ZESZYT LICEALISTY do języka polskiego romantyzm i pozytywizm opracowała: Ewa Florek II klasa Wydawnictwo Greg Kraków 1997 Spis treści Romantyzm Wstęp Współczesne i historyczne znaczenie słowa "romantyzm" Czas trwania i wewnętrzny podział Wybitni twórcy Epoki w Europie Cechy prądu umysłowego zwanego romantyzmem Cechy sztuki romantycznej Romantyzm jako kierunek literacki Pytania kontrolne Johann Wolfgang Goethe Informacje o autorze - "Cierpienia młodego Wertera" Informacje o utworze Treść utworu Budowa utworu Charakterystyka Wertera Pojęcie werteryzmu Miłość według Goethego Pytania kontrolne - "Król Olszyn" Cechy utworu jako ballady romantycznej - "Rybak" - "Pieśń Mignon" George Gordon Byron Informacje o autorze - "Giaur" Informacje o utworze Postawa buntu i krytycyzmu wobec świata Bohater Kompozycja poematu Pytania kontrolne Honoriusz Balzak Informacje o autorze - "Ojciec Goriot" Informacje o utworze Kompozycja Sposób opisu społeczeństwa francuskiego początku XIX w. Ocena rzeczywistości przedstawionej w utworze Bohaterowie Pytania kontrolne Adam Mickiewicz Informacje o autorze - "Oda do młodości" Informacje o utworze Problemy gatunku, kompozycji i artyzmu utworu Poetyckie obrazy starego i nowego świata Zadania młodzieży w "Odzie do młodości" Pytania kontrolne - "Ballady i romanse" Informacje o cyklu Cechy gatunkowe i romantyczne ballad A. Mickiewicza Charakter programowy ballady "Romantyczność" Pytania kontrolne - "Dziady" cz. II i IV Informacje o utworze Bohaterowie Związek II cz. "Dziadów" z tematyką i problematyką "Ballad i romansów" Problematyka moralna II cz. "Dziadów" Elementy łączące II i IV cz. "Dziadów" Gustaw - romantyczny, nieszczęśliwy kochanek Nowy typ dramatu Cechy dramatu romantycznego Pytania kontrolne - "Sonety krymskie" Informacje o cyklu Bohater "Sonetów krymskich" - "Stepy akermańskie" - "Burza" - "Bakczysaraj" - "Czatyrdah" - "Ajudah" Pytania kontrolne - "Konrad Wallenrod" Informacje o utworze Czas i miejsce akcji Temat i problemy utworu Kompozycja powieści Słownikowa definicja pojęcia powieści poetyckiej Problematyka moralna związana z osobą głównego bohatera Program poezji narodowej w "Konradzie Wallenrodzie" Pytania kontrolne - "Na Alpach w Spl�gen" Pytania kontrolne - "Do matki Polki" Pytania kontrolne - "Dziady" cz. III Informacje o utworze Bohaterowie Forma utworu Cechy dramatu romantycznego w III cz. "Dziadów" Główni bohaterowie III cz. "Dziadów" Sąd nad Polską w "Dziadach" "Dziady" jako dramat narodowy Pytania kontrolne - "Pan Tadeusz" Bohaterowie Treść Geneza utworu Kompozycja i gatunek literacki Bohaterowie "Pana Tadeusza" Baśniowość utworu i poetyzacja rzeczywistości Pytania kontrolne - "Liryki lozańskie" Informacje o cyklu - "Nad wodą wielką i czystą" - "Polały się łzy..." - "Gdy tu mój trup..." - "Snuć miłość" Pytania kontrolne Juliusz Słowacki Informacje o autorze - "Kordian" Informacje o utworze Dramat romantyczny (porównanie z III cz. "Dziadów") Ocena narodu polskiego w "Kordianie" Kordian jako reprezentant pokolenia Postacie z ludu Rola Szatana w dziejach ludzkości Ocena idei wolności Krytyka Mickiewiczowskiej koncepcji wieszcza Wnioski Pytania kontrolne - "Grób Agamemnona" Utwór o poecie i poezji Patriotyzm Słowackiego kochający i potępiający zarazem Pytania kontrolne - "Rozłączenie" - "Rzym" - "Hymn" - "Rozmowa z piramidami" - "Testament mój" Pytania kontrolne - "Beniowski" Czas powstania utworu Poemat dygresyjny Oktawa Fabuła Bohater Twórca głównym bohaterem utworu Pytania kontrolne Zygmunt Krasiński Informacje o autorze - "Nie-Boska Komedia" Geneza utworu Treść utworu Cechy dramatu romantycznego w "Nie-Boskiej Komedii" (porównanie z innymi reprezentantami gatunku, np. "Dziady", "Kordian") Koncepcja romantycznego poety Bohaterowie Zbiorowy portret dwóch obozów Znaczenie tytułu Interpretacja zakończenia Pytania kontrolne Cyprian Kamil Norwid Informacje o autorze - "W Weronie" - "Bema pamięci żałobny-rapsod" - "Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie" - "Do obywatela Johna Brown" - "Fortepian Szopena" - "Klaskaniem mając obrzękłe prawice" Pytania kontrolne Aleksander Fredro Informacje o autorze - "Śluby panieńskie" Geneza utworu Bohaterowie Treść utworu Charakterystyka postaci Komizm Pytania kontrolne POZYTYWIZM WSTĘP Filozofia europejskiego pozytywizmu Przedstawiciele pozytywizmu w Polsce Program literacki polskiego pozytywizmu Program społeczny polskiego pozytywizmu Publicystyka pozytywistyczna Prądy literackie epoki pozytywizmu Pytania kontrolne Adam Asnyk Informacje o autorze - "Do młodych" - "Daremne żale" - "Limba" - "Sonet I" z cyklu "Nad głębiami" - "Karmelkowy wiersz" - "Ja Ciebie kocham" - "Ach, jak mi smutno!" Pytania kontrolne Maria Konopnicka Informacje o autorce - Poezje - "W poranek" - "Contra spem spero" - "Wolny najmita" - "Kubek" Pytania kontrolne - Nowele - "Mendel Gdański" - "Miłosierdzie gminy" - "Nasza szkapa" Problematyka Pytania kontrolne Bolesław Prus Informacje o autorze - Nowele - "Powracająca fala" Główni bohaterowie i treść utworu - "Kamizelka" - "Omyłka" Problematyka nowel - "Lalka" Powieść na tle epoki Cechy powieści realistycznej Czas i miejsce akcji Powieść - panorama społeczna Powieść-kronika losów kilku pokoleń polskich idealistów Powieść psychologiczna - sposób konstruowania postaci bohaterów Inni bohaterowie Treść utworu Pytania kontrolne Henryk Sienkiewicz Informacje o autorze - Nowele - "Szkice węglem" Czas i miejsce akcji Problematyka Główni bohaterowie Treść utworu - "Janko Muzykant" - "Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela" Problematyka nowel - "Potop" Sienkiewiczowska historyczna powieść przygody Treść utworu Historia w "Potopie" Bohaterowie Sposób