Tadeusz Do��ga-Mostowicz Z�ota Maska Bia�ystok: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1988 Na dysku pisa� Francisz ek Kwiatkowski S�owo wst�pne Dylogia "Z�ota Maska" i "Wysokie Progi" ukaza�a si� w 1935 roku. Wznawiana jeszcze przed wojn� nie doczeka�a si� druku po 1945 roku. Ponad 50 lat kr��y�a w nielicznych zaczytanych do szcz�tu egzemplarzach z r�k do r�k wiernych pisarzowi czytelnik�w. W czasie wojny i w pierwszych latach powojennych mo�na j� by�o jeszcze znale�� w bibliotekach. Potem ksi��ki te podzieli�y los wi�kszo�ci tekst�w Do��gi-Mostowicza: posz�y na przemia�! By�a to jedna z najbardziej bezsensownych i bezmy�lnych decyzji ludzi odpowiedzialnych na prze�omie lat czterdziestych i pi��dziesi�tych za sprawy kultury. Zaiste, bogaty musi by� kraj i obfituj�ce w dzie�a kultury spo�ecze�stwo, kt�re pozwala na �wiadome zubo�anie w�asnych tradycji, odcina czytelnikom drog� do ksi��ek poczytnych i lubianych, nawet je�li odnosi si� to do tekst�w obiegu popularnego... Po ponad 50 latach nadrabiamy krzywdy wyrz�dzone czytelnikom i pami�ci Autora. Powstaje jednak oczywi�cie pytanie: czy p�wiecze nieobecno�ci "Z�otej Maski" i "Wysokich Prog�w" na rynku czytelniczym nie odebra�o powie�ciom ich walor�w i urok�w? W roku 1957 pisa� Stanis�aw Brucz, kt�ry zreszt� wyra�nie "nie kocha�" Mostowicza: "(Mostowicz) poj�� rol� kobiety w dziele kszta�towania masowych upodoba� literackich i nie kry� si� z tym, �e pisa� przede wszystkim dla kobiet (...) Przy czym czytywa�y go r�wnie� bardzo ch�tnie pani mecenasowa, pani doktorowa, pani in�ynierowa i pani majorowa"*1. To bardzo charakterystyczny cytat. Mostowicz by� pisarzem dnia dzisiejszego, aktualizuj�cym problemy swoich czas�w. I te wielkie: kryzys gospodarczy, bezrobocie, tragiczn� przepa�� mi�dzy �yciem "wy�szych dziesi�ciu tysi�cy" i �yciem bezrobotnego. I te ma�e: codzienny obraz �ycia stolicy, warszawskie ulice, sklepy, place targowe. I wielkie nami�tno�ci i pasje ludzkie, i codzienne, male�kie marzenia widz�w z peryferyjnych kin. Jego uwadze, bystrego obserwatora i wsp�uczestnika �ycia nie mog�y uj�� tak�e procesy przemian obyczajowych i zmieniaj�ca si� po pierwszej wojnie �wiatowej rola i funkcja kobiet w �yciu spo�ecznym. Lata dwudzieste i pocz�tek lat trzydziestych to okres, gdy kobiety walczy�y tak�e o to, aby by� pani� mecenas, pani� doktor, pani� in�ynier. Liczba kobiet studiuj�cych na wy�szych uczelniach, podejmuj�cych prac� urz�dnicz�, s�owem 1 St. Brucz, Kariera Do��gi-Mostowicza, "Kronika" 1957 nr 21 usamodzielniaj�cych si�, by�a w�wczas ju� niema�a. Ka�dy krok przynosi� nowe zjawiska w walce kobiet o r�wnouprawnienia spo�eczne i obyczajowe. Ka�dy krok potwierdza�, �e tendencje emancypacyjne s� nieodwracalne. Problemy r�wnouprawnienia kobiet wielokrotnie stawa�y si� tematem powie�ci. Wystarczy tu powo�a� si� na "Emancypantki" Prusa, na powie�ci Reymonta ("Komediantka"; "Fermenty"), �eromskiego ("Dzieje grzechu"), Zapolskiej ("Janka", "Fin-de-siecle-istka"). D��enia emancypacyjne obejmowa�y tak�e sfer� obyczaj�w erotycznych. Pocz�tek lat trzydziestych stawia te w�a�nie sprawy bardzo wyrazi�cie... By� to okres, gdy kobiety d���c do usamodzielnienia si�, d��� tak�e do r�wnych z m�czyznami praw dla prze�y� erotycznych, do tego, aby by� traktowane jak partnerki w grze mi�osnej, aby mie� prawo wybiera� sobie partnera wed�ug w�asnej woli i ch�ci. To w�a�nie tu: na styku innowacji i tradycji, nowych spo�ecznych kobiet, uk�ad�w dwu p�ci, musia�y wynika� konflikty i sytuacje absorbuj�ce uwag� pisarza i odbiorc�w (szczeg�lnie za�, przyznajmy: odbiorczy�) tekst�w. Aktywno�� spo�eczna i przemiany w �wiadomo�ci emancypuj�cych si� kobiet znajdowa�y w kulturze odbicie w dwu wielkich obszarach: aktywnej tw�rczo�ci) i lektur (odbioru). Nie jest przecie� spraw� przypadku, �e lata 1932-1939 to prawdziwa "inwazja" kobiet w literaturze: Z. Na�kowska, M. D�browska, H. Kuncewiczowa, J. Krzywicka, H. Naglerowa, P. Gojawiczy�ska, W. Melcer, H. G�rska, J. Brzostowska, M. Jasnorzewska-Pawlikowska, Ginczanka, M. Ukniewska - oto pierwsze tylko nasuwaj�ce si� nazwiska z bardzo d�ugiej listy kobiet-pisarek. Jak�e by bez ich tw�rczo�ci wygl�da�a nasza literatura tamtych lat? Jak bardzo by�aby zubo�ona i niepe�na. Tak realizowa�y si� kobiece prawa do r�wnouprawnienia, do emancypacji. W dziedzinie za� odbioru kultury; w naszym przypadku czytelnictwa, kobiece audytorium to ca�a skomplikowana sprawa si�gaj�ca swymi korzeniami wieku XVIII i �wczesnej Anglii. To w�a�nie w�wczas w zwi�zku z "rewolucj� przemys�ow�"; powstawa�y klasy �rednie, kt�rych przedstawicielki dysponowa�y wolnym czasem. Wytworzy�a si� w�wczas w�r�d kobiet moda czytywania "romans�w": By�o to zjawisko tak powszechne, �e angielski historyk literatury okre�la lektur� powie�ci jako zaj�cie typowo kobiece w�a�nie. Wiek XIX z kolei to okres �ywio�owej niemal emancypacji i edukacji kobiet. Przyczyny tego zjawiska s� z�o�one i wielorakie. Jedn� z nich by� fakt, �e wielkie wydarzenia historyczne przynosi�y jako jeden ze skutk�w i to �e wiele kobiet musia�o przyj�� na siebie obowi�zki nieobecnych, bo walcz�cych lub uwi�zionych, zabitych i zaginionych m�czyzn. Ale i to, przy ca�ym obci��eniu czasowym, k�opotach, troskach przyczynia�o si� do rozwoju czytelnictwa w�r�d kobiet. Lektury powie�ci bowiem by�y jedn� z niewielu dost�pnych w�wczas form rozrywek i ucieczki od trud�w �ycia. Lektury co wa�niejsze, zaspokaja�y sfer� uczu� i fantazji. W zwi�zku z tymi potrzebami posta� szczeg�lny typ bohaterki zwanej postaci� z epoki wiktoria�skiej. Badacze literatury popularnej tej epoki skodyfikowali cechy heroin tamtych powie�ci. Bohaterka reprezentowa�a niezmienny typ urody (s�odka, delikatna, pastelowa), by�a m�oda, s�aba fizycznie. Jej postaw� moraln� kszta�towa�y nakazy religijne, bez zbytecznej dewocji jednak. By�a uczciwa, pos�uszna wobec autorytet�w, uleg�a wobec prawa. Jej wiedza o �wiecie by�a po�owiczna. Za� jedynym celem - ma��e�stwo - uwie�czone macierzy�stwem. Nie orientowa�a si� w z�o�onych problemach politycznych i spo�ecznych