S�OWNIK SZKOLNY. MALARZE, RZE�BIARZE, ARCH Praca zbiorowa konsultacja naukowa MARIA POPRZ�CKA AUTORZY WALDEMAR BARANIEWSKI JOLANTA GOLA KATARZYNA MIKOCKA-RACHUBOWA KATARZYNA NOWAKOWSKA-SITO ANDRZEJ PIE�KOS MARIA POPRZ�CKA ANNA SIERADZKA WOJCIECH SIERADZKI ANTONI ZIEMBA WARSZAWA 1993 S�OWNIK MALARZE RZE�BIARZE ARCHITEKCI SZKOLNY WYDAWNICTWA SZKOLNE l PEDAGOGICZNE Opracowanie merytoryczne Iwona Ramotowska Opracowanie leksykograficzne Anna Szymanowska Ok�adka i karta tytu�owa Andrzej Opoka Redaktor techniczny Monika Rudnik-Kulikowska Korekta Zesp�l Fotografie J. Sahara, I. Straburzy�ski, T. ��ltowska-Huszcza, Archiwum WSiP, Editions d'Art Albert Skira SA Ksi��ka zalecana przez Ministra Edukacji Narodowej do u�ytku szkolnego i wpisana do zestawu ksi��ek pomocniczych do nauki plastyki na poziomie klas starszych szko�y podstawowej oraz na poziomie szko�y �redniej. Numer w zestawie 183/93. (c) Copyright by WSiP Warszawa 1993 ISBN 83-02-05137-3 <^^ r^ ^\ [:? CZHBLNIJl S l p [^ dla BorwtTA "/ W\1.^< ^.^ WST�P S�ownik szkolny. Malarze, rze�biarze, architekci jest przeznaczony dla m�odzie�y szkolnej i nauczycieli wychowania plastycznego, a tak�e dla tych, kt�rzy interesuj� si� histori� sztuki, zw�aszcza �yciem i tw�rczo�ci� s�awnych artyst�w. Ksi��ka ta powsta�a z my�l� o przybli�eniu uczniom postaci spotykanych w lekturach szkolnych, literaturze popularnej, w programach telewizyjnych po�wi�conych problematyce artystycznej czy te� tw�rc�w dzie� ogl�danych w muzeach, na wystawach. S�ownik zawiera 318 hase� biograficznych (biogram�w) u�o�onych w porz�dku alfabetycznym, po�wi�conych najs�ynniejszym tw�rcom w dziejach sztuki, od staro�ytno�ci po czasy wsp�czesne. W ka�dym z hase� mo�na znale�� wa�niejsze fakty z �ycia artysty, podstawowe informacje o jego tw�rczo�ci i najs�ynniejszych dzie�ach. Przy nazwiskach tw�rc�w nie maj�cych w S�owniku w�asnych biogram�w zamieszczono informacje, kim by�a dana posta� (z wyj�tkiem postaci powszechnie znanych, jak Szekspir, Dante). Na ko�cu ksi��ki znajduje si� s�owniczek wyja�niaj�cy trudniejsze terminy wyst�puj�ce w biogramach. W nawiasach kwadratowych podano przybli�on� wymow� nazwisk obcych, zastosowano przy tym nast�puj�ce znaki: a - samog�oska mi�dzy "e" i "a", u - samog�oska mi�dzy "u" i "i", � - samog�oska mi�dzy "o" i "e", a - "a" nosowe. W tekstach hase�, opr�cz skr�t�w wymienionych w wykazie, u�ywane s� skr�ty (pierwsze litery) wyraz�w has�owych. Pod has�ami zamieszczono bibliografi� zawieraj�c� popularne, og�lnie dost�pne opracowania i monografie dotycz�ce tw�rc�w. S�ownik wzbogaca 120 ilustracji, prezentuj �vych najbardziej znane lub charakterystyczne dzie�a. Redakcja SKR�TY amer. - ameryka�ski ang. - angielski austr. - austriacki belg. - belgijski czes. - czeski czyt. - czytaj egip. - egipski eur. - europejski (lam. - flamandzki franc. - francuski gen. - genera� gl. - g��wny, g��wnie gr. - grecki hiszp. - hiszpa�ski hol. - holenderski im. - imienia jap. - japo�ski km - kilometr m - metr m.in. - mi�dzy innymi mit. - mitologiczny m�. - m�odszy niderl. - niderlandzki niem. - niemiecki norw. - norweski np. - na przyk�ad ob. - obecnie ok. - oko�o pd. - po�udnie, po�udniowy pl. - plac pn. - p�noc, pomocny p.n.e. - przed nasz� er� poi. - polski pot. - po�owa pseud. - pseudonim rei. - religijny ro�. - rosyjski rzym. - rzymski st. - starszy szwajc. - szwajcarski �w. - �wi�ty tzn. - to znaczy tzw. - tak zwany ul. - ulica UNESCO- United Nations Education Scientific and Cultural Orga-nization (Organizacja Narod�w Zjednoczonych do Spraw O�wiaty Nauki i Kultury) ur. - urodzony w. - wiek w�g. - w�gierski wg - wed�ug w�. - w�oski w�a�c. - w�a�ciwie wsch. - wsch�d, wschodni wyd. - wydanie, wydany zm. - zmar� zw. - zwany zw�. - zw�aszcza A M. Abakanowicz Abakan czerwony, 1968-69 Aalto [alto] Alvar Hugo, ur. 1898, zm. 1976, fi�ski architekt, urbanista i projektant; dzia�a� w Finlandii i w Stanach Zjednoczonych. Studiowa� w Helsinkach. Od 1928 cz�onek CIAM. Od 1940 profesor architektury instytutu technicznego w Cambridge w Stanach Zjednoczonych. Praktyk� projektow� rozpocz�� od opracowania projektu klubu robotniczego w Jyy�skyla. Nast�pnie w Turku zaprojektowa� pierwszy w pe�ni funkcjonalny budynek dla redakcji gazety "Turun Sano-mat" oraz sanatorium w Paimio. Natomiast w Helsinkach zajmowa� si� m.in. projektowaniem mebli oraz drobnych przedmiot�w u�ytkowych. Projektowa� pawilony fi�skie na wystawy �wiatowe w Pary�u (1937) i w Nowym Jorku (1939). W 1947-48 wybudowano wg jego projektu dom studencki w Massachusetts Institute of Technology w Cambridge. G��wnym przedmiotem zainteresowania A. by�y zagadnienia integracji przestrzeni oraz harmonijnych relacji z natur�. D��y� do po��czenia funkcjonalnej czysto�ci planu z formami o rodowodzie naturalnym, do wykorzystania estetycznych warto�ci ceg�y i drewna. Do licznych realizacji projekt�w A. w Finlandii nale�� m.in. ratusz w Saynatsalo, budynek politechniki w Otaniemi, dom kultury oraz reprezentacyjny gmach "Finlandia" w Helsinkach. M. Piprek Alvar Aalto, Warszawa 1987. Abakanowicz Magdalena, ur. 1930 w Falentach pod Warszaw�, rze�biarka u�ywaj�ca jako materia�u g�. tkanin. Studiowa�a w warszawskiej Akademii Sztuk Pi�knych. Profesor Pa�stwowej Wy�szej Szko�y Sztuk Plastycznych w Poznaniu. A. nale�y do tw�rc�w tkanin przestrzennych. Przez ��czenie techniki tkania, wi�zania i splatania nada�a tradycyjnemu tkactwu cechy rze�b. Tworzy�a monumentalne kompozycje tr�jwymiarowe, od jej nazwiska zw. abakanami. Wprowadzi�a nowe tworzywa, m.in. ko�skie w�osie, r�nej grubo�ci w��kno sizalowe, p��tno krawieckie i workowe (np. cykl rze�b z p��tna workowego Alteracje: G�owy, Postacie siedz�ce. Plecy, Embriologia). Sztuka A., chocia� wywodzi si� z tkactwa, wykracza poza jego granice i ��czy si� z rze�b� i malarstwem. A. uprawia opr�cz rze�by (Mitologia - 33 postacie z br�zu) i malarstwa (cykl Twarze, liter� nie s� portretami) r�wnie� rysunek (cykle Adamowie Korpusy i twarze). Prace A. znajduj� si� w muzeach poi. i w wielu muzeach �wiata. Wsp�czesna sztuka polska, praca zbiorowa. Warszawa 1981. Adamowie [edamowie], bracia: Robert, ur. 1728, zm. 1792, i James, ur. 1734, zm. 1794, architekci ang. Byli uczniami ojca, Williama, autora