do poszukiwania pracy? Nie ulega w�tpliwo�ci, �e samodzielne poszukiwanie pracy wymaga pewnego przygotowania. Powinno ono obejmowa�: 1. poznanie samego siebie, jako przysz�ego pracownika, 2. ustalenie swoich zamierze� i oczekiwa� zawodowych, 3. poznanie mo�liwo�ci zawodowych os�b z uszkodzonym wzrokiem, 4. poznanie pogl�d�w pracodawc�w na temat zatrudniania os�b niewidomych i s�abowidz�cych, 5. poznanie przepis�w reguluj�cych spraw� zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych. Tak szeroka wiedza jest potrzebna do realizacji nast�pnych etap�w uzyskania pracy, a zw�aszcza mo�e by� bardzo przydatna w czasie rozmowy (wywiadu) kwalifikacyjnej z przysz�ym pracodawc�. 1.1. Kim jeste� i jaka jest Twoja warto�� jako przysz�ego pracownika? "Im wi�cej wiesz o samym sobie i o pracy w og�le, tym wi�ksze Twoje szanse na uzyskanie pracy, do kt�rej b�dziesz z przyjemno�ci� codziennie chodzi�. Ignorancja jest najwi�kszym Twoim wrogiem" [9]. Wiedza o samym sobie sprowadza si� do pytania: Kim jeste� i jaka jest twoja warto�� jako przysz�ego pracownika? Staj�c przed problemem znalezienia pracy musisz rozpocz�� od dok�adnego poznania samego siebie. Oczywi�cie chodzi tutaj o poznanie Twoich mo�liwo�ci zawodowych. Zrobienie takiego bilansu jest konieczne do przedstawienia swoich atut�w przysz�emu pracodawcy w czasie rozmowy kwalifikuj�cej. Musisz wi�c pozna� swoj� wiedz�, umiej�tno�ci i cechy osobowo�ci, kt�re b�d� Twoj� ofert� dla przysz�ego pracodawcy. Aby obraz ten by� pe�ny, musisz u�wiadomi� sobie tak�e swoje braki i ograniczenia. Poznanie siebie jest procesem samooceny. Jest on nie�atwy dla ka�dego cz�owieka. W jeszcze wi�kszym stopniu mo�e to dotyczy� os�b z uszkodzonym wzrokiem, a wi�c os�b niewidomych i s�abowidz�cych. Szczeg�lnie mo�e to by� trudne w odniesieniu do oceny w�asnej przydatno�ci do konkretnych zawod�w czy prac. Osoby z uszkodzonym wzrokiem mog� bowiem mie� mniejsze do�wiadczenia "w �wiecie pracy", ni� ich normalnie widz�cy koledzy. Mo�e to by� spowodowane tym, �e nie mia�y one mo�liwo�ci dok�adnego poznania wymaga� r�nych zawod�w i prac oraz sprawdzenia si� w r�nych sytuacjach zwi�zanych z wykonywaniem pracy. Pytanie: Kim jeste� i jaka jest Twoja warto�� jako przysz�ego pracownika? obejmuje takie sprawy, jak kwalifikacje zawodowe, cechy osobowo�ci wyznaczaj�ce funkcjonowanie i zachowanie si� w sytuacjach zawodowych, specjalne uzdolnienia, zainteresowania i stopie� zrehabilitowania. 1.1.1. Kwalifikacje zawodowe Na kwalifikacje zawodowe sk�ada si� wiedza, umiej�tno�ci i do�wiadczenie zawodowe. Chc�c wi�c pozna� swoje kwalifikacje musisz odpowiedzie� sobie na takie pytania jak: 1. Czego nauczy�e� si� w szkole podstawowej, zawodowej, na uczelni? 2. Co potrafisz zrobi� a czego nie potrafisz w Twojej dziedzinie zawodowej? 3. Czy otrzyma�e� solidne przygotowanie do pracy obejmuj�ce nie tylko wiedz� i umiej�tno�ci zawodowe, ale tak�e czy nauczono Ci� form funkcjonowania i zachowania si� w sytuacjach zawodowych? 4. Jakie jest Twoje dotychczasowe do�wiadczenie zawodowe? Czy odbywa�e� praktyk� zawodow� w czasie nauki, czy ju� pracowa�e�, czego nauczy�e� si� w tym okresie dla lepszego przygotowania si� do pracy? Jakie pe�ni�e� funkcje i zajmowa�e� stanowiska? 5. Jakimi specjalnymi pomocami technicznymi pos�ugiwa�e� si� w czasie wykonywania pracy zawodowej (maszyna brajlowska, maszyna do pisania, komputer)? 6. Czy jeste� zadowolony z dotychczas uzyskanych kwalifikacji? Czy zamierzasz podnosi� swoje kwalifikacje, podejmuj�c dalsz� nauk�? 1.1.2. Cechy osobowo�ci okre�laj�ce funkcjonowanie i zachowanie si� w sytuacjach zawodowych Pracodawc� b�dzie tak�e interesowa�, jakim jeste� cz�owiekiem i jakim b�dziesz pracownikiem. Dobry pracownik to nie tylko taki, kt�ry posiada odpowiedni� wiedz� i umiej�tno�ci, lecz tak�e taki, kt�ry potrafi odpowiednio zachowywa� si� w sytuacjach zawodowych, a wi�c przy wykonywaniu zada� i obowi�zk�w zawodowych oraz w kontaktach z innymi lud�mi. Zachowanie cz�owieka zdeterminowane jest przez cechy osobowo�ci, kt�re zosta�y ukszta�towane w czasie jego rozwoju na skutek wychowania. Zastan�w si� nad Twoimi cechami osobowo�ci, kt�re b�d� okre�la� funkcjonowanie i zachowanie si� w sytuacjach zawodowych, a kt�re b�d� �wiadczy� o tym, czy b�dziesz dobrym pracownikiem. Cechy te mo�na podzieli� na takie, kt�re b�d� mia�y wp�yw na: 1. wykonywanie zada� i obowi�zk�w zawodowych, 2. wsp�prac� i wsp�dzia�anie z kierownictwem i z innymi pracownikami. Odpowiedz wi�c sobie na nast�puj�ce pytania dotycz�ce wykonywania zada� i obowi�zk�w zawodowych: 1. Czy wolisz i potrafisz samodzielnie i niezale�nie wykonywa� zadania zawodowe, czy oczekujesz wsp�pracy, wsparcia i zach�ty ze strony kierownictwa i wsp�pracownik�w? 2. Czy potrafisz organizowa� sobie sam prac�, czy wolisz, aby inni zlecali Tobie zadania zawodowe? 3. Czy jeste� dok�adny i systematyczny przy wykonywaniu pracy? 4. Czy ch�tnie pracujesz i czy praca przynosi Ci zadowolenie? 5. Czy jeste� pracowity, czy wolisz spycha� prac� na innych? 6. Czy jeste� odporny na trudno�ci i potrafisz �atwo znale�� spos�b na ich rozwi�zania? 