oraz w transakcjach finansowych dokonywanych przez ojca lub m�a. Ten typ bohaterki tzw. wiktoria�ski dominowa� szczeg�lnie w drugiej po�owie XIX wieku, a tak�e jeszcze w okresie przed pierwsz� wojn� �wiatow�. Przemiany spo�eczne i obyczajowe po pierwszej wojnie, musia�y wp�yn�� oczywi�cie tak�e i na zmian� portretu kobiety w powie�ci, zw�aszcza w obiegu popularnym. Warto wiedzie�, �e zar�wno "Z�ota Maska" jak i "Wysokie Progi" s� swoist� cz�ci� cyklu "emancypacyjnego" powie�ci Mostowicza. Dylogi� o Magdzie Nieczaj�wnie poprzedzi�y dwa teksty: "Trzecia p�e�" i "�wiat pani Malinowskiej". By� mo�e b�dzie jeszcze okazja napisa� o tych tekstach z okazji ich wznowienia. Wszystkie cztery powie�ci, podejmuj�ce kwesti� r�wnouprawnienia kobiet powsta�y w latach 1934-35, a wi�c w okresie, gdy problematyka ta znajdowa�a si� u swego szczytu. Mostowicz bezustannie poszukiwa� nowych atrakcyjnych sposob�w kontaktu z czytelnikiem. Szuka� temat�w atrakcyjnych fabularnie i to zar�wno dla czytelnik�w tradycyjnych, jak dla ca�ej owej rzeszy czytelniczek, o jakiej pisa� Brucz: owych pa� mecenasowych i majorowych. Dodajmy do nich tak�e i skromne sprzedawczynie ze sklep�w i krawcowe, a nawet kucharki. Pami�tajmy tak�e, i� jest Mostowicz pisarzem obiegu popularnego. Nie m�g� do swych tekst�w wprowadza� element�w wielkiej filozofii, refleksji i rozwa�a�, aczkolwiek czyni� to niekiedy tak�e. Najtrafniej chyba, cho� do�� brutalnie, uj�� spraw� Gombrowicz: "W powie�ci dla kucharek nie mo�na intelektualizowa� ani przerafinowywa�. Tam musi by� mi�o��. Mi�o�� wielka, �wi�ta i jedyna"*2. Dodajmy tu nawiasem, �e sam przeramowany i przeintelektualizowany Gombrowicz tak�e "pope�ni�" powie�� dla kucharek, drukowan� zreszt� w czasopi�mie i pod pseudonimem... Mostowicz szuka� wi�c odpowiedniego tematu, odpowiedniej fabu�y dla ukazania z�o�onych problem�w emancypacji kobiet. Znalaz� je i wykorzysta� w "Z�otej Masce" i "Wysokich Progach". Tu jednak musimy ju� m�wi� o ka�dej z tych powie�ci oddzielnie, mimo �e stanowi� one, jak wspomnia�em, dylogi� po��czon� postaci� g��wnej bohaterki. S� to jednak powie�ci realizuj�ce r�ne za�o�enia estetyczne i ideowe i si�gaj�ce do r�nych �r�de� tradycji literackiej i obyczaju spo�ecznego. Zatem: w powie�ci "Z�ota Maska" si�gn�� pisarz do tematyki w okresie mi�dzywoiennym przed nim w�a�ciwie jeszcze nie wykorzystanej. By� ni� motyw 2 T. K�pi�ski, Witold Gombrowicz i �wiat jego m�odo�ci, Krak�w 1976, s. 225 kariery artystycznej i kulis teatrzyku rewiowego. Pami�tajmy, jest rok 19 Najg�o�niejsza w�wczas powie�� z �ycia girls wyst�puj�cych w kabaretach "Strachy" Marii Ukniewskiej, uka�e si� dopiero w roku 1938. Pierwsze�stwo wi�c w ods�oni�ciu niedost�pnych przeci�tnemu czytelnikowi kulis teatru rewiowego nale�y zdecydowanie do Mostowicza. Ale przecie� nie by� Do��ga pierwszym w og�le pisarzem, kt�ry podj�� motyw kariery m�odej dziewczyny marz�cej o pracy na deskach scenicznych, o s�awie i sukcesach. Nie by� tak�e pierwszym, kt�ry pokaza� jak�e trudn� drog� do tych desek i rozczarowania wi���ce si� z (dos�ownie) zakulisowym �yciem i stosunkami. Mia� w tym poprzednika nie byle jakiego, bo samego W�adys�awa Reymonta i jego "Komediantk�"; a tak�e szkic powie�ciowy poprzedzaj�cy ten tekst: "Adeptk�". Zestawienie los�w bohaterki "Adeptki"; a tak�e cz�ciowo "Komediantki" z losami Magdy Nieczaj�wny ze "Z�otej Maski"; pozwoli nam nie tylko uchwyci� podobie�stwa lecz i istotne r�nice w uj�ciu tematu przez obydwu autor�w. Nie chodzi tu jednak, rzecz prosta, ani o udowodnienie plagiatu ani o wykazanie, o ile ni�ej stoi popularna powie�� Mostowicza od dzie�a jego wielkiego poprzednika. Przeciwnie: wydaje si�, �e w tych zestawieniach i por�wnaniach Mostowicz nie traci nic, okazuje si� godnym wsp�zawodnikiem. Rzecz w tym, �e zar�wno m�ody w�wczas Reymont (lata dziewi��dziesi�te ubieg�ego wieku) jak i dojrza�y ju� i s�awny pisarz obiegu popularnego lat trzydziestych wieku XX, si�gali do podobnego, je�li nie tego samego �r�d�a, do podobnej rzeczywisto�ci teatralnej. Tu jednak mamy do czynienia z pierwsz� istotn� r�nic�: oto dla Reymonta, ta rzeczywisto�� kulis ma�ego teatru by�a integraln� cz�ci� jego w�asnej biografii, jego osobistych do�wiadcze� jako aktora "nieudacznika". (Kiedy� np. z powodu kr�tkowidztwa, zamiast przej�� za kulisy wszed� do szafy na scenie). Dla Mostowicza za� rzeczywisto�� teatru rewiowego by�a jedynie cz�ci� dost�pnej mu z zewn�trz sfery obserwacji. Zna� aktor�w, zna� ploteczki zza kulis, zna� mechanizmy dzia�ania "kariery". By� jednak w tym wszystkim jedynie obserwatorem z zewn�trz, cz�owiekiem z ulicy, nie z teatralnych desek. I kolejna sprawa. Chodzi tu o motywacj� marze� o teatrze i ch�ci gry. Zobaczymy najpierw, jak wygl�da to (i to w dwu wariantach) u Reymonta. Bohaterka "Adeptki" i "Komediantki" Janka Or�owska ucieka z ojcowskiego domu gnana przemo�n� pasj� aktorsk�. Reymont wprowadza tu jednak g��boko id�ce modyfikacje w szkicu "Adeptka" i w powie�ci "Komediantka". W "Adeptce" Janka mimo rozczarowa� i gorzkich prze�y� pozostaje w teatrze, bez kt�rego ju� nie umie �y�. W "Komediantce" za� zrywa z teatrem, powraca do chorego ojca, opiekuje si� nim, wychodzi za m�� i znajduje ukojenie w macierzy�stwie. Zauwa�my tu dwie sprawy: po pierwsze wi�c, jest zaprzeczeniem heroiny wiktoria�skiej. G��wnym motywem jest tu konflikt pokole�, dodatkowo wzmocniony aktorsk� pasj� bohaterki. W "Komediantce" jeszcze zwyci�a model wiktoria�ski: najwi�kszym szcz�ciem dla kobiety jest ma��e�stwo i macierzy�stwo. Warto tu mo�e doda�, �e skandalizuj�ca Zapolska w swej powie�ci "Fin-de-siecle-istka" tak�e prowadzi sw� zbuntowan� bohaterk� do szcz�liwego portu macierzy�stwa. Tradycje wiktoria�skie zwyci�aj�. W "Z�otej Masce" Magda Nieczaj�wna, c�rka warszawskiego rze�nika, cz�owieka z ca�� pewno�ci� uczciwego, lecz konserwatywnego w swych pogl�dach i sposobie egzystencji, buntuje si� przeciw szaro�ci swego �ycia, przeciw ciasnocie egzystencji ograniczonej do ulicy Tamka i �l�czenia przy kasie ojcowskiej jatki. Tu tak�e mamy do czynienia z