S T RABO OPIS KRETY (GEOGRAPHICA X.4,1-15) OPIS KRETY (GEOGRAPHICA X.4,1-15) 1. Skoro uprzednio opowiedzia�em o wyspach Peloponezu i o pozosta�ych, czyli o wyspach le��cych w Zatoce Korynckiej i tych przed ni�1, nale�y teraz powiedzie� po kolei o Krecie (przecie� i ona nale�y do Peloponezu) i o wyspach znajduj�cych si� w okolicy Krety, w�r�d kt�rych godne wspomnienia s� CykJady i Sporady, ponadto i te o mniejszym znaczeniu. 2. Teraz jednak�e powiedzmy najpierw o Krecie. Eudoksos2 m�wi tedy, �e le�y ona na Morzu Egejskim. Nie tak nale�a�oby powiedzie�, ale raczej, i� Kreta le�y mi�dzy Cyrenajk� a t� cz�ci� Hellady, kt�ra ci�gnie si� od [przyl�dka] Sunion a� do Lakonii, od zachodu na wsch�d r�wnolegle na ca�ej d�ugo�ci w stosunku do tych miejsc. Kreta jest oblana od p�nocy Morzem Egejskim i Krete�skim, od po�udnia za� Libijskim ��cz�cym si� z Morzem Egipskim. Spo�r�d obu kra�c�w wyspy zachodni znajduje si� w okolicy Falasarny3, ma szeroko�� oko�o 200 stadi�w i rozdziela si� na dwa przyl�dki (z kt�rych po�udniowy nazywany jest �Czo�em Barana"4, p�nocny za� � Kimaros); wschodnim za� kra�cem jest Samonion, wystaj�cy niewiele dalej na wsch�d w stosunku do Sunionu5. 3. Rozmiary Krety definiuje Sosikrates6, o kt�rym Apollodor7 m�wi, �e dok�adnie opisuje t� wysp�; d�ugo�� ma ona wi�ksz� ani�eli dwa tysi�ce trzysta stadi�w8, szeroko�� za� nieznaczn� w stosunku do jej wielko�ci, tak i� jej linia 1 Strabon ma tu na my�li Wyspy Jo�skie i Echinady, opisane przeze� wcze�niej (Geographica X.2,8-20) 2 Eudoksos z Rodos, autor licznych pism historycznych i geograficznych, dzia�a� w trzecim wieku p.n.e., a do opracowania Strabona trafi� zapewne za po�rednictwem Eratostenesa. 3 Falasarna, port na zachodnim wybrze�u Krety, kt�ry przesta� istnie� w po�owie VI wieku n.e. na skutek wypi�trzenia si� Zachodnich kra�c�w wyspy i odci�cia zatoki portowej od morza. 4 Antyczny przyl�dek �Czo�o Barana" (gr .. ..... .......) obecnie nosi miano Krios(dos�ownie �Baran"). 5 Przyl�dek Samonion jest faktycznie skierowany na p�nocny wsch�d, a z kolei przyl�dek Sunion le�y na wysoko�ci obecnej Chanii (wschodnia Kreta). Strabon albo przej�� b��dn� informacj� z innego �r�d�a, albo korzysta� z jakiej� niedok�adnej mapy, na kt�rej przyl�dki by�y zarysowane w prowizoryczny spos�b, a sama Kreta by�a umiejscowiona nieco bardziej na zach�d w stosunku do jej rzeczywistego po�o�enia. 6 Historyk Sosikrates (z pochodzenia Rodyjczyk) dzia�a� w drugim stuleciu p.n.e. 7 Strabon powo�uje si� tu na jednego ze swych podstawowych informator�w, historyka greckiego � Apollodora Artemit� (l wiek p.n.e). Poniewa� �w Apollodor komentuje dokonania Sosikratesa (II wiek p.n.e.), zatem nie mo�e tu wchodzi� w rachub� historyk Apollodor z Erytrei, dzia�aj�cy zapewne w trzecim stuleciu ery przedchrze�cija�skiej. 