Strona 1 Dwadzieścia osiem wykładów ze wstępu do prawoznawstwa Strona 2 Strona 3 dr Maciej Koszowski Dwadzieścia osiem wykładów ze wstępu do prawoznawstwa Wydanie rozszerzone o trzy wykłady ze wstępu do nauki o państwie Strona 4 Maciej Koszowski Dwadzieścia osiem wykładów ze wstępu do prawoznawstwa Wydanie rozszerzone o trzy wykłady ze wstępu do nauki o państwie Recenzenci: Prof. nadzw. dr hab. Marek Stefan Grochalski Prof. nadzw. dr hab. Tomasz Bekrycht Wydawnictwo CM Wydanie I 2019 Korekta: Kinga Dolczewska Skład: Dagmara Ślęk-Paw Projekt typograficzny i skład: Dagmara Ślęk-Paw Indeksy: Arkadiusz Zawadzki Wydawnictwo CM Copyright dla tej edycji: Maciej Koszowski; Wydawnictwo CM (skład i projekt okładki) Dozwolone jest niekomercyjne przechowywanie, utrwalanie, kopiowanie, zwielokrotnianie i rozpowszechnianie całości lub części niniejszej książki w sposób elektroniczny, fotograficzny i inny pod warunkiem podania jej autora i jej tytułu. W pozostałym zakresie na korzystanie z niej i opracowywanie jej treści jest potrzebna zgoda autora. ISBN: 978-83-66704-82-4 Strona 5 Żadne prawo, nawet najlepsze, nie zastąpi dobroci, rzetelności i uczciwości, które w życiu społeczeństwa są najważniejsze! Strona 6 Strona 7 Spis treści Wykaz skrótów 11 Słowniczek terminów łacińskich i francuskich 15 Wstęp 17 Filozofie prawa 19 Cechy prawa i metody w nim stosowane 35 Czym zajmuje się nauka prawa? 47 Źródła i rodzaje prawa 53 Obowiązywanie prawa 63 Norma prawna 73 Rodzaje norm (przepisów) prawnych 85 System prawny 99 Hierarchia aktów prawa stanowionego 109 Prawo międzynarodowe publiczne i prawo Unii Europejskiej 121 Stanowienie (tworzenie) prawa 131 Tryb legislacyjny w Polsce i w Unii Europejskiej 139 Budowa aktu prawa stanowionego 155 Precedens sądowy, umowa i zwyczaj prawny 165 Stosowanie prawa 177 Wykładnia prawa 187 Materiały przydatne w wykładni prawa 217 Wnioskowania prawnicze 227 Rodzaje dowodów, ciężar dowodu i ciężar argumentacji 237 Dwa rodzaje ludzkiego rozumowania: racjonalne (świadome) 247 i intuicyjne (nieświadome) 247 Pewność i przewidywalność prawa a jego elastyczność i sprawiedliwość 259 Sędzia bojownik versus sędzia biurokrata 265 Stosowanie instytucji prawnych w praktyce 273 Proces sądowy 283 Stosunek prawny i fakty prawne 291 Gałęzie prawa 303 Paremie łacińskie 315 Alternatywne metody rozwiązywania sporów 325 Trzy wykłady ze wstępu do nauki o państwie 335 Wiadomości ogólne 337 Ustrój polityczny Rzeczypospolitej Polskiej 355 Ustrój polityczny Unii Europejskiej 367 Strona 8 8 Spis treści Bibliografia 387 Indeks osobowy 403 Indeks rzeczowy 413 Streszczenie 435 Abstract 436 Słowa kluczowe 437 Key Words 437 Strona 9 Strona 10 Strona 11 Wykaz skrótów Traktat o Unii Europejskiej – Traktat o Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana: Dz.U. C 202 z 7.06.2016). Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej – Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana: Dz.U. C 202 z 7.06.2016). Konstytucja RP – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483 wraz z późn. zm.). Kodeks cywilny – Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93 z późn. zm.). Kodeks postępowania cywilnego – Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U.1964 nr 43 poz. 296 z późn. zm.). Kodeks postępowania karnego – Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. 