7. Czy szybko potrafisz podj�� decyzj� w przypadku wyst�pienia trudno�ci? 8. Czy zdarza Ci si� podejmowa� decyzje ryzykowne bez dok�adnego zbadania sprawy, czy raczej jeste� ostro�ny? 9. Czy jeste� punktualny? 10. Czy lubisz utrzymywa� porz�dek, �ad i czysto�� w miejscu, gdzie mieszkasz, przebywasz, pracujesz? Odpowiedz teraz sobie na pytania dotycz�ce wsp�pracy z kierownictwem i z innymi pracownikami: 1. Czy starasz si� by� kim� dominuj�cym w kontaktach z lud�mi, czy te� uleg�ym i podporz�dkowanym? 2. Czy jeste� cierpliwy, spokojny czy te� cz�sto reagujesz agresywnie? 3. Czy jeste� przyjacielski i ch�tny do pomocy? 4. Czy jeste� mi�y, serdeczny i uprzejmy dla innych ludzi, czy te� ch�odnym formalist�? 5. Czy jeste� cz�owiekiem godnym zaufania, lojalnym i dyskretnym? 6. Czy wolisz pracowa� indywidualnie czy w zespole? Staraj si� wi�c zapisa� kilka pozytywnych i kilka negatywnych cech, z tych kt�re tutaj zosta�y w pytaniach wymienione. A mo�e posiadasz inne cechy, kt�re nie zosta�y uwzgl�dnione? 1.1.3. Specjalne uzdolnienia Na obraz samego siebie sk�adaj� si� tak�e specjalne uzdolnienia lub talenty, o kt�rych cz�sto sami nie wiemy. Polegaj� one na tym, �e pewne czynno�ci potrafimy wykonywa� na bardzo wysokim poziomie; na wy�szym poziomie ni� wykonuje to przeci�tna osoba. Specjalne uzdolnienia s� ukierunkowane na okre�lon� dziedzin�. Mog� to wi�c by� uzdolnienia muzyczne, techniczne, artystyczne, do nauki j�zyk�w obcych itp. Postaraj si� odpowiedzie� na pytanie: czy masz jakie� specjalne uzdolnienia? Mo�e pomog� one Tobie w uzyskaniu pracy lub p�niej w wykonywaniu i utrzymaniu zatrudnienia. 1.1.4. Zainteresowania Specjalne uzdolnienia wi��� si� cz�sto z zainteresowaniami. S� to wzgl�dnie utrwalone sk�onno�ci i d��enia do zajmowania si� okre�lonymi przedmiotami, zjawiskami, wydarzeniami, czynno�ciami lub pracami, aby zdoby� o nich wi�cej informacji, lepiej je pozna� lub rozwin�� u siebie okre�lone umiej�tno�ci. Odpowiedz wi�c sobie na pytania: 1. Czy masz jakie� zainteresowania? 2. Czym najch�tniej zajmujesz si� w czasie wolnym? Mo�e Twoje zainteresowania b�d� tak�e ciekawe dla przysz�ego pracodawcy. 1.1.5. Stopie� zrehabilitowania A teraz chcia�bym, aby� zastanowi� si� nad nast�pn� grup� pyta� dotycz�c� Twojego stopnia zrehabilitowania. S� to pytania, kt�re z pewno�ci� b�d� bardzo interesowa� przysz�ego pracodawc�. Zastan�w si� wi�c i postaraj si� odpowiedzie� na nast�puj�ce pytania: 1. Czy samodzielnie wykonujesz wszystkie czynno�ci �ycia codziennego, kt�re na og� wykonuj� osoby w Twoim wieku i w Twoim stanie rodzinnym? Jakich nie wykonujesz? 2. Jakie obowi�zki domowe nale�� do Ciebie (prowadzisz bud�et domowy, w jakim zakresie wychowujesz dzieci)? 3. Czy samodzielnie poruszasz si� w pomieszczeniach zamkni�tych? 4. Czy samodzielnie poruszasz si� w przestrzeniach otwartych i korzystasz ze �rodk�w komunikacji miejskiej? 5. Jak sporz�dzasz notatki i korzystasz z materia��w drukowanych? O stopniu Twojego zrehabilitowania �wiadcz� tak�e odpowiedzi na takie pytania, jak: 1. Czy przystosowa�e� si� psychicznie do Twojej niepe�nosprawno�ci i potrafisz poradzi� sobie z jej konsekwencjami? 2. Czy wszystkie trudno�ci, jakie spotykasz w �yciu t�umaczysz swoj� niepe�nosprawno�ci� wzrokow�? 3. Czy wstydzisz si� chodzi� z lask� lub psem przewodnikiem, u�ywa� brajla, szkie� powi�kszaj�cych lub innych pomocy technicznych, u�atwiaj�cych wykonywanie r�nych czynno�ci �yciowych? 4. Czy jeste� przekonany, �e mo�esz pracowa� w zwyk�ych zak�adach pracy razem z osobami dobrze widz�cymi i wykonywa� prac� tak samo dobrze jak oni? Staraj si� szczerze odpowiedzie� na te pytania. Wiem z do�wiadczenia, �e w wielu przypadkach odpowiedzi mog� by� negatywne. B�d� one jednak znane tylko Tobie. Po zastanowieniu si� i udzieleniu sobie odpowiedzi, zr�b kr�tki portret siebie, jako przysz�ego pracownika i oce� swoje szanse na zatrudnienie na otwartym rynku pracy. Dzisiejszy rynek pracy jest bardzo wymagaj�cy. Taki portret b�dzie potrzebny do przygotowania podania o prac� (oferty pracy), �yciorysu, kt�ry za��cza si� do podania, a przede wszystkim w czasie rozmowy kwalifikacyjnej z przysz�ym pracodawc�. 1.2. Jakie s� Twoje plany i aspiracje zawodowe? A teraz przejd� do drugiej postawionej na wst�pie sprawy, a mianowicie do Twoich zamierze� i oczekiwa� zawodowych. Mo�na j� sprowadzi� do pytania: jakie s� Twoje plany i aspiracje zawodowe albo jakiej chcesz pracy i czego od niej oczekujesz? M�wi�c inaczej jest to sprawa jak� prac�, w jakich warunkach i na jakich warunkach chcia�by� wykonywa�. W oparciu o dokonan� samoocen�, musisz to teraz ustali�, bior�c pod uwag� kwalifikacje zawodowe, cechy osobowo�ci, specjalne uzdolnienia i stopie� zrehabilitowania. Je�li zdoby�e� konkretny zaw�d, np. zaw�d masa�ysty, telefonisty, dziewiarza, ustalenie to b�dzie stosunkowo �atwe. Je�li uko�czy�e� studia wy�sze, np. prawo lub psychologi�, tutaj mo�liwo�ci wykonywania r�nych prac s� o wiele wi�ksze, albowiem uzyskan� wiedz� i umiej�tno�ci mo�esz wykorzysta�, pracuj�c na r�nych stanowiskach. W ka�dym razie musisz okre�li� Twoje plany zawodowe na najbli�sz� i ewentualnie na dalsz� przysz�o��. Dokonaj zatem nast�puj�cych ustale�: 1. Chcia�bym pracowa�... jako: telefonista, nauczyciel, w administracji pa�stwowej, na maszynach przy obr�bce metalu itp. 2. Chcia�bym, aby to by�a... praca blisko mojego miejsca zamieszkania, w ma�ym przedsi�biorstwie itp. 3. Chcia�bym, aby to by�a... praca samodzielna, indywidualna, w zespole itp. 4. Chcia�bym, aby to by�a... praca, kt�ra pozwala na podnoszenie kwalifikacji, uzupe�nienie wykszta�cenia itp. 5. Chcia�bym, aby to by�a praca, kt�ra zapewni mi i mojej rodzinie dobre warunki materialne itp. Je�li jeste� osob� ociemnia�� musisz odpowiedzie� sobie na takie pytania jak: 1. Czy mo�esz szuka� pracy w zawodzie, kt�ry wykonywa�e� przed utrat� wzroku? 