8 Rzeczywista d�ugo�� wyspy wynosi oko�o 1400 stadi�w (250 km), zatem wielko�ci podane przez staro�ytnych s� przesadzone. brzegowa mog�aby liczy� nieco wi�cej ni� pi�� tysi�cy stadi�w. Artemidor9 m�wi wszak�e o czterech tysi�cach stu stadiach [obwodu]. Hieronim10 za�, stwierdziwszy d�ugo�� dw�ch tysi�cy, szeroko�� natomiast nieregularn�, m�g�by powiedzie�, i� linia brzegowa jest d�u�sza ani�eli ta podana przez Artemidora. Na trzeciej cz�ci d�ugo�ci [wyspy] znajduje si� zw�enie licz�ce oko�o stu stadi�w", po jednej stronie kt�rego nad morzem p�nocnym znajduje si� osada Amfimalla, po drugiej � nad morzem po�udniowym Fojniks przynale�na do Lampejczyk�w12. Kreta jest najszersza po�rodku. St�d za� znowu brzegi morza zbiegaj� si� ku zw�eniu cia�niejszemu od poprzedniego i licz�cemu sze��dziesi�t stadi�w13, kt�re rozci�ga si� od Minoa, miasta Lyktyjczyk�w14, do Morza Libijskiego i Hierapytny. To miasto le�y nad zatok�15. Potem ci�gnie si� Kreta a� do ostrego przyl�dka zwanego Samonion, zwr�conego w kierunku Egiptu i wysp nale��cych do Rodyjczyk�w. 4. Wyspa za� jest g�rzysta i lesista, ale obfituje w urodzajne w�wozy. Spo�r�d g�r te le��ce na zachodzie nazywaj� si� �G�rami Bia�ymi" [Leuka]; nie ust�puj� one Tajgetowi co do wysoko�ci i rozpo�cieraj� si� na d�ugo�ci oko�o trzystu stadi�w16, tworz�c grzbiet, kt�ry ko�czy si� gdzie� w pobli�u przew�enia. W centralnej za� i najrozleglejszej cz�ci wyspy wznosi si� G�ra Idajska, najwy�sza spo�r�d tamtejszych g�r, a kulista w obwodzie na sze��set stadi�w. Otaczaj� j� najdorodniejsze miasta. Pozosta�e wzniesienia s� prawie r�wne G�rom Bia�ym, jedne na po�udniu, inne ko�cz�ce si� na wschodzie. 9 Przyjmuje si� powszechnie, �e dan� posia� nale�y kojarzy� z geografem Artemidorem z Efezu (U wiek p.n.e.). Identyfikacja z historykiem Artemidorem z Askalonu (dzia�aj�cym przed 1 stuleciem p.n.e.) wydaje si� mniej prawdopodobna. 10 Strabon nie precyzuje, czy chodzi tu o Hieronima z Kardii (III wiek p.n.e.), czy o p�niejszego o dwa stulecia Hieronima z Egiptu 11J.D.S. Pendlebury, The Archaeology of Crete. An introduction, London 1939, s. 21, podkre�la, �e ten istmus liczy w linii prostej 18 km, co do�� dok�adnie odpowiada 100 stadiom. Natomiast odleg�o�� drogowa mi�dzy Amfimalla i Fojniks jest nieco wi�ksza, chocia� oba miasta le�� niemal w jednej linii Nale�y jednak powiedzie�, �e te dwa toponimy okre�laj� raczej po�o�enie zw�enia, nie za� konkretne punkty, mi�dzy kt�rymi liczono odleg�o��. 12 Kojniks (obecnie Frangokastello) by�a portem miejscowo�ci zwanej Lampa lub Lappa. Wi�kszo�� badaczy umiejscawia osiedle portowe Fojniks nieco bardziej na zach�d poza obszarem istmusu, co ws/ak�e u �wietle �wiadectwa Strabona nie wydaje si� uzasadnione. 13 Odleg�o�� ta wynosi 12 km, co odpowiada�oby szeroko�ci istmusa w linii prostej. Droga z Hierapylny do Minoa liczy�a faktycznie nieco wi�cej (70 stadi�w). 14 Minoa. port przynale�ny do Lyktos. Strabon poprzez odpowiedni kwalifikator pragnie odr�ni� dane miasto od innej Minoa. le��cej w zachodniej po�aci wyspy w okolicy Aptery. 15 Staro�ytna Hierapytna jest identyczna z dzisiejszym portem handlowym lerapetr�. Dok�adna lokalizacja miejscowo�ci Minoa jest niepewna, ale nie ma w�tpliwo�ci, �e le�a�a ona gdzie� w okolicy Pachyammos (tam bowiem ko�czy�a si� minojska droga przecinaj�ca istmus Hierapytny). A mo�e nale�a�oby nawi�zywa� Minoa (polis) czyli �miasto minojskie" do le��cej opodal, prastarej osady na terenie dzi�. Gournia? 