kreowania bohaterów Stereotyp Polaka-patrioty Pytania kontrolne Eliza Orzeszkowa Informacje o autorce - Nowele - "Dobra pani" - "A... B... C..." - "Tadeusz" - "Gloria victis" Problematyka nowel Pytania kontrolne - "Nad Niemnem" Problematyka utworu Czas i miejsce akcji Bohaterowie Treść utworu Ocena społeczeństwa polskiego w "Nad Niemnem" "Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza a "Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej Struktura powieści Pytania kontrolne Słowniczek pojęć ROMANTYZM Wstęp Współczesne i historyczne znaczenie słowa "romantyzm" współczesne: 1. uczuciowość, czułostkowość (w tym znaczeniu wymiennie ze słowem "sen- tymentalizm") 2. indywidualizm 3. marzycielstwo 4. wrażliwość 5. tajemniczość 6. zainteresowanie zjawiskami nadprzyrodzonymi 7. irracjonalizm itd. historyczne: 1. kierunki artystyczne przeciwstawne do klasycznych, oparte na inspira- cjach ludowych, fantastycznych 2. średniowieczne opowieści awanturniczo-miłosne 3. nurty dionizyjskie w kulturze (np. w okresie średniowiecza, baroku) 4. prąd umysłowy, kierunek artystyczny i literacki w kulturze europejs- kiej w pierwszej połowie XIX wieku. Wniosek: Obydwa znaczenia mają wiele wspólnego. W kulturze europejskiej pojęcie romantyzmu ewoluowało od nazwy zjawisk odmiennych od konwencji kla- sycznej (a więc kultury oficjalnej), poprzez określenie cech opowieści awa- nturniczo-miłosnych, dopuszczających do głosu uczucie, wyobraźnię, irracjo- nalizm, aż do uznania ich z końcem XVIII w. za dominujące, nadające charak- ter nowemu kierunkowi artystycznemu. Związane to było z antyfeudalnymi wy- stąpieniami mieszczaństwa i z protestem przeciw elitarnej kulturze dwors- kiej. Zespół cech prądu zwanego romantyzmem wszedł do słownika pojęć popu- larnych, określając pewną postawę, stosunek do życia, osobowość, świado- mość. Czas trwania i wewnętrzny podział Europa - od końca XVIII wieku do połowy XIX. Polska - od 1822r.,tj. daty ukazania się I tomu "Poezji" Adama Mickiewi- cza, do 1863 r., wybuchu powstania styczniowego. Polski romantyzm dzieli się na dwa etapy: 1. od 1822 do 1830 r. (poprzedzony okresem walki klasyków z romantykami, w którym ścierały się nurty klasyczne, sentymentalne i preromantyczne - la- ta 1795-1822), nazywamy romantyzmem przedlistopadowym, 2. od 1830 do 1863 r., rozpadający się na romantyzm krajowy i emigracyj- ny. W okresach tych działają wyraźnie oddzielone od siebie dwa pokolenia li- terackie. Pierwsze dochodzi do głosu około 1820 r. (urodzone około 1800 r. roczniki opuszczające Uniwersytet Warszawski i Wileński). Twórczość tego pokolenia wyczerpuje się w połowie stulecia, a przeżycia pokoleniowe jego przedstawicieli to: epopeja napoleońska oraz powstanie listopadowe i nastę- pująca po nim dla wielu emigracja. Należą do nich: Adam Mickiewicz, Antoni Malczewski, Seweryn Goszczyński, Maurycy Mochnacki, Juliusz Słowacki, Zyg- munt Krasiński. Drugie pokolenie to: Józef Ignacy Kraszewski, Cyprian Kamil Norwid, Ry- szard Berwiński, Teofil Lenartowicz, Władysław Syrokomla, Kornel Ujejski. Są to twórcy urodzeni około 1820 r. Przeżyciem pokoleniowym dla nich były represje po powstaniu 1830 r., Wiosna Ludów - 1848 r. i powstanie stycznio- we - 1863 r. Wybitni twórcy epoki w Europie Na zachodzie Europy, zwłaszcza w Niemczech i Anglii, romantyzm poprzedzo- ny został nasilającymi się w połowie XVIII wieku tendencjami sentymentalny- mi i preromantycznymi. W Niemczech okres przedromantyczny, określany mianem tzw. "burzy i napo- ru" (Strum und Drang), przypada na lata 1767-1785. Tworzą wtedy Johann Wol- fgang Goethe, autor "Fausta", "Cierpień młodego Wertera", licznych pieśni i ballad oraz Friedrich Schiller, dramaturg ("Zbójcy", "Intryga i miłość") a także twórca ciekawych ballad. Twórczość ich bardzo zaważyła na poczyna- niach poetów polskich doby romantyzmu. Z pisarzy romantyzmu niemieckiego godni zapamiętania są również: Fryderyk i August Wilhelm Schleglowie, Nova- lis, Ernest Teodor Amadeusz Hoffmann, bracia Jakub i Wilhelm Grimmowie, He- nryk Heine. W Anglii, po długim okresie sentymentalizmu, znamiona dojrzałego romanty- zmu można znaleźć w twórczości George'a Gordona Byrona, twórcy powieści po- etyckich - "Korsarz", "Giaur", poematu dygresyjnego "Wędrówki Childe Harol- da"; Waltera Scotta, twórcy powieści historycznych - "Rob Roy", "Waverley"; Persy'ego Shelley'a i Johna Keatsa. We Francji zasłynęli: Alfons Lamartine, Wiktor Hugo ("Cromwell", "Hernani", "Nędznicy"), Honoriusz Balzak (powieś- ci: "Ojciec Goriot", "Eugenia Grandet"), Stendhal, George Sand. W literaturze rosyjskiej ważne miejsce zajmuje twórczość: Aleksandra Pu- szkina, Michała Lermontowa, Mikołaja Gogola. Cechy prądu umysłowego zwanego romantyzmem Określenie postawy romantycznej jest trudne, bo jest ona złożona i to często z przeciwstawnych elementów. Ponieważ romantyzm przejął różne wątki z nurtów antyklasycystycznych, które potem razem z nim ewoluowały, więc i na postawę romantyczną składa się wiele cech. 1. Obrona praw jednostki do swobodnej ekspresji (także artystycznej), wy- rażania uczuć (zwłaszcza miłości), indywidualizm, kult artysty i tworzenia, kreacjonizm. Ten zespół cech wyrażał się w stworzonych przez poetów posta- wach, takich jak: Werteryzm - postawa charakteryzująca się wrażliwością, emocjonalizmem, poczuciem bezcelowości życia, prowadzącym często do gestów samobójczych. Nazwa pochodzi od imienia głównego bohatera powieści J. W. Goethego "Cier- pienia młodego Wertera". Bajronizm - postawa bohatera utworów G. G. Byrona, charakteryzująca się skrajnym indywidualizmem, konfliktem z otoczeniem, buntem przeciw porządko- wi społecznemu i normom moralnym. 