adaptacji traktatu Wit-ruwiusza o architekturze. Pracowali cz�sto razem. Robert by� zafascynowany antykiem rzym. i dzie�ami A. Palladia, kt�re pozna� m.in. w czasie podr�y do W�och. Opublikowa� wa�ny dla eur. klasycyzmu i rozwoju staro�ytnictwa opis pa�acu Dioklecjana w Splicie. Styl Adam�w sta� si� jednym z wzor�w architektury rezy-dencjonalnej od Francji po Polsk� (np. pa�ace J. Ch. Kamsetzera). Najwi�ksz� s�aw� przynios�y A. neoklasycystyczne � pa�ace o palladia�skich reminiscencjach (posiad�o�ci: Osteriey House, Syon Hou-se) oraz neogotyckie zamki (Cuizean Cas-tle). A. nawi�zywali do r�nych epok stylistycznych zale�nie od rodzaju, przeznaczenia budowli i jej miejsca w krajobrazie. Budowali tak�e gmachy publiczne w Edynburgu (uniwersytet) i Londynie (liczne place, Adelphi Terrace - jedno z arcydzie� urbanistyki klasycyzmu). Wyst�powa�y w nich barwne dekoracje wn�trz, inspirowane m.in. odkryciami w Pompejach, z u�yciem p�askich sztukaterii. Mimo antycznego repertuaru ornamentalnego traktowanie �cian i rodzaj rysunku w budowlach A. by�y jeszcze bliskie rokoka. Dekoratorstwo A. wywar�o wielki wp�yw na ornamentyk� i rzemios�o artystyczne Europy, m.in. na styl Hepple-white'a w meblach i styl Ludwika XVI. W. Juszczak Romantyzm a dzia�alno�� artystyczna R. Adama, w: Fakty i wyobra�nia. Warszawa 1979. Adier Jankiel, ur. 1895 w Tuszynie pod �odzi�, zm. 1949 w Aldbourne pod Londynem, malarz pochodzenia �ydowskiego. Studiowa� w Niemczech. W 1918-20 przebywa� w Polsce i wsp�pracowa� z ��dzk� grup� artyst�w �ydowskich Ing Idisz. Od 1920 wraz z A. Nachtem-Sam-borskim wyjecha� do Niemiec. W Berlinie nawi�za� kontakt ze �rodowiskiem ekspresjonist�w. W Dusseldorfie wystawia� z grup� m�odych artyst�w Das Junge Rheinland; w 1931 otrzyma� pracowni� w akademii, gdzie zawar� znajomo�� z P. Kleem. W 1933 opu�ci� Niemcy i zamieszka� w Pary�u, gdzie przebywa�, poza kr�tkim pobytem w Polsce, a� do wybuchu II wojny �wiatowej. W 1940 wst�pi� do organizuj�cej si� armii poi. we Francji, z kt�rej zosta� ewakuowany do Anglii. Po demobilizacji osiad� w Anglii. Malarstwo A. kszta�towa�o si� pod wp�ywem niem. ekspresjonizmu, kubizmu, sztuki P. Picassa i Kleego oraz Neue Sachlichkeit. Tematem tw�rczo�ci A. jest �ydowski folklor, w�tki biblijno-talmudyczne ujmowane w poetyce abstrakcyjno-surre-alistycznej (Moi rodzice, Para). A. d��y� do uchwycenia w swoich dzie�ach istoty sztuki �ydowskiej. J. Pollak�wna Malarstwo polskie. Mi�dzy wojnami 1918-1939, Warszawa 1982. Aigner Chrystian Piotr, ur. 1756 w Pu�awach, zm. 1841 we Florencji, architekt i teoretyk architektury. Studiowa� we W�oszech, gdzie zapozna� si� z architektur� antyku i renesansu. Wykszta�cenie zawdzi�cza� w du�ej mierze S. K. Potockiemu, by� jego protegowanym i d�ugoletnim wsp�pracownikiem w zakresie projektowania architektury. Pracowa� g�. dla rodzin magnackich (Potockich, Czartory-skich, Lubomirskich). Profesor Uniwersytetu Warszawskiego, cz�onek Akademii �wi�tego �ukasza w Rzymie. Po 1815 A. prowadzi� o�ywion� dzia�alno�� w Warszawie. By� budowniczym generalnym Kr�lestwa Polskiego i przyczyni� si� do nadania miastu nowej, klasycy stycznej Alberti szaty. W 1825 opu�ci� Warszaw� i po kr�tkim pobycie w Krakowie wyjecha� na sta�e do W�och. Tw�rczo�� A. reprezentowa�a dojrza�y klasycyzm, inspirowany bezpo�rednio przez wp�ywy w�. (przede wszystkim A. Palladia). Zaznaczy� si� w niej tak�e nurt romantyczny, b�d�cy wyrazem zainteresowa� architektur� �redniowiecza. G��wne dzie�a A.: przekszta�cenie rezydencji Czartoryskich w Pu�awach (Domek Grecki, Pa�acyk Marynki, Domek Gotycki, �wi�tynia Sy-billi, ko�ci�, przebudowa pa�acu), przebudowa zamku w �a�cucie, pa�ac w Igo-�omii, pa�ac w Zarzeczu, prace w Warszawie - fasada ko�cio�a �w. Anny (wsp�lnie z Potockim) i przebudowa dzwonnicy przy tym ko�ciele, przebudowa pa�acu Radziwi���w na siedzib� namiestnika Kr�lestwa Polskiego, ko�ci� �w. Aleksandra, kamienica Petyskusa. A. napisa� r�wnie� kilka prac teoretycznych. T. S. Jaroszewski Chrystian Piotr Aigner, architekt warszawskiego klasycyzmu, Warszawa 1970. Alberti Leone Battista, ur. 1404, zm. 1472, w�. architekt, rze�biarz, malarz, teoretyk sztuki wczesnego renesansu; humanista i uczony o wielu specjalno�ciach, zajmuj�cy si� tak�e prawem, literatur�, filozofi�, muzyk�. A. by� najsilniej zwi�zany ze �rodowiskiem artystycznym Florencji, cho� dzia�a� w r�nych miastach. W Ri-mini wzni�s� ko�ci� San Francesco, zw. Tempio Malatestiano (mauzoleum w�adcy S. Malatesty); w jego fasadzie, nigdy nie uko�czonej, zastosowa� po raz pierwszy w architekturze ko�cielnej schemat rzym. �uku triumfalnego. We Florencji zaprojektowa� Palazzo Rucellai, w kt�rego fasadzie (pierwszy) "spi�trzy�" jeden nad drugim porz�dki architektoniczne kolejnych kondygnacji (toska�ski, jo�ski, kompozytowy), a tak�e renesansow� fasad� gotyckiego ko�cio�a Santa Maria Novella. Dzie�em A. by�y r�wnie� dwa ko�cio�y w Mantui: San Andrea, w kt�rym stworzy� typ wn�trza ko�cielnego o kaplicach otwartych do nawy g��wnej, podj�ty wiele lat p�niej przez jezuick� architektur� wczesnego baroku, oraz San Sebastiano - ko�ci� zrealizowany na planie r�wnoramiennego krzy�a greckiego. Malarskie i rze�biarskie dzie�a A. si� nie zachowa�y. A. by� najwybitniejszym w XV w. teoretykiem sztuki. Napisa� trzy traktaty: O malarstwie, O rze�bie i O sztuce budowania. Dzie�a te ujmuj� ca�o�� �wczesnej problematyki artystycznej; wywar�y ogromny wp�yw na rozw�j sztuki i teorii artystycznej w XV-XVI w. W traktacie O malarstwie A. postulowa� wzorowanie si� na obserwacji natury i studiowanie dzie� antyku, harmoni� kompozycji i barw, zwi�z�o�� i klarowno�� w przedstawianiu zdarze�, podejmowanie temat�w antycznych, dopasowanie formy do tematu; po raz pierwszy opisywa� te� za- L.B. Alberti, Palazzo Rucellai, Florencja, 1446-51 Altdorfer sady poprawnej perspektywy w malarstwie. Traktat O rze�bie stanowi� g�. zesp� przepis�w uzyskiwania idealnych proporcji cia�a ludzkiego, zgodnych z kanonem antycznym, oraz om�wienie technik rze�biarskich. W traktacie O architekturze A. wzorowa� si� w du�ej cz�ci na rozprawie teoretyka rzym. Witruwiusza, ale znacznie j� rozszerzy�, m.in. omawiaj�c r�ne typy budowli, zajmuj�c si� zagadnieniami