16 Obie informacje s� poprawne: najwy�szy szczyt �G�r Bia�ych" liczy 2453 m n.p.m., podczas gdy Tajgetu 2409. D�ugo�� pasma g�rskiego liczy faktycznie oko�o 55 km. 5. Podr� morska z Cyreny do �Czo�a Barana" trwa dwa dni i dwie noce, za� od Kimarosu [do Peloponezu] jest siedemset stadi�w (po�rodku znajduje si� Kythera); natomiast od [p�wyspu] Samonion do Egiptu �egluga trwa cztery dni i noce, inni wszak�e m�wi�, �e trzy. Jedni twierdza , �e dystans wynosi pi�� tysi�cy stadi�w, drudzy za�, �e jeszcze mniej. Eratostenes orzeka natomiast, i� odleg�o�� od Cyrenajki a� do �Czo�a Barana" wynosi dwa tysi�ce stadi�w, st�d za� do Peloponezu troch� mniej17. 6. ,,R�ne w�r�d nich j�zyki pomieszane", m�wi Poeta18; �S� i Achajowie, i dumni Eteokreci, i Kidonowie, Dorowie podzieleni na trzy szczepy, i boscy Pelazgowie". O tych [ludach] Stafylos19 m�wi, i� cz�ci� na wschodzie w�adaj� Dorowie, zachodni� Kydonowie, po�udniow� Eteokrete�czycy, do kt�rych nale�y miasteczko Prasos wraz ze �wi�tyni� Dzeusa Diktajskiego20. Inni za�, maj�cy wi�cej przewagi, zamieszkiwali r�wniny. Najprawdopodobniej Eteokrete�czycy i Kydonowie byli autochtonami, pozostali za� przybyszami, o kt�rych Andron21 opowiada, i� przyw�drowali z Tesalii, z cz�ci uprzednio zwanej Doryd�, teraz za� Hestiajotis. Z tej krainy wyruszyli, jak m�wi, owi Dorowie, kt�rzy mieszkali w okolicy Parnasu; za�o�yli oni Erineos, Bojon i Kytinion, i z tego powodu nazywani s� przez Poet� �tr�jdzielnymi" [trichaikes]22. Zwykle nic akceptuje si� wypowiedzi Androna, dowodz�cego, �e czteromiejska Doryda jest jakoby tr�jmiejska, metropolia za� Dor�w przedstawia koloni� Tessal�w. Przyjmuje si� raczej, i� epitet �trichaikes" pochodzi albo od he�mu z trzema kitami [trilophia], albo od pi�ropuszy wykonanych z w�osia [trichinos]23. 17 Podane odleg�o�ci s� do pewnego stopnia zgodne ze stanem faktycznym. 18 Poeta czyli Homer (Odyseja XIX, 175-177). Przek�ad Jana Parandowskiego. 19 Stafylos z Naukratis (dzia�aj�cy przed II stuleciem p.n.e.) napisa� prace historyczne o Tesalii, Atenach, Eolii i Arkadii. Do naszych czas�w dosz�y tylko nieliczne fragmenty z jego dzie�. 20 Slrabon pomiesza� ze sob� dwa miasta krete�skie Priansos oraz Praisos. Pierwsze z nich le�a�o w centralnej cz�ci Krety w pobli�u masywu Lasithi (zwanego dawniej Dikte), drugie we wschodniej cz�ci wyspy, gdzie tak�e znajdowa� si� szczyt o tej samej nazwie (obecnie Pelsophas). Oba miejsca by�y �ci�le zwi�zane z kultem Dzeusa. Poniewa� nazwa Dikte odnosi�a si� do r�nych oronim�w, nie mamy pewno�ci, do kt�rej miejscowo�ci krete�skiej odnosi si� doniesienie o �wi�tyni Dzeusa Diktajskiego. Wydaje si�, �e w czasach rzymskich do znaczenia dosz�a �wi�tynia po�o�ona we wschodniej Krecie w okolicy dzisiejszego Palaikastro. 21 Przypuszczalnie Strabon odwo�ywa� si� tu do Androna z Halikarnasu (dzia�aj�cego zapewne w IV stuleciu p.n.e.), kt�ry napisa� dzie�ko, po�wi�cone genealogicznym zwi�zkom miedzy plemionami i miastami greckimi. Ale w rachub� mog� te� wchodzi� geograf Andron z Tei (IV stulecie p.n.e.) lub Andron z Aleksandrii (II-I wiek p.n.e.). 22 Homer. Odyseja XIX,177 23 Obja�nienie Androna, przyj�te w t�umaczeniu przez Jana Parandowskiego, nale�y uzna� za etymologi� ludow�. Nazw� ....-..... nale�y raczej t�umaczy� jako 'potrz�saj�cy w�osami' (por. gr. ..., gen. sg. ...... 'w�os, czub, kita' oraz gr. .....). Lucjan Siemie�ski u�ywa w swym t�umaczeniu epitetu �bujnow�osi". kt�ry chyba lepiej oddaje sens pierwotny. 