2. Czy chcesz podj�� szkolenie zawodowe przygotowuj�ce Ciebie do nowego zawodu? 3. Czy dotychczasowe kwalifikacje zawodowe mo�esz w jakim� stopniu wykorzysta� w uzyskaniu nowego zawodu? Ustalone plany i aspiracje zawodowe musz� by� jasno okre�lone, konkretne, a przede wszystkim realne. Plany realne to takie, kt�re maj� du�e prawdopodobie�stwo zrealizowania lub ma�e ryzyko, �e ich realizacja si� nie powiedzie. Oceniaj�c realno�� Twoich plan�w zawodowych musisz wzi�� pod uwag� nast�puj�ce sprawy: 1. Twoje mo�liwo�ci zawodowe, to znaczy czy odpowiadaj� one wymaganiom stawianym przez wybrane stanowisko pracy czy rodzaj pracy, czy s� adekwatne do obowi�zk�w i zada� zawodowych na tym stanowisku i czy b�dziesz m�g� sprosta� oczekiwaniom pracodawcy. Z tego powodu po ustaleniu swoich plan�w zawodowych powiniene� zapozna� si� z pracami lub zawodami, stanowi�cymi przedmiot Twojego zainteresowania. Chodzi tutaj zar�wno o wymagania stawiane kandydatowi do tej pracy lub zawodu, jak te� zakres odpowiedzialno�ci i zada� zawodowych. Wytypuj sobie zak�ady, w kt�rych chcia�by� ubiega� si� o prac� i staraj si� zdoby� jak najwi�cej informacji o nich. 2. Mo�liwo�ci ich zrealizowania w miejscowo�ci, w kt�rej aktualnie mieszkasz lub w niedalekiej okolicy, gdzie m�g�by� doje�d�a�. W zale�no�ci od miejscowo�ci, w kt�rej mieszkasz, b�dziesz mia� r�ne szanse ich realizacji. Mo�e si� zdarzy�, �e nie b�dziesz m�g� zrealizowa� ich w miejscu zamieszkania lub w najbli�szej okolicy a w innej miejscowo�ci, dalej po�o�onej. Na ile jest jednak realna zmiana miejsca zamieszkania? Rozwa� to w Twojej aktualnej sytuacji rodzinnej i ekonomicznej. Pami�taj, �e idealn� prac�, kt�ra spe�nia�aby wszystkie Twoje oczekiwania, trudno uzyska�. Jak podaje N.R. Bolles [1] - w Stanach Zjednoczonych 80% ludzi pe�nosprawnych wykonuje prac� poni�ej swoich mo�liwo�ci. Mo�e okaza� si�, �e r�wnie� Tobie b�dzie trudno znale�� prac�, o kt�rej marzysz. Nie mo�esz jednak w�tpi�, �e jej nie uzyskasz. Je�li nie teraz, to mo�e w przysz�o�ci. 1.3. Jakie s� rzeczywiste mo�liwo�ci zawodowe os�b z uszkodzonym wzrokiem? Dokonanie samooceny i ustalenie plan�w i aspiracji zawodowych nie ko�czy jeszcze Twojego przygotowania si� do poszukiwania pracy, a zw�aszcza do jej uzyskania. Aby stoczy� zwyci�sk� batali� z licznymi pracodawcami o uzyskanie pracy, powiniene� mie� bardzo szerok� wiedz�, pozwalaj�c� na usuni�cie ich w�tpliwo�ci oraz opor�w w przyj�ciu Ciebie do pracy. Mo�e si� tak zdarzy�, �e przysz�y pracodawca zacznie rozmow� kwalifikacyjn� od tego w�a�nie pytania. Jakie s� rzeczywiste mo�liwo�ci zawodowe os�b z uszkodzonym wzrokiem? Czy osoby niewidome i s�abowidz�ce mog� pracowa�, a zw�aszcza w zwyk�ym zak�adzie pracy? Niestety, musisz pami�ta�, �e wielu pracodawc�w, zw�aszcza tych, kt�rzy dotychczas nie maj� do�wiadczenia w zatrudnianiu os�b niewidomych czy s�abowidz�cych, ma w tym wzgl�dzie wiele w�tpliwo�ci i mylnych pogl�d�w. Tak, jak u wi�kszo�ci naszego spo�ecze�stwa, funkcjonuj� u nich tradycyjne stereotypy, �e niewidomi to osoby niezdolne do pracy, �e jedynymi zawodami, kt�re mog� wykonywa� s�: szczotkarz, koszykarz lub grajek, a najlepszym miejscem zatrudnienia, s� zak�ady pracy chronionej. Musisz wi�c by� tak�e przygotowany do umiej�tnego zwalczania takich mylnych pogl�d�w i do udzielania przekonuj�cych odpowiedzi na pytania, zawieraj�ce w�tpliwo�ci dotycz�ce rzeczywistych mo�liwo�ci zawodowych os�b niewidomych i s�abowidz�cych. W przygotowaniu si� do odpowiedzi na ewentualne tego typu pytania Twoich przysz�ych pracodawc�w, niech Ci pos�u�� pogl�dy dr K. Jernigana [4], prezesa Ameryka�skiej Krajowej Federacji Niewidomych. Uwa�a on, �e: "przeci�tna osoba niewidoma mo�e wykonywa� przeci�tn� prac� w przeci�tnym zak�adzie pracy, tak samo jak jej widz�cy kolega, pod warunkiem, �e otrzyma odpowiednie przeszkolenie i stworzy si� jej odpowiednie warunki". Uwa�a on, �e osoby niewidome powinny przej�� normalne przeszkolenie zawodowe w plac�wkach dla os�b widz�cych, otrzyma� prac� na otwartym rynku, mie� wszystkie uprawnienia pracownicze, a wi�c prawo do ubezpieczenia zdrowotnego i zabezpieczenia spo�ecznego (renty i emerytury), prawo do urlopu itp. Z drugiej strony powinny one mie� takie same obowi�zki, co pracownicy widz�cy, a wi�c pracowa� przez tak� sam� liczb� godzin, mie� taki sam wymiar urlopu, jak pracownicy widz�cy itp. Dalej uwa�a on, �e w przeciwie�stwie do powszechnego przekonania, w rzeczywisto�ci istnieje niewiele stanowisk pracy, na kt�rych osoby niewidome nie mog� pracowa� z powodu �lepoty. Mo�e to by� np. stanowisko kierowcy samochodowego czy pilota samolotowego. Jak do�wiadczenie wykaza�o - osoby