porz�dk�w architektonicznych, proporcji i zawieraj�c w�asne pogl�dy estetyczne. J. Bia�ostocki My�liciele, kronikarze i arty�ci o sztuce od staro�ytno�ci do 1500, Warszawa 1988. Altdorfer Albrecht, ur. przed 1480, zm. 1538, niem. malarz i grafik, gi. przedstawiciel szko�y naddunajskiej; dzia�a� w Ra-tyzbonie (Bawaria). Krajobrazy A. s� rozleg�e, panoramiczne (motywy morza i g�r) lub odwrotnie - zamkni�te i zwarte przestrzennie (motyw g�stwiny lasu). Charakteryzuje je d��no�� do realistycznego oddania natury i drobiazgowego, precyzyjnego malowania szczeg��w (listowia, ska�, chmur, budowli) oraz poszukiwanie malowniczo�ci i tworzenie ba�niowego, romantycznego nastroju. Efekt ten osi�ga� A. przez nagromadzenie element�w fantastycznych, dziwacznych, manierycznych (wymy�lna architektura budowli umieszczanych w pejza�u, malownicze ruiny). W tw�rczo�ci A. znacz�c� rol� w tworzeniu nastroju pe�ni �wiat�o: migotliwe, rozedrgane, po�yskliwe, podkre�laj�ce nerwowy rysunek kontur�w oraz atmosferyczno�� kolorystyki, z�o�onej z mocnych barw, k�adzionych ekspresyjnie, szybkimi, urywanymi dotkni�ciami p�dzla. Cechy te s� widoczne w najwybitniejszym obrazie A. - Bitwa Aleksandra Wielkiego z Dariuszem pod Issos, stoj�cym na pograniczu gatunk�w tematycznych: pejza�u i batalistyki. A. malowa� te� liczne obrazy o tematyce rei. (Od poczynek w czasie ucieczki do Egiptu, 01-tarz sw. Sebastiana, O�tarz �w. Floriana, Narodziny Marii, Zuzanna w k�pieli). Zajmowa� si� tak�e grafik� (cykl drzeworyt�w Grzeszno�� i zbawienie rodu ludzkiego, miedziorytowy portret M. Lutra). Tw�rczo�� A. wywar�a znacz�cy wp�yw na rozw�j niem. malarstwa pejza�owego XVI w., a w XIX w. sta�a si� przedmiotem podziwu i �r�d�em inspiracji dla niem. malarzy romantycznych. Andrea del Castagno [a.d. kasta�jo], ur.l421(?), zm. 1457, malarz w�. wczesnego renesansu; dzia�a� we Florencji, zajmowa� si� g�. malarstwem �ciennym. Charakterystyczne dla stylu A. del C. s�: linearny, twardy, "rze�biarski" spos�b malowania kszta�t�w, monumentalno�� figur, klarowno�� i prostota kompozycji oraz ch�odna kolorystyka. D��y� do perfekcyjnego opanowania perspektywy geometrycznej (fresk Ostatnia Wieczerza w klasztorze Santa Apollonia we Florencji, obraz Wniebowst�pienie z postaci� Chrystusa w drastycznym, uko�nym skr�cie perspektywicznym). Stara� si� sugestywnie oddawa� tr�jwymiarowo�� i plastyczno�� figur i przedmiot�w, cz�sto wykorzystuj�c przy tym efekty iluzjonis-tyczne (np. fresk Kondotier Niccol� da Tolentino na koniu w katedrze florenckiej, na�laduj�cy kamienny pomnik konny). Dla A. del C. by�a wa�na wyrazisto�� fizjonomii postaci (cykl fresk�w S�awni m�owie i s�awne niewiasty z Villa Carducci w Legnaia pod Florencj�). Pr�bowa� te� przedstawia� figury w gwa�townym ruchu (obraz Dawid). Eksperymentatorskie podejmowanie problem�w malarskich przez A. del C. by�o jedn� z podstaw rozwoju w�. malarstwa renesansowego w 2. p�. XV w. Angelico Fra [and�eliko f] (Fra Giovanni de Fie�cie, w�a�c. Guido di Pi�tro), ur. ok. 1395, zm. 1455, malarz w�. wczesnego Arp renesansu. Mi�dzy 1418 a 1420 wst�pi� do zakonu dominikan�w, najpierw przebywa� w klasztorze w Fiesole, potem w klasztorze San Marco we Florencji, gdzie zosta� przeorem. W czasie s�u�by zakonnej zajmowa� si� malarstwem. Zyska� s�aw� zr�cznego artysty i otrzyma� zlecenia tak�e spoza kr�gu zakonnego - od Medyceusz�w i Strozzich we Florencji i od papie�y Eugeniusza IV i Miko�aja V w Rzymie. Styl Fra A. ukszta�towa� si� pod wp�ywem dekoracyjnego i lirycznego malarstwa p�nogotyckiego, lecz silnie oddzia�ali na niego mistrzowie wczesnego renesansu florenckiego, Gentiie da Fabriano i Masaccio. Fra A. rozwin�� styl dekoracyjny i wielobarwny, pe�en lirycznego wdzi�ku (st�d przydomek Angelico, czyli anielski). D��y� do oddania plastyczno�ci figur i wra�enia przestrzeni. Nadawa� postaciom wyraz �agodno�ci i subteln� urod�. Stosowa� jasne, pastelowe barwy, przejrzyste i �wietliste; akcentowa� plamy mocnego z�ota, ��cieni i b��kitu, tworzy� pogodn�, radosn� gr� kolor�w. Farby k�ad� mi�kko i p�ynnie, zgodnie z p�nogotyckim sposobem modelowania form. Szuka� nastroju harmonii, spokoju, �agodno�ci. G��wne dzie�a Fra A.: freski i obrazy dla klasztoru San Marco i w kaplicy Strozzich przy ko�ciele Santa Trinita we Florencji, freski w kaplicy Miko�aja V w Watykanie, liczne obrazy o�tarzowe i dewocyjne z przedstawieniami m.in. Zwiastowania oraz Marii z Dzieci�tkiem, �wi�tymi i anio�ami. Apelles, �y� w 2. p�. IV w. p.n.e., malarz gr. Nadworny portrecista Aleksandra III Wielkiego i Ptolemeusza I Sotera. A. malowa� obrazy historyczne, mit. (Afrodyta Anadyomene, Herakles), alegoryczne (Po-twarz) oraz liczne portrety Filipa II i Aleksandra Wielkiego, a tak�e dostojnik�w i w�adc�w hellenistycznych. Namalowa� r�wnie� autoportret. By� mistrzem perspektywy i kolorytu, cho� ograniczy� palet� do czterech barw: bia�ej, czarnej, czerwonej i ��tej. W obrazach przez stosowanie p�ton�w i odcieni, mistrzowsko cienkiej linii, uzyskiwa� niezwyk�e efekty iluzjonistyczne, st�d anegdota o koniach r��cych na widok namalowanego przez A. rumaka. Malowid�a A. s� znane tylko z przekaz�w literackich. Wywar�y one wielki wp�yw na p�niejsze malarstwo hellenistyczne i rzym., by�y kopiowane i na�ladowane w gr. malarstwie wazowym, w mozaikach i freskach. Teoretyczny traktat A. o malarstwie (zaginiony) by� wykorzystywany przez kilka stuleci. Staro�ytne opisy dzie� A. inspirowa�y artyst�w w czasach odrodzenia. Arp Hans (Jean), ur. 1887, zm. 1966, franc. malarz, rze�biarz i poeta, pochodzenia niem. Studiowa� w szkole rzemios� artystycznych w Strasburgu, nast�pnie w Weimarze i w prywatnej szkole artystycznej Academie Julian w Pary�u. W 1911 pozna� W. Kandinsky'ego, uczestniczy� w wystawie grupy Der Blaue Reiter. W Pary�u A. zbli�y� si� do kr�gu A. Mo-diglianiego, P. Picassa, G. Apollinaire'a i M. Jacoba. W Szwajcarii zwi�za� si� z lud�mi skupionymi wok� kabaretu artystycznego zw. Cabaret Yoltaire i wsp�tworzy� ruch dadaistyczny. W 1919-20 A. uczestniczy� wraz z M. Ernstem w ruchu dadaistycznym w Kolonii. Po powrocie do Francji zwi�za� si� z grup� surrealis-t�w i bra� udzia� w ich pierwszej wystawie. Cz�onek ugrupowania Cerc�e et Car-re, a