7. Wiele jest miast na Krecie, ale najwi�ksze i najs�awniejsze trzy: Knossos, Gortyna i Kydonia. Homer opiewa zw�aszcza [polis] Knossos, nazywaj�c j� "wielk�" i �kr�lestwem Minosa"24, podobnie i autorzy p�niejsi. Ponadto Knossos przez d�ugi czas odgrywa�a pierwszoplanow� rol�, potem zosta�a upokorzona i wiele z jej uprawnie� zosta�o anulowanych, a presti� uzyska�y Gortyna i Lyktos; p�niej za� Knossos znowu przej�a dawn� posta� metropolii. Knossos le�y na r�wninie, maj�cej trzydzie�ci stadi�w w obwodzie, pomi�dzy terytoriami Lyktos i Gortyny, w odleg�o�ci dwustu stadi�w od Gortyny25, a stu dwudziestu od Lyttos, kt�re Poeta nazywa� Lyktos26. Od morza p�nocnego Knossos dzieli odleg�o�� dwudziestu pi�ciu stadi�w27, Gortyn� od Morza Libijskiego dziewi��dziesi�t stadi�w, Lyktos za� od Morza [Egejskiego]28 osiemdziesi�t. Knossos ma Heraklejon za przysta�. 8. Powiadaj� te�, �e Minos korzysta� z portu Amnisos, gdzie [znajdowa�a si�] �wi�tynia Ejlejthyji29. Knossos za� nazywa�a si� wcze�niej Kairatos, maj�c wsp�ln� nazw� z rzek� przep�ywaj�c� obok. Wspomina, i� Minos by� znakomitym prawodawc� i jako pierwszy panowa� na morzu; podzieli� on wysp� na trzy cz�ci i w ka�dej zbudowa� miasto. Knossos jest po�o�ona na p�nocy naprzeciw Peloponezu. Jak podaje Efor30, Minos by� wielbicielem pewnego wiekowego Radamanthysa, najsprawiedliwszego m�a (maj�cego to samo imi�, co jego brat), kt�ry jako pierwszy ucywilizowa� wysp� przez nadanie praw, zjednoczenie miast i wprowadzenie ustroju, zaplanowawszy wniesienie do nich otrzymanych od Dzeusa praw. l tego w�a�nie na�laduj�c Minos co dziewi�� lat wchodzi�, jak si� wydaje, do jaskini Dzeusa i sp�dziwszy tam czas jaki� odchodzi� wraz ze wskaz�wkami, co do kt�rych s�dzi�, �e s� zarz�dzeniami Dzeusa. Z tej to przyczyny Poeta m�wi31: �Gdzie lat dziewi�tek w�ada� Minos, druh serdeczny Zeusowy ..." Tyle na ten temat opowiedzia� Efor. Staro�ytni, przedstawiaj�c w tragediach opowie�ci o Minotaurze i Labiryncie oraz przygody Tezeusza i Dedala, 24 Homer, Odyseja XIX, 178. 25 Taka (ok. 37 km) by�a odleg�o�� mi�dzy Knossos a Gortyn� przemierzana star� minojsk� droga, por. Pendlebury (s. 20). Dzisiejsza trasa komunikacyjna je.sl nieco kr�tsza i wynosi 31,5 km. 26 Homer, lluida II, 647 ora? XVII, 611. Odleg�o�� miedzy Knossos a Lyktos jest zdaniem Pendlebury'ego odrobin� zani�ona i wynosi raczej 130 stadi�w tj. 24 km (co odpowiada 5 godzinom marszu). 27 Taki w�a�nie dystans dzieli Knossos od jego portu w Heraklejon (dzi�. Iraklio). 28 Portem Lyktos by� Cherronesos, le��cy nad Morzem Egejskim w podanym oddaleniu 80 stadi�w (3 i p� godziny marszu). Slrabon, �le zrozumiawszy swoje �r�d�o, u�y� w tym miejscu niew�a�ciwego okre�lenia: �Morze Libijskie" zamiast �Morze Egejskie". 29 Por. Homer. Odyseja XIX, 188. Poeta przekazuje, i� Odyseusz �stan�� pod Amnisos, gdzie pieczara Ejlejlyi, w niedobrej przystani" (przek�ad Jana Parandowskiego). Kult tej bogini w Amnisos musia� by� prastary, bowiem tabliczka myke�ska KN Gg 705 wspomina o darach wysianych �do Amnisos dla Ejleithyi" (a-mi-m-so e-re-u-ti-ja = gr. .�..... ....3..). 30 Efor z Kyme w Azji Mn. (ok. 405-330 p.n.e.), historyk grecki, wed�ug tradycji ucze� Isokratesa, napisa� m.m. Dzieje w 29 ksi�gach oraz Pa�stwo Krete�czyk�w (oba zachowane fragmentarycznie). 