niewidome mog� pracowa� jako: pracownicy naukowi, profesorowie, nauczyciele, prawnicy, adwokaci, pisarze, arty�ci, handlowcy, sekretarki, kierownicy biur, po�rednicy nieruchomo�ci, pracownicy socjalni, elektrycy, mechanicy, monterzy, hydraulicy, zwykli robotnicy, zmywacze naczy�, rolnicy oraz w wielu jeszcze innych zawodach, w takich samych jak osoby widz�ce. Mog� one tak�e wsp�zawodniczy� z widz�cymi kolegami w bardzo wielu dziedzinach zawodowych. Jest to mo�liwe dlatego, �e zosta�y opracowane r�ne techniki i pomoce techniczne, kt�re pozwalaj� osobom niewidomym opanowa� wszystkie umiej�tno�ci potrzebne do wykonywania pracy zawodowej i osi�gania w niej przeci�tnych wynik�w. Dotyczy to przede wszystkim umiej�tno�ci samodzielnego poruszania si�, pos�ugiwania si� pismem Braille'a i innymi technikami pisania i czytania. A oto przyk�ady z naszego kraju. Jak podaje U. Niesio�owska [7] - najbardziej dost�pnymi zawodami dla os�b niewidomych i s�abowidz�cych (z zachowan� ostro�ci� wzroku do 0,1) s�: 1. zawody o charakterze umys�owym: masa�ysta, nauczyciel, pracownik upowszechniania kultury, pracownik administracyjny, telefonista, pracownik naukowy, asystent socjalny, muzyk, prawnik (radca prawny), instruktor rehabilitacji, dziennikarz, informatyk, stroiciel fortepian�w, t�umacz; 2. zawody o charakterze fizycznym: szczotkarz, monter element�w metalowych, elektrotechnik, dziewiarz, tkacz, rolnik. Dla os�b s�abowidz�cych z mniejszym obni�eniem ostro�ci wzroku (od 0,1 do 0,3) lista ta mo�e by� jeszcze d�u�sza. W ostatnim okresie zanotowano szerokie wykorzystanie elektroniki dla poszerzania mo�liwo�ci zawodowych os�b z uszkodzonym wzrokiem. Dotyczy to zw�aszcza prac o charakterze umys�owym. Mam tutaj na my�li opracowanie i zastosowanie sprz�tu adaptacyjnego do komputera, a mianowicie: linijki (monitora) brajlowskiej i syntezatora mowy dla os�b niewidomych oraz programu powi�kszaj�cego wielko�� czcionki na monitorze dla os�b s�abowidz�cych. 1.4. Jakie w�tpliwo�ci maj� pracodawcy przy zatrudnianiu os�b z uszkodzonym wzrokiem? Pami�taj, �e konsekwencje Twojej wzrokowej niepe�nosprawno�ci i problemy wynikaj�ce z niej dla pracy zawodowej z pewno�ci� b�d� dla pracodawcy spraw� bardzo wa�n� i zajmowa� b�d� zdecydowan� cz�� rozmowy kwalifikacyjnej. Je�li tak si� nie stanie, je�li pracodawca unika tego tematu, to Twoje szanse na uzyskanie pracy s� prawdopodobnie niewielkie. Jednak dla wi�kszo�ci pracodawc�w b�dzie to temat bardzo istotny i b�d� oni chcieli od razu go poruszy�. Musisz wi�c by� na tak� ewentualno�� dobrze przygotowany. W tej sprawie musisz by� szczery i otwarty oraz niczego nie ukrywa�, albowiem pr�dzej czy p�niej wszystko wyjdzie na jaw. Musisz jasno powiedzie�: kim jeste� i jak funkcjonujesz wzrokowo, czyli czy jeste� ca�kowicie niewidomy lub zachowa�e� pewien stopie� wzroku. Je�li jeste� niewidomym z resztkami wzroku lub s�abowidz�cym, to powiniene� powiedzie�, w jakich sytuacjach i w jakim zakresie mo�esz korzysta� ze wzroku, a w jakich nie. Wtedy mo�esz wyja�ni�, �e poszukujesz pracy, kt�ra odpowiada�aby nie tylko Twoim kwalifikacjom, lecz tak�e mo�liwo�ciom wzrokowym. Na tym etapie rozmowy mo�e pa�� szereg pyta�, kt�re b�d� dotyczy� w�tpliwo�ci przysz�ego pracodawcy co do s�uszno�ci zatrudnienia Ciebie na danym stanowisku. Udzielenie jasnej i zrozumia�ej odpowiedzi te pytania mo�e przyczyni� si� do usuni�cia nurtuj�cych w�tpliwo�ci i przekonania go, �e jeste� kandydatem do pracy, kt�rego mo�e bra� pod uwag�. Pytania te mog� brzmie� nast�puj�co: 1. Czy szybko i �atwo przystosujesz si� do nowego miejsca pracy, czy b�dziesz wymaga� odpowiednio d�ugiego czasu? 2. Czy b�dziesz natychmiast zdolny do podj�cia zada� i obowi�zk�w zawodowych, czy b�dziesz wymaga� dodatkowego przeszkolenia? Jak b�dziesz uczy� si� nowych umiej�tno�ci? 3. Czy b�dziesz potrzebowa� specjalnego przystosowania stanowiska pracy i dodatkowego sprz�tu i czy poci�gnie to dodatkowe koszty dla zak�adu pracy? 4. Jak b�dziesz sobie radzi� z materia�ami pisanymi i drukowanymi? 5. Czy potrafisz samodzielnie pracowa� i wykazywa� inicjatyw�? Czy b�dziesz potrzebowa� kogo� do pomocy, np. lektora? 6. Czy b�dziesz m�g� wykonywa� prac� pod wzgl�dem ilo�ciowym i jako�ciowym na tym samym poziomie, co pracownicy o pe�nosprawnym wzroku? 7. Czy Twoja niepe�nosprawno�� b�dzie mia�a wp�yw na wykonywanie pracy? 8. W jaki spos�b b�dziesz ocenia� wyniki swojej pracy? 9. Czy b�dziesz konkurencyjny w stosunku do innych pracownik�w? 10. Czy b�dziesz potrzebowa� du�o pomocy ze strony innych pracownik�w (kierownika, mistrza, wsp�pracownik�w)? 11. Czy mo�esz powodowa� wypadki przy pracy? 12. Czy zaakceptuj� Ciebie inni pracownicy i b�d� chcieli z Tob� wsp�pracowa�? 13. Co potrafisz a czego nie potrafisz robi� samodzielnie? 14. Czy wsp�pracownik b�dzie mia� �mia�o�� zwr�ci� Tobie uwag� lub skrytykowa�, je�li b�dziesz co� �le robi�? 15. Czy pracodawca b�dzie mia� trudno�ci ze zwolnieniem Ciebie, je�li zatrudnienie oka�e si� chybione? 16.Czy potrafisz samodzielnie porusza� si� po zak�adzie pracy? 17. Jak b�dziesz doje�d�a� lub dochodzi� do pracy? 