nast�pnie Abstraction-Creation. Pobyt w Szwajcarii mia� zasadnicze znaczenie dla rozwoju artystycznego A. Tworzy� w�wczas eksperymentalne collage'e (z �on�, malark� S. Taeuber), a p�niej pierwsze abstrakcyjne reliefy wycinane w drewnie i polichromowane (Dad Relief). Od Arp 1930 A. tworzy� collage'e z dartych i zwijanych papier�w, w 1931 powr�ci� do rze�by. Powsta�y w�wczas dzie�a uznane za najbardziej charakterystyczne i samodzielne, o zmys�owych, abstrakcyjnych formach i kszta�tach sugeruj�cych organiczne pochodzenie. W ostatnich latach �ycia A. wykona� wiele presti�owych dzie� (relief w Harvard Graduate Center, rze�ba Pasterz Oblok�w dla uniwersytetu w Caracas, relief dla budynku UNESCO w Pary�u), kt�re jednak nie osi�gn�y rangi artystycznej wcze�niejszych prac. A. uprawia� tak�e poezj� i wyda� kilkana�cie tomik�w utwor�w. A. Kotula, P. Krakowski Rze�ba wsp�czesna. Warszawa 1985. B Bacciarelli [baczcziarelli] Marcello, ur. 1731, zm. 1818, malarz w�. Studiowa� w Rzymie. W 1750 przyby� do Drezna, gdzie zajmowa� si� m.in. kopiowaniem obraz�w ze zbior�w Augusta III. W 1756-63 dzia�a� w Warszawie; z tego okresu datuje si� jego znajomo�� ze Sta-nis�awem Augustem Poniatowskim. Nast�pnie przebywa� na dworze cesarskim w Wiedniu. W 1765 mianowany profesorem akademii w Dre�nie. W 1766 B. przyby� ponownie, teraz ju� na sta�e do Polski; otrzyma� szlachectwo i tytu� pierwszego malarza nadwornego; zosta� kierownikiem Malarni na Zamku Kr�lewskim w Warszawie (pierwsza w Polsce zawodowa szko�a malarska), generalnym dyrektorem budowli kr�lewskich i g�. realizatorem polityki artystycznej kr�la Stanis�awa Augusta Poniatowskiego. Cz�onek akademii w�., austr. i niem. oraz Towarzystwa Przyjaci� Nauk w Warszawie, profesor na Oddziale Sztuk Pi�knych Uniwersytetu Warszawskiego. Wszechstronnie wykszta�cony, reprezentowa� w swej tw�rczo�ci - dekoracyjnej i portretowej - typow� sztuk� dworsk�. B. malowa� reprezentacyjne portrety kr�la (Portret Stanis�awa Augusta w stroju koronacyjnym) i os�b z jego otoczenia oraz wielkie kompozycje alegoryczne, zdobi�ce plafony sal Zamku Kr�lewskiego i pa�acu w �azienkach (Sala Salomona), a tak�e obrazy rei. Na zlecenie kr�la malowa� te� obrazy historyczne (cykl sze�ciu obraz�w do Sali Rycerskiej, 22 portrety kr�l�w poi. do Sali Marmurowej na Zamku Kr�lewskim) i o tematyce wsp�czesnej (Pos�uchanie m�ynarza u kr�la). Du�y zbi�r prac B. znajduje si� na Zamku Kr� lewskim i w Muzeum Narodowym w Warszawie. A. Chyczewska Marcello Bacciarelli, Wroc�aw 1973. S. Kozakiewicz Marceli Bacciarelli (1731 1818). (Przewodnik po wystawie. Muzeum Narodowe w Warszawie, czerwiec - wrzesie� 1970). Bacon [bejken] Francis, ur. 1909, zm. 1992, malarz ang. Z rodzinnego Dublina przeni�s� si� w 1925 do Londynu, a nast�pnie do Berlina i Pary�a. Po II wojnie �wiatowej powr�ci� do Anglii. Wczesne obrazy B. wskazywa�y na wp�yw F. Legera i P. Picassa. Wi�kszo�� z nich sam zniszczy�. Nowy etap tw�rczo�ci B. rozpocz�� po wojnie, cyklem Three Studies for Figures at the Base o f a Crucifixion (Trzy studia postaci na motywie Ukrzy�owania); do tematu ukrzy�owania B. wraca� wielokrotnie. G��wnym medium dostarczaj�cym temat�w malarstwu B. by�a fotografia, np. pierwszy obraz z cyklu Papie�y by� parafraz� znanego tylko z reprodukcji Portretu Innocentego X D. Velazqueza. Kolejno powsta�y: cykl o�miu obraz�w przedstawiaj�cych papie�a, w kt�rych dokonywa�o si� przej�cie od spokojnej fi-guracji do dramatycznej, konwulsyjnej i histerycznej ekspresji, a nast�pnie cykl obraz�w inspirowany tw�rczo�ci� V. van Gogha o drapie�nych, dosadnych i ekspresyjnych formach. Obrazy B., malowane na p��tnie bez podk�adu, cienkimi warstwami farby, o ograniczonej skali barwnej, cechuje specyficzna -jakby z reprodukcji wywiedziona - nieostro�� widzenia. Jednocze�nie postacie i przedmioty s� poddane destrukcyjnej deformacji. B. jest okre�lany przez krytyk� malarzem "grozy, strachu i krzyku". Sztuka B. stanowi�a inspiracj� dla tw�rc�w "nowej fi-guracji". Jest najwybitniejszym wsp�cze- Balthus snym malarzem ang., o mi�dzynarodowej s�awie. Balthus (w�a�c. Balthasar Klossowski de Rola), ur. 1908, malarz franc. pochodzenia poi. B. nie przeszed� systematycznej edukacji artystycznej. Kszta�towa� si� pod wp�ywem rodzic�w - malarzy oraz zaprzyja�nionych z domem artyst�w: m.in. P. Bonnarda, A. Deraina, A. Mar-queta i R. M. Riikego. B. malowa� obrazy ju� od 16. roku �ycia. W 1935 powsta�a jego pierwsza znacz�ca praca - cykl rycin do powie�ci E. Bronte Wichrowe Wzg�rza. Niemal od pocz�tku w obrazach B. ujawni� si� g�. temat jego artystycznych zainteresowa�: tajemnicza granica mi�dzy dzieci�stwem a dojrza�o�ci�, t�sknoty i niepokoje budz�cego si� erotyzmu, zobrazowane w wizerunkach dojrzewaj�cych dziewcz�t (Alicja, Biala sp�dnica). �yj�c i tworz�c w ca�kowitym odosobnieniu, niewra�liwy na artystyczne mody i nurty, wierny w�asnej zasadzie "tworzenia surrealizmu z natury", B. stworzy� dzie�a nie maj�ce odpowiednik�w we wsp�czesnym malarstwie. Beardsiey [birdsiej] Aubrey Vincent, ur. 1872, zm. 1898, ang. rysownik i ilustrator. Samouk, jedynie kilka miesi�cy uczy� si� w szkole artystycznej w Londynie. Wczesne prace B. wykazuj� wp�yw prera-faelit�w. Zafascynowanie drzeworytem jap. oraz studia nad franc. grafik� XVIII w. przyczyni�y si� do ukszta�towania oryginalnego stylu B. Jego rysunki przesycone atmosfer� dekadencji i wyrafinowanego erotyzmu charakteryzuje dekoracyj-no-p�aszczyznowe, sylwetkowe uj�cie postaci, operowanie czerni� i biel�, niemal bez walor�w po�rednich, oraz kapry�n�, gi�tk� splecion� omamentalnie lini�. B. jest tw�rc� licznych winiet, ilustracji ksi��kowych i projekt�w ok�adek (ilustracje do Madame Bovary G. Flauberta, do Sa- lome O. Wilde'a, do dzie� E. A. Poego, H. Balzaka, Arystofanesa; winiety i ilustracje do czasopism ang. "The Yellow Book" i "The Savoy"). Tw�rczo�� artystyczna B. wywar�a wp�yw na grafik� modernizmu. E. Kuryluk Salome albo o rozkoszy, Krak�w 1976. Bellini, rodzina malarzy w�. okresu renesansu, dzia�aj�cych w Wenecji. Jacopo, ur. ok. 1400, zm. 1471 lub 1472, ojciec Gentiiego i Giovanniego. Ucze� malarza w�. ze szko�y umbryjskiej Gentiiego da Pabriano. Mimo wp�ywu malarzy renesansowych, m.in. A. del