31 Homer, Odyseja XIX, 179. Przek�ad L.Siemie�skiego. przekazuj� o Minosie co� wr�cz przeciwnego: by� on despotyczny i gwa�towny, zmuszaj�c innych do p�acenia haraczu. 9. Trudno jest powiedzie�, jak si� przedstawia kt�rakolwiek z tych dwu wersji. Istnieje jeszcze inna sprzeczna opinia: jedni mianuj� Minosa osiedle�cem na wyspie, drudzy za� tubylcem. Poeta jednak�e wydaje si� bardziej broni� ostatniego s�du, gdy m�wi32, i�: [Dzeus] �na pocz�tku sp�odzi� Minosa, Krety w�odarza" Odno�nie do Krety panuje zgoda, �e w staro�ytnych czasach mia�a dobre prawa i uczyni�a najlepszych spo�r�d Hellen�w jej zwolennikami, przede wszystkim Lacedemo�czyk�w, co Platon pokazuje w �Prawach", a Efor opisuje w �Europie"33. P�niej za� sytuacja zmieni�a si� po wi�kszej cz�ci na gorsze. Albowiem po Tyrre�czykach, kt�rzy szczeg�lnie grasowali na naszym morzu, Krete�czycy stali si� nast�pcami rozb�jniczych band. Tych za� p�niej wyparli Cylijczycy. Rzymianie natomiast pokonali wszystkich, zawojowawszy i Kret�, i bandy pirackie Cylijczyk�w. Nawet i teraz Knossos posiada koloni� rzymsk�34: 10. Tyle zatem o Knossos, mie�cie nie obcym dla mnie, chocia� z powodu spraw ludzkich, zmienno�ci losu i zdarze� usta�y zobowi�zania, kt�re mi przypad�y ze strony miasta. Albowiem Dorylaos by� taktykiem, jednym z �przyjaci�"35 Mitrydatesa Euergetesa36. Z uwagi na do�wiadczenia nabyte w bojach zajmowa� si� werbunkiem, cz�sto bywa� w Helladzie i Tracji. Nierzadko te� pos�owa� do najemnik�w z Krety, kiedy Rzymianie jeszcze nie posiadali wyspy, a by�o tam wielu najemnych �o�nierzy, spo�r�d kt�rych niekiedy tworzy�y si� bandy pirackie. W czasie pobytu Dorylaosa na Krecie wybuch�a przez zrz�dzenie boskie wojna mi�dzy Knossyjczykami i Gorty�czykami. Wybrany wodzem otrzyma� po szybkim zwyci�stwie najwy�sze zaszczyty, a skoro niebawem dowiedzia� si�, �e Euergetes zosta� podst�pnie zabity w Synope przez ,,przyjaci�", kt�rzy wiaro�omnie zawi�zali spisek, a sukcesja przesz�a na �on� i dzieci, zw�tpi� o celowo�ci powrotu do nich i pozosta� w knossos. P�odzi za� z �on� Macedonk� o imieniu Sterope dw�ch syn�w � Lagetasa i Stratarchasa (z tych ja widzia�em Stratarchasa jako starca bardzo ju� s�dziwego) oraz jedn� c�rk�. Z dw�ch za� syn�w Euergetesa w�adz� odziedziczy� Mitrydates, zwany Eupatorem, w wieku 11 lat37. Jego mlecznym bratem by� Dorylaos, syn Filetajrosa. Natomiast Filetajros by� bratem taktyka Dorylaosa. Kr�l, osi�gn�wszy wiek dojrza�y, tak bardzo upodoba� sobie 32 Homer, Iliada XIII, 451. Przek�ad Ignacego Wieniewskiego. 33 Tak by�a zatytu�owana czwarta ksi�ga Dziej�w Efora. 34 Kolonia cywilna Colonia Iul.. Nobilis Cnossus zosta�a za�o�ona przez Oktawiana w roku 36 p.n.e. po jego zwyci�stwie nad Sekstusem Pompejuszem. 35 Termin �.h.l.i" (przyjaciele) by� tytu�em dworskim, oznaczaj�cym najbli�szych wsp�pracownik�w kr�l�w pontyjskich. 36 Mitrydates V Euergetes, kr�l Pontu w latach 150-120 p.n.e., zamordowany w Sinope. 