1997 nr 89 poz. 555 z późn. zm.). Kodeks pracy – Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz.U. 1974 nr 24 poz. 141 wraz z późn. zm.). Kodeks rodzinny i opiekuńczy – Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuń- czy (Dz.U. 1964 nr 9 poz. 59 z późn. zm.). Kodeks spółek handlowych – Ustawa z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz.U. 2000 nr 94 poz. 1037 z późn. zm.). Kodeks morski – Ustawa z dnia 18 września 2001 r. – Kodeks morski (Dz.U. 2001 nr 138 poz. 1545 z późn. zm.). Kodeks wyborczy – Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy (Dz.U. 2011 nr 21 poz. 112 z późn. zm.). Kodeks karny – Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. 1997 nr 88 poz. 553 z późn. zm.). Kodeks karny skarbowy – Ustawa z dnia 10 września 1999 r. – Kodeks karny skarbowy (Dz.U. 1999 nr 83 poz. 930 z późn. zm.). Kodeks wykroczeń – Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń (Dz.U. 1971 nr 12 poz. 114 z późn. zm.). Kodeks postępowania cywilnego – Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. 1964 nr 43 poz. 296 z późn. zm.). Kodeks postępowania karnego – Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania kar- nego (Dz.U. 1997 nr 89 poz. 555 z późn. zm.). Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia – Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz.U. 2001 nr 106 poz. 1148 z późn. zm.). Kodeks karny wykonawczy – Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. 1997 nr 90 poz. 557 z późn. zm.). Strona 12 12 Kodeks postępowania administracyjnego – Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postę- powania administracyjnego (Dz.U. 1960 nr 30 poz. 168). Ordynacja podatkowa – Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz.U. 1997 nr 137 poz. 926 z późn. zm.). Regulamin Sejmu – Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 lipca 1992 r. – Regula- min Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej (M.P. 1992 nr 26 poz. 185 z późn. zm.). Regulamin Senatu – Uchwała Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 23 listopada 1990 r. – Regulamin Senatu (M.P. 1991 nr 2 poz. 11 z późn. zm.). Prezydent RP – Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej. Rada UE – Rada Unii Europejskiej. Strona 13 Strona 14 Strona 15 Słowniczek terminów łacińskich i francuskich Alias – zwany inaczej Ergo – więc Etc. (et cetera) – i tak dalej Ex lege – z mocy [samego] prawa Ex officio – z urzędu Explicite – wyraźnie Expressis verbis – dobitnie; bez owijania w bawełnę Ibidem – oznacza pozycję i/lub autora przytoczonego bezpośrednio powyżej In extenso – w całości In fine – pod koniec Op. cit. – skrót, którego używa się na oznaczenie pozycji, której tytuł i dane bibliograficzne zostały już wcześniej w tekście, w jakim go użyto, podane Par excellence (wymawia się: parekselãs) – w pełnym tego słowa znaczeniu Per se – samo przez się Prima facie – na pierwszy rzut oka, bez zagłębiania się w istotę Tout court (wymawia się: tu kur) – krótko mówiąc; zwięźle Vel – albo Strona 16 Strona 17 Wstęp Inspiracją do przygotowania tego cyklu wykładów była lektura książki, stanowiącej swoisty podręcznik ze wstępu do prawoznawstwa, amerykańskiego realisty prawnego Karla Nicker- sona Llewellyna pod jakże buńczucznym tytułem: The Brumble Bush, czyli po polsku Jeży- nowy krzak. Nie, nie postawiłem sobie celu, aby mu dorównać, to jest zresztą w mojej ocenie niewykonalne, zwłaszcza pod względem językowym. Brzmienie, słownictwo i rytm, z jakimi spotykamy się w Jeżynowym krzaku, nie wydają się nijak możliwe do powtórzenia. Brak jednak na polskim rynku wydawniczym pozycji przypominającej dzieło Llewellyna, a więc czegoś ma- jącego charakter nie tylko podręcznika, ale i swego rodzaju przewodnika czy wręcz poradnika umożliwiającego studiowanie prawoznawstwa, stanowił pokusę, jakiej nie byłem w stanie się oprzeć1. Moim celem było tu