Józef Marszałek Majdanek obóz koncentracyjny w Lublinie i Wydawnictwo Interpress Warszawa 1987 Wstęp Majdanek - nazwa miejscowa określająca teren zajęty na obóz koncentra-cj jny w Lublinie, nie znana do czasu założenia obozu, utworzona została dopiero w 1941 r. przez mieszkańców Lublina, od sąsiedniej dzielnicy Majdan Tatarski. Upowszechniła się szybko wśród więźniów zyskując sławę męczeństwa i heroizmu ofiar reżimu hitlerowskiego. Obóz koncentracyjny w Lublinie {Konzentrationslager der Waffen SS Lublin - KL Lublin), tak brzmiała oficjalna nazwa, zlokalizowany po wschodniej stronie miasta, w odległości 5 km od centrum, budził żywe zainteresowanie społeczeństwa, a władze podziemnego państwa polskiego rozpoczęły demaskowanie dokonywanych tam zbrodni od samego momentu powstania obozu. Publikowane artykuły w prasie konspiracyjnej lub emigracyjnej przyczyniały się do -/erzenia informacji jeszcze w latach wojny o „lubelskiej fabryce śmierci". 0 tym, czym był ten obóz, jakie spełniał funkcje, światowa opinia publiczna miała się dowiedzieć szerzej po jego wyzwoleniu, z opublikowanego we wrześniu 1944 r. Komunikatu Polsko-Radzieckiej Komisji Nadzwyczajnej do zbadania zbrodni niemieckich dokonanych w obozie unicestwienia na Majdanku, post olanej przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Komunikat ten ogło-szony przez prasę polską i radziecką, a następnie przedrukowany przez prasę zachodnią i opublikowany w kilku wersjach językowych stanowił w pierwszych latach po wojnie podstawowe źródło wiedzy o warunkach egzystencji, a przede wszystkim formach zagłady więźniów. Podobną rolę spełniały prace popularne 1 popularnonaukowe, jakie ukazały się w latach 1944-1946, poszerzające wiadomości o zagadnienia ruchu oporu w obozie, grabieży mienia więźniów i po-mocy udzielanej im przez polskie organizacje charytatywne. Pierwszym naukowym opracowaniem stał się artykuł Zdzisława Łukaszkie-wicza pt. Obóz koncentracyjny i zagłady Majdanek, zamieszczony w „Biuletynie Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce", t. IV, 1948 r. W pracy tej autor omówił szerzej ważniejsze problemy z dziejów Majdanka. Analizując transporty więźniów do obozu, wykazy zmarłych, zapełnienie bloków, ustalił, że zginęło tu 360 000 osób. Właściwe, na szeroką skalę badania nad dziejami obozu lubelskiego rozpoczęły się z początkiem lat sześćdziesiątych i skupione zostały w Państwowym Muzeum na Majdanku. Powołana w 1961 r. Rada Naukowa Towarzystwa Opieki nad Majdankiem, której plany ściśle zharmonizowano z planami Muzeum, jako główny cel swego działania wytyczyła sobie opracowanie szeregu zagadnień w formie przyczynków dla przyszłej syntezy dziejów obozu. Przyczynki te w formie artykułów zaczęto publikować w „Zeszytach Maj danka" - periodyku ukazującego się od 1965 r. Na łamach wydanych dotychczas 12 tomów „Zeszytów Majdanka" oraz innych wydawnictw historycznych omówione zostały zasadnicze problemy z zakresu funkcjonowania tego obozu. W tym samym czasie ukazało się ponad 20 pamiętników więźniów, a także inne materiały, w tym szkicowy zarys dziejów obozu opracowany przez Zofię i Edwarda Gryniów, pt. Obóz koncentracyjny Majdanek, kilkakrotnie wznawiany w wersji polskiej i obcych. Publikacje te w ciągu ostatnich lat w poważnym stopniu przyczyniły się do popularyzacji wiedzy o lubelskim obozie koncentracyjnym. Mimo tego obóz na Majdanku nie posiada szerszego, syntetycznego ujęcia swojej historii, nie ma monografii ukazującej w świetle najnowszych badań złożony mechanizm działania obozu. W oparciu o dotychczasowy stan badań oraz materiały źródłowe, publikowane i archiwalne, autor - z inicjatywy Wydawnictwa Interpress - podjął próbę syntetycznego spojrzenia na dzieje obozu na Majdanku. Monografia ta ma