37 Mitrydates VI Eupator, zwany le� Wielkim, ostatni z w�adc�w pontyjskich (120-63 p.n.e.), kt�ry utraci� kr�lestwo w wojnach z Rzymianami. obcowanie z Dorylaosem, �e nie tylko owego przywi�d� do najwy�szych honor�w, lecz tak�e zaopiekowa� si� [jego] krewnymi i wezwa� do siebie potomk�w Lagetasa, mieszkaj�cych w Knossos. Owi ju� po �mierci ojca osi�gn�li m�sko�� i przybyli [do Mitrydatesa] pozostawiwszy w�asne sprawy w Knossos. C�rk� za� Lagetasa by�a matka mojej matki. Dop�ki powodzi�o si� Mitrydatesowi, inni tak�e �yli szcz�liwie, jednak po jego upadku (albowiem wy�ledzono go, kiedy stara� si� oderwa� od Rzymian kr�lestwo [Pontu], na czele kt�rego sam zamierza� stan��), dobra ich zosta�y zubo�one, oni za� poni�eni. I zaniechano zwi�zk�w z Knossyjczykami, u kt�rych zasz�y niezliczone zmiany. Taka zatem jest opowie�� o Knossos. 11. Po Knossos na drugim miejscu co do znaczenia nale�a�oby umie�ci� miasto Gorty�czyk�w. Te dwa bowiem miasta, gdy wspomaga�y si� nawzajem, wszystkich pozosta�ych mia�y za poddanych, a pok��ciwszy si� podzieli�y swe wp�ywy na wyspie. Najwi�kszym dodatkiem do ka�dego z nich mog�aby sta� si� Kydonia. Miasto Gorty�czyk�w le�y na r�wninie i niegdy� prawdopodobnie by�o obwarowane (tak jak Homer powiada�38): �w Gortynie o murach warownych". P�niej za� utraciwszy mur do szcz�tu Gortyna pozostawa�a przez ca�y czas nieobmurowana. Albowiem Ptolemeusz Filopator39 zapocz�tkowawszy stawianie mur�w przekroczy� zaledwie oko�o osiemdziesi�t stadi�w40. Osada wype�nia�a wszak�e godny wzmianki okr�g o �rednicy pi��dziesi�ciu stadi�w. Gortyn� dzieli od Morza Libijskiego i od Lebeny, jej stacji handlowej, odleg�o�� dziewi��dziesi�ciu [stadi�w]41. Posiada te� i jaki� inny port, Matalon, kt�ry jest oddalony o sto trzydzie�ci [stadi�w]42. Przep�ywa za� przez ca�� Gortyn� rzeka Lethajos. 12. Z Lebeny pochodzi� zar�wno Leukokomas, jak i jego kochanek Euksynthetos, o kt�rych opowiada Teofrast43 w dziele �O mi�o�ci". Jedno spo�r�d zada�, kt�re Leukokomas zleci� Euksynthetosowi, polega�o, jak m�wi [poeta], na przyprowadzeniu dla� psa z Prasos. S�siadami Lebe�czyk�w s� Prasyjczycy, oddaleni o siedemdziesi�t stadi�w drog� morsk�, od Gortyny za� o sto dziewi��dziesi�t44. Powiedziano ju�, �e Prasos nale�a�o do Eteokrete�czyk�w i �e tam znajdowa�a si� �wi�tynia Dzeusa Diktajskiego. W pobli�u tej 38 Homer, Iliada II, 646. Przek�ad IgnacegoWieniewskiego. 39 Ptolemeusz IV Filopator, faraon egipski 221-204 p.n.e. 40 Chodzi�o zapewne o osiem stadi�w (jak precyzuje na marginesie jeden z r�kopis�w). 41 Odleg�o�� Gortyny od jej portu w Lebenie wynosi�a faktycznie 90 stadi�w (tj. oko�o 4 i p� godziny marszu). 42 Oddalenie podano niezbyt dok�adnie. Pendlebury (s. 20) ocenia t� odleg�o�� na oko�o 105 stadi�w. 43 Teofrast z Erezu (372-287 p.n.e), ucze� Arystotelesa, napisa� liczne prace, spo�r�d kt�rych najbardziej znane s� Charaktery. 44 Podane odleg�o�ci zgadzaj� si� z rzeczywisto�ci� � o ile przyjmiemy � pod��aj�c za Pendleburym (s. 20-21) - �e Strabon pomyli� tu wschodniokrete�sk� polis Prasos z miejscowo�ci� Priansos, le��c� w centralnej cz�ci Krety, co przy kompilatorskiej pracy i uderzaj�cym podobie�stwie brzmieniowym toponim�w mog�o si� �atwo zdarzy�. miejscowo�ci znajduje si� Dikte, a nie �jak twierdzi Aratos � �niedaleko G�ry Idajskiej"45, Dikte bowiem jest oddalona od Idy o tysi�c stadi�w le��c na wsch�d od niej, a tylko o sto od Samonion. Natomiast mi�dzy Samonion a Cherronesos46 le�y Prasos, oddalona od