przy tym po pierwsze udostępnienie treści, jakie będą w miarę wszech- stronnie i komplementarnie przygotowywać do rozpoczęcia przygody z prawem – nie tylko od strony wyłącznie teoretycznej, ale także i na swój sposób praktycznej. Po drugie chciałem przekazać informacje będące w zgodzie z duchem czasu, w którym na skutek globalizacji, ale też ze względu na postęp, jaki dokonuje się obecnie w nauce prawa, do polskiej kultury prawnej coraz intensywniej przenikają poglądy i opinie z obszaru Stanów Zjednoczonych oraz Wielkiej Brytanii. Maciej Koszowski 1  Odnośnie do recenzji, mojego autorstwa, najnowszego wydania wspomnianej książki Karla Nickersona Llewellyna zob. „Studia Iuridica Toruniensia” t. 17, s. 301-320. Strona 18 Strona 19 Rozdział I Filozofie prawa Pozytywizm prawniczy, normatywizm prawniczy, jusnaturalizm, amerykański realizm prawny, pragmatyzm prawniczy, krytyczne studia nad prawem, skandynawski realizm prawny, herme- neutyka prawnicza, teorie argumentacyjne (komunikacyjne). Można zadać sobie pytanie o to, czym tak naprawdę jest prawo. Czy jest to zbiór jakichś prze- pisów, reguł, norm zamkniętych w ustawach, konstytucji, rozporządzeniach itp.? Czy tylko to, a może coś jeszcze, lub jednak coś innego albo nawet zupełnie innego? Na to proste pozornie pytanie próbowano sobie odpowiedzieć od wieków. Nikomu jednak – jak się wydaje – jak dotąd nie udało się zrobić tego w pełni. Co ciekawe, prawnicy rozmawiają na co dzień o prawie, objaśniają prawo, uczą prawa, wprowadzają i posługują się pojęciami prawnymi, dzielą prawo na działy (gałęzie), spierają się o to, co jest zgodne, a co jest niezgodne z prawem – kiedy jednak przyjdzie im podać definicję prawa, to się wzdrygają. O wiele łatwiej jest im wyjaśnić, czym różni się prawo cywilne (prywatne) od prawa publicznego albo wy- mienić poszczególne ograniczone prawa rzeczowe lub konstytucyjne prawa człowieka aniżeli wyjaśnić, czym prawo po prostu jest. Temu, czym jest prawo, został de facto poświęcony cały cykl niniejszych wykładów. Bę- dzie on opowiadał o prawie, idąc niejako od góry do dołu, tj. zaczynając od kwestii bardzo ogólnych, takich jak tzw. filozofie tudzież szkoły prawa czy podstawowe cechy i metody prawa, a kończąc na zagadnieniach tak szczegółowych jak proces uchwalania prawa w parlamencie lub zasady interpretacji prawa. Te ostatnie są z pozoru bardziej praktyczne, ale tylko z pozoru, bo tak naprawdę największy walor praktyczny mają problemy o najwyższym stopniu ogólności, bo od nich się w rzeczywistości wszystko zaczyna i na nich się też w zasadzie wszystko powinno w rzeczywistości kończyć. Na dostrzeżenie ich wagi człowiek potrzebuje jednak czasu. Filozofie prawa za zadanie pierwszorzędne obrały sobie zdefiniowanie tego, czym prawo jest lub co mamy uważać za prawo. Wszystkie te filozofie miały i często dalej mają swoich orędowników czy przedstawicieli, co jednak znamienne, one same – w opracowaniach nauko- wych – bywają często przedstawiane w nieco wyidealizowanej formie. Można mianowicie nie- jednokrotnie odnieść wrażenie, że żaden z reprezentantów danej filozofii prawa nie reprezentu- je tej filozofii w pełni. Co więcej, wydaje się, że to ci, co wyróżniają poszczególne filozofie prawa i „przyklejają” do nich nazwy, dodają nieraz coś od siebie, choćby uwypuklając pewne cechy, jakie niekoniecznie byłyby uwypuklone przez samych tych, których osoby wiąże się z tymi filozofiami. Jeśli jednak nawet tak jest, to jest to tylko dowód na to, że filozofie prawa to nie jakieś byty czysto teoretyczne, ale coś, co immamentnie tkwi w ludzkich umysłach, zajmując poczesne miejsce