zatem przedstawić w formie popularnonaukowej, w sposób przystępny dla szerokiego kręgu czytelników, całokształt problematyki dotyczącej lubelskiego obozu, a więc: genezę, organizację, funkcjonowanie obozu w polityce hitlerowskiej, społeczność więźniarską, jej życie i pracę, formy i metody zagłady. Barbarzyństwo, masowy mord, martyrologia więźniów to jeden aspekt historii Majdanka. Drugim był opór osadzonych za drutami ludzi w obronie własnej godności, przeciwstawianie się reżimowi, różne formy pomocy społeczeństwa polskiego dla skazanych na śmierć więźniów. Ponieważ Majdanek spełniał głównie funkcję obozu zagłady, autor najwięcej uwagi poświęcił mechanizmowi ludobójstwa. Obóz lubelski był jednocześnie obozem koncentracyjnym dla mężczyzn i kobiet. Z faktów tych wynikały pewne cechy specyficzne dla Majdanka, co znalazło odzwierciedlenie przy omawianiu poszczególnych zagadnień. Nie można było wyczerpująco omówić wszystkich kwestii często ze względu na brak materiałów źródłowych, a zarazem na konieczność selekcji faktów wynikającą z popularnonaukowego charakteru monografii. * Do przedstawianej obecnie monografii autor wprowadził pewne zmiany, które wynikły z dyskusji nad tekstem pierwszego wydania oraz z potrzeby uwzględnienia nowszych badań i odnalezionych ostatnio materiałów źródłowych. Niech mi będzie wolno wyrazić podziękowanie wszystkim, którzy okazali wiele życzliwości przy powstaniu tej pracy, a po jej opublikowaniu dzielili się swoimi uwagami. Słowa podzięki kieruję do pani redaktor Wandy Michalakowej za szczególną troskę o edytorskie opracowanie książki. w RozdziaU Powstanie i rozwój obozu 1.OBOZY KONCENTRACYJNE- NARZĘDZIE EKSTERMINACJI Objęcie władzy w dniu 30 stycznia 1933 r. przez partię faszystowską w Niemczech zapoczątkowało okres bezwzględnej dyktatury. Pretekstem do wydania nadzwyczajnych pełnomocnictw dla rządu i oddania Hitlerowi nieograniczonej władzy było prowokacyjne podpalenie Reichstagu. Rozporządzenie prezydenta Rzeszy z 28 lutego 1933 r. o ochronie państwa i narodu wprowadzało surowe sankcje za wystąpienia przeciw rządowi i ruchowi hitlerowskiemu. Na mocy tego rozporządzenia aresztowano m.in. wszystkich wybitnych działaczy Komunistycznej Partii Niemiec. Po umocnieniu władzy w wyniku marcowych wyborów hitlerowcy rozpętali orgię przemocy. Z jednej strony rząd stosował gwałt i terror jako metodę sprawowania władzy, z drugiej wyzwolone namiętności w czasie „rewolucji narodowo-socjalisty-cznej", w szczególności wśród band Sturmabteilungen (SA) i Schutzstaffeln (SS), doprowadzały do rozprawiania się z przeciwnikami w sposób bezwzględny i brutalny. Utworzona przez Goringa w Prusach Tajna Policja Państwowa (Ge-heime Staatspolizei - Gestapo) oraz bojówki SA i SS organizowały prymitywne obozy - katownie, j ak słynna Columbia Haus w Berlinie, gdzie zaciągano każdego podejrzanego, aby go torturować, więzić dla okupu lub nawet pozbawić życia. Zemsta na „wrogach" była masowa, a jej ofiarami padali wszyscy, którzy kiedykolwiek ośmielili się wystąpić przeciw ruchowi hitlerowskiemu. Dotyczyło to: komunistów, socjalistów, demokratów, pacyfistów, katolików, protestantów i innych. Tak powstały pierwsze obozy koncentracyjne. W 1933 r. funkcjonowało ich 32. W1934 r. część z nich została rozwiązana, część podporządkowana utworzonemu wówczas Inspektoratowi Obozów Koncentracyjnych (Dienststelle des Inspekteurs der KL). Były to: Bad Suiza, Columbia Haus, Da-chau, Esterwegen, Fuhlsbiittel, Hammerstein, Lichtenburg, Sachsenburg iUlm-Kuhberg K Obozy koncentracyjne obsługiwane były początkowo głównie przez SA. W 1934 r. przeszły pod zarząd SS, w szczególności Oddział Trupich Główek (SS- 1 M. Broszat, Nationalsozialistische Konzentrationslager 1933-1945. W: anatomie des