16. Jaki jest Tw�j stan zdrowia (cz�sto pracodawcy uwa�aj�, �e uszkodzenie wzroku ��czy si� z og�lnym s�abym stanem zdrowia), czy b�dziesz cz�sto zwalnia� si� z pracy id�c do lekarza lub bra� zwolnienia lekarskie? Podobnych spraw mo�e by� wi�cej; trudno je wszystkie przewidzie�. Przygotuj si� wi�c dobrze do odpowiedzi na tego rodzaju pytania. 1.5. Jakie s� oczekiwania pracodawc�w w stosunku do pracownik�w? Poszukuj�c pracy cz�sto zbytnio koncentrujemy si� na tym czego my chcemy i oczekujemy, a nie na tym czego chce i oczekuje pracodawca. Pracodawcy chc� zatrudnia� ludzi, kt�rzy b�d� rozwi�zywa� ich problemy, a nie ludzi, kt�rzy b�d� je stwarza�. Nie nale�y wi�c zbytnio akcentowa� swoich problem�w i potrzeb, kt�re chcesz za�atwi� poprzez prac� zawodow�, lecz powiniene� raczej wskazywa�, jak b�dziesz m�g� pom�c zak�adowi w rozwi�zaniu jego problem�w i w zaspokajaniu potrzeb. Nie nale�y oczekiwa�, �e pracodawca b�dzie rozwi�zywa� Twoje problemy. Najwy�ej mo�e stworzy� warunki do ich rozwi�zania. Ale to dla niego drugorz�dna sprawa. Pracodawc� interesuj� przede wszystkim Twoje kwalifikacje, a wi�c wiedza, umiej�tno�ci i do�wiadczenie zawodowe. Czy one s� odpowiednie do zada� i obowi�zk�w zawodowych, kt�re zamierza Ci powierzy� i czy gwarantuj� ich dobre wykonywanie pod wzgl�dem ilo�ciowym i jako�ciowym. St�d wa�ne jest, aby� by� dobrze przygotowany do zaprezentowania swoich kwalifikacji i ich przydatno�ci do potrzeb zak�adu pracy. Ponadto pracodawc� b�dzie interesowa� Twoja etyka zawodowa, czy b�dziesz uczciwie i rzetelnie pracowa�, czy nie b�dziesz opuszcza� pracy bez uzasadnienia, czy b�dziesz dba� o maj�tek zak�adu pracy, czy nie b�dziesz dokonywa� wi�kszych lub mniejszych nieuczciwo�ci w stosunku do zak�adu itp. Pracodawcy lubi� na og� pracownik�w do�wiadczonych, a wi�c takich, kt�rzy ju� pracowali i wiedz� co to znaczy pracowa�. Je�li wi�c dopiero rozpoczynasz prac� zawodow� i jeste� nowicjuszem na rynku pracy, staraj si� wykaza� przed pracodawc� do�wiadczeniem z praktyki zawodowej, pracy spo�ecznej w charakterze wolontariusza lub z prac wykonywanych w domu. Sprawa ta mo�e by� przedmiotem zainteresowania pracodawcy szczeg�lnie w Twoim przypadku. Pracodawcy nie lubi� pracownik�w, kt�rym trzeba po�wi�ca� du�o czasu na przystosowanie si� do pracy, a zw�aszcza je�li poci�ga to za sob� odpowiednie koszty. Pracodawcy lubi�, kiedy kandydat do pracy wie cokolwiek o ich przedsi�biorstwie, np. wie co w nim robi�, jakie us�ugi �wiadcz�, jakich pracownik�w zatrudniaj� itp. Taka wiedza dowodzi, �e kandydat rzeczywi�cie jest zainteresowany tego rodzaju prac�. Im lepiej b�dziesz zna� zak�ad pracy, jego zadania i oczekiwania pracodawcy, tym lepiej b�dziesz m�g� zaprezentowa� si� przysz�emu pracodawcy. 1.6. Jakich pracodawc�w mo�esz spotka�? R. Rabby i D. Croft [9] pisz�, �e w Stanach Zjednoczonych zbyt ma�o zrobiono, aby zmieni� tradycyjny obraz osoby niewidomej i s�abowidz�cej w oczach spo�ecze�stwa, a zw�aszcza pracodawc�w. My�l�, �e to samo mo�na powiedzie� o Polsce. Jak wiemy obraz ten daleki jest od prawdy. Poszukuj�c wi�c pracy dobrze jest wiedzie�, co prawdopodobnie my�li pracodawca siedz�cy naprzeciw Ciebie. Pomo�e Ci to przygotowa� odpowiedni� strategi� prze�amania jego ewentualnych opor�w, wynikaj�cych z niew�a�ciwego obrazu i b��dnych pogl�d�w dotycz�cych mo�liwo�ci zawodowych os�b z uszkodzonym narz�dem wzroku. Poszukuj�c pracy mo�esz spotka� dwa typy pracodawc�w, a mianowicie: 1. Pracodawc�w, kt�rym niepe�nosprawno�� b�dzie przeszkadza� w zatrudnieniu Ciebie. S� to przede wszystkim pracodawcy, kt�rych negatywne pogl�dy i przekonania o mo�liwo�ciach zawodowych os�b niepe�nosprawnych s� tak silne, �e �adne argumenty nie zdo�aj� ich zmieni�. Pracodawcy ci b�d� zniech�ca� Ciebie do stara� o prac� w ich zak�adzie, wskazywa� liczne trudno�ci i k�opoty, jakie b�dziesz mia� pracuj�c u nich itp. Oczywi�cie nie powiedz� wprost, co my�l� o Tobie jako przysz�ym pracowniku i b�d� ukrywa� prawdziwy pow�d odrzucenia oferty pracy. Znajd� zawsze tysi�ce innych powod�w, aby nie zatrudni� Ci�, cho� nie zawsze przyczyn� musi by� niesprawno�� wzrokowa. 2. Pracodawcy, kt�rym niepe�nosprawno�� nie przeszkadza i traktuj� Ci� tak samo jak innych kandydat�w; staraj� si� zrozumie� problemy, powa�nie je analizowa� i ewentualnie znale�� ich rozwi�zanie. Je�li nawet odrzucili Ciebie jako kandydata do pracy, dokonali tego po uczciwej analizie i przemy�leniu. Na og� wszyscy pracodawcy nie lubi� niespodzianek, na kt�re nie s� przygotowani i kt�re wprowadzaj� ich w k�opotliw� sytuacj�. Tak� k�opotliw� niespodziank� mo�e by� dla nich nieujawnienie przed spotkaniem si� w czasie rozmowy kwalifikacyjnej Twojej �lepoty czy s�abowzroczno�ci. Fakt taki mo�e zdenerwowa� pracodawc� i wywo�a� niekorzystne pierwsze wra�enie, co mo�e mie� negatywny wp�yw na sam przebieg rozmowy, jak r�wnie� jej wyniki. W badaniach przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych - wi�kszo�� pracodawc�w przyzna�o, �e czuj� si� bardzo onie�mieleni, zdenerwowani i zestresowani, kiedy maj� przeprowadza� rozmow� kwalifikacyjn� z osob� niewidom� lub s�abowidz�c�, zw�aszcza ci, kt�rym zdarza si� to po raz pierwszy. Jest to zwykle spowodowane s�ab� wiedz� o osobach maj�cych problemy wzrokowe i brakiem do�wiadczenia w kontaktach i w pracy z tego