gdzieś w naszej (pod)świadomości. Przy tym można śmiało twierdzić, że każdej istocie ludzkiej – adwokatowi, radcy prawnemu, profesorowi prawa, sędziemu, urzęd- Strona 20 20 Rozdział I nikowi, ale także osobie niewyróżniającej się żadną szczególną wiedzą prawniczą – przyświeca jakaś filozofia prawa. Może być ona taka jak któraś z filozofii prawa wyróżnianych w opraco- waniach naukowych, ale może być również jakąś mieszanką takich filozofii lub czymś, czego nauce nie udało się jeszcze uchwycić i dokładnie opisać. Hołdowanie danej filozofii prawa nie jest też stanem, jaki nie może się w czasie zmieniać. Człowiek w różnych momentach swojego życia i posiadając różne doświadczenie, może wyznawać nawet zupełnie odmienne filozofie prawa. Te właściwości czynią też problematykę filozofii prawa czymś zarówno praktycznym, jak i szczególnie wartym teoretycznego przestudiowania. Prawidłowe zaś zrozumienie istoty prawa nie wydaje się bez odniesienia do tej problematyki możliwe. Poniżej zostaną zwięźle zaprezentowane najważniejsze – lub raczej najbardziej rozpo- wszechnione – z filozofii prawa, nie tyle jednak w porządku chronologicznym (historycznym), ile w porządku służącym klarowności wykładu. Trudno zacząć omawianie poszczególnych filozofii prawa od czegoś innego niż pozytywizm prawniczy i pokrewny mu normatywizm prawniczy. On jest bowiem na moment, w jakim za- czyna się przygodę z prawem, najbardziej oczywisty. Jak się wydaje, grunt dla jego wykształce- nia się przygotowały najpierw monarchie absolutne, a potem ciała parlamentarne, jakie chciały odgórnie regulować prawem coraz większe obszary ludzkiej aktywności. Jego powstanie datuje się przy tym zazwyczaj na XIX i XX w. Wśród jego czołowych zwolenników znaleźli się między innymi John Austin, Georg Jellinek, Rudolf von Jhering, Karl Magnus Bergbohm i Bernhard Windscheid. Pozytywiści przyjmują, że prawem właściwym jest prawo tworzone przez człowieka, usta- wodawcę, suwerena. Ma ono postać ogólnych rozkazów (imperatywów), jakie jego adresaci mają wykonać pod groźbą kary, zwłaszcza zastosowania wobec nich środków przymusu fizycz- nego. Potencjalna treść takich rozkazów (imperatywów) nie napotyka tu przy tym w zasadzie na żadne ograniczenia. W szczególności nie musi się ona pokrywać z tym, co moralnie uchodzi za słuszne, zasadne czy sprawiedliwe. Tak pojmowane prawo ma być za to z definicji pewne i przewidywalne. Sędziowie są bowiem tylko jego wykonawcami, monteskiuszowskimi „ustami ustawy”. Samemu nie mogą go oni ani tworzyć, ani nie wolno im wpływać na jego kształt ponad to, na co wyraźnie zezwolił im ustawodawca. W tym sensie mają więc oni związane ręce, będąc niejako na usługach prawa (tego, kto je był wcześniej stworzył). Wyroki sądowe, jakie zapadają w sprawach indywidualnych, uważa się tu zaś często za podejmowane na drodze tzw. metody formalno-dogmatycznej, która jest formalna, bo polega na językowej i logicznej analizie tekstu prawnego (tekstu ustawy, konstytucji, rozporządzenia itp.), a dogmatyczna, bo dotyczy pojęć i treści szczególnego rodzaju, tj. takich, jakie są dane z góry w rozkazach prawodawcy i których interpretatorowi nie wolno kwestionować. Normatywizm Hansa Kelsena nieco zmodyfikował założenia pozytywizmu prawniczego. Kelsen oznajmił mianowicie, że prawo składa się z norm, które stanowią „czyste” powinno- ści – czyli są niezależne od tego, czy za ich nieprzestrzeganie spotka kogoś jakaś kara w świecie zewnętrznym. Przy tym normy te mogą się dzielić na wyższego i niższego rzędu. Wśród nich znajduje się też norma najwyższa. Stanowi ona przyczynę obowiązywania innych norm, które