morza o wi�cej ni� 60 stadi�w. Hierapytnejczycy zburzyli j� doszcz�tnie. Twierdz� niekt�rzy, �e Kallimach nie ma racji m�wi�c, i� Britomartis, uciekaj�c przed gwa�tem Minosa, zeskoczy�a z Dikte do �sieci" [diktya] rybak�w i z tego powodu zosta�a nazwana przez Kydo�czyk�w Diktynn�47. Dikte za� jest g�r�48. Kydonia natomiast nie jest wcale spokrewniona z tymi miejscami, le�y bowiem na zachodnich kra�cach wyspy. Albowiem g�r� Kydonii jest Tityros, na kt�rej znajduje si� �wi�tynia nie �Diktajska", lecz �Diktynnajska"49. 13. Kydonia le�y nad morzem i zwraca si� w kierunku Lakonii. Oddalona jest r�wno o oko�o osiemset stadi�w od obu [miast] � Knossos i Gortyny50, za� od Aptery o osiemdziesi�t stadi�w, o czterdzie�ci od tamtejszego morza51. Portem Aptery jest Kisamos52, natomiast na zachodzie s�siadami Kydo�czyk�w s� Polyrre�czycy, u kt�rych znajduje si� �wi�tynia Diktynny. Oddaleni s� oni od morza o oko�o trzydzie�ci stadi�w53, natomiast od Falasarny o sze��dziesi�t54. Wcze�niej za� mieszkali po wsiach55. Potem Achajowie i Lako�czycy zamieszkali razem, obmurowawszy warowne miejsca zwr�cone na po�udnie. 14. Ostatnie miasto spo�r�d trzech po��czonych przez Minosa - a by�o nim Fajstos � zburzyli doszcz�tnie Gorty�czycy. Oddalone jest ono od Gortyny o sze��dziesi�t [stadi�w], od morza o dwadzie�cia, natomiast od portu Matalonu o czterdzie�ci56. Kraj za� posiadaj� burzyciele. Do Gorty�czyk�w nale�y tedy Rytion wraz z Fajstos57: 45 Aratos, Phaenomena 33. 46 Staro�ytny port miasta Lyktos (obecnie Limenas Chersonisou). 47 Kallimach, Hymn 111, v. 189-200. 48 Z kontekstu wynika, �e g�ra Dikte usytuowana by�a blisko morza, co w pe�ni odpowiada charakterowi Petsofas, szczytu .o�o�oneg. w pobli�u obecnego Palaikastro na wschodnim kra�cu Krets. Prastary kult minojski na tej g�rze dokumentuj� znaleziska archeologiczne, zebrane ostatnio w pracy Bogdana Rutkowskiego, Petsophas. A Cretan Peak Sanctuary, Warszawa 1993. 49 Pozosta�o�ci tej �wi�tyni znajduj� si� oko�o 2 km na pd.-zach�d od przyl�dka Skala i oko�o 29 km na p�nocny zach�d od Kydonii (ob. Chania). 50Pendlebury (s. 20), ocenia obie te odleg�o�ci na 600 stadi�w. 51 Chodzi tu o odleg�o�� miedzy Kydonia a Zatok� Suda. Oddalenie Aptery od Kydonii wynosi faktycznie nieco mniej (l l km miast 14). 52 Obecnie Kalami. 53 Taka odleg�o�� (godzina marszu) dzieli Polyrreni� od najbli�szego portu w Kisamos, kt�ry nosi� miano takie samo jak port Aptery, ale le�a� na zach�d od Kydonii. 54 Oddalenie Polyrrenii od Falasarny zosta�o prawid�owo okre�lone, por. Pendlebury (s. 20). 55 Strabon formu�uje t� wypowied� zapewne na bazie etymologii nazwy miejscowej sugeruj�cej obfito�� owiec, por. .... 'wiele', L.., 'owca, jagni�'. Takie w�a�nie obja�nienie danego toponimu krety�skiego przytacza Stefan Bizantyjski, sub voce ........... 56 Odleg�o�� od Matalonu jest nieco wi�ksza i wynosi prawie 50 stadi�w. Pozosta�e wielko�ci s� poprawne. 57 Homer. Iliada II 648. Przek�ad Kazimiery Je�ewskiej. �Fajstos i Rytion" Z Fajstos �jak m�wi� � pochodzi� Epimenides58, kt�ry czyni� oczyszczenia za pomoc� wierszy. I Lissen [przynale�a�a] do terytorium Fajstos, Lyttos, o kt�rej wspomnia�em ju� wcze�niej, ma port, zwany Cherronesos, gdzie [znajduje si�] �wi�tynia Britomartis. A miasta, kt�re by�y przytoczone na li�cie [Homera]59 � Miletos i Lykastos, obecnie ju� nie istniej�60, a ich terytoria po zburzeniu tych miast rozdzielili mi�dzy siebie mieszka�cy Lyttos i Knossos. 