2. Patriotyzm zakładający poświęcenie się sprawie narodowej, służenie na- rodowi, ocalenie go. W poezji przyjął on formę tyrteizmu - postawy będącej ideałem człowieczeństwa, łączącej twórczość z czynem, gdy poeta, zagrzewa- jąc do walki, sam daje dowody męstwa. Z patriotyzmem romantycznym łączy się też prometeizm jako postawa samotnego buntownika, przyjmującego cierpienie, poświęcającego się z miłości do narodu, ludzkości bądź idei, przeciwstawia- jącego się Bogu, naturze w imię szczęścia innych ludzi. 3. Apoteoza spisku, rewolucji, młodości. Romantyzm przejawia się także w buncie pokoleniowym przeciw ograniczeniom obyczajowym i społecznym narzuca- nym przez "stary świat". Buntownicze hasła przybierają formę wezwania do rewolucji, powstania, poprzedzonych z kolei działaniem spiskowym. Zasady konspiracji romantycznej zostały ujęte w postawie zwanej walenrodyzmem, po- legającej na poświęceniu życia walce z wrogiem ojczyzny przy użyciu moral- nie nagannych metod - podstępu i zdrady. 4. Uczuciowość, wrażliwość, emocjonalizm, irracjonalizm przeciwstawiające poznaniu rozumowemu uczucie, intuicję, przeżycia mistyczne, wiarę, przeko- nanie, że są to zjawiska niepoznawalne za pomocą rozumu, nie podlegające sprawdzeniu i nie dające się opisać. Z cechą tą wiąże się mistycyzm, tj. wiara w możliwości kontaktu ze światem pozaziemskim i zjawiskami wymykają- cymi się poznaniu rozumowemu właśnie za pomocą intuicji, uczucia, natchnie- nia, iluminacji (oświecenia). Zdolnością tą, zdaniem romantyków, obdarzeni byli prorocy i artyści. 5. Mesjanizm - wiara w przyjście Mesjasza. Na gruncie politycznym ozna- czał wiarę w wyjątkowe posłannictwo całego narodu, który z bożego przezna- czenia ma do spełnienia dziejową misję - przez poświęcenie i cierpienie wy- zwoli ludzkość. Bliski mesjanizmowi był winkelriedyzm, tyle że pozbawiony otoczki mistycznej. Oznacza on ideę poświęcenia jednostki za zbiorowość lub jednego narodu za inne. 6. Nowa koncepcja artysty, poety - jako wieszcza, proroka, duchowego przywódcy, który dzięki swym mistycznym zdolnościom ma dostęp do wiedzy nieosiągalnej dla zwykłych śmiertelników. Ze zdolności tych wynikały nowe obowiązki i zadania twórców jako przewodników i nauczycieli. 7. Kult natury obdarzonej duchem, nieujarzmionej, której tylko cząstką jest człowiek. 8. Narodowość, ludowość - zainteresowanie ludem jako ostoją kultury, do- szukiwanie się w nim wartości, które zatraciła cywilizacja. Ludowość tak pojęta łączy się z powrotem do natury. Lud według romantyków przechował też cechy narodowe, a więc w jego kulturze szukali źródeł narodowej odrębności i tożsamości. 9. Orientalizm, zainteresowanie kulturą Wschodu - wynikał z wyjścia z kręgu kultury klasycznej i wiązał się z szukaniem inspiracji w nurtach po- zaoficjalnych kultury, w tym ludowej i egzotycznej. 10. Radykalizm społeczny w skrajnej postaci przybierający formę socjaliz- mu utopijnego i pozostający w związku z rewolucyjnością romantyczną. Obok tego nurtu istniał też konserwatyzm, połączony z klerykalizmem i lękiem przed grożącą światu rewolucją społeczną. Cechy sztuki romantycznej 1. Zerwanie z konwencjami sztuki klasycznej, ze ścisłym podziałem na ro- dzaje i gatunki literackie, odrzucenie reguł krępujących twórcę. Przeciw- stawiono im estetykę otwartą, pluralizm estetyczny i kreacjonizm, oryginal- ność. 2. Postulat syntezy sztuk - wszystkie rodzaje sztuki są do siebie zbliżo- ne, gdyż mają jeden wspólny cel: dotarcie do świata pozazmysłowego określa- nego jako absolut, Bóg lub nieskończoność. Resztę, to znaczy materialne, zmysłowe środki wyrazu różniące poszczególne dziedziny sztuki można odrzu- cić. 3. Kult muzyki jako najmniej materialnej pośredniczki w kontaktach z nie- skończonością. Ceniono w muzyce jej irracjonalność i możliwość łączenia z poezją i malarstwem. Malowano dźwiękami ("barwne słyszenie"), opowiadano muzyką: poemat symfoniczny, opera. Wybitni twórcy: Fryderyk Chopin, Stanis- ław Moniuszko, Ludwik van Beethoven, Hektor Berlioz, Karol Weber, Jakub Me- yerbeer i inni. 4. Pochwała oryginalności, wirtuozerii, improwizowania, związana z nową koncepcją artysty jako pośrednika między zbiorowością i absolutem. 5. Żądanie autonomiczności sztuki, wyzwolenia, uniezależnienia artysty, przyznania mu praw do swobodnej ekspresji. Postulat autonomiczności sztuki nie oznacza, że artyści odrzucają obowiązki wobec społeczeństwa czy narodu. 6. Historyzm, często połączony z ekspresją środków wyrazu, obserwujemy w malarstwie romantycznym, np. u Eugeniusza Delacroix czy u Franciszka Goi. Koloryzm uderza w twórczości Williama Turnera i Piotra Michałowskiego. Emo- cjonalizm widać w obrazach Teodora G‚ricaulta, Caspara Dawida Friedricha czy Karola Gustawa Carusa. Malarstwo historyczne i portretowe reprezentują też Piotr Michałowski, Henryk Rodakowski, Eugeniusz Delacroix. 7. Postulat nadania sztuce cech narodowych, szukanie odrębnych cech świa- domości narodowej i środków do wyrażenia jej w sztuce. Powstają: opera na- rodowa, dramat narodowy, epopeja narodowa. 