Castagna, A. Mantegni i P. Ucella, w obrazach Jacopa pozosta�a silna tradycja gotyckiego malarstwa XIV w. Jego Madonny, podobnie jak portrety, s� uj�te hieratycznie, sztywno i surowo, barwy s� przygaszone. Zniszczeniu uleg�y w przewa�aj�cej mierze freski w Weronie, Padwie, Brescii i Wenecji. Zachowa�y si� natomiast (po cz�ci przerabiane i preparowane) szkicowniki Jacopa, wykazuj�ce zainteresowanie perspektyw� geometryczn� oraz na�ladowaniem antyku i studiowaniem natury. Gentlle, ur. 1429, zm. 1507, syn i ucze� Jacopa, brat Giovanniego. W 1479-81 przebywa� w Konstantynopolu (ob. Stambu�) jako pose� cesarza Fryderyka III. Styl Gentiiego wywodzi si� od precyzyjnego linearyzmu ojca i od subtelnej p�ynno�ci i lekko�ci form malarza mediola�skiego Pisanella. Pod wp�ywem A. Mantegni oraz malarzy renesansu florenckiego, Gentiie przyswoi� sobie znajomo�� perspektywy i plastycznego modelunku kszta�t�w. Jest to modelunek twardy, ostry, precyzyjny, drobiazgowy i bardzo rysunkowy. Nastr�j obraz�w Gentiiego pozostaje pow�ci�gliwy, ch�odny, beznami�tny. Postacie s� statyczne, kompozycja pozbawiona mocniejszego poruszenia. W ten spos�b malowa� �wi�tych, Madon- Bellotto ny oraz sceny rei. Malowa� znakomite portrety (m.in. do�y Mocaniego, kr�lowej Cypru Catariny Cornaro, su�tana Mehmeda II, autoportret). W Konstantynopolu wykona� liczne studia rysunkowe (np. przedstawienia kobiet tureckich, jan-czar�w). Namalowa� te� freski w Scuola di San Giovanni Evangelista w Wenecji z przedstawieniem legendarnych cud�w (Procesja �wi�tego Krzy�a na placu sw. Marka, Cud z relikwi� �wi�tego Krzy�a) oraz obrazy Cudowne uleczenie Pietra de Ludofisi i Kazanie sw. Marka w Aleksandrii. S� to bardzo precyzyjne i wierne dokumenty dawnego wygl�du Wenecji oraz paradnego �ycia patrycjatu miejskiego. Najwybitniejszym uczniem i kontynuatorem Gentiiego by� malarz wenecki V. Car-paccio. Giovanni, ur. 1430, zm. 1516, syn Jacopa, brat Gentiiego. Szybko uwolni� si� od drobiazgowego, linearnego i suchego stylu ojca i brata. Wa�ny dla wczesnych prac Giovanniego by� wp�yw tw�rczo�ci jego szwagra A. Mantegni, od kt�rego mo�e pochodzi� surowo��, szorstko�� pe�noplastycznego modelunku form w takich obrazach, jak Ukrzy�owanie, Pi�ta ze sw. Janem czy Chrystus na G�rze Oliwnej. Stopniowo Giovanni uwolni� sw�j styl od surowo�ci Mantegni i zacz�� d��y� do idealnej harmonii kompozycji, poetycznej liryczno�ci, nastroju spokoju i skupienia, niezwyk�ego nasycenia intensywnych i s�onecznych kolor�w oraz do przesycenia �wiat�em powietrznej przestrzeni obrazu. Stosowa� technik� olejn�. Najlepsze dzie�a Giovanniego: o�tarz ko�cio�a Santa Maria dei Prari, obraz Alegoria chrze�cija�ska, o�tarz ko�cio�a San Zac-charia. W o�tarzach tych Giovanni usystematyzowa� typ ikonograficzny Sacra Conversazione. W p�nym okresie podj�� tematyk� antyczno-mit. (Uczta bog�w), a jego styl malarski sta� si� bardziej swo bodny, spos�b k�adzenia farby - szerszy, modelunek kszta�t�w - nieco bardziej p�ynny. Malowa� te� portrety, inspiruj�c si� stylem w�. malarza renesansowego Antonella da Messina oraz malarstwem niderl., zw�. H. Memlinga (Do�a Leonardo Loredan). Giovanni prowadzi� w Wenecji wielki warsztat, kt�ry zdominowa� w tym czasie produkcj� artystyczn� miasta i regionu; wykszta�cili si� w nim m.in. Giorgione i Tycjan. Bellotto Bernardo (zw. Canaletto), ur. 1720, zm. 1780, malarz w�., akwaforcista. Uczy� si� w pracowni wuja, A. Canala, zw. Canalettem (od kt�rego przyj�� przydomek). Pocz�tkowo dzia�a� w Wenecji i w innych wi. miastach, nast�pnie w Dre�nie, gdzie by� nadwornym malarzem Augusta III. Pracowa� te� na dworze cesarskim w Wiedniu i elektorskim w Monachium. Wyk�adowca w akademii w Dre�nie. Od 1767 pracowa� dla kr�la Stanis�awa Augusta Poniatowskiego w Warszawie, gdzie przebywa� do ko�ca �ycia. B. by� przedstawicielem weneckiego malarstwa wedutowego. G��wnym tematem prac B. s� panoramy miast, widoki ulic, plac�w i budowli (tzw. weduty), np. Drezna, Wiednia i Warszawy, o�ywione rodzajowym sztafa�em (zw�. doskonale scharakteryzowane drobne figurki ludzi ze wszystkich stan�w spo�ecznych). Malowa� r�wnie� fantastyczne widoki architektoniczne (Dziedziniec pa�acowy z fontannami). Opr�cz wedut (s�ynny cykl dla Sali Prospektowej, obecnie zw. Sal� Canaletta na Zamku Kr�lewskim) tworzy� freski (w Zamku Ujazdowskim, nie istniej�ce), obrazy historyczne (Elekcja Stanis�awa Augusta, dwie wersje. Wjazd Jerzego Ossoli�skiego do Rzymu w 1633), sceny rodzajowe (Ulica Miodowa), a tak�e dekoracje teatralne. W pracach warszawskich B. cz�ciej pojawia� si� pejza� (Widok lak wi-lanowskich). Dzie�a B. cechuje precyzyjny 1 < Bernini rysunek i bezb��dna perspektywa linearna, osi�gni�ta m.in. dzi�ki stosowaniu ciemni optycznej. Malarstwo B. wywarto wp�yw �na sztuk� poi. ko�ca XVIII i l. p�. XIX w. i znalaz�o licznych kontynuator�w. Po zniszczeniach II wojny �wiatowej obrazy B. stanowi�y cenny dokument ikonograficzny do rekonstrukcji zabytkowych dzielnic Warszawy. H. Kozakiewicz, S. Kozakiewicz Bernardo Bellono zwany Canalello, Warszawa 1980. M. Wallis Canaletto, malarz Warszawy, Warszawa 1983. Bernini Giovanni Lorenzo (Gianiorenzo), ur. 1598, zm. 1680, w�. rze�biarz, architekt, projektant dekoracji teatralnych i okoliczno�ciowych, malarz i rysownik, komediopisarz. Wykszta�cony w warsztacie ojca, Pietra, pracuj�cego od 1605 w Rzymie na zlecenie papieskie. Nast�pnie sam prowadzi� du�y warsztat. Dzia�a� G.L. Bernini, kolumnada na placu �w. Piotra, Rzym, 1667 dla w�. elity arystokratycznej - dla rod�w: Borghese, Barberini, Orsini, Corna-ro, Chigi, Altieri, dla wielu papie�y, dla kr�la franc. Ludwika XIV i kardyna�a A. J. Richelieugo oraz pos��w rezyduj�cych przy Stolicy Apostolskiej. Pocz�tki kariery artystycznej B. s� zwi�zane z mecenatem rodu Borghese, zw�. kardyna�a S. Borghese, dla kt�rego wykona� grupy rze�b: Eneasz z Anchizesem, Porwanie Prozerpiny, Apollo i Dafne, figur� Dawida, popiersia: Paw�a V i S. Borghese. B. korzysta� z wzor�w antycznych, nawi�zywa� do stylu Micha�a Anio�a i manierys-tycznych rze�b Giovanniego da Bologna. Dzi�ki temu osi�gn�� skupienie ekspresji (patosu b�d� liryzmu), umiej�tno�� oddania walor�w dynamicznych, zw�. przez uchwycenie kulminacyjnego momentu