SS-Staa-tes, t. II, Miinchen 1982, s. 13 in. 4 J 4. Totenkopfverbande), stanowiący załogi obozów. Szkołą dla nich był obóz koncentracyjny w Dachau, obóz wzorcowy (Musterlager) dla istniejących i tych, które miały powstać. Jego komendant, Theodor Eicke, w 1933 r. mianowany został jednocześnie inspektorem obozów koncentracyjnych. „On to -zdaniem Rudolfa Hossa, komendanta obozu oświęcimskiego - nadał obozom koncentracyjnym ich właściwy charakter i postać". W Dachau stworzył swego rodzaju szkołę dla członków Totenkopfverbandę, w której wychowywał w duchu nienawiści, brutalności, a jeśli zajdzie potrzeba beznamiętnym niszczeniu „wrogów państwa" osadzonych za drutami obozu. „Jakiekolwiek współczucie dla wrogów państwa - tłumaczył Eicke - jest niegodne członka SS. Dla miękkiego serca nie ma miejsca w szeregach SS. W SS potrzebni są tylko ludzie twardzi, zdecydowani, słuchający ślepo każdego rozkazu. Nie darmo noszą trupią główkę i stale nabitą broń! Są oni jedynymi żołnierzami, którzy również w czasie pokoju mają dniem i nocą stać w obliczu nieprzyjaciela za drutami" 2. Nic też dziwnego, że stale oddziaływując w tym kierunku na SS-manów wchodzących w skład załogi obozu w Dachau, Eicke spowodował, „że nastawienie takie rozszerzyło się na wszystkie obozy koncentracyjne, na wszystkich pełniących tam służbę SS-manów i oficerów" 3. Zadaniem Eickego jako inspektora obozów, oprócz wychowywania podkomendnych w odpowiednim duchu było organizowanie nowych obozów. Tak więc w 1936 r. założono w pobliżu Berlina KL Sachsenhausen, w 1937 r. KL Buchenwald, w 1938 r. - po przyłączeniu Austrii do Rzeszy - KL Mauthausen oraz w tym samym roku, po zajęciu Sudetów, KL Flossenburg. W 1939 r. powstał kobiecy obóz koncentracyjny KL Ravensbriick, ponieważ obóz w Lichten-burgu okazał się za mały dla zwiększającej się liczby więźniarek. Osadzenie w obozie więźnia politycznego nie odbywało się na zasadzie kary wymierzanej przez sąd, lecz bezterminowego uwięzienia zapobiegawczego, zwanego „aresztem ochronnym" (Schutzhaft). Osoba podlegająca uwięzieniu nazywała się „uwięzionym ochronnie" (Schutzhdftling), zaś podstawa aresztowania - „rozkazem uwięzienia ochronnego" (Schutzhaftbefehl). Do 1936 prawo stosowania „aresztu ochronnego" posiadali prezydenci policji i prezydenci rejencji. Z chwilą skoncentrowania przez Himmlera kompetencji szefa SS i policji w 1936 r., o uwięzieniu mógł orzekać wyłącznie urząd Gestapo. Rozkaz osadzenia w obozie był zwykle sformułowany ogólnikowo, toteż „tysiące więźniów nie dowiedziało się nigdy, za co ich uwięziono" 4. Wielu więźniów politycznych znalazło się w obozie na skutek mglistego donosu osobistego wroga lub niekiedy najzupełniej prywatnej zemsty. Ilość takich przypadków 2 Wspomnienia Rudolfa Hossa, komendanta obozu oświęcimskiego fcyt. dalej: Wspomnienia Hossa). Warszawa 1965. s. 74. 3 Tamże, s. 84. 4 J. A. Kamiński, Hitlerowskie obozy koncentracyjne: ośrodki masowej zaghidy w polityce im-periaiizmu niemieckiego. Poznań 1964, s. 132. 10 ¦ iko-». Tak r KL fauthausen >39 r. pow-¦wLichten- idzie kary zapobiegawczego, uwięzieniu tawa areszto-'•^efehl). Do 1936 pra-—-nci policji i prezydenci -xompetencji szefa SS i po-:nie urząd Gestapo. -7 ¦ "¦¦" ' '• >-o. toteż „ty-W ielu więź-¦'bistego padków pomnienia tty w polityce im- wzrosła szczególnie po 1936 r., kiedy Gestapo poprzez rozbudowywaną sieć agentów i konfidentów zaczęło wyszukiwać „wrogów państwa i narodu". Okres, kiedy w obozach znajdowali się wyłącznie więźniowie polityczni trwał krótko, bo do grudnia 1933. Na podstawie ustawy o „niebezpiecznych przestępcach z nawyku" z 24 listopada tegoż roku, do obozów zaczęto kierować przestępców-recydywistów, którzy skazani zostali przynajmniej już dwukrotnie prawomocnym wyrokiem