8. Eklektyzm. Z takiego bogactwa i różnorodności musiał wyniknąć eklek- tyzm (mieszanie stylów). Widać to zwłaszcza w architekturze, bo romantycy nie wytworzyli własnego stylu. Modny był neogotyk, styl mauretański (orien- talizm). Z powrotem do natury wiązał się angielski styl w ogrodnictwie. Ogród miał być naturalny, pełen tajemniczych zakątków, altanek, szemrzących strumyków. Romantyzm jako kierunek literacki Zrywając z konwencją klasyczną, romantycy tworzyli własne gatunki litera- ckie i realizowali w literaturze założenia własnego prądu umysłowego. Po- wstaje więc nowa konwencja literacka. Jako kierunek literacki jest roman- tyzm zarazem uniwersalny i narodowy. Narodowość łączy się z ludowością. W "pieśni gminnej" widziano drogę do świadomości narodowej w kulturze. Wi- dziano w niej także klucz do nowej wrażliwości. Wierzenia i podania ludowe ukazywały nowy świat intuicyjnego związku z naturą, świat poza władzą "szkiełka i oka". Wszystkie te cechy znalazły się w balladzie romantycznej. Innym gatunkiem, który powstał w okresie romantyzmu, była powieść poetyc- ka, prawdziwy dowód wielkiej rewolucji przeciw normom i przekonaniom klasy- cystycznym w literaturze. Z powieścią poetycką łączą się pojęcia bajronizmu i walterskotyzmu jako nazwy dwóch odmian gatunku. W strukturze powieści po- etyckich znalazły zastosowanie: inwersja czasowa (zaburzenie chronologii zdarzeń) i synkretyzm (mieszanie rodzajów i gatunków). Za pomocą inwersji wprowadzano element tajemnicy, synkretyzm był wyrazem sprzeciwu wobec po- działów na gatunki i rodzaje. Oprócz tego wyraźnie zaznaczył się w powieści poetyckiej, związany z nie ukrywaną obecnością autora w utworze, element kreacjonizmu. Liryka romantyczna przesycona jest pierwiastkami autobiografii i autoana- lizy. Większość wierszy nie mieści się w gatunkowych podziałach, choć pisa- no też sonety, hymny, pieśni, elegie, ody. Postulat uniwersalizmu i narodowości, filozoficzności i aktualności zrea- lizowany został w dramacie romantycznym, szczególnie w dramacie narodowym. Występuje w nim i nowy typ bohatera, i problemy narodowe i także zagadnie- nia historiozoficzne. Burzy on wszelkie konwencje klasyczne, wprowadza syn- kretyzm i różne kategorie estetyczne. Gatunkiem ekspansywnym staje się powieść. Powstaje też w tym czasie pol- ska epopeja narodowa. Rozwija się poemat, przede wszystkim dygresyjny i hi- storyczno-fantastyczny. Pytania kontrolne 1. Jakie codzienne zjawiska określisz przymiotnikiem romantyczny? Wymień kilka i uzasadnij. 2. Wymień nazwiska wybitnych twórców romantyzmu w dziedzinie literatury, malarstwa i muzyki. 3. Jak rozumiesz określenie romantyzmu jako prądu antyklasycystycznego? 4. Wymień nowe romantyczne gatunki literackie. JOHANN WOLFGANG GOETHE INFORMACJE O AUTORZE Johann Wolfgang Goethe, wielki poeta niemiecki (1749-1832), twórca powie- ści, dramatów, ballad, satyr. Najbardziej znane utwory: "Faust", "Cierpie- nia młodego Wertera", "Herman i Dorota". Wywarł ogromny wpływ na literaturę europejską, w tym i polską. Bardzo cenił go Adam Mickiewicz, o czym świad- czą przekłady ("Prolog" z "Fausta", "Pieśń Mignon" z "Wilhelma Meistra", "Podróżny"). W 1829 r. Mickiewicz i Odyniec odwiedzili Goethego w Weimarze i zostali obdarowani pamiątkowymi piórami. Mickiewicz na polecenie Goethego został sportretowany. "Cierpienia młodego Wertera" INFORMACJE O UTWORZE "Cierpienia młodego Wertera" ukazały się w 1774 r. w dwóch niewielkich tomikach. Wywołały burzliwą dyskusję i zainteresowanie ze względu na formę i wątek miłosny przedstawiony w inny niż do tej pory sposób, a przede wszy- stkim ze względu na kreację bohatera - młodzieńca cierpiącego "ból istnie- nia", nie mogącego zrealizować w otaczającym go świecie swych ideałów i dą- żeń, doznającego zawodów i rozczarowań, nie znajdującego nigdzie ukojenia. Spory wokół utworu przyniosły mu rozgłos. Wkrótce zaczęła się szerzyć "go- rączka werterowska": młodzi ludzie ubierali się jak Werter, w sklepach sprzedawano porcelanowe figurki przedstawiające Lottę i Wertera. Przez Eu- ropę przeszła fala samobójstw z miłości. Na język polski "Cierpienia młode- go Wertera" przełożył w 1822 r. Kazimierz Brodziński. TREŚĆ UTWORU Księga I Werter rozstaje się ze swoim miejscem zamieszkania, pozostawia matkę, przyjaciela i mało znaczącą miłostkę ("biedna Eleonora"), aby osiąść w po- siadłości, którą określa "rajską okolicą". Odkrywa uroki krajobrazu, chce rozstać się ze swoim artystycznym powołaniem - odrzuca książki, poza Home- rem, gdyż ten przynosi mu uspokojenie, kontempluje, rozmyśla, podziwia. Po- znaje książęcego komisarza, wdowca z dziesięciorgiem dzieci i odwiedza go kilkakrotnie. Ulega filozoficznym zadumom nad sensem życia, rysuje scenki rodzajowe i naturę. W tym czasie poznaje najstarszą córkę komisarza - Lottę. Rodzi się w nim uczucie fascynacji - nawet fakt, iż dziewczyna ma już narzeczonego, niczego nie zmienia. Często odwiedza wybrankę swojego serca, rozmawiają o poezji, bawią się z jej rodzeństwem. Wreszcie poznaje Alberta, narzeczonego Lotty, ale nie czuje doń niechęci. "Ma on wiele uczucia i wie, co zdobył w Lotcie" - pisze bohater do przyja- ciela. Albert także darzy Wertera sympatią i nie traktuje go jak rywala. Albert - racjonalista, człowiek o skrystalizowanych poglądach, przygoto- wuje się do objęcia intratnej posady dworskiej, nie może zatem wiedzieć o tym, co dzieje się w duszy Wertera i jakie namiętności nim targają. Werter zdaje sobie z tego sprawę, ale wie, że Albert potrafi zapewnić Lotcie odpo- wiedni status materialny. Postanawia rozstać się z ukochaną. Księga II Bohater znajduje się daleko od Lotty, pełni funkcję publiczną u znanego posła. Zawiera nowe znajomości. Teraz ma okazję przyjrzeć się bliżej stosu- nkom społecznym. Rażą go "fatalne stosunki mieszczańskie", "nędza ludu", pustka dworskiej egzystencji. Tęskni za ukochaną i czuje się nieszczęśliwy. Służba u posła nuży go. W tym czasie Albert zawiadamia go o swoim ślubie z Lottą. Werter wydaje się być pogodzony z myślą, że Lotta nigdy nie będzie należeć do niego, przesyła nowożeńcom życzenia. Sam przeżywa trudne chwile - wyproszono go z przyjęcia u hrabiego, składa dymisję u posła. Jednocześnie przyjmuje zaproszenie księcia i wyjeżdża do jego posiadłości, aby znaleźć tam spokój. Ale spokoju nie odnajduje. Po 10 miesiącach postanawia wrócić w pobliże Lotty ("Chcę być bliżej Lotty, oto wszystko"). Odwiedza miejsca, gdzie niegdyś spacerował z ukochaną, ale nie potrafi odnaleźć radości - czuje, że wszystko minęło. Pragnie śmierci Alberta, jest rozstrojony nerwowo. Często bywa u Lotty, ale odwiedziny prowadzą do jesz- cze głębszej depresji. Czuje pustkę, zjawia się pragnienie nieistnienia. Żyje na pograniczu snu i jawy. Coraz więcej jest w nim niechęci do Alberta, już nie ukrywa swego uczucia. Lotta próbuje wyperswadować mu, że żyje złu- dzeniami, może przecież znaleźć sobie inny obiekt uczuć. 