rodzaju osobami. Ponadto wyb�r ludzi do zatrudnienia jest czym� co poci�ga za sob� pewne ryzyko, szczeg�lnie gdy chodzi o osoby z niepe�nosprawno�ci� wzrokow�. Boj� si� wi�c tego ryzyka. B�d� wi�c przygotowany na tak� ewentualno��. Je�li tak si� zdarzy, mo�e to by� dla Ciebie szans�, aby w czasie spotkania przej�� inicjatyw� i pokierowa� rozmow�. Inny problem, jaki mo�e si� pojawi� w czasie rozmowy, to opory Twojego rozm�wcy w u�ywaniu s��w niewidomy, �lepota, widzie�, czerwony, zielony i innych zwi�zanych z niepe�nosprawno�ci�. Je�li to zauwa�ysz, staraj si� swobodnie u�ywa� tych s��w, aby rozwia� obawy, �e s� one dla ciebie kr�puj�ce lub niezrozumia�e. 1.7. Co powiniene� wiedzie� o przepisach prawnych dotycz�cych zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych? Jest bardzo wskazane, aby� przygotowuj�c si� do poszukiwania pracy, zapozna� si� z podstawowymi przepisami reguluj�cymi stosunki pracy pomi�dzy pracodawc� a pracownikiem, zawartymi w Kodeksie pracy, a w szczeg�lno�ci z przepisami dotycz�cymi zatrudniania os�b niepe�nosprawnych. Informacje te mog� okaza� si� bardzo przydatne w czasie rozmowy kwalifikuj�cej z pracodawc�. Chcia�bym tutaj przedstawi� szczeg�owe obowi�zki i uprawnienia pracodawc�w zwi�zane z zatrudnianiem os�b niepe�nosprawnych oraz uprawnienia niepe�nosprawnych pracownik�w. Zgodnie z ustaw� z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i spo�ecznej oraz zatrudnieniu os�b niepe�nosprawnych (Dz. U. nr 123) - zwyk�e zak�ady pracy zobowi�zane s� do: 1) zatrudnienia 6% os�b niepe�nosprawnych, o ile zatrudniaj� co najmniej 50 pracownik�w, a od 1 stycznia 1999 r. - co najmniej 25 pracownik�w; 2) wydzielenia i zorganizowania wraz z podstawowym zapleczem socjalnym stanowisk pracy umo�liwiaj�cych zatrudnienie pracownik�w, kt�rzy w wyniku wypadku przy pracy lub choroby zawodowej utracili zdolno�� do pracy na dotychczasowym stanowisku i zostali uznani za osoby niepe�nosprawne. Je�li zobowi�za� tych nie wykonuj�, w�wczas zmuszone s� do dokonania odpowiednich wp�at na Pa�stwowy Fundusz Rehabilitacji Os�b Niepe�nosprawnych. Natomiast zak�ad pracy, zatrudniaj�cy osoby niepe�nosprawne skierowane przez rejonowe urz�dy pracy, mo�e otrzyma� ze �rodk�w Pa�stwowego Funduszu Rehabilitacji Os�b Niepe�nosprawnych zwrot koszt�w: 1) poniesionych w zwi�zku z organizacj� nowych miejsc pracy dla os�b niepe�nosprawnych zdolnych do pracy lub w zwi�zku z oprzyrz�dowaniem istniej�cych ju� stanowisk pracy do potrzeb tych os�b, do wysoko�ci 30-krotnego przeci�tnego wynagrodzenia za ka�de miejsce pracy oraz do wysoko�ci 50-krotnego przeci�tnego wynagrodzenia w przypadku zatrudnienia osoby ze znacznym stopniem niepe�nosprawno�ci; nale�� do nich tak�e osoby niewidome; 2) wynagrodzenia wyp�acanego osobom niepe�nosprawnym skierowanym jako bezrobotni na nowo utworzone miejsce pracy, w wysoko�ci nie przekraczaj�cej przeci�tnego wynagrodzenia przez okres 18 miesi�cy, wyp�acanego co 2 miesi�ce przez okres 36 miesi�cy, o ile okres utrzymania stanowiska pracy dla osoby niepe�nosprawnej b�dzie nie kr�tszy ni� 54 miesi�ce; 3) za sk�adki na ubezpieczenia spo�eczne. Natomiast zak�ady pracy zatrudniaj�ce do 24 pracownik�w w przypadku zatrudnienia osoby niepe�nosprawnej mog� otrzyma� ze �rodk�w Pa�stwowego Funduszu Rehabilitacji Os�b Niepe�nosprawnych zwrot koszt�w wynagrodzenia w wysoko�ci 50% najni�szego wynagrodzenia przez okres 24 miesi�cy, p�atnych co drugi miesi�c, czyli refundowanych b�dzie 12 miesi�cy, oraz sk�adki na ubezpieczenia spo�eczne. Sprawy te za�atwia si� w wojew�dzkich o�rodkach zatrudnienia i rehabilitacji os�b niepe�nosprawnych i rejonowych urz�dach pracy. Przekazanie pracodawcy tych informacji w czasie rozmowy kwalifikacyjnej mo�e stanowi� dla niego bodziec do przyj�cia Ciebie do pracy. Je�li sam chcia�by� prowadzi� dzia�alno�� gospodarcz� lub rolnicz�, to - zgodnie z wy�ej wymienion� ustaw� - mo�esz otrzyma� na jej rozpocz�cie z wojew�dzkiego urz�du pracy ze �rodk�w Pa�stwowego Funduszu Rehabilitacji Os�b Niepe�nosprawnych po�yczk� do wysoko�ci trzydziestokrotnego przeci�tnego wynagrodzenia. Mo�e ona by� umorzona do wysoko�ci 50%, pod warunkiem prowadzenia tej dzia�alno�ci przez okres co najmniej 24 miesi�cy. Ponadto osoba niepe�nosprawna prowadz�ca dzia�alno�� gospodarcz� lub rolnicz� mo�e otrzyma� dofinansowanie do wysoko�ci 50% oprocentowania kredytu bankowego zaci�gni�tego na kontynuowanie tej dzia�alno�ci. Ustawa o rehabilitacji zawodowej i spo�ecznej oraz zatrudnieniu os�b niepe�nosprawnych z 1997 r. daje tak�e pewne uprawnienia pracownikom niepe�nosprawnym: 1. Czas pracy osoby niepe�nosprawnej nie mo�e przekracza� 8 godzin na dob� i 40 godzin tygodniowo, a osoby zaliczonej do znacznego i umiarkowanego stopnia niepe�nosprawno�ci (osoby niewidome i wiele os�b s�abowidz�cych zaliczone s� do tych kategorii) - 7 godzin na dob� i 35 godzin tygodniowo. 2. Osoba niepe�nosprawna nie mo�e by� zatrudniona w porze nocnej i w godzinach nadliczbowych, z wyj�tkiem gdy lekarz sprawuj�cy opiek� nad ni� wyrazi na to zgod�. 3. Osoba niepe�nosprawna ma prawo do 30 minutowej przerwy w ramach godzin pracy na gimnastyk� usprawniaj�c� lub wypoczynek. 