motywem "sk��conych pokole�" (w dodatku bohaterka Reymonta i bohaterka Mostowicza s� p�sierotami, wychowywanymi przez ojc�w). Istnieje wszak�e wa�na r�nica w sposobach widzenia �wiata przez obydwie bohaterki: oto Magda Nieczaj�wna jest ju� "tworem" kultury masowej, nale�y do pokolenia wychowanego w kulturze filmowej i kulcie "gwiazd"; kt�rych lansowane, odpowiednio preparowane i reklamowane biografie stawa�y si� swoistym wzorem kariery �yciowej. Pos�uchajmy rozmy�la� bohaterki "Z�otej Maski": "Szare by�o to wszystko i jakie� mizerne i beznadziejne. I je�eli Magda dziwi�a si� czemu, to w�a�nie temu, �e ludziom wystarcza ta szaro��, te jednakowe dni i to powszednie �ycie(...) Kiedy�, gdy chodzi�a jeszcze na pensj� i by�a bardzo dziecinna, oczekiwa�a, �e pewnego pi�knego dnia spotka wracaj�c do domu jakiego� gwiazdora filmowego, ksi�cia, milionera lub przynajmniej rotmistrza od u�an�w(...) Dosz�a do przekonania, �e najpierw trzeba by� kim�, trzeba umie� czym� zaimponowa�, �eby zdoby� dost�p do ich �wiata. Poniewa� za� w tym czasie przeczyta�a �yciorys Poli Negri i historie kilku innych gwiazd filmowych - postanowi�a zosta� artystk�. Tamte r�wnie� pochodzi�y z bardzo skromnego �rodowiska, a jednak dosz�y do wszech�wiatowej s�awy". Zauwa�my wi�c: to nie przemo�na si�a "urodzonej aktorki" pcha Magd� w kierunku teatru. To ch�� wydobycia si� z szarzyzny �ycia, ciasnych wi�z�w ojcowskiej jatki. Nie jest tak�e chyba spraw� przypadku, �e bohaterka mieszka na ulicy Tamka. Jest to bowiem ulica ��cz�ca dzielnic� proletariack� i drobnomieszcza�sk� - Powi�le ze �r�dmie�ciem. Droga do �r�dmie�cia, gdzie �yje si� inaczej, "prawdziwie"; to droga dos�ownie (i w przeno�ni) pod g�r�, wymagaj�ca wysi�ku i trudu. Taka motywacja ch�ci wst�pienia do teatru i takie usytuowanie miejsca startu, sygnalizuj�, �e teatr b�dzie dla Magdy jedynie etapem w robieniu kariery. Ju� wi�c u pocz�tku "Z�otej Maski" mamy swoiste otwarcie na drug� cz�� dylogii: "Wysokie Progi". Drog� wiod�c� do celu by�o podj�cie nauki w prywatnej szkole ta�c�w. I oto najistotniejsza r�nica w motywacji i sposobach przeprowadzania fabu�y mi�dzy Reymontem i Mostowiczem: bohaterka Reymonta prowadzona jest konsekwentnie przez r�nego rodzaju perypetie sytuacyjne, motywowane ch�ci� zdobycia ukochanego zawodu ("Adeptka") i s�awy. Mostowicz za� operuje chwytem, jak�e cz�sto wyst�puj�cym w biografiach s�ynnych "gwiazd" przypadkiem. Przypadek sprawia, �e Magda zast�puje chor� kole�ank� w solowym wyst�pie w teatrzyku "Z�ota Maska" (st�d zreszt� symboliczny tytu� powie�ci). Ten przypadek w oczach czytelnik�w (a zw�aszcza czytelniczek) uprawdopodabnia histori� Magdy. One tak�e przecie� podobnie jak Magda, czyta�y owe preparowane biografie "gwiazd". I oto zar�wno bohaterka Reymonta jak i Mostowicza znalaz�y si� w teatrze. W tym momencie obserwujemy szereg analogii w ich prze�yciach. W obydwu przypadkach mamy do czynienia z rozczarowaniami, tragicznymi prze�yciami, z niedost�pnymi przeci�tnemu �miertelnikowi kulisami teatru. Ba, nawet przyczyny owych rozczarowa� s� podobne: antagonizmy w �rodowisku aktorskim, nienawi�ci, intrygi, z�o�liwo�ci. Obydwie bohaterki prze�ywaj� tak�e niechcian� "mi�o��" przelotny romans z wybitnym aktorem. Warto mo�e zestawi� pierwszy pobyt obydwu bohaterek za kulisami. Oto jak je widzi Janka Or�owska, bohaterka Reymonta: "�ciany mur�w poza olbrzymimi p�achtami dekoracji by�y brudne, poobijane z tynk�w i pokryte jak�� lepk� wilgoci� przejmuj�c� wstr�tem(...) Ogl�da�a zamki wspania�e, komnaty kr�l�w operetkowych, krajobrazy ol�niewaj�ce i zobaczy�a z bliska marn� mazanin�(...) aksamitne p�aszcze by�y tylko marnym welwetem(...) gronostaje perkalem malowanym, z�oto-papierem ". I Magdy Nieczaj�wny: "Krzywa, nie malowana pod�oga, sznury, krzy�uj�ce si� nagle belki i deski, blaszane pud�a, osadzone na pr�tach, jakie� p�achty i paki, a po�r�d ca�ej tej rupieciarni kilkunastu ludzi w roboczych ubraniach uwija�o si� d�wigaj�c ramy obite p��tnem, spuszczaj�c sk�d� z g�ry i winduj�c z do�u r�ne rupiecie. Za ka�dym ich krokiem wznosi�y si� tumany kurzu. W powietrzu czu� by�o farbami, pi�mem i st�chlizn�. Z czarnych czelu�ci stropu na d�ugich drutach tu i �wdzie zwiesza�y si� jaskrawe niczym nie os�oni�te �ar�wki ". I rzecz charakterystyczna. Ten widok budzi w Magdzie jedynie przestrach. Bohaterka Reymonta dodaje do swych refleksji komentarz: "K�amstwo! K�amstwo! K�amstwo!" Rozumie, �e �wiat kulis to �wiat imitacji i nieprawdy. �wiat podobny jedynie do wyobra�onego. Magda Nieczaj�wna po wielu do�wiadczeniach zrozumie tak�e, �e "Z�ota Maska" to rzeczywi�cie tylko poz�r, z�ocona maska, za kt�r� kryje si� inne ni� wyobra�ane �ycie i egzystencja. Ona tak�e zetknie si� z imitacj� �ycia, kt�ra stanie si� punktem wyj�cia do drugiej cz�ci dylogii. Istotne r�nice w uj�ciu motywu teatru wyst�pi� w sprawach zwi�zanych z przebiegiem i zako�czeniem kariery aktorskiej obu bohaterek. Zanim jednak przejdziemy do tej sprawy, zatrzymajmy si� na chwil�, by zestawi� z kolei tekst Mostowicza z p�niejszym o kilka lat tekstem Ukniewskiej. Zestawienie to wskazuje, jak wyrazi�cie i znakomicie potrafi� ukaza� Mostowicz niepowtarzaln� atmosfer� kulis teatru rewiowego, garderoby aktorskiej, zawi�ci, intryg w zamkni�tym klanie zawodowym. Nie tylko prze�ycia m�odej adeptki sztuki kabaretowej, lecz i sytuacje s� tu niemal takie same. I znowu, nie chodzi z kolei o pos�dzenie Ukniewskiej o plagiat z Mostowicza. Po prostu, rzeczywisto�� zakulisowa ma cechy specyficzne. Ka�da pr�ba opisu tej rzeczywisto�ci musi ow� specyfik� wyeksponowa� w spos�b podobny. Istotne jednak r�nice mi�dzy Reymontem, Mostowiczem i Ukniewsk� tkwi� w celach owych opis�w. Dla Reymonta ukazanie kulis - to przede wszystkim demitologizacja poj�� o arty�cie jako cz�owieku uduchowionym, wy�szym ponad przeci�tny t�um. A takie w�a�nie przekonanie cechowa�o przeci�tnego czytelnika okresu M�odej Polski. Dla Mostowicza jest ukazaniem pewnego szczebla kariery jego bohaterki, jest �rodkiem do rozbicia owych dziewcz�cych marze�, jak�e charakterystycznych