21 XII pisze pożegnalny list do ukochanej. Lotta tymczasem uświadamia so- bie, że w gruncie rzeczy lubi Wertera. Bohater po raz ostatni odwiedza jej dom - rozmawiają o poezji, grają na fortepianie. Werter wraca do domu zupe- łnie załamany. Rankiem wysyła sługę po pistolety do Alberta, tłumacząc, że będą mu potrzebne w planowanej podróży. Pistolety daje Lotta (Albert był nieobecny). Ten fakt ma dla Wertera znaczenie symboliczne - Lotta zgadza się z jego decyzją. Znaleziono go rano, żył jeszcze, choć jego stan nie ro- kował żadnych nadziei. Śmierć nastąpiła 23 grudnia. Powiadomiono Lottę i Alberta. Komisarz nakazał pogrzebać Wertera "nocą, koło jedenastej, na mie- jscu, które on sam wybrał. Stary razem z synami szedł za trumną. Albert nie mógł. Obawiano się o życie Lotty. (...) Nie towarzyszył mu żaden duchowny". BUDOWA UTWORU Powieść ma formę listów bohatera do przyjaciela Wilhelma (kilka listów adresowanych jest do Lotty i Alberta). Jest to więc tzw. powieść epistolar- na. Formę tę upowszechnił Jan Jakub Rousseau swą słynną "Nową Heloizą". "Cierpienia..." składają się z dwóch ksiąg. Księga pierwsza obejmuje okres od 4 V do 10 IX 1771 r. i zawiera listy do Wilhelma. Księga druga to okres od 20 X 1771 do 6XII 1772 r. i jest w niej kilka listów do Lotty, Alberta (narzeczonego Lotty) i większość znowu do Wilhelma. W zakończeniu księgi drugiej do głosu dochodzi narrator (Wydawca), który rekonstruuje i prezen- tuje zakończenie dramatu Wertera, a także komentuje zdarzenia i ocenia bo- haterów. Taka forma utworu pozwala czytelnikowi dokładnie poznać skomplikowaną osobowość bohatera. Prezentuje się on sam, jest szczery w swych wyznaniach i zwierzeniach (przecież pisze do przyjaciela). Innym postaciom poświęca zdecydowanie mniej uwagi, analizuje głównie swoje uczucia. Listy są różno- rodne pod względem formy stylistycznej, ale na ogół są bardzo emocjonalne. Werter popada w odmienne nastroje, temperatura zwierzeń zmienia się. Po- wieść przynosi w sumie jedną z pierwszych i najciekawszych w nowoczesnej literaturze analiz psychologicznych. CHARAKTERYSTYKA WERTERA Werter jest młodzieńcem sentymentalnym. Bardzo uczuciowym, o wrażliwym sercu, ustawicznie szuka obiektu uczuć; podatny na uroki kobiece, sam także się podoba. Jest lubiany, łatwo zyskuje przychylność kobiet, dobrze tańczy, maluje, kocha dzieci i chętnie się z nimi bawi. Powinien więc być szczęśli- wy, gdyby tylko wybrał odpowiedni obiekt uczuć. Lubi samotność, spacery w leśnych zakątkach - czyta wtedy ulubionego Ho- mera. Zachwyca się prostym, wiejskim ludem, ceni w nim szczerość uczuć. Eg- zaltowany, wrażliwy, czuły na uroki natury. W listach analizuje swoje na- stroje, snuje refleksje na temat przyrody, swego stosunku do ludzi i świa- ta. Jest marzycielem, pragnie odnaleźć sens życia i trwać w harmonii ze świa- tem i naturą. Rzeczywistość jednak kłóci się z jego marzeniami. Krytykuje więc istniejący porządek społeczny, dumę arystokracji i etykietę dworską. Jego zdaniem stosunek do drugiego człowieka powinno wyznaczać serce, nie rozum. Jest w nim utajony bunt, niezgoda na istniejący układ społeczny - obok zachwytu dla natury i ludzi żyjących z nią w harmonii. Konflikt ten zaostrza nieszczęśliwa miłość. Gdy poznaje Lottę, staje się ona największą miłością jego życia. Nie zważa na to, że jest zaręczona z Albertem. Lotta traktuje go jak przyjaciela, z którym ma wiele wspólnych zainteresowań, ale nie kryje, że zamierza wywiązać się ze zobowiązań wobec Alberta. Werter mi- mo perswazji angażuje się uczuciowo coraz bardziej, miotają nim sprzeczne uczucia, popada z jednej skrajności w drugą, z euforii w rozpacz, z radości w smutek. Wyraźnie idealizuje przedmiot swej miłości. O zmienności jego uczuć może świadczyć stosunek do Alberta. To ceni go jako przyjaciela, to chciałby go zabić jako rywala. Cierpi coraz bardziej, więc próbuje wyjechać, by zapomnieć o ukochanej. Rozstanie z Lottą nie przynosi jednak ulgi. Przeżywa wiele rozczarowań i upokorzeń, gdyż jako mieszczanin zostaje wyproszony z towarzystwa. Zaczyna myśleć o samobójst- wie. Pogłębia się jego niechęć do świata, poczucie krzywdy i wyobcowania. W końcu nie wytrzymuje rozłąki i wraca, by być w pobliżu Lotty, która tymcza- sem wyszła za mąż za Alberta. Stan psychiczny bohatera pogarsza się, pogłę- bia się jego rozpacz, miłość staje się uczuciem niszczącym, destrukcyjnym. Werter nie usiłuje się nawet ratować, walczyć, nie umie się wyzwolić, wy- rwać z kręgu miłości. Życie traci dla niego sens. Spala się wewnętrznie i coraz częściej myśli o śmierci. Ostatecznie popełnia samobójstwo. POJĘCIE WERTERYZMU Tytułowy bohater powieści stał się symbolem postawy określanej mianem we- rterycznej. Cechuje ją skłócenie ze światem, brak akceptacji rzeczywistoś- ci, bunt przeciw istniejącym stosunkom społecznym i normom moralnym, ale też słabość i poczucie bezsilności. Poczucie bezsensu życia i bezcelowości własnej egzystencji doprowadza bohatera do samobójstwa. MIŁOŚĆ WEDŁUG GOETHEGO Miłość Wertera do Lotty jest uczuciem głębokim, ogarniającym całą jego osobowość, a przy tym uczuciem duchowym, platonicznym. Werter zachwyca się prostotą, dobrocią, rozumem Lotty, spokojem jej duszy, a nie jej ciałem. Łączą ich wspólne zainteresowania muzyką, malarstwem, lekturą. Uczucie ta- kie nie zważa na podziały społeczne, przynależność rodzinną, zobowiązania moralne. Jest to związek dusz, które są sobie bliskie. Takie nastawienie, oderwane od rzeczywistości, było źródłem konfliktów ze światem, z jego nor- mami i przyczyną wielu nieszczęść kochanków. Bohaterowie powieści Goethego zapoczątkowali całą galerię bohaterów romantycznych - nieszczęśliwych ko- chanków. Te literackie kreacje (Werter, Giaur, Gustaw) były wyrazem buntu młodych przeciw porządkowi świata w imię praw jednostki do indywidualnego rozwoju, uczuć, ekspresji. Pytania kontrolne 1. Jakie były objawy i przyczyny popularności powieści Goethego "Cierpie- nia młodego Wertera"? 