4. Osobie niepe�nosprawnej zaliczonej do znacznego i umiarkowanego stopnia niepe�nosprawno�ci przys�uguje dodatkowy urlop wypoczynkowy w wymiarze 10 dni roboczych w roku kalendarzowym, z wyj�tkiem os�b, kt�re maj� uprawnienia do dodatkowego urlopu na podstawie odr�bnych przepis�w. 5. Osoba o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepe�nosprawno�ci ma prawo do zwolnienia od pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia w wymiarze 21 dni roboczych w celu uczestniczenia w turnusach rehabilitacyjnych, nie cz�ciej ni� raz w roku. Uprawnienia te s� bardzo korzystne dla Ciebie, ale na pewno niekorzystne dla pracodawcy, kt�ry liczy ka�d� z�ot�wk�, zw�aszcza pracodawca prywatny. Zastan�w si� wi�c nad pewnymi uwagami S. Kotowskiego [5] dotycz�cymi wp�ywu tych uprawnie� na mo�liwo�ci uzyskania pracy, zanim b�dziesz je twardo stawia� i egzekwowa� od pracodawcy. Uwa�a on, �e: "1. Uprawnienia te nie u�atwiaj� niewidomym znalezienia pracy i utrzymania zatrudnienia. 2. Zatrudnienie niepe�nosprawnego pracownika niemal zawsze powoduje mniejsze lub wi�ksze trudno�ci i ograniczenia dla pracodawcy. Nie nale�y wi�c stwarza� dodatkowo takich, kt�re nie s� konieczne. 3. Ka�dy powinien by� przede wszystkim pracownikiem bez specjalnych uprawnie�, kt�re nie przys�uguj� innym zatrudnionym w danym zawodzie". Nast�pnie S. Kotowski [5] cytuje wypowied� jednego z dzia�aczy Polskiego Zwi�zku Niewidomych (bez podania nazwiska) na ten temat, kt�ry uwa�a, �e "w ka�dej sytuacji niewidomy mo�e dogadywa� si� z pracodawc�. Je�li kto� znajdzie prac� w jakim� przedsi�biorstwie i zacznie rozmow� z dyrektorem od wy�uszczania mu swych ��da�, to firma ta szybko zorientuje si�, �e b�dzie mia�a z nim wi�cej k�opot�w ni� po�ytku. Niewidomy pracuj�cy w �rodowisku otwartym musi by� elastyczny i sam wiedzie�, na ile mo�e ze swych przywilej�w korzysta�". 2. Jak szuka� pracy? 2.1. Jak wygl�da rynek pracy dla os�b niewidomych i s�abowidz�cych? Kiedy ustali�e�: 1. jakie s� Twoje atuty, a wi�c wiedza, umiej�tno�ci zawodowe, specjalne uzdolnienia i cechy osobowo�ci, wskazuj�ce, �e mo�esz by� dobrym pracownikiem; 2. jakie s� Twoje plany i oczekiwania od przysz�ej pracy; 3. jak� przyj�� strategi� odpowiadania na trudne pytania pracodawcy, w�wczas jeste� gotowy do przyst�pienia do nast�pnego etapu, a mianowicie do podj�cia dzia�a�, zmierzaj�cych do uzyskania pracy. Celem poszukiwania pracy jest otrzymanie mo�liwie jak najwi�kszej ilo�ci ofert pracy, aby m�c z nich wybra� najbardziej odpowiedni� i najbardziej satysfakcjonuj�c�. Przyjrzyj si� teraz w og�lnych zarysach rynkowi pracy. Czym jest rynek pracy? Jest to bardzo skomplikowane i zr�nicowane zjawisko, kt�re nie tak �atwo dok�adnie zg��bi�, a jeszcze trudniej umiej�tnie w nim si� porusza�. Jest to przede wszystkim zbi�r r�norodnych zak�ad�w pracy, produkuj�cych bardzo r�ne rzeczy lub �wiadcz�cych bardzo r�ne us�ugi, w kt�rych spotka� mo�na ludzi o r�nych postawach, zainteresowaniach, formach zachowania, post�puj�cych racjonalnie i nieracjonalnie itp. W zak�adach tych pracuj� ludzie o zr�nicowanych kwalifikacjach, zajmuj�c r�ne stanowiska i wykonuj�c r�ne prace. Wed�ug Biura Statystyki Pracy, w Stanach Zjednoczonych istnieje 20 000 r�nych kategorii prac, zawod�w, stanowisk pracy [9]. W Polsce natomiast, wed�ug J. Pa�czyka [8], istnieje oko�o 2 600 zawod�w. Oznacza to, �e mo�liwo�ci wykonywania r�nych prac lub zajmowania stanowisk pracy s� bardzo du�e. W�r�d nich z pewno�ci� znajduje si� tak�e wiele takich, kt�re mog� wykonywa� osoby z uszkodzonym narz�dem wzroku. Przeci�tny obywatel wie o stosunkowo niewielu zawodach i pracach. Dziecko widz�ce, obserwuj�c �ycie i ucz�c si� w szkole, stopniowo dowiaduje si� o r�nych pracach wykonywanych przez ludzi. Z regu�y dotyczy to jednak ograniczonej ich liczby, a na pewno nie wie na czym ich wykonywanie polega. Niestety aktualny system edukacyjny nie dostarcza m�odzie�y wiedzy praktycznej o problemach zwi�zanych z doborem i poszukiwaniem odpowiedniej pracy. Podobna sytuacja istnieje z osobami niewidomymi i s�abowidz�cymi. Cz�sto maj� one mniejsz� wiedz� o tej sprawie, ni� osoby o pe�nosprawnym wzroku lub w og�le nie maj� rozeznania, jakiego rodzaju zawody lub prace mog� wykonywa�. Cz�sto s� pod siln� presj� tradycyjnych pogl�d�w na temat mo�liwo�ci pracy os�b z uszkodzonym wzrokiem. W wielu przypadkach rodzice, a nawet r�ne s�u�by rehabilitacyjne, w tym tak�e s�u�by zajmuj�ce si� po�rednictwem pracy uwa�aj�, �e osoby niewidome lub s�abowidz�ce nie s� zdolne do wykonywania wielu prac, a zw�aszcza wymagaj�cych wysokich kwalifikacji i z wysokim stopniem odpowiedzialno�ci. Osoby niewidome i s�abowidz�ce mog� by� zatrudnione: 1) w zwyk�ych zak�adach na otwartym rynku pracy; 2) w specjalnych zak�adach pracy, a wi�c g��wnie w zak�adach pracy chronionej; 3) we w�asnych przedsi�biorstwach. O ile chodzi o zwyk�e zak�ady pracy, to istniej� dwie formy zatrudniania os�b niewidomych i s�abowidz�cych, a mianowicie: 1) zatrudnianie na warunkach konkurencyjnych - na takich samych zasadach, jak pracownicy pe�nosprawni, z takimi samymi zadaniami, obowi�zkami i uprawnieniami; 2) zatrudnianie na okre�lonych stanowiskach pracy - polegaj�ce na doborze i adaptacji stanowiska pracy do psychofizycznych