15. Jako �e Poeta m�wi o Krecie maj�cej ju� to �sto miast"61, ju� to �dziewi��dziesi�t miast"62, Efor powiada, �e dziesi�� [miast] zosta�o za�o�onych dopiero po wojnie troja�skiej przez Dor�w, kt�rzy towarzyszyli Althaimenesowi Argiwowi. M�wi te�, i� Odyseusz nazwa� j� �Kret� dziewi��dziesi�ciu miast". Ten przekaz jest wi�c godny wiary. Inni za� twierdz�, �e dziesi�� miast zosta�o doszcz�tnie zniszczonych przez wrog�w Idomeneusa. Ale Poeta m�wi, �e Kreta posiada�a sto miast nie tyle podczas wojny troja�skiej, ile raczej w jego czasach. (M�wi bowiem we w�asnym imieniu; gdyby jednak by�o to zdanie kogo� z �yj�cych w�wczas63, tak jak w �Odysei", gdzie m�wi [Odyseusz] o �Krecie maj�cej dziewi��dziesi�t miast", to by�oby w�a�ciwe tak w�a�nie rzecz ujmowa�). Nawet je�li zgodzimy si� z powy�szym, to nast�pny argument nie mo�e przekonywa�. Ani bowiem nie jest prawdopodobne, �e te miasta zosta�y zburzone przez wrog�w w czasie wojny [troja�skiej], ani po powrocie stamt�d Idomeneusa. Poeta bowiem opowiedziawszy, i�64: �Idomeneus dowi�z� do Krety wszystkich towarzyszy, kt�rych oszcz�dzi�a wojna � morze ani jednego mu nie zabra�o" i o tym zdarzeniu by�by wspomnia�. Albowiem Odyseusz zapewne nie wiedzia� o zag�adzie miast, poniewa� z nikim z Hellen�w nie rozmawia� ani w czasie w�dr�wki, ani p�niej. Nestor65 za� uczestniczy� w wyprawie z Idomeneusem i powr�ciwszy nie wiedzia�, co zdarzy�o si� u niego w domu podczas wyprawy 58 Epimenides z Krety, poeta, prorok i cudotw�rca, �yj�cy w VI wieku p.n.e. M�wiono o nim, �e przespa� 75 lat w jaskini Idajskiej, a w czasie snu porozumiewa� si� z Dzeusem. Przypisywano mu szereg cudownych dzia�a�, m.in. oczyszczenie Attyki od zarazy w roku 596 p.n.e. Posta� i dzia�alno�� Epimenidesa prezentuje W. Appel, Epimenides, �Filomata" 362, 1984, s. 221-230, kt�ry w przeciwie�stwie do Strabona twierdzi, �e Epimenides by� �rodem z krete�skiego miasta Knossos" (s. 221). 59W katalogu statk�w Homer (Iliada II, 645-648) wymienia siedem miast krete�skich, mianowicie: Knossos, Gortyn�, Lyktos, Miletos, Lykastos, Fajstos i Rytion. 60 �lad toponimiczny po krete�skim Milecie zachowa� si� do chwili obecnej w postaci miejscowo�ci Milatos, le��cej opodal staro�ytnego portu. Lykastos le�a�o w centralnej cz�ci Krety w pobli�u dzi�. Profitis Ilias. 61 Homer, Iliada II 649. 62 Homer, Odyseja XIX 174. 63 Tj. w czasach wojny troja�skiej. 64 Homer, Odyseja III, 191-192. Fragment wypowiedzi Nestora w przek�adzie J. Parandowskiego. 65 W oryginale mamy niejasne o. Chodzi tu zapewne o Nestora, kt�rego wypowied� cytuje i komentuje Strabon. wojennej, ani w drodze powrotnej, ani nawet po powrocie stamt�d. Je�li bowiem Idomenuus zosta� ocalony wraz ze wszystkimi towarzyszami, to powr�ci� silny, dlatego wrogowie nie okazali si� na tyle mocni, �eby pozbawi� go dziesi�ciu miast. Taki jest zatem opis kraju Krete�czyk�w. T�umaczyli Elwira Kaczy�ska i Krzysztof Tomasz Witczak ARGUMENTUM Strabonis �Geographicorum" lib. X, cap. 4,1-15, quo Creta insula describitur in linguam Polonam vertitur.