2. Wyjaśnij, jak rozumiesz określenie powieści Goethego jako pamiętnika wewnętrznego życia bohatera? 3. Scharakteryzuj i oceń postać Wertera. 4. Wymień cechy postawy zwanej werteryzmem. 5. Jak Werter pojmuje miłość? "Król Olszyn" CECHY UTWORU JAKO BALLADY ROMANTYCZNEJ "Król Olszyn" (lub "Król Elfów") to, można powiedzieć, ballada wzorcowa. Wyraźnie widać w niej cechy wczesnego romantyzmu i cechy gatunkowe: 1. Synkretyzm. Fabuła utworu jest mocno udramatyzowana. Tylko pierwsza i ostatnia zwrotka to opis sytuacji, pozostałe to dialog między chłopcem i jego ojcem oraz chłopcem i królem Olszyn. Wiersz jest analizą uczuć chłop- ca, który widzi fantastyczne twory, boi się ich, a jednocześnie jest ocza- rowany, przeżywa lęk i fascynację. Wiersz jest więc gatunkiem mieszanym z elementami liryki, epiki i dramatu. 2. Ludowość. Postacie króla Olszyn "z ogonem jak żmija" i jego córek po- chodzą z baśni ludowych. Wyczarowują przed oczami wyobraźni chłopca świat z bajki, gdzie "kwiatki kraśnieją i płoną", a matka króla daje chłopcu "suk- nię złoconą", zapraszają go na "nocną biesiadę", by potańczył, pobawił się z nimi. 3. Nastrojowość. Las, ciemna noc, zamieć, mgły, szum wiatru, fantastyczne postacie tworzą atmosferę pełną niepokoju. Ojciec z dzieckiem na ręku pędzi przez las "wśród nocnej zamieci", wiatr "po liściach szeleszcze", "wierzba swe stare gałęzie rozwala". Król Olszyn, gdy nie udaje mu się zwabić chłop- ca urokami baśniowego świata, grozi mu: "Gdy chętnie nie przyjdziesz, toć gwałtem zabiorę", a w końcu zabiera go do baśniowej krainy, gdzie czeka go życie podobne do tego, jakie wiodą król Elfów i jego córki. 4. Obecność świata pozazmysłowego, kontakt z nim, którego dostępuje wraż- liwy, obdarzony wyobraźnią chłopiec, jest wyrazem romantycznej wiary w ist- nienie tego świata, w możliwość obcowania z nim. Król Elfów jest elementem przyrody, która w utworze żyje, jest groźna i powoduje śmierć dziecka. Ostatecznym dowodem na istnienie świata nadprzyrodzonego jest właśnie ów zgon, bo wcześniej były to tylko słowa chłopca, które można było wziąć za majaki. Co ciekawe, trzeźwy, realnie patrzący na świat ojciec niczego nie widzi i, można powiedzieć, szkoda, że nie widzi, bo o ileż uboższy jest je- go świat. "Rybak" Wiersz ten to także ballada. Podobnie jak i w innych balladach występują tu elementy z baśni ludowych (rybka-rusałka - "piękność dziewicza"), wraz z którymi pojawia się opowieść o fantastycznym świecie w nurtach rzeki, gdzie "Rybki kosztują swobody". Rusałka zaprasza rybaka do udziału w tych rozko- szach, "tak go pociąga, zniewala", że wreszcie rzuca się on w odmęty. Rybak pod wpływem rusałki traci poczucie rzeczywistości - świat realny miesza z fantastycznym. Najbardziej romantyczną cechą w balladzie jest przekonanie o ingerencji świata nadprzyrodzonego w życie na ziemi, wiara w możliwość kon- taktu z nim w szczególnych okolicznościach. Rybka-rusałka wymierza karę ry- bakowi, który "pełen chytrości i zdrady" "nad rybek pastwił się zgonem". Przyroda żyje i wymierza sprawiedliwość. "Pieśń Mignon" Wiersz jest lirycznym wyznaniem sprzecznych uczuć: tęsknoty za ukochaną ("moja miła") i oczarowania pięknem krajobrazu. Podmiot liryczny pyta uko- chaną, czy zna ten uroczy kraj: "Gdzie cytryna dojrzewa, Pomarańcz blask Majowe złoci drzewa?", gdzie bluszcz otacza ruiny, gdzie rosną cyprysy, a szczyty sięgają chmur. Kraj tak piękny mógłby być rajem, "Gdybyś ty ze mną była!". Ale jej nie ma, była, ale odeszła, a wraz z nią zniknęło szczęście. Zda- nia pytające i wykrzyknikowe podkreślają nastrój i napięcie uczuciowe wier- sza. W licznych pięknych metaforach, np. "pomarańcz blask majowe złoci drzewa", "cyprys cicho stoi", "płomieniem wrą opoki", poeta opisuje urodę krajobrazu i przez kontrast pogłębia uczucie tęsknoty. GEORGE GORDON BYRON INFORMACJE O AUTORZE George Gordon Byron urodził się 22 stycznia 1788 roku. Jego ojciec, John, był kapitanem gwardii, z jego drugiego małżeństwa z Katarzyną Gordon uro- dził się G. G. Byron. W wieku jedenastu lat George otrzymał tytuł lorda i spadek po zmarłym stryju. W trakcie nauki w szkole w Harrow (4 lata) i dwóch lat studiów na uniwersytecie w Cambridge czytał ogromne ilości lek- tur, prowadził nieuporządkowane, pełne flirtów życie. Po zakończeniu eduka- cji bywał często w Londynie, pochłaniały go zabawy, teatr, romanse, sporty. W 1807 roku opublikował tomik wierszy pt. "Godziny próżnowania", będący wspomnieniami ze szkoły. W 1809 r. rozpoczął Byron wraz z przyjaciółmi podróż przez Europę na Wschód. Eskapada ta trwała dwa lata i prowadziła przez Lizbonę, Sewillę, Kadyks, Gibraltar, Maltę, Albanię aż do Grecji. Po powrocie do Anglii za- siadał w Izbie Lordów. W 1815 roku poślubił Annę Izabellę Milbenke. Nie by- ła to wielka miłość i zaraz po urodzeniu córki, Augusty Ady, lady Byron opuściła męża i doprowadziła do separacji. Opinia publiczna była niechętna Byronowi i wobec zaistniałej sytuacji musiał