mo�liwo�ci niepe�nosprawnego pracownika. Mo�liwo�ci zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych, w tym os�b niewidomych i s�abowidz�cych, na otwartym rynku pracy wydaj� si� dzisiaj du�o korzystniejsze ni� to mia�o miejsce jeszcze kilka lat temu. Stwierdzenie takie uzasadniaj� nast�puj�ce fakty: 1. Zmiany na rynku pracy, polegaj�ce na wprowadzaniu nowoczesnej technologii i wykorzystywaniu nowoczesnego sprz�tu technicznego i elektronicznego w produkcji, us�ugach i administracji stwarzaj� osobom niewidomym i s�abowidz�cym nowe mo�liwo�ci pracy i zatrudnienia na stanowiskach odpowiadaj�cych ich psychofizycznym mo�liwo�ciom i zdobytym kwalifikacjom zawodowym. Z drugiej strony stanowi� one zagro�enie dla tradycyjnych form zatrudnienia niewidomych i s�abowidz�cych, jak zatrudnienia chronione - w zak�adach pracy chronionej czy pracy nak�adczej. 2. Rozw�j nowoczesnej elektroniki powoduje, �e powstaj� liczne pomoce techniczne dla os�b z uszkodzonym narz�dem wzroku, maj�ce na celu kompensowanie pewnych brak�w i ogranicze� oraz u�atwianie wykonywania pracy zawodowej. Sprz�t ten umo�liwia im dost�p do informacji, zdobywanie wysokich kwalifikacji zawodowych oraz wykonywanie wielu zawod�w i zajmowanie wielu odpowiedzialnych stanowisk pracy. 3. Zmiany postaw samych niewidomych i s�abowidz�cych wobec zatrudnienia na otwartym rynku pracy i integracji zawodowej. Coraz cz�ciej s� oni przekonani, �e s� zdolni do pracy na otwartym rynku pracy razem z osobami widz�cymi i mog� tam zrobi� satysfakcjonuj�c� karier� zawodow�. Wiele os�b niewidomych i s�abowidz�cych udowodni�o ju�, �e jest to mo�liwe. Jest to og�lna tendencja, aby rozwi�zania problemu zatrudnienia os�b z uszkodzonym narz�dem wzroku szuka� w naturalnym �rodowisku pracy. Czuj� si� oni integraln� cz�ci� spo�ecze�stwa i chc� korzysta� ze wszystkich system�w, kt�re zosta�y dla tego spo�ecze�stwa stworzone. 4. Stopniowe korzystne zmiany w postawach pracodawc�w wobec zatrudniania os�b niepe�nosprawnych, w tym tak�e wobec niewidomych i s�abowidz�cych. Coraz mniej mo�na spotka� pracodawc�w, kt�rzy oficjalnie dyskryminuj� osoby niepe�nosprawne, zatrudniaj�c nowych pracownik�w. Pewne opory wynikaj� raczej z niewiedzy i w�tpliwo�ci dotycz�cych mo�liwo�ci wykonywania pracy zawodowej przez niewidomych i s�abowidz�cych. Wieloletnia walka o zmian� postaw zaczyna przynosi� rezultaty i nale�y wyrazi� nadziej�, �e sytuacja w tym zakresie b�dzie w przysz�o�ci si� poprawia�. 2.2. Jaki spos�b poszukiwania pracy wybra�? Po tym og�lnym przegl�dzie rynku pracy, zastan�w si� i postaraj sobie odpowiedzie� na pytanie: jaki spos�b poszukiwania pracy wybra�? Og�lnie m�wi�c s� dwa sposoby poszukiwania pracy: 1. Zwr�cenie si� do odpowiedniej plac�wki zajmuj�cej si� po�rednictwem pracy, zarejestrowanie si� jako poszukuj�cy pracy i czekanie a� plac�wka ta znajdzie Ci odpowiedni� prac�. Wiele ludzi wybiera ten spos�b zdobycia pracy. 2. Aktywny spos�b poszukiwania pracy. Polega on na zorganizowaniu procesu samodzielnego poszukiwania pracy. Mo�liwo�ci w tym zakresie jest wiele, trzeba tylko je zna�. N.R. Bolles [1] zaleca wybranie w�a�nie aktywnego sposobu poszukiwania pracy, uzasadniaj�c to nast�puj�co: 1. Nikogo nie obchodzi Tw�j los tak bardzo jak Ciebie. Dlatego to w�a�nie Ty masz pokierowa� swoim poszukiwaniem pracy, je�li ma si� ono zako�czy� powodzeniem. 2. Nikt nie po�wi�ci tyle czasu i nie b�dzie tak uporczywy w poszukiwaniu pracy dla Ciebie, jak Ty sam. 3. Nikt nie b�dzie wiedzia� tak dobrze, jakiej pracy poszukujesz, jak Ty sam. Ty jeste� wi�c najbardziej predestynowany do wykonania tego zadania. Je�li chodzi o wyb�r sposobu poszukiwania pracy, to dla u�atwienia przytocz� wyniki dw�ch ameryka�skich bada� w tym zakresie, o kt�rych wspomina N.R. Bolles [1]. Pierwsze obj�y 10 milion�w os�b pe�nosprawnych, kt�rzy starali si� o prac�. Pytano ich, w jaki spos�b poszukiwali pracy i jaki by� efekt tych poszukiwa�. Wyniki tych bada� zawiera tabela: Spos�b poszukiwania pracy; Procent os�b z 10 milion�w, kt�re ten spos�b wybra�y; Procent os�b, kt�re dzi�ki temu sposobowi uzyska�o prac�, czyli wsp�czynnik efektywno�ci tego sposobu. Zg�aszanie si� bezpo�rednio do pracodawcy 66,0; 47,7; Pytanie znajomych o prac� w firmie, w kt�rej pracuj� 50,8; 22,1; Odpowiadania na og�oszenia w lokalnej prasie 45,9; 23,9; Pytanie znajomych o mo�liwo�ci uzyskania jakiejkolwiek pracy 41,8; 11,9; Pytanie krewnych o prac� w firmie, w kt�rej pracuj� 28,4; 19,3; Pytanie krewnych o mo�liwo�ci uzyskania jakiejkolwiek pracy 27,3; 7,4; Korzystanie z prywatnej agencji zatrudnienia 21,0; 24,2; Odpowiadanie na og�oszenia w og�lnokrajowej prasie 11,7; 10,0; Pytanie nauczyciela lub profesora 10,4; 12,1; Biuro zatrudnienia przy zwi�zkach zawodowych 6,0; 22,2; Odpowiadanie na og�oszenia w czasopismach bran�owych 4,9; 7,3; Zamieszczanie og�osze� w prasie lokalnej 1,6; 12,9; Gie�dy pracy - odwiedzanie miejsc, do kt�rych przychodz� pracodawcy, aby szuka� pracownik�w 1,4; 8,2; Zamieszczanie og�osze� w czasopismach bran�owych 0,6; 00,0; Zamieszczanie og�osze� w prasie og�lnokrajowej 0,5; 00,0; W innych badaniach osi�gni�to podobne wyniki: - 68% znalaz�o prac� poprzez osobiste kontakty, - 15% poprzez age