dla m�odego pokolenia mieszcza�skiego lat trzydziestych. Ukniewska za� przekazuje autentyczn� pasj� zawodowej m�odej tancerki, kt�rej nie odstraszaj� od teatru najbardziej nawet okropne i ponure warunki, w jakich wykonuje swoj� wymarzon� prac�. Ukniewska nie by�a pisark� profesjonaln�. Jej "Strachy" nale�� do tak zwanej powie�ci �rodowiskowej, a wi�c powie�ci ukazuj�cej niedost�pne na og� przeci�tnemu odbiorcy zawody i sytuacje (kelner, przemytnik, tancerka kabaretowa itd.) Opis sytuacyjny w powie�ciach �rodowiskowych, stanowi�cy integraln� cz�� zamierzenia autorskiego, by� nie mniej wa�ny ni� akcja samej powie�ci. Dla Mostowicza s� to jedynie epizody, atrakcyjne fabularnie, ale mniej istotne. By� mo�e dlatego w�a�nie wi�cej miejsca po�wi�ca pisarz opisowi �wiata bohaterki: jatki na Tamce, mieszkania Nieczaj�w, wygl�du ojca itd. Doda� tu trzeba, �e na przyk�ad otwieraj�cy powie�� opis jatki jest swego rodzaju majstersztykiem, maluj�cym nie tylko wygl�d i zaopatrzenie sklepu lecz i odtwarzaj�cym atmosfer� drobnomieszcza�skiego �ycia, sposobu widzenia �wiata i my�lenia. Autor obdarzy� swoj� bohaterk� si�� woli. Podobne cechy ma tak�e Teresa Sikorzanka, bohaterka "Strach�w" Ukniewskiej. Mostowicz jednak ukaza� jeszcze jedn� (poza wspomnianym przypadkiem) przyczyn� b�yskawicznej kariery (a i kl�ski tak�e) Magdy Nieczaj�wny. Powracam tu wi�c do wspomnianego wcze�niej w�tku. Oto specyfik� sytuacji teatralnej lat trzydziestych, szczeg�lnie za� teatr�w rewiowych i kabaret�w, by�a... konieczno�� konkurencji mi�dzy teatrzykami. Aby utrzyma� si� na powierzchni (bo nie zawsze na poziomie), aby "przebi�" pomys�y innych dyrekcji teatrzyk�w, nale�a�o co jaki� czas zaskoczy� widza czym� nieoczekiwanym. Jedn� z form takiego zaskoczenia by�o "lansowanie" nowych gwiazd. Towarzyszy�a temu nies�ychana reklama w prasie. Zaciekawiona d�ugotrwa�� kampani� reklamow�, poprzedzaj�c� ukazanie si� nowej "gwiazdy" publiczno�� "wali�a" drzwiami i oknami na premier�. W "Z�otej Masce" wyb�r owej "lansowanej gwiazdy" pad� w�a�nie na Magd�. Pomog�y jej w tym autentyczne zdolno�ci. Mostowicz jednak ukazuje tak�e owe zakulisowe przyczyny i "uk�ady" decyduj�ce o karierze. Magda staje u szczytu s�awy. Co za� wa�niejsze, ca�a droga do tej s�awy ukazana jest w powie�ci zgodnie z �wczesn� wiedz� czytelnika "powie�ci w odcinkach" o �yciu i karierach �wczesnych "gwiazd". W�a�nie w �rodowisku aktorskim lat trzydziestych nieoczekiwane kariery niemal z dnia na dzie� zmieniaj�ce �ycie aktora, by�y zjawiskami do�� cz�stymi. Na drugiej wi�c, czy trzeciej stronie swego "kuriera" czyta� odbiorca o nowej "gwie�dzie" w kinie czy teatrze, na ostatniej za�, w kolejnym odcinku powie�ci Mostowicza obserwowa�, jak si� taka kariera realizuje i co z niej w ko�cu wynika. �ycie, literatura i marzenia czytelnik�w (a zw�aszcza czytelniczek) podawa�y sobie tu r�ce. Wspomina�em ju� o tym, �e Mostowicz by� pisarzem dnia codziennego, �e chcia� i umia� obserwowa� rzeczywisto��. Widzia� wi�c takie skutki d�ugotrwa�ego kryzysu gospodarczego, kt�ry zmusza� do ostrej konkurencji, ale te� stawa� si� przyczyn� kl�ski teatrzyku "Z�ota Maska". Teatrzyku, ale nie samej bohaterki. Tu bowiem otwieraj� si� perspektywy drugiej cz�ci dylogii: "Wysokich Prog�w". I jeszcze raz powr��my do por�wna� tekst�w Reymonta, Mostowicza i Ukniewskiej. Reymont konfrontowa� swoich aktor�w z publiczno�ci�. Ukazywa� l�k artyst�w przed bezimiennym, ciemnym nierozpoznawalnym w sali t�umem. Ukniewska pokazuje reakcj� aktor�w na odbi�r ich pracy przez publiczno��: trem�, l�k, oszo�omienie, rado��. Mostowicz, za� tylko fragmentarycznie notuje reakcje Magdy na ocen� jej gry. Dla autora "Z�otej Maski" bowiem najistotniejsza by�a konfrontacja �wczesnego �ycia i wcze�niejszego �wiata Magdy z jej sytuacj� uznanej aktorki. I oto bardzo wa�ne sformu�owania: - "Rozczarowa�a si� pani, panno Magdaleno. - Wcale nie - zaprzecza�a. - No jak�e? - Tak pani marzy�a o tym teatrze... a teraz co? On nie m�g� jej zrozumie�. Nie rozczarowa�a si�. Nie marzy�a wcale o teatrze. Marzy�a o innym, pi�kniejszym �yciu, a jest przecie� jeszcze bardzo m�oda. �ycie, do kt�rego dosz�a, zapewne jest trudniejsze, lecz i pi�kniejsze jest na pewno, a przede wszystkim otwiera wci�� nowe mo�liwo�ci". Tak wi�c doszli�my do sedna sprawy: Magda nie jest dziewczyn� op�tan� teatrem, marzeniem o grze i s�awie, jak bohaterki "Adeptki" czy "Strach�w", praca w teatrze jest pr�b� do wyrwania si� z zakl�tego kr�gu ulic Dobrej, Solca i Tamki. Jest jedynie etapem na drodze do pi�kniejszego �ycia. Takie uj�cie sprawy t�umaczy, dlaczego Magda w�a�ciwie bez �alu rozstaje si� z teatrem, z aktorskim epizodem jej �ycia. Z kolei ostatnie cytowane powy�ej zdanie by�o dla czytelnik�w sygna�em, �e istotnie, otworz� si� "nowe mo�liwo�ci", �e nie �egna si� z bohaterk� powie�ci, w bardzo zreszt� interesuj�cej sytuacji "zawieszenia akcji", op�nienia i zaciekawienia. Oto bowiem Magda pozbawiona jest jak gdyby swej godno�ci. Nie jest ju� i nigdy nie b�dzie po prostu Magd�, c�rk� rze�nika z Tamki. Zmieni� si� jej spos�b my�lenia i widzenia �wiata. Nie zmieni�y si� jedynie marzenia o nowych mo�liwo�ciach w �yciu. Ale sytuacja ko�cowa "Z�otej Maski" by�a dla czytelnik�w nie do przyj�cia. Musia� wi�c nast�pi� ci�g dalszy. J�zef Rurawski Rozdzia� I W jatce pana Antoniego Nieczaja ruch zawsze wcze�niej si� zaczyna� ni� w innych. Jeszcze w ca�ej dzielnicy, na Ordynackiej, na Solcu i Kopernika, sklepy na g�ucho bywa�y zamkni�te i nawet gruby szron, osiad�y noc� na �elaznych �aluzjach nie by� nigdzie naruszony, a u pana Antoniego na Tamce ju� wrza�a robota. Trzy jaskrawe lampy gazowe, zwieszaj�ce si� od sufitu, buzowa�y pe�nym p�omieniem i w �wietle stoj�cy przed jatk� furgon z rze�ni, zaprz�ony w par� ogromnych koni, zdawa� si� dymi� na mrozie. Wo�nica z czeladnikami, sapi�c i prychaj�c, wnosili wielkie �wierci mi�sa, ca�e tusze wo�owe, poros�e �ojem, jeszcze nie ca�kiem zesztywnia�e, a ju� tu i �wdzie iskrz�ce si� za mrozem, blador�owe zadki ciel�ce i ciemnoczerwone, zgrabne, baranie. Wszystko