on w 1816 roku opuścić Anglię; udał się do Szwajcarii. Następnie przeniósł się do Włoch, gdzie poznał swą ostatnią wielką miłość, hrabinę Guiccioli. Na wieść o wybuchu powstania Greków przeciw Turkom, Byron opuścił Italię i udał się do Grecji. Zmarł w twierdzy Missolungi, 19 kwietnia 1824 roku. Do najważniejszych utworów Byrona należą: "Godziny próżnowania" (1807), "Wędrówki Childe Harolda" (1812), "Giaur", "Narzeczona z Abydos" (1813), "Korsarz", "Oblężenie Koryntu" (1814), "Więzień Chilonu" (1816), "Don Juan" (1817). "Giaur" INFORMACJE O UTWORZE "Giaur" po raz pierwszy został wydany w czerwcu 1813 roku. Do końca roku 1813 ukazało się dziewięć wydań, w których Byron wciąż nanosił poprawki. Po ukazaniu się drukiem "Giaura" podejrzewano, że Byron sam był kochankiem ta- jemniczej Leili. Dlatego też autor napisał Przedmowę, w której wyjaśnił, że opisane zdarzenia "odnieść należy do owych czasów, kiedy Wyspy Jońskie ule- gały panowaniu Rzeczypospolitej Weneckiej", czyli przed rokiem 1797. Pomimo tych wyjaśnień Giaura nadal utożsamiano z G. G. Byronem. Dlaczego? Byron był w swej epoce kimś w rodzaju idola, tak widziała go młodzież. Naśladowano jego zachowanie, ubierano się, czesano jak Byron. Był uosobieniem romantyka. Sam troszczył się o swój image i dążył do upoetyzo- wania swego życia. Był podobny do swoich bohaterów i oni byli podobni do niego. Pod wpływem Byrona tworzyli nasi romantycy, zachwycali się nim, tłumaczy- li jego dzieła. Mickiewicz przełożył właśnie "Giaura", Edward Odyniec (przyjaciel Mickiewicza) "Korsarza". Co było źródłem tego powodzenia? Przede wszystkim: - postawa buntu i krytycyzmu wobec świata, - kreacja bohatera (często naśladowana), - gatunek literacki chętnie uprawiany przez innych pisarzy. POSTAWA BUNTU I KRYTYCYZMU WOBEC ŚWIATA Już pierwsze części poematu poświęcone Grecji zawierają niezgodę na rze- czywistość. Greckie wyspy są piękne. Opisując je, stosuje poeta wiele per- sonifikacji (uosobień), by podkreślić urodę krajobrazu: "morza cichego ob- licze", "fale jak uśmiechu dołki", róża to "sułtanka słowików", a słowiki to "kochankowie leśni". Z urokiem natury kontrastują źli ludzie, najeźdźcy, którzy zniewolili Grecję. Ten stan obrazuje rozbudowane porównanie Grecji do pięknej twarzy tuż po zgonie - oblicze jeszcze zachowało urodę, ale już nie ma w nim życia. Dlatego odwołuje się poeta do heroicznej historii Gre- cji, przywołuje dawnych bohaterów i wzywa do walki o wolność. W genialnym przekładzie Mickiewicza brzmią słowa te niezwykle dramatycznie, są gorącym apelem o nieprzerwaną walkę, która ostatecznie musi przynieść zwycięstwo: "Walka o wolność, gdy się raz zaczyna, Z ojca krwią spada dziedzictwem na syna. (...) Dosyć jest wiedzieć, że nikt nie zagrzebie Ducha swobody - chyba on sam siebie - Bo własne tylko upodlenie ducha nagina wolnych szyję do łańcucha". BOHATER Buntownikiem jest też główny bohater. Jest to niezwykle tajemnicza po- stać. Nie wiemy, po co przybył do Grecji, jak się nazywa, jego dzieje pełne są luk. Ma szlachetne rysy twarzy, czarne włosy, oczy pełne wyrazu. Namięt- nie przeżywa wszystkie uczucia. Wartością najwyższą jest dla niego miłość, dla której potrafi zatracić samego siebie, stać się człowiekiem obłąkanym. Śmierć ukochanej czyni go zdolnym do zbrodni. By zemścić się na mordercy, zrywa z wszelkimi zasadami moralnymi. W imię uczucia zburzył istniejący po- rządek, wtargnął do domu Hassana i zabrał mu Leilę, pogwałcił panujące oby- czaje. Nie jest to jednak pospolity zbrodniarz. Jest to postać nieprzecięt- na, tragicznie wewnętrznie rozdarta. Nie umie pogodzić się ze światem, świat go odrzuca, jest więc samotny. W samotności przeżywa swe cierpienia, bo nie jest pozbawiony sumienia, jest wrażliwy, świadomie przekracza zasady moralne, dlatego cierpi. Po stracie ukochanej czuje się niezdolny do życia, jest wypalony, pusty. Pragnie tylko spokoju śmierci. Samobójstwem jednak gardzi, dlatego schronił się w klasztorze. Nie przyjął jednak święceń, nie czuje skruchy, mówi: "Gdybym mógł ożyć, żyłbym tak, jak żyłem", tzn. namiętnie, bez żadnych wię- zów, bez zasad, zgodnie ze swą wolą i uczuciami. Jest to na pewno postać niezwykła, ale kontrowersyjna. KOMPOZYCJA POEMATU "Giaur" jest powieścią poetycką w odmianie typowej dla Byrona, w której autor prezentuje głównie dramat wewnętrzny bohatera. Sam poeta określił utwór jako "rozerwane ułamki poematu". Główny wątek to dzieje miłości i ze- msty - miłości Giaura i Leili, śmierci Leili i zemsty na Hassanie. Narracja nie jest prowadzona zgodnie z chronologią wydarzeń (inwersja czasowa). Pogłębia to tajemniczość, niezwykłość przedstawionej historii. Narracja przerywana jest wstawkami lirycznymi i filozoficznymi. Tłem wyda- rzeń jest egzotyczny dla nas krajobraz Grecji, a że Grecja była wówczas ujarzmiona przez Turków, stąd i orientalizm. Taka kompozycja powoduje, że czytelnik w pierwszej chwili jest zaszokowany i nie rozumie, ale zacieka- wiony czyta do końca i dopiero wtedy może uporządkować sobie całą historię. Początkowe fragmenty to wspomniana już opowieść o Grecji i wezwanie do walki o jej wolność. Na morzu pojawia się statek piracki, rybacy więc z pośpiechem zawijają do portu. Jeden z nich obserwuje tajemniczego jeźdźca zwanego Giaurem - nie- wiernym - spieniony koń, wzburzony jeździec zapowiadają, że zdarzy się coś niezwykłego. I zdarzyło się, obserwujemy skutki. Kolejne obrazy to opuszczony, niszczejący po śmierci właściciela dom Has- sana. Dowiadujemy się, że zabił go Giaur. Z opowieści przewoźnika poznajemy mroczną historię śmierci Leili, która za niewierność została utopiona w mo- rzu przez Hassana. Hassan cierpi po zamordowaniu Leili, a ludzie plotkują, bo nie wiedzą, co się naprawdę zdarzyło. Teraz następuje opis urody Leili, po stracie której tęskni Hassan i sza- leje Giaur. Hassan pragnie się pocieszyć, wyrusza więc po nową żonę. Gdy przemierza górski przesmyk, wpada w zasadzkę zastawioną przez Giaura i wy- najętych przez niego zbójców. Krwawą walkę kończy śmierć Hassana. Goniec przybywa do domu matki i przywozi zwłoki Hassana. Następuje opis grobu i pochwała męstwa zmarłego. Akcja następnego fragmentu toczy się po sześciu latach. Ludzie rozpoznają Giaura w tajemniczym mnichu, który ofiarował dużą sumę pieniędzy, by móc schronić się w klasztorze. Czyni spowiedź ze swego burzliwego życia, ale nie prosi o rozgrzeszenie, bo nie czuje się zdolny do pokuty. Pytania kontrolne 1. Co oznacza termin "bajronizm"? 