ruchu i akcji, niezwyk�� wirtuozeri� w sugerowaniu w kamiennym tworzywie r�nych faktur i konsystencji naturalnej materii (np. ogie� pod figur� �w. Wawrzy�ca; rozwichrzona, a�urowa struktura w�os�w i li�ci oraz z�udzenie przemiany cia�a w drzewo w figurze Dafne), psychologiczn� trafno�� w portretowaniu postaci (nagrobek P. de Foix Montoya). Te osi�gni�cia artystyczne i protekcja mecenas�w przynios�y B. poparcie papie�a Urbana VIII i jego rodziny oraz presti�owe zlecenia na prace w bazylice �w. Piotra: baldachim nad grobem �w. Piotra, opraw� architektoniczno-rze�biarsk� filar�w podkopu�owych (figur� �w. Longi-na), nagrobek Urbana VIII. Domen� tw�rczo�ci B. sta�o si� od tego czasu projektowanie i realizacja fontann: Barcaccia na Piazza di Spagna (z ojcem), Trytona na Piazza Barberini, w kt�rych ��czy� triki in�ynieryjno-wodne i wirtuozeri� rze�biarsk� z bogatym programem alegorycznym. B. wykona� dla kardyna�a F. Cornaro dekoracj� kaplicy rodowej w ko�ciele Santa Maria delia Vittoria. Bernini G.L. Bernini Ekstaza sw. Teresy, 1644-46 W tej dekoracji ��czy� w iluzyjny spos�b efekty architektoniczne, rze�biarskie, malarskie i �wietlne, dzi�ki temu osi�gn�� w grupie o�tarzowej zw. Ekstaz� sw. Teresy sugesti� odmaterializowania kamiennej rze�by (chmury, zwiewno�� szat, efekt zawieszenia figur w powietrzu) i odda� przekonywaj�co ide� mistycznego uniesienia. W 1648 papie� Innocenty X zleci� B. wzniesienie na Piazza Navona Fontanny Czterech Rzek, kt�ra sta�a si� popisem iluzjonizmu fakturalnego, inwencji kompozycyjnej i bogactwa barokowej alego-ryki. Inne dzie�a z tego okresu to m.in.: projekt Palazzo Pamphili-Montecitorio, Fontana del Moro na Piazza Navona, popiersie Innocentego X i Francesca d'E-ste. W czasie pontyfikatu papie�a Aleksandra VII B. zyska� rang� dyktatora sztuki w Rzymie. Wykonywa� w�wczas prace w bazylice �w. Piotra, nale��ce do jego najwy�szych osi�gni�� artystycznych (Cathedra Petri, tj. oprawa tronu �w. Piotra, kolumnada placu przed fasad� bazyliki, pomnik konny Konstantyna Wielkiego) i w obr�bie pa�acu watyka�skiego (Scala Regia, tj. Schody kr�lewskie, stanowi�ce popis iluzji perspektywicznej). W 1664 B. otrzyma� zam�wienie na przebudow� pa�acu kr�lewskiego w Pary�u dla Ludwika XIV; projekt zosta� jednak odrzucony z powodu niezgodno�ci z kla-sycyzuj�cym gustem franc. dworu. Z tych samych wzgl�d�w pomnik konny Ludwika XIV, wykonany ju� po powrocie do Rzymu, nie zyska� aprobaty kr�la. Dla papie�a Klemensa IX B. zaprojektowa� dekoracj� mostu Anio�a - wielkie przedsi�wzi�cie zmierzaj�ce do stworzenia na osi Watykan-zamek �wi�tego Anio�a reprezentacyjnej drogi triumfalnej, zwi�zanej papiesk� symbolik� tytularn� i ide� triumfu Ko�cio�a nad poga�stwem. Ostatnie wielkie prace B. to: nagrobek Aleksandra VII w bazylice �w. Piotra i nagrobek b�ogos�awionej Ludwiki Albertom w kaplicy Altierich w ko�ciele San Francesco a Ripa, w kt�rym mistrzowsko operuj�c �wiat�em, barwno�ci� materia�u i efektami scenograficznej kompozycji, stworzy� wizj� mistycznego przej�cia z doczesno�ci w sfer� niebia�sk�. B. najpe�niej spo�r�d wsp�czesnych mu rze�biarzy i dekorator�w wykszta�ci� repertuar cech dojrza�ego baroku rzym.: intensywno�� ekspresji, dynamiczno�� i bogactwo form, inwencj� kompozycyjn�, techniczn� bieg�o�� i absolutne panowanie nad materia�em, znakomite operowanie efektami �wiat�a, barwy i faktury, ��czenie �rodk�w i gatunk�w arty^CSrtftT^Jedno-lite, przekonuj�ce aM^uzJi 3zieRfc<ftero-mn� inwencj� ikonograficzn�, oparfipna rozbudowanych ( no-symbolicznyci Berrecci townych pomys�ach zw. concetto [czyt. konczetto]. W dziedzinie architektury B. stosowa� formy klasyczne, nadaj�c im jednak wzmo�on� monumentalno�� (kolumnada placu �w. Piotra) lub dynamicz-no�� (kopu�a ko�cio�a SanfAndrea al Quirinale), wprowadzaj�c nowe rozwi�zania planistyczno-przestrzenne (elipsa: plac �w. Piotra), po mistrzowsku stosuj�c triki perspektywiczne i efekty scenograficzne (kaplica Comaro, Scala Regia). B. pozostawi� wielu uczni�w i na�ladowc�w. Styl barokowej rze�by i architektury B. oddzia�a� na sztuk� ca�ej Europy XVII i XVIII w. J. Bia�ostocki Cianiorenzo Bemoli, Warszawa 1980. Berrecci [berreczczi] Bartolomeo, ur. ok. 1480, zm. 1537, w�. architekt i rze�biarz doby odrodzenia, dzia�aj�cy w Polsce. Oko�o 1516 zosta� sprowadzony przez Zygmunta I Starego do Krakowa, prawdopodobnie z W�gier. B. prowadzi� du�y warsztat rze�biarsko-architektoniczny, w kt�rym pracowali przede wszystkim arty�ci z Florencji. G��wnym dzie�em B. jest kaplica Zygmuntowska w katedrze na Wawelu, jedno z najwybitniejszych dzie� architektury renesansowej w pn. Europie; form� i dekoracj� kaplica nawi�zuje do wzorc�w rzym. i florenckiej architektury XVI w.; sta�a si� wzorem dla wielu kaplic grobowych w ca�ej Polsce. B. kierowa� przebudow� zamku kr�lewskiego na Wawelu. Dzie�em B. jest te� kaplica biskupa P. Tomickiego w katedrze na Wawelu. Przypisuje mu si� budow� balkonu i ch�ru przy kaplicy Kauffman�w w ko�ciele Mariackim w Krakowie. Do dzie� rze�biarskich B. nale�� prace w kaplicy Zygmuntowskiej (np. cztery tonda z przedstawieniami ewangelist�w, pos�g �w. Zygmunta), nagrobki biskup�w: J. Konarskiego, P. Tomickiego w katedrze na Wawelu. B. przypisuje si� tak�e nie kt�re dekoracje architektoniczne zamku na Wawelu. B. by� najwybitniejszym pracuj�cym w Polsce w�. artyst� renesansowym. H. i S. Kozakiewiczowie Renesans w Polsce, Warszawa 1976. Beuys [bojs] Joseph, ur. 1921, zm. 1986, niem. rze�biarz, rysownik i tw�rca per-formance, wp�ywowy przedstawiciel awangardy eur. w latach siedemdziesi�tych i osiemdziesi�tych. Podczas II wojny �wiatowej by� pilotem Luftwaffe i zosta� str�cony nad terytorium Zwi�zku Radzieckiego, a nast�pnie uratowany przez Tatar�w, kt�rzy natarli go t�uszczem i zawin�li w woj�ok. Prze�ycia te sta�y si� p�niej wa�nym tworzywem sztuki B. Po wojnie B. wst�pi� do akademii w Diissel-dorfie na wydzia� rze�by. W 1961-72 pe�ni� w akademii obowi�zki tzw. wolnego profesora w pracowni rze�by monumentalnej, zdymisjonowany w nast�pstwie zorganizowania strajku okupacyjnego. Od pocz�tku lat sze��dziesi�tych by� czynnym uczestnikiem mi�dzynarodowego ruchu fluxus. Wyst�powa� przeciw tradycji i profesjonalizacji sztuki, na rzecz