sądu. Ustawa wprowadzała instytucję „uwięzienia zapobiegawczego" (Sicherheitsverwahrung), której celem było wyeliminowanie przestępców ze społeczeństwa, mimo że odbyli karę więzienia. Podobnie, jak w przypadku Schutzhaft, można było pozbawić kogoś wolności na czas nieokreślony, i to nie w charakterze represji za konkretny czyn, lecz w wyniku uznania, że dana osoba jest „wrogiem i stanowi zagrożenie dla bezpieczeństwa narodu". Stąd też wśród tzw. zawodowych przestępców (Berufsverbrecher), zsyłanych do obozów w oparciu o wymienioną ustawę, było wielu takich, któ--zy od lat nie byli karani sądownie. Trzecią kategorię w obozach stanowili tzw. aspołeczni (Asoziale) - ludzie karani sądownie, ale nie należący do świata przestępczego, lub będący „ciężarem dla społeczeństwa". Zaliczano tu w szczególności: włóczęgów, próżniaków, pijaków, piratów drogowych, zawadiaków, pieniaczy, prostytutki, umysłowo chorych, homoseksualistów. Od 1935 r. osadzano w obozach członków Międzynarodowego Zjednoczenia Badaczy Pisma Świętego - wyznawców religii, której działalność została zakazana ze względu na „podkopywanie w narodzie idei walki" poprzez bezwzględne odrzucanie wszystkiego, co w jakikolwiek sposób było związane z wojną i wojskiem. Grupa ta wyróżniała się postawą moralną oraz koleżeńską solidarnością. Wymieszanie różnych kategorii więźniów posiadało określone cele. Jednym z nich było wykorzystanie ustawy o zwalczaniu przestępczości pod względem propagandowym. Rząd hitlerowski usiłował przekonać opinię publiczną, że ustawa ta pozwala chronić naród przed notorycznymi przestępcami i osobnikami aspołecznymi. Z drugiej strony umieszczanie w obozach więźniów amoral-nych miało na celu rozbicie społeczności więźniarskiej. Wiadomo, że większość uwięzionych stanowili komuniści i socjaliści, którzy tworzyli zwartą, solidarną grupę. Łączyły ich przecież identyczny lub zbliżony światopogląd, znajomość z czasów wolności oraz wspólna obozowa dola. Władzom obozowym trudno było wśród nich znaleźć donosiciela lub nasłać agenta. Ten stan rzeczy usiłowano zmienić poprzez powierzanie elementom aspołecznym i kryminalnym czołowych funkcji (starszych obozu -Lagerdłteste, kapo, Vorarbeiterów) w nadzorze ułatwiającym SS-manom wykonywanie zadań porządkowo-organiza-cyjnych w obozie lub miejscu pracy. O ile w początkowym okresie, po powstaniu kacetów dochodziło w niektórych obozach do wyboru funkcyjnych wśród więźniów politycznych (np. komunistów, socjalistów), to z chwilą pojawienia się tam kryminalistów nominacje ich na funkcyjnych stały się zasadą powsze- 11 ¦M chną. Odtąd instytucja więźniów funkcyjnych, nazywana czasem ^samorządem więźniarskim" przeistoczyła się w ręku zdegenerowanego elementu w narzędzie akcji terrorystycznych, a z czasem i eksterminacji uwięzionych \ Z-godnie z regulaminem, otook izolacji od społeczeństwa przeciwników politycznych nazizmu i elementu kryminalno-aspołecznego, zadaniem obozów było „wychowywanie" więźniów. Miało ono zmienić wewnętrzne nastawienie uwięzionych i „przywrócić ich narodowi i ojczyźnie na rzecz narodowej wspólnoty opartej na idei narodowo-socjalistycznej" fi. Los „wychowywanych" więźniów był tragiczny. Najbardziej dawała się we znaki niepewność, jak długo będą więzieni. Prymitywne pomieszczenia, w których zakładano obozy, lub nawet specjalnie budowane nowe bloki dla więźniów, nie nadawały się na mieszkania. Praca, uważana za podstawowy czynnik wychowawczy, była w istocie okazją do szykan i tortur, metodą utrzymywania masy ludzkiej w karbach żelaznej dyscypliny i atmosferze ciągłego strachu. Jej wyniszczający charakter, głównie przy robotach budowlanych, osuszaniu bagien itp., prowadził do przyspieszenia śmierci. Zabójstwa więźniów przez członków załogi SS nie należały do