to sz�o na wielk� wag�, przy kt�rej czuwa� z notesem w r�ku sam pan Antoni. W rozpi�tej na piersiach bekieszy i w wysokiej karaku�owej czapie na g�owie, wydawa� si� jeszcze wi�kszy i jeszcze bardziej t�gi ni� by� w rzeczywisto�ci. Na jego sinoczerwonej kwadratowej twarzy stercza�y kr�tkie g�ste w�sy, wilgotne od topniej�cej �niedzi. Spod krzaczastych brwi ma�e, czarne oczy spogl�da�y uwa�nie i spokojnie, to na wag�, to na notes, to w bok na c�rk� Adel�, szybko zmywaj�c� kaflowe �ciany i marmurow� lad�. Raz po raz �miga�a ku g�rze, osadzona na d�ugim kiju szczotka owini�ta p��tnem, p�niej wprawnym ruchem zanurza�a si� w paruj�cym kuble i znowu w�lizgiwa�a a� pod sufit, zr�cznie wymijaj�c niklowane sztaby i przymocowane do nich pot�ne haki, na kt�rych w�a�nie zacz�to rozwiesza� sztuki. Zanim z tym si� uporano ju� zaturkota� drugi furgon, a p�niej trzeci od pana Biesiadowskiego z wieprzowin�, a ledwie wszystko zosta�o rozwieszone i uporz�dkowane, zjawi�a si� Wikta z nowym kub�em gor�cej wody i z drugim pe�nym �wie�ych, pachn�cych �ywic� trocin. Posadzka te� musia�a by� czysta niczym lustro i r�wno, a g�sto trocinami wysypana. Tymczasem pan Antoni naci�ga� bia�y kitel kt�ry, opinaj�c go a� pod brod� ponad puszystym, oposowym ko�nierzem bekieszy, zdawa� si� jeszcze rozszerza� jego imponuj�ce bary, opasywa� si� szerok� p�acht� fartucha i na tasiemce zapina� mosi�ny �a�cuch, na kt�rym zwisa�a przypominaj�ca sztylet ose�ka do ostrzenia no�y. Podczas gdy czeladnik Kamionka wydobywa� spod lady gwichty, no�e, toporki i ogromne siekiery, a Adela zabiera�a si� do �wiartowania schabu i s�oniny, pan Antoni stan�� w progu i wyjrza� na ulic�. Codziennie od czterdziestu lat tak patrzy� na stromy skr�t Tamki, na przymglone p�omyki latarni, zbiegaj�ce ku Wi�le d�ugim szeregiem, na szarzej�cy �wit i dwa wielkie prostok�ty �wiat�a, k�ad�ce si� w poprzek jezdni z okien jego sklepu. P�niej odwraca� si� i w milczeniu lustrowa� wn�trze swojej pi�knej, obszernej jatki. Gdy odziedziczy� j� po ojcu by�a o po�ow� mniejsza, nie mia�a kaflowanych �cian, a lada by�a kryta cynkow� blach�. Wprawdzie i wtedy by�a to jatka pierwszorz�dna, z doskona�� renom� i z du�� klientel�, ale pan Antoni m�g� by� dumny, �e nie tylko ojcowizny nie zaprzepa�ci�, �e nie tylko dawn� mark� utrzyma�, ale j� jeszcze ugruntowa�, a je�eli teraz do tej samej jatki schodzi�a si� klientela nie tylko z najbli�szej ulicy, ale i Obo�nej, i z Nowego �wiatu, z Wareckiej, czy Chmielnej, to on w tym mia� swoj� zas�ug�. Niby mi�so nie by�o tu ani dro�sze ani ta�sze, ani lepsze ani gorsze, niby klient�w po rogach ulic nie �apa�, ani Takie ju� mieli upodobanie, cho� przed kupuj�cymi nie skaka�; a nawet przeciwnie, czasem i zburcza�. Tote� m�g� by� dumny i by� dumny. Patrzy� na c�rk�, uk�adaj�c� m�d�ki, pol�dwic� i n�ki ciel�ce na wystawie, patrzy� na jej okr�g�� zdrow� twarz, na czerwone silne r�ce i wci�� mu powraca�a my�l, �e w�a�nie Adeli po najd�u�szym swoim �ywocie jatk� zostawi. Kiedy� inaczej sobie uk�ada�, inaczej planowa�. Warsztat powinien przechodzi� z ojca na syna, a mia� przecie� syna. Zawsze tak wspomina� go, jakby go ju� w �yciu nie by�o. A przecie� J�zef �y� i to pi�knie, uczciwie �y� i nie tylko wstydu ojcu nie przynosi�, przeciwnie, wszyscy znajomi i krewni zazdro�cili panu Antoniemu losu J�zefa. Ksi�dzem zosta�, uniwersytet sko�czy� i seminarium duchowne, stanowiska r�ne powa�ne zajmuje, wikariuszem przy farze �om�y�skiej jest i prefektem szk�, a nied�ugo proboszczem zostanie. I owszem, ojca ni rodziny nie zapomina�, listy pisze, w odwiedziny przyje�d�a i serdeczny, jak dawniej bywa�o i �yczliwy, ale... ale pan Antoni, bez obrazy boskiej, nie m�g� jednak synowi darowa� tego odst�pstwa. Ju�ci kap�a�stwo, stan �wi�ty, ale i rzemios�o wstydu nikomu nie przynosi, a uczciwo�ci� i sumienno�ci�, modlitw� i prac� te� si� wobec Boga zas�u�y� dostatecznie mo�na. Pan Antoni nigdy tego g�o�no nie powiedzia�, bo w og�le m�wi� za du�o nie lubi�, a swoj� gorycz� tym bardziej przed lud�mi si� popisywa�, zw�aszcza, �e i zrozumienie nie u ka�dego �atwo znale��. Nie m�wi� tedy, ale w sobie sumowa�, a im bardziej sumowa�, tym cz�ciej o Adeli rozmy�la� i o wybraniu dla niej odpowiedniego m�a, kt�remu by bez obawy m�g� jatk� zostawi�. Bo o trzecim dziecku, o Magdzie, nie warto tu by�o nawet wspomina�. Buntownicza by�a i niech�tna, w g�owie wszystko mia�a tylko nie robot� i nie ojcowski sklep. Ot, teraz ju� si�dma dochodzi, ju� pierwsza klientela zagl�da, a Magda znowu si� sp�nia. A� pi�ci zaciska�y si� panu Antoniemu, gdy zerka� na puste krzese�ko przy kasie. Tak u niego wszystko musia�o by� jak w zegarku, a tu taka smarkata ca�y porz�dek psuje. Ju� wczoraj nie chcia�a bia�ego kitla na�o�y� i siedzie�. Musia� a� krzykn�� na ni�. Tak si� rozpu�ci�a. - Tatko - powiedzia�a - powinien sobie inn� kasjerk� znale��. Ja w zimie nie mog�, r�ce marzn� i p�niej s� takie czerwone, jak u praczki. Nic jej na to nie odpowiedzia�, bo go a� zatkn�o, lecz u�o�y� sobie, �e po powrocie do domu rozprawi si� z ni� jak nale�y. Nie dosz�o jednak do tego, gdy� Magdy nie by�o. - Gdzie ma�a? - zapyta� Adeli siadaj�c do kolacji. - Niby tatko nie wie. Na kursach. Te w�a�nie kursy przewraca�y Magdzie w g�owie. Pan Antoni by� tego pewien. Oczywi�cie niejakie przygotowanie buchalteryjne mo�e si� dziewczynie przyda�. Zgodzi� si� na kursy, gdy mu wyliczy�a, �e niepotrzebnie wydaje si� pieni�dze na buchaltera, kt�ry dwa razy w tygodniu przychodzi do jatki prowadzi� ksi�gi. Ale z drugiej strony z tych kurs�w wszystkie fanaberie. Pan Antoni wini� tylko siebie. Nie na to przecie po �mierci nieboszczki �ony zabra� Magd� z gimnazjum i posadzi� w sklepie, �eby mu si� z powrotem do nauki wymyka�a. Samej nauce nie by� bynajmniej przeciwny. Ale maj�c ju� do�wiadczenie z synem, wiedzia�, �e szko�y i wykszta�cenie odci�gaj� od rodziny. Ju� lepiej si� skalkuluje p�aci� buchalterowi pensj�, ni� ryzykowa�, �e Magdzie do reszty w g�owie si� przewr�ci. Dlatego postanowi� jeszcze dzi�, nie zwlekaj�c, p�j�� do w�a�ciciela kurs�w, pana Bratka