skrajnego egalitaryzmu tworzenia. Zaanga�owany w sprawy publiczne, tworzy� instytucje spo�eczne, polityczne i dydaktyczne poszukuj�ce alternatywnych program�w dzia�ania. G�osi� pierwsze�stwo aktu tw�rczego wobec dzie�a artystycznego. Uwa�a�, �e sztuka u�ywa materialnych no�nik�w jedynie do przekazania "energii mentalnej". Swoje akcje i wyst�pienia zaopatrywa� w rozbudowane komentarze i wyja�nienia. Akcje artystyczne, kt�re budowa� na w�asnej osobie stanowi�cej "no�nik znacze�", definiowa� jako czysty akt tw�rczy. Jedn� z najg�o�niejszych by�a urz�dzona w 1965 w Galerie Schmela w Diisseldorfie akcja W jaki spos�b wyja- Boceioni �nie obrazy martwemu zaj�cowi. W 1981 przekaza� zesp� prac i dokumentacji do Muzeum Sztuki w �odzi w ramach akcji, kt�r� nazwa� Przesy�ka do Polski 1981. J. Beuys Teksty, komentarze, wywiady. Warszawa 1990. Blake [blejk] William, ur. 1757, zm. 1827, ang. poeta i wizjoner romantyczny, grafik, ilustrator, malarz. Pracowa� jako czeladnik w zak�adzie rytowniczym, gdzie pozna� techniki graficzne. W 1778 podj�� nauk� w akademii kr�lewskiej. Sztychuj�c zabytki rze�biarskie Westminsteru, uleg� fascynacji �redniowieczem. Du�y wp�yw wywar�a na B. wizjonerska sztuka oraz osobiste kontakty z J. H. Fiissiim i ang. rze�biarzem i rysownikiem J. Flax-manem. Tw�rczo�� plastyczna B. by�a zwi�zana z literatur�: wykonywa� ilustracje do utwor�w poetyckich (Noce E. Younga), tak�e do Boskiej komedii Dantego, Raju utraconego J. Miliona i do biblijnej Ksi�gi Hioba. G��wn� cz�� jego dzie� stanowi� jednak ilustracje i oprawa typograficzna w�asnych utwor�w poetyckich czy poemat�w filozoficznych {Pie�ni niewinno�ci, Za�lubiny Nieba i Piekl�, Ameryka, Jeruzalem). Na podstawie lektury Biblii i pism teozoficznych (filozofi-czno-rel.-mistycznych), g�. E. Swedenbor-ga, B. wypracowa� w�asny system rel.-fi-lozoficzny oraz zwi�zan� z nim oryginaln� koncepcj� dziej�w �wiata i historii zbawienia. Jej wizualnemu przekazowi s�u�y� skomplikowany system symboli i motyw�w czerpanych z tradycji chrze�cija�skiej, pism mistycznych, ale te� z innych religii i mitologii. Forma prac B., zaskakuj�ca inwencj� kompozycyjn� i zastosowaniem w�asnych technik graficznych, ujawnia wp�yw kultu Micha�a Anio�a i linearnego klasycyzmu Flaxma-na oraz sztuki gotyckiej. Osobliwa tw�rczo�� B., prawie nie zauwa�ona przez wsp�czesnych, zosta�a odkryta w 2. pot. XIX w. i wzbudzi�a zainteresowanie pre-rafaelit�w i symbolist�w. W. Blake Poezje wybrane. Warszawa 1972. W. Blake Za�lubiny Nieba i Piekl�, w. Manifesty romantyzmu 1790-1830. Anglia. Niemcy, Francja, Warszawa 1975. A. Konopacki William Blake, Warszawa 1987. Boccioni [boczczioni] Umberto, ur. 1882, zm. 1916, w�. malarz, rze�biarz i teoretyk sztuki. Studiowa� w Rzymie, gdzie zaprzyja�ni� si� z G. Severinim i malarzem w�. G. Bali�. W 1902-04 przebywa� w Pary�u i w Petersburgu; w 1908 osiad� w Mediolanie. By� wsp�tw�rc� w�. futu-ryzmu (m.in. z F. T. Marinettim) i wsp�autorem manifestu malarzy futuryst�w (1910), opublikowa� r�wnie� inne prace teoretyczne dotycz�ce futuryzmu. W 1914 wst�pi� do wojska jako ochotnik. Tw�rczo�� B., podobnie jak innych futuryst�w, pozostawa�a w �cis�ym zwi�zku z teori�, by�a pr�b� realizowania podstawowych za�o�e� doktryny: szybko�ci, sy-multaniczno�ci i dynamizmu. B. wyst�powa� przeciw kultowi przesz�o�ci, akcentowa� powi�zanie sztuki ze wsp�czesnym �yciem. W odr�nieniu od analitycznego i obiektywnego podej�cia do przedmiotu, jakie postulowa� kubizm, B. uwa�a�, �e sztuka futurystyczna winna r�wnie� ukazywa� "stany duszy". Wierzy�, �e przedmiot fizyczny jest "rzeczywisto�ci� �yw�, ca�kowicie now� i oryginaln�". Postulowana symultaniczno�� czasowa wyrazi� si� mia�a przez "kontinuum form" (np. w rze�bie Jedyne kszta�ty ci�g�o�ci w przestrzeni �ywe formy ruchu zdaj� si� odpowiednikiem cielesno�ci figury). Teoria rze�by B. zawiera�a wiele nowatorskich sformu�owa�. B. opowiada� si� za stosowaniem nietradycyjnych materia��w, jak szk�o, za u�yciem �wiat�a elektrycznego czy te� silnik�w wytwarzaj�cych rzeczywisty ruch przedmiot�w. Arty�ci o sztuce. Od von Gogha do Picassa, Warszawa 1977. Ch. Baumgarth Futwyzm, Warszawa 1978. Bocklin P. Bonnard Sjesta, 1900 B�cklin [b�kiin] Arnold, ur. 1827, zm. 1901, malarz szwajc. Ucze� malarza niem. J. W. Schirmera, kt�rego pejza�e idealne wywar�y na niego wp�yw. Studiowa� w Dusseldorfie, Brukseli, Antwerpii i Genewie. Podr�owa� do Pary�a i do W�och. Mieszka� we Florencji i w Rzymie. W swojej tw�rczo�ci B. w realistycznie, drobiazgowo malowan� przyrod� wkomponowywa� mit. tre�ci, pos�uguj�c si� symbolizmem nastroju i oryginaln� ikonografi� mit. (Pan w trzcinach. Polowanie Diany). Jego specjalno�ci� by�y sceny z b�stwami morskimi (Tryton i Nerei-dd). Proste, cz�sto monstrualne w charakterze kompozycje (Vita somnium breve) wype�nia� mocnym kolorytem o oryginalnych odcieniach. Czerpa� ch�tnie inspiracje z niem. renesansu (g�. z tw�rczo�ci A. Diirera, H. Holbeina) i z weneckiego malarstwa XVI w. - zw�. w portretach. W�oskie reminiscencje powracaj� w lirycznych, nastrojowych pejza�ach nadmorskich (Willa nad brzegiem morza) oraz w najs�ynniejszym obrazie B. - Wyspa umar�ych, kt�ry dzi�ki tajemniczo�ci tematu i mrocznemu kolorytowi zdoby� wielk� popularno��. B. by� te� autorem fresk�w w muzeum w Bazylei oraz kilku rze�b i licznych rysunk�w, niekiedy stylizowanych na renesansowe. Oryginalne wizje B., podbudowane filozoficznymi ideami (przewa�nie pozbawionymi jednak g��bi) budzi�y zawsze kontrowersje. Uznawany w ko�cu XIX w. za jednego z najwi�kszych artyst�w Europy, nast�pnie zapomniany, od niedawna jest odkrywany na nowo, m.in. ze wzgl�du na warto�ci malarskie obraz�w. Bonnard [bonar] Pierre, ur. 1867, zm. 1947, malarz franc. Ucze� prywatnej paryskiej szko�y artystycznej Academie Julian, w kt�rej pozna� malarzy franc. M. Denisa i P. Serusiera. Wsp�tw�rca (m.in. z De- nisem i Serusierem) grupy nabi�ci. Podr�owa� po Europie, Afryce P�nocnej, Stanach Zjednoczonych. Ostatnie lata �ycia sp�dzi� w Le Cannet, nad Morzem �r�dziemnym. Pocz�tkowo B. tworzy� liczne parawany i dekoracyjne panneau, potem g�. niezbyt wielkie obrazy sztalugowe. By�y to sceny z paryskich ulic, oryginalnie kadrowane (Bulwar Batignolles), wn�trza (Kobieta z lamp�), martwe natury i wspania�e akty, zaliczone do arcydzie� tego gatunku w malarstwie eur. Ich �mia�o�� kompozycyjna (np. odbicia w lustrze, uj�cia przez uchylone drzwi) dor�wnuje aktom E. Degasa, a feeryczna barwno�� (np. Akt w wannie) bywa por�wnywana z ostatnimi obrazami C. Moneta. W�r�d nabist�w B. by� najbli�szy impresjonizmowi w sposobie malowania i u�ycia czystego koloru. Obcy by� mu jednak wra�eniowy obiektywizm impresjonizmu, a tak�e mistyczny symbolizm innych nabist�w. Budowa� obraz jako p�ask� powierzchni� pokryt� wibracjami drobnych plam barwnych, tworz�cych arabeski dekoracyjnie traktowanych kszta�t�w. Deformowa� je niekiedy niemal karykaturalnie. Wiele jego obraz�w ma wyraz ironiczny. Pod koniec �ycia B. coraz cz�ciej Bosch malowa� pe�ne lirycznej melancholii barwne ogrody i panoramiczne pejza�e (Le Cannet). By� te� autorem wielu ilustracji do ksi��ek, litografii barwnych (m.in. jedne z najwcze�niejszych plakat�w) inspirowanych drzeworytem jap. oraz nielicznych rysunk�w. Wywar� wielki wp�yw na r�ne nurty eur. koloryzmu, m.in. na poi. kapist�w i ich nauczyciela - J. Pankiewicza. A. Terrasse Bonnard. Akty, Warszawa 1977. Borromini Francesco (w�a�c. F. Castelli), ur. 1599, zm. 1667, architekt w�., jeden z g�. tw�rc�w rzym. baroku. By� uczniem architekta w�. C. Maderny; przez pewien czas pracowa� z G.L. Berninim, m.in. przy przebudowie bazyliki �w. Piotra i budowie Palazzo Barberini. W 1633 B. zerwa� wsp�prac� z Berninim, sta� si� jego konkurentem i zawzi�tym wrogiem. By� protegowany przez papie�a Innocentego X oraz przez rzym. rody arystokratyczne: Pamphili, Spada, Chigi. B. odszed� od kanonu klasycznej architektury barokowej Berniniego i Maderny i stworzy� typ architektury dekoracyjnej, fantazyjnej, bogatej i bujnej, czasem wr�cz kapry�nej i ekscentrycznej, zawsze jednak o przemy�lanej strukturze. Budowle B. s� za�o�one na wymy�lnych, fantazyjnych planach, sk�adaj�cych si� z przecinaj�cych si� w skomplikowany spos�b czworobok�w, tr�jk�t�w, k�, elips i figur o swobodnym zarysie. �ciany s� faliste, p�ynne, efektownie wygi�te; podzia�y i dekoracje podkre�laj� �wiat�ocieniowo�� elewacji. Elementy przestrzeni przecinaj� i przenikaj� si� wzajemnie, tworz� ca�o�� wyrafinowan�, bogat� w zaskakuj�ce pomys�y i efekty przestrzenne. Najlepszymi dzie�ami B. s�: ko�cio�y San Carlo alle Ouatro Fontane, San Ivo delia Sa-pienza, oratorium �w. Filipa Nereusza, San Giovanni in Laterano. Tw�rczo�� B. F. Borromini, San Carlo alle Quattro Fontane, Rzym, 1636-41 stanowi�a �r�d�o wzor�w dla architektury p�nobarokowej w Europie, zw�. w pd. Niemczech, w Austrii, Czechach i na �l�sku. Bosch [bo�] Hieronymus, ur. ok. 1450, zm. 1516, malarz niderl.; dzia�a� w 's-Herto-genbosch (ob. w Holandii). B. stworzy� niezwykle oryginalny rodzaj malarstwa, nasyconego motywami fantastycznymi o trudnym do wyja�nienia znaczeniu. Jego obrazy, wype�nione t�umem ma�ych stwor�w, p� insekt�w, p� ludzi, postaciami demon�w, nierealnych zwierz�t i ptak�w oraz dziwacznymi ro�linami i przedmiotami, by�y interpretowane rozmaicie. Widziano w nich wyk�ad tajemnych nauk alchemicznych b�d� astrologicznych, moralizatorskie pouczenie o grzechu i cnocie chrze�cija�skiej, wizj� apokaliptycznego upadku ludzko�ci, trawionej Bosch przez wrodzon� jej sk�onno�� do grzechu, wreszcie - rzekomy wyraz rei. pogl�d�w heretyckiej sekty adamit�w, g�osz�cej rych�y koriec doczesnego �wiata i nadej�cie nowej epoki, w kt�rej ludzko�� zostanie ostatecznie zbawiona, dzi�ki panowaniu wolnej mi�o�ci cielesnej i duchowej. Realistyczny spos�b malowania ludzi i przedmiot�w, oparty na tradycji flam. malarstwa XV w. (m.in. J. van Eycka, R. van der Weydena, H. van der Goesa), zderza si� w malarstwie B. z fantastycznym, groteskowym zestawianiem lub deformowaniem przedmiot�w, postaci lub ich element�w. Styl malarski B. cechuj�: subtelno�� w prowadzeniu p�dzla, precyzja w modelowaniu kszta�t�w, wielka wra�liwo�� w doborze kolor�w. Do najwa�niejszych osi�gni�� B. nale�y umiej�tno�� realistycznego przedstawiania pejza�u w t�ach obraz�w. H. Bosch Ogr�d rozkoszy ziemskich i niebia�skich, �rodkowa cz�� tryptyku, 1510-15 Boucher G��wne dzie�a B. to tryptyki: W�z z sianem, Ogr�d rozkoszy ziemskich i niebia�skich, Oltarz �w. Antoniego. Tw�rczo�� B., b�d�ca pocz�tkiem rozwoju niderl. malarstwa pejza�owego i rodzajowego, oddzia�a�a bardzo silnie na malarstwo niderl. XVI w. (m.in. na L. van Leydena, P. Bruegla). A. Boczkowska Hieronymus Bosch, Warszawa 1977. W. Fraenger Bosch. Warszawa 1988. Botticelli [botticzelli] Sandro (w�a�c. Ales-sandro di Mariano Filipepi), ur. 1444, zm. 1510, malarz w�., przedstawiciel renesansowego malarstwa florenckiego. B. przebywa� g�. we Florencji, pozostawa� w s�u�bie Medyceusz�w. Malowa� obrazy rei., alegoryczne, mit., portrety oraz freski. Wczesne obrazy B. to Alegoria m�stwa, Wiosna oraz Poklon Trzech Kr�li, w kt�rym B. ukaza� siebie oraz przedstawicieli rodu Medyceusz�w, m.in. swego protektora Lorenza de Medici. Pozostawa� w�wczas pod wp�ywem innych malarzy w�., zw�. swego nauczyciela Filippa Lippi (Fra Filippa). Na polecenie papie�a Sykstusa IV, B. wykona� freski w kaplicy Syksty�skiej w Rzymie; by�y to epizody z �ycia Chrystusa i Moj�esza. Po powrocie do Florencji B. stworzy� znane obrazy mit. Narodziny Wenus oraz Wenus i Mars, z kt�rych tchnie fascynacja antykiem. Postacie s� �agodne, melancholijne, pe�ne wdzi�ku. Szaty nie tyle przes�aniaj�, ile pomagaj� w oddaniu pi�kna cia�a ludzkiego. Nawet w licznych przedstawieniach Madonny z Dzieci�tkiem - cz�sto w formie tonda, o kompozycji podporz�dkowanej kolistemu kszta�towi obrazu - B. oddawa� ludzk� urod� i wdzi�k os�b �wi�tych. Po 1490, by� mo�e pod wp�ywem kaza� w�. reformatora rel.-politycz-nego, dominikanina G. Savonaroli, pot�piaj�cego brak pobo�no�ci mo�nych duchownych i �wieckich (m.in. Medyceusz�w), B. zaprzesta� przedstawiania tema t�w mit. ("poga�skich") i tworzy� bardzo ekspresyjne, o podnios�ym nastroju obrazy rei. Koronacja Matki Bo�ej, Zwiastowanie, Op�akiwanie, Zlozenie do grobu. B. zilustrowa� tak�e Bosk� komedi� Dantego. W obrazach B. zwraca uwag� czysty, ch�odny koloryt, niezwyk�a precyzja i subtelno�� rysunku, p�ynno�� linii i dekoracy