2. Jaki typ bohatera romantycznego reprezentuje tytułowy Giaur? 3. Co to jest powieść poetycka? HONORIUSZ BALZAK INFORMACJE O AUTORZE Honoriusz Balzak (Honor‚ de Balzac) (1799-1850) to wybitny pisarz francu- ski uznany za twórcę powieści realistycznej. Powieść "Ojciec Goriot" została napisana w 1834 r. i wydana w roku nastę- pnym. Wchodzi ona w skład olbrzymiego, liczącego ponad dziewięćdziesiąt ty- tułów cyklu, nazwanego przez autora pod koniec życia "Komedią ludzką". Inne tytuły tego cyklu to: "Eugenia Grandet", "Lekarz wiejski", "Stracone złu- dzenia", "Proboszcz z Tours", "Kobieta porzucona" itd. Honoriusz Balzak z wykształcenia był prawnikiem i pochodził ze świeżo wzbogaconej rodziny. Rodzina była przeciwna jego pisarskiemu powołaniu, więc musiał radzić sobie sam. Często miał kłopoty finansowe, nierzadko pi- sał w pośpiechu, bo wziął zaliczkę na poczet nowej książki. Był tytanem pracy i wielkim entuzjastą kawy, co bardzo źle wpływało na jego słabe ser- ce. "Komedia ludzka" to cykl utworów połączonych postaciami bohaterów (np. Eugeniusz Rastignac występuje też w powieści pt. "Bank Nucingena"), w któ- rym Balzak chciał ukazać historię obyczajów francuskiego społeczeństwa w trakcie jego dynamicznego rozwoju. Był też w biografii pisarza wątek pol- ski. Przez wiele lat korespondował z polską arystokratką, wielbicielką jego powieści, Eweliną Hańską. Korespondencyjna miłość zakończyła się małżeńst- wem dopiero na kilka miesięcy przed śmiercią Balzaka. "Ojciec Goriot" INFORMACJE O UTWORZE Czas i miejsce akcji są w powieści ściśle określone. Akcja rozpoczyna się w listopadzie 1819 r. (kilkakrotnie jest to wspomniane w narracji) i trwa zaledwie kilka miesięcy. W styczniu 1820 r. Eugeniusz zaczyna bywać u pani Nucingen. Miejscem akcji jest Paryż, ale zawiódłby się ten, kto szukałby w powieści opisów pięknej stolicy Francji. Balzaka nie interesują gmachy i ulice, jego ciekawość skupia się na ludziach. Niemniej umieszcza akcję w konkretnych miejscach. Jest to przede wszystkim pensjonat pani Vauquer, mieszczący się przy ulicy Neuve-Sainte-Genevieve, oraz pałace arystokracji w dzielnicy Sa- int-Germain. Pisarz wymienia ulice, parki, teatry, ale nie opisuje ich szczegółowo. Narrator: Każdy uważny czytelnik powieści dostrzeże, iż najważniejszą po- stacią utworu, panującą nad całością, wszechwiedzącą i wszechobecną, jest narrator. Od początku narrator prezentuje świat przedstawiony, opisuje mie- jsca i ludzi, opowiada ich historie, nie kryje się ze swymi opiniami, oce- nia, osądza i komentuje. Zaczyna od szczegółowego opisu pensjonatu pani Vauquer i jego mieszkańców. Nie jest to opis obiektywny. Narrator nie szczędzi sarkazmu i ironii, by ukazać całą ohydę tego miejsca. Podobnie przedstawia postacie: opisuje je, informuje o ich przeszłości, snuje domys- ły, analizuje ich charaktery. Zastanawia się zwłaszcza, co przywiodło ich do tego nieszczęsnego pensjonatu. Nie rozwija natomiast akcji, nie dba o to, by portrety swych bohaterów poddać próbie działania. Oczywiście najwięcej uwagi poświęca głównym bohaterom powieści, tj. Euge- niuszowi de Rastignac, ojcu Goriot i tajemniczemu Vautrinowi, różnicując jednakże sposób ich prezentacji. Ich też opisuje, charakteryzuje drobiazgo- wo i szczegółowo, zanim rozpoczną działanie. Już w opisie wyglądu zewnętrz- nego mieszczą się dane dotyczące charakteru i usposobienia. Zanim poznamy ojca Goriot osobiście, narrator opowiada nam historię jego życia od momentu wprowadzenia się do pensjonatu. Plotkują też o nim inni mieszkańcy domu, analizując jego dziwne zachowanie. Tajemnicę ojca Goriot poznaje ostatecznie Eugeniusz w czasie pobytu w pałacu kuzynki, pani de Be- aus‚ant, i uzupełnia te wiadomości, przeprowadzając wywiad z obecnym właś- cicielem dawnej firmy Goriota. Dopiero potem Eugeniusz i Goriot zaprzyjaź- nili się, bo połączyły ich wspólne uczucia i czyny. Wtedy dopiero poznaje- my, do czego zdolny jest kochający do szaleństwa ojciec. Najwięcej dzieje się wokół Goriota pod koniec jego życia, staje się wówczas głównym bohate- rem powieści. Naiwnego studenta Eugeniusza opisuje narrator, towarzysząc mu w jego wę- drówkach po salonach Paryża. Tu także wiele miejsca i uwagi poświęca preze- ntacji wnętrz i ludzi. O ile w prezentacji pensjonatu przeważa ironia, któ- rej towarzyszy uczucie wstrętu, o tyle wyraźny zachwyt narratora budzi przepych, luksus, bogactwo salonów. Spojrzenie narratora jest tożsame z wrażeniami Eugeniusza, który postanawia za wszelką cenę dostać się do tego pięknego świata. Dwa światy ukazane są, jak widzimy, na zasadzie kontrastu. Vautrin do końca powieści pozostaje postacią tajemniczą. Narrator stop- niowo dzieli się z czytelnikami swoją wiedzą o nim. Opisuje dokładnie jego sylwetkę, wrażenie, jakie robi na ludziach, ale przedstawia go też jako po- stać działającą. Jest on duszą towarzystwa w pensjonacie, umie wszystkich rozbawić i zjednać sobie. On też planuje powieściową intrygę -