i c�rk� wypisa�. W�a�nie doszed� do tej konkluzji, gdy przysz�a Magda. Zarumieniona od ch�odu, zdyszana, z niespokojnie lataj�cymi oczyma. W d�ugim czarnym palcie ze skunksowym ko�nierzem wydawa�a si� smuk�a, gibka i wysoka, nieomal wy�sza od starszej siostry, chocia� w rzeczywisto�ci by�a drobniejsza. Czeladnik Kamionka b�ysn�� ku niej bia�ymi z�bami: - Uszanowanie pannie Magdalenie. Przez godzin� darmo sprzedawali�my. Z powodu braku kasjerki. Wielkie �wi�to dla klienteli. Parskn�� �miechem, z fantazj� podrzuci� toporek i jednym uderzeniem oddzieli� �wiartk� w samym stawie, a� kloc j�kn��. Magda spojrza�a z pogard� na jego roze�mian� oliwkow� twarz, na p�ywaj�ce w niej du�e jak �liwki oczy, niezno�nie nachalne. Nic nie odpowiedzia�a. Nie przez zarozumia�o��, ale nie lubi�a go. Wiedzia�a, �e si� do niej mizdrzy, wiedzia�a, �e na ca�ym Powi�lu s�ynie jako uwodziciel i �e wystarczy�oby jej, Magdzie, palcem kiwn��, a Kamionka wyrzeknie si� dla niej ca�ego swego powodzenia, przestanie wystraja� g�upie miny do klientek, a ju� przede wszystkim nieszczerze wzdycha� do Adeli. Przyznawa�a w duchu, �e jest �adny, �e nie brak mu zgrabno�ci, �e nawet by�o w jego spojrzeniu co� niepokoj�cego i dra�ni�cego, ale nigdy, ani przez chwil� nie podoba� si� jej przez t� swoj� pospolito��, przez te trywialne dowcipy, przez akcent z Powi�la i przez zapach mi�sa, kt�ry szed� ode� nawet w niedziel�, gdy by� wymyty i w �wi�tecznym garniturze. Magda nie cierpia�a mi�sa. Jeszcze jako malutka dziewczynka by�a raz z ojcem w rze�ni. Widok mordowanych zwierz�t, czarna dymi�ca krew, kt�ra z bulgotem wylewa�a si� z szerokich ran na podgardlu i rozp�atane cielska, prze�widruj�ce biel� ko�ci spo�r�d ociekaj�cej czerwieni - nape�ni�y j� wstr�tem i przera�eniem. Wprawdzie z biegiem lat wspomnienie to zatar�o si� nieomal doszcz�tnie, pozosta� jednak wstr�t. Przed bytno�ci� w rze�ni nieraz przesiadywa�a w jatce, lecz w�wczas jej wyobra�nia nie ��czy�a mi�sa, kt�re by�o towarem, z �ywymi zwierz�tami, kt�re widywa�a latem na letnisku, a jeszcze cz�ciej z okien mieszkania rodzic�w przy ulicy Dobrej, k�dy przep�dzano ca�e stada kr�w, ciel�t, owiec i trzody w�a�nie do rze�ni. Brzydzi�a si� mi�sa. Czasami, gdy przy wi�kszym nat�oku w jatce musia�a pom�c przy obs�udze klient�w, umia�a zmusi� si� do krajania pol�dwicy czy szpondru, ale w�tr�bki, flak�w, czy lekkich nie wzi�aby do r�ki za �adne skarby. Z podziwem przygl�da�a si� Adeli, a dawniej matce, gdy te ze spokojem i oboj�tno�ci� zanurza�y palce w tym obrzydlistwie. M�czy�ni to inna rzecz. Ojciec, kiedy bra� co�, zdawa�o si�, �e znika�o to w jego ogromnych r�kach. Pan Edmund umia� to robi� z jak�� lubo�ci�. I Magda by�a przekonana, �e z takim u�miechem potrafi�by wypatroszy� cz�owieka. Nawet, gdy n� bra� do r�ki, a spode �ba spojrza� na ni�, odczuwa�a na grzbiecie lekki dreszcz. Zwykle siadywa�a w jatce tylko w rannych godzinach, w godzinach najwi�kszego ruchu. Do jedenastej, najdalej do po�udnia. Odk�d matka umar�a i ojciec odebra� j� z gimnazjum, by�o tak dzie� w dzie�, rok po roku. Musia�a siedzie� w kasie i odbiera� pieni�dze od kucharek i gospody�. Ojciec, Adela, czy pan Edmund wykrzykiwali nale�n� sum�, a rzecz� Magdy by�o rozr�ni� w t�oku, kt�ra z kupuj�cych ma tyle w�a�nie zap�aci�. Nale�a�o przy tym uwa�a�, bo nieraz zdarza�y si� i takie, co chcia�y oszuka� albo wyj�� z jatki nie p�ac�c. Poniekt�rym zapisywa�o si� wybrany towar w ksi��ce i tych Magda najwi�cej lubi�a. Liczenie pieni�dzy, zw�aszcza w zimie, gdy monety namarzaj� niczym l�d, nie nale�a�o do przyjemno�ci. R�ce grabia�y, chocia� naci�ga�a grube we�niane r�kawiczki z obci�tymi ko�cami palc�w. Gdy chucha�a na nie, lub rozciera�a je w przerwach, pan Kamionka rzuca� zjadliwie: - Widzi panna Adela, a nie m�wi�em, �e ta manicura nie grzeje. Adela za� jak g�upia wybucha�a �miechem. Nie dlatego, by Magdzie sprawi� przykro��, lecz by przypodoba� si� Edmundowi. Magda rozumia�a to doskonale, a jednak m�ci�a si� p�niej na siostrze. Nie by�o to nawet trudne. Wystarczy�o zakaszla� g�o�niej podczas uk�adania si� do snu i powiedzie�, �e to pewnie suchoty, �e to i dobrze, bo wszystkiego jej na �wiecie �a�uj�, �e od �mierci matki nikogo bliskiego nie ma. Wystarczy�o znowu zakaszla� i zrobi� bolesn� min�, a ju� Adela zrywa�a si� z ��ka i stawa�a w swojej sztywnej bia�ej koszuli nad Magd� i bezradnie rozk�adaj�c grube r�ce powtarza�a: - Magdu�, serce moje, co te� ty opowiadasz! Boga b�j si�! A potem zaparza�a maliny, przynosi�a konfitury, b�aga�a siostr�, by zmierzy�a temperatur�. Magda post�kiwa�a, ukrywaj�c u�miech w poduszce i zasypia�a otulona pieczo�owicie ze wszystkich stron. Nazajutrz za� niechybnie otrzymywa�a od Adeli jaki� podarek: koronkow� chusteczk�, paciorki na szyj�, albo i materia� na sukienk�. Mi�dzy siostrami by�o czterna�cie lat r�nicy i Adela wci�� po trosze traktowa�a Magd� jak dziecko. �e za� w�asnych marze� nie mia�a, �e wszystko co o sobie my�la�a i dla siebie uk�ada�a, da�oby si� zamkn�� w jej zwyk�ym powiedzeniu: - "B�dzie, jak B�g da" - wszystkie swoje nadzieje i ambicje snu�a doko�a przysz�o�ci siostry. I je�eli niech�tnym okiem patrzy�a na umizgi pana Edmunda do Magdy, to raczej z obawy o ni�, ni� o utrat� jego wzgl�d�w. C�by to by� za los dla tej pi�knej dziewczyny wychuchanej jak kwiatek z inspekt�w, delikatnej i obytej, czytaj�cej ksi��ki i wykszta�conej wyj�� za m�� za takiego Kamionk�?!... Dla siebie Adela te� w tym nie widzia�a wielkiego losu, ale ch�opak by� pracowity, porz�dny, nie pi� zbyt cz�sto, a przy tym a� rwa�o si� do niego serce, taki by� �adny. Jeden w tym wszystkim tkwi� feler, �e liczy� sobie dopiero lat dwadzie�cia pi��, czyli o r�wnych siedem lat od Adeli by� m�odszy. Zreszt� nie nale�a�o dzieli� sk�ry na �ywym nied�wiedziu, gdy� pan Edmund, wprawdzie owszem, przychodzi�, to i owo podgadywa�, ale o o�wiadczynach nie my�la�, mo�e i boj�c si�, �e mu ojciec da do zrozumienia, �e za wysokie progi na jego nogi. Mia�a Adela ju� nieraz staraj�cych si�, ale wszystko jako� niczym si� ko�czy�o, bo pan Nieczaj w ludziach przebiera� i m�wi�: - Masz za byle kogo wyj��, to lepiej sied� w domu. Zw�aszcza za� zwraca� uwag�, �eby konkurent z tego samego by� fachu. - Rzemios�o to nie zwyk�y handelek - powiada�, �e to ka�dy mo�e si� do� wzi��. Tu trzeba znajomo�ci z dziada na syna, z syna na wnuka. Dlatego czasy ci�kie si� sta�y i ten�e sam kryzys, �e do wszystkiego ludzie bez poj�cia si� bior�. Jak ma osta� si� rzemios�o, kiedy wci�� nowi przychodz�? Ojciec m�dry by� i Adeli ani by w my�li nie posta�o w�tpi� o s�uszno�ci jego pogl�d�w. Tym bardziej, �e ju� do�� d�ugo �y�a, aby zd��y� sprawdzi� trafno�� opinii ojca. Niejeden z tych, o kt�rych pan Nieczaj nie mia� dobrego zdania, z torbami poszed�, albo i na z�� drog� trafi�. W jednym tylko nie zgadza�a si� z ojcem: co do Magdy. Za surowy dla niej by�, za wiele od niej wymaga�. Jakby gwa�tem chcia� j� przytrzyma� w tej jatce i w tym domu, kiedy dla ka�dego, kto na Magd� bodaj spojrza�, jasnym si� stawa�o, �e taka dziewczyna do innego �ycia stworzona. I Adela odczuwa�a to na ka�dym kroku. Czy to w sklepie, czy w domu przy go�ciach, czy zw�aszcza na wieczorkach, w Resursie Rzemie�lniczej, gdzie w karnawale bywali, a ju� szczeg�lniej po prostu na ulicy. Niczym panienka z najlepszej rodziny. I szyk taki mia�a, i wzi�cie. Doprawdy te� nie �a�owa�a Adela tych zaoszcz�dzonych na gospodarstwie i na w�asnych po�czochach pieni�dzy, kt�re wydawa�a na stroje siostry. Na stroje, na perfumy, na fryzjera i manicurzystk�. Nawet taki wybryk Magdusi, jak wymalowanie sobie paznokci na nogach, nie wydawa� si� Adeli zbyt karygodnym. Skoro si� ma takie pi�kne, takie r�wne i g�adziutkie stopy, to pasuj� dla nich podobne wymys�y. Adela d�ugo przygl�da�a si� nogom siostry o jasnor�owych pi�tach, smuk�ych palcach i ciemnor�owych b�yszcz�cych paznokciach. Przesun�a r�k� po stopach i nie mog�a wyj�� ze zdumienia. Nigdy nie przypuszcza�a, �e nogi mog� by� takie �adne i nie wiedzia�a po co maj� by� takie. Wtedy to w�a�nie Magda zwierzy�a si� siostrze ze swojej wielkiej tajemnicy. Adela musia�a przysi�gn�� na obrazek po nieboszczce matce, �e nikomu s��weczka nie pi�nie i z przera�eniem wys�ucha�a wyznania: Magda bynajmniej nie chodzi na kursy buchalteryjne pana Bratka, lecz do takiej szko�y, gdzie ucz� ta�ca i rytmiki. I nie ta�ca salonowego, nie walca, tanga czy foxtrotta, ale takiego ta�ca, jak w balecie, co to na scenach s� popisy. Magda d�ugo i obszernie opowiada�a o tej szkole, o dyrektorce, pani Iwonie Karnickiej, kt�ra kiedy� by�a primabalerin� carskiej opery w Rosji, o kole�ankach, mi�dzy kt�rymi s� c�rki adwokat�w, in�ynier�w, pu�kownik�w, a nawet jest jedna prawdziwa hrabianka. Opowiada�a, jak odbywaj� si� lekcje gimnastyki i ta�ca, t�umaczy�a, �e po sko�czeniu takiej szko�y nie ka�da musi zosta� tancerk� czy tam "girls�", chocia� zdolniejsze mog� zrobi� wielk� karier�, a dwana�cie najzdolniejszych ju� wyst�puje w teatrze rewiowym, w samej "Z�otej Masce", ale i tak ka�dej kobiecie nauka taka przyda si� o tyle, �e robi si� zgrabniejsza, zwinniejsza, ma wi�cej gracji i wdzi�ku. Nawet w szkole jest specjalny kurs dla starszych pa�, m�atek, i same bogate damy nale�� do tego kursu. - No, a tobie po co? - nie mog�a przyj�� do siebie Adela. - Mnie? - zamy�li�a si� Magda i tak, jak siedzia�a na ��ku w r�owej kombinezce, podci�gn�a kolana a� pod brod�, zaplot�a r�ce dooko�a n�g i westchn�a: - Mo�e zostan� artystk�, ale nie takim byle czym, tylko wielk� artystk�... - Ty?... szeroko otworzy�a swe ma�e oczki Adela. - A dlaczeg� by nie?... Pani Iwona m�wi, �e mam talent. Warunki zewn�trzne te� nie najgorsze. - Niby jakie warunki? - zaniepokoi�a si� Adela, gdy� przysz�o jej na my�l, �e rzecz dotyczy pieni�dzy, �e zatem ona mog�aby w czym� pom�c, o ile owe warunki nie s� zbyt wysokie. - Warunki zewn�trzne - wyja�ni�a Magda - to w teatrze tak si� nazywa uroda, budowa, rozumiesz? Tej nocy Adela oka zmru�y� nie mog�a, a gdy pos�ysza�a o czwartej nad ranem, �e Wikta krz�ta si� w kuchni, przygotowuj�c �niadanie dla ojca i dla niej, jeszcze zanim si� zacz�a ubiera�, podesz�a cichutko do ��ka siostry i d�ugo wpatrywa�a si� w jej d�ugie czarne jak smo�a rz�sy, w rozrzucone na poduszki br�zowe, prawie rude w�osy, w delikatny owal twarzyczki i wypuk�e, jakby no�em wykrojone usta. - Dlaczeg� by nie? - szepta�a do siebie - dlaczego?... Albo� to dla niej takie �ycie?... Magdusia moja kochana, siostrunia moja jedyna... W niepokoju, w zdumieniu i w czu�o�ci Adela otar�a �zy r�kawem nakrochmalonej koszuli. Nie�atwo jej by�o pogodzi� si� z t� my�l�, nie�atwo uzna� rzecz za przes�dzon�. Przypuszcza�a nawet, �e to grzech z jej strony, grzech, �e starsza siostra nie pr�buje odwie�� m�odszej ze z�ej drogi. Adeli nieraz obija�o si� o uszy, jakie to zepsucie jest w teatrze i �e takie artystki to przewa�nie lafiryndy, albo nawet na utrzymaniu u r�nych bogaczy. Jednak�e wiedzia�a z g�ry, �e �adne namowy nie pomog�, a gdyby przysi�gi nie dotrzyma�a i wygada�a si� przed ojcem ze wszystkim, dosz�oby do jakiego� nieszcz�cia. Zreszt� gdzie� w g��bi pragn�a, gor�co pragn�a, by Magda dosta�a si� do innego, pi�kniejszego �ycia, by zosta�a wielk� dam� z tych, co je�d�� swymi samochodami i rozmawiaj� w cudzoziemskich j�zykach. Modli�a si� te�, by B�g ochrania� siostr� przed wszystkim z�em, a zw�aszcza przed teatrem. Jednak�e pragn�a dla niej bodaj wszystkiego, co by�oby w �yciu ich rodziny jakim� zdarzeniem, czym� daleko odbiegaj�cym od codzienno�ci. Pragn�a tak, jakby mog�a pragn�� dla siebie samej, gdyby nie najg��bsze prze�wiadczenie, �e do niczego poza ow� szar� codzienno�ci� nada� si� nie potrafi. Tak by�o w pierwszych dniach, w pierwszych tygodniach po zwierzeniach siostry. Z biegiem czasu przyzwyczai�a si� jednak do tej my�li - z�y�a si� z ni�. Codziennie po obiedzie Magda wychodzi�a niby na kursy buchalteryjne, a wraca�a o �smej, kiedy ju� ojciec spa�. Czasami zjawia�a si� nawet znacznie p�niej, a siostrze, z kt�r� sypia�y w jednym pokoju, t�umaczy�a, �e by� jaki� popis, czy egzamin. W ka�dym razie tajemnica Magdy spowszednia�a, nie grozi�a ju� awantur�, skandalem, burz�. Tak przynajmniej zdawa�o si� Adeli do tego w�a�nie popo�udnia. Oko�o dwunastej, jak zwykle, prawie ca�y towar by� ju� rozprzedany i jatka opustosza�a. O tej porze pan Nieczaj zwykle zabiera� si� do rachunk�w, a Magda oblicza�a kas� i sz�a do domu. Dzi� jednak, skoro tylko Magda wysz�a, ojciec zacz�� zdejmowa� kitel i swoim niskim chrapliwym g�osem zapyta�: - Adelko! Kursy tego Bratka to na �urawiej? W r�ku Adeli znieruchomia� n�. Zdo�a�a tylko wyj�ka�: - A... a... a... co? - Pytam: na �urawiej? - powt�rzy� ju� gniewnie. Adela bezradnym spojrzeniem obrzuci�a �ciany, spotka�a przymru�one oko pana Edmunda, zauwa�y�a, �e mostek ciel�cy, przygotowany do domu, nie zosta� zabrany przez Magd� i �e kto� wywr�ci� kube� od trocin, stoj�cy w k�cie. - Na �urawiej - odpowiedzia�a cicho. Ojciec pochrz�kuj�c zdj�� fartuch, kitel, starannie obtar� papierem r�ce i ju� zabiera� si� do wyj�cia, gdy Adela zrozumia�a, �e trzeba za wszelk� cen� nie dopu�ci�, by ojciec wyszed�. - Niech tatko nie idzie - wydoby�a z siebie. - Co m�wisz? - zdziwi� si� pan Nieczaj. - Niech tatko najpierw pogada z Magd�. Stary zmarszczy� brwi: - Nie wtr�caj si� w nie swoje sprawy. Oporz�d� wszystko. Za godzin� wpadnie tu Biesiadowski. O, tu masz dla niego pieni�dze. I tego... hm... A dlaczeg� to mam nie i��? - zastanowi� si�. Adela ju� by�a zdecydowana przyzna� si� do wszystkiego, lecz obecno�� czeladnika uniemo�liwi�a wyznanie. Kt� zabroni takiemu panu Edmundowi roznosi� p�niej po ca�ym mie�cie, �e panna Nieczaj�wna na jakie� ta�ce po kryjomu chodzi?... - Niech tatko nie idzie - powt�rzy�a tylko, a jej g�os zabrzmia� jako� dziwnie, bo ojciec obejrza� si� i zatrzyma� w drzwiach. Spojrza� na Adel� i zrozumia�, �e musia�o w tym by� co� wa�nego. Odkaszln�� i w jego oczach wyrazi�o si� zdumienie: nie by� przyzwyczajony, by kto�, a zw�aszcza rodzone dziecko stawa�o mu na drodze w jego postanowieniach. - Edmund - odezwa� si� po chwili - skocz no do Pichci�skiego po te weksle, co mia� wczoraj przynie��. Pan Kamionka bez s�owa od�o�y� toporek i wyszed�. - Co to jest? - gro�nie zapyta� pan Nieczaj. - O, Jezu, czego si� tatko tak patrzy - pr�bowa�a ratowa� si� odwleczeniem Adela. - Gadaj zaraz. - Co mam gada�, nic nie mam do gadania. Tylko to, �e do pana Bratka nie ma po co i��... Nie ma po co, bo Magda i tak na te jego kursy ju� nie chodzi. Wyrzuci�a to z siebie jednym tchem i przerazi�a si�. Po pierwsze z�ama�a przysi�g�, a po drugie niepotrzebnie Wmiesza�a siebie w t� straszn� awantur�, kt�ra teraz wybuchnie. Ojciec rzadko si� gniewa�, ale teraz, jak amen w pacierzu wybuchnie. Adela raz tylko widzia�a ojca w gniewie, a chocia� by�o to co� przed pi�tnastu laty, dotychczas dr�a�a na samo wspomnienie. W�wczas schowa�a si� pod ��ko i a� jakich� konwulsji dosta�a ze strachu. By�o to wtedy, gdy brat nieboszczki matki �wie�o wyszed� z wi�zienia i przychodzi� do nich na Dobr� ulic� z pretensjami. W�wczas ojciec dowiedzia� si�, �e wujek za niego co� tam podpisa�. Wtedy niepotrzebnie wygada�a si� matka, a teraz ona. Ojciec wyj�� r�ce z kieszeni, zrobi� si� jeszcze bardziej czerwony i zapyta� nadspodziewanie spokojnie: - Jak to nie chodzi? - Nie chodzi, no, nie chodzi i ju�. Ja wi�cej nic nie wiem. Jak Boga kocham, nic nie wiem - broni�a si� piskliwym g�osem. - M�w, p�kim dobry! Twarz ojca wykrzywi�a si� w jakim� skurczu, Adela za�, chocia� dr�a�a ze strachu, obiecywa�a sobie na wszystkie �wi�to�ci, �e wi�cej pary z g�by nie pu�ci. - Ja nic nie wiem, nic nie wiem, nic nie wiem. - Przecie� chodzi, co dzie� chodzi - naciera� ojciec. Adela spu�ci�a oczy i milcza�a. - Je�eli nie na kursy do Bratka, to gdzie?... M�w, psiajucho! - wybuchn�� nagle - bo ci� na drobny mak rozsypi�. - O, Jezu, Jezu! - zaj�cza�a Adela. Widzia�a pochylaj�c� si� nad sob� zsinia�� twarz ojca, na ramionach uczu�a bolesny zacisk jego r�k. - Dok�d, do kogo chodzi! M�w, bo ci� rozerw�! Jak si� on nazywa? Pomimo dojmuj�cego b�lu i przera�enia Adela zrozumia�a nagle, o co ojciec Magd� podejrzewa. - Bo�e bro�, niech tatko pu�ci - niemal krzykn�a. - Co te� tatko sobie wyobra�a, Magda, uchowaj Bo�e, nie taka. Pan Nieczaj potrz�sn�� c�rk� z ca�ej si�y: - Nie ��esz?! - Co mam ��e�! Niech tatko pu�ci. - Wi�c gdzie chodzi? - Do szko�y. - Do jakiej szko�y? - Ta�c�w si� uczy. Pan Nieczaj pu�ci� ramiona Adeli, wyprostowa� si�, sapa� przez chwil�. - Jak tatko m�g� o rodzonej c�rce tak nawet pomy�le�! - o�miela�a si� Adela. - Wi�c gadaj. Tylko wszystko, jak jest! - spokojnie ju� odezwa� si� ojciec. I Adela opowiedzia�a wszystko, o tej pani, co za carskich czas�w by�a baletnic�, o c�rkach doktor�w i in�ynier�w, o "Z�otej Masce", gdzie zdolniejsze uczennice ta�cz�, o gimnastyce, kt�r� uprawiaj� nawet wielkie damy. Pan Nieczaj s�ucha� w milczeniu, b�bni� palcami po ladzie i patrzy� przez okno. Adela sko�czy�a i zaryzykowa�a doda�: - W tym nic takiego z�ego nie ma. - Milcz; gadzino! To po to ja ciebie wychowa�em, �eby� ty za moimi plecami rodzon� siostr� na dziwk� kierowa�a? - Co ja? Dlaczego niby ja - przerazi�a si� odpowiedzialno�ci Adela. - Ty, bo� ju� nie wymawiaj�c do�� stara i powinna by�a� pilnowa� m�odszej! Tfu! G�upie baby! Tfu!... Splun�� z rozmachem, wierzchem d�oni otar� w�osy i wyszed�. Zawr�ci� w stron� domu i szed� swoim ci�kim, r�wnym krokiem, nikomu nie ust�puj�c drogi, jak zwykle kiedy by� zamy�lony, niczym tramwaj sun�cy po szynach. D�ugo jeszcze nie m�g� zebra� my�li i wci�� powtarza�: - G�upie baby, psiejuchy, g�upie baby!... Nigdy zbyt wysoko nie trzyma� o kobiecym rozumie, lecz ilekro� zdarzy�o si� co�, co potwierdza�o jego krytyczn� opini�, dziwi� si�, jakby jakiej� niespodziance. Bo co go tu najbardziej uderzy�o, to g�upota c�rek, zw�aszcza Adeli. Przy Magdzinych osiemnastu latach, nie nale�a�o wymaga� zbyt wiele rozs�dku. Ale �eby ta stara krowa!... W pierwszej chwili pan Nieczaj wyobrazi� sobie rzecz najgorsz�, tote� gdy okaza�o si�, �e Magda chodzi tylko do szko�y ta�ca, nieco odsapn��. Rzecz jest brudna, paskudna, ale do odrobienia. Najbardziej go zabola�a ta zmowa c�rek. Tak si� mu wywd