rzadkości już w latach 1933-1935. Morderstwa na szeroką skalę objęły zbiorowość więźniar-ską w okresie 1938-1939. Dotknęły głównie Żydów, których masowo wówczas kierowano do obozów po pogromie w czasie tzw. nocy kryształowej (Kristall-nacht) w listopadzie 1938 r., dla której pretekstem było zabicie sekretarza ambasady niemieckiej w Paryżu Ernsta von Ratha przez polskiego Żyda Herszla Grynszpana. Wtedy to w obozach znalazło się ponad 20 000 Żydów, z których znaczna część zginęła, głównie w wyniku rozstrzeliwań. W chwili wybuchu wojny na terenie Rzeszy znajdowało się sześć państwowych obozów koncentracyjnych. Były to KL Dachau, Sachsenhausen, Buchen-wald, Mauthausen, Flossenburgi Ravensbńick. Wiatach 1939-1941, na polecenie Reichsfilhrera SS Heinricha Himmlera, powstały dalsze: Stutthof, Au-schwitz (Oświęcim), Neuengamme, Gross-Rosen, Natzweiler, Niederhagen oraz KL Lublin (Majdanek). Trzynaście wymienionych obozów koncentracyjnych podległych Inspektoratowi, to zasadnicza sieć obozów, jaką stworzyło „państwo SS". W latach 1943-1944 utworzono kilka nowych. Były to: KL Her-zogenbusch w Holandii, Dora-Mittełbau (nazywany często Dora-Nordhau-sen) oraz Bergen-Belsen w Rzeszy, Klooga i Vaivara w Estonii, Ryga-Kaiser-wald na Łotwie oraz w Kownie na Litwie, a także obóz w Warszawie przy ulicy Gęsiej (Konzentmtionslager Warschau) i w Płaszowie pod Krakowem w Generalnym Gubernatorstwie. Ich powstanie i działalność nie miały większego 5 E. Kogon, Der SS Stadt. Das System der deutschen konzentrationslager. Miinchen 1979. ss. 86-93; Buchenwald Mahnung und Verpflichtung. Berlin 1960, ss. 56-57; T. Cieślak, Oranien-burg-Sachsenhausen hitlerowskie obozy koncentracyjne 1933-1945. Warszawa 1972. ss. 91-100; T. Musiot, Dachau 1933-1945. Katowice 1968, ss. 55-56. 6 Cyt. za I. A. Kamińskim, op. cit., ss. 138-139. 12 wpływu na funkcjonowanie systemu obozów, tym bardziej że poza dwoma pierwszymi żaden z nich nie przetrwał dłużej niż rok. W rozwoju wymienionych kacetów (tak popularnie nazywano obozy koncentracyjne od skrótu KZ - Konzentrationslager) znamienny jest fakt, że najwięcej i największe spośród nich powstały w pierwszych dwóch latach wojny. Już ten fakt, w jakimś stopniu wyjaśnia zadanie, jakie władze hitlerowskie narzuciły systemowi obozów od września 1939 r. Do 1938 r. w obozach osadzano wyłącznie Niemców oraz Żydów niemieckich. Po pierwszych aneksjach za drutami znaleźli się Austriacy i Czesi. Od chwili okupowania ziem polskich, a następnie innych państw europejskich, do lagrów zaczęli napływać coraz liczniej obywatele tych krajów, co sprawiło, że znikła w nich przewaga procentowa Niemców. Pod względem składu narodowościowego więźniów obozy przybrały charakter międzynarodowy, podobnie jak i system obozowy, który objął kolejno okupowane kraje. Był to jeden z zasadniczych momentów, wyróżniających obozy pierwszych trzech lat wojny od utworzonych w latach 1933-1939/ Masowe wyniszczenie więźniów - to drugie zadanie systemu obozów, głównie w latach 1939-1943. Wiązało się to ściśle z koncepcją wojny błyskawicznej. Sukcesy militarne Wehrmachtu w agresji na Polskę, kraje Europy Zachodniej, na Bałkany oraz w pierwszych miesiącach agresji na ZSRR, a następnie wzięcie do niewoli kilku milionów jeńców, przewaga materiałowo-techniczna i liczebna sprawiły, że Niemcy, nie nastawiając się na długotrwałą wojnę, nie cenili masy domniemanych i faktycznych wrogów Rzeszy osadzonych w obozach koncentracyjnych. Dlatego też „wychowanie przeciwników reżimu" lansowane przed 1939 r. zeszło w latach wojny na plan dalszy. „Wrogów" zza drutów zaczęto dzielić według kryteriów rasowych oraz przynależności etnicznej na mniej lub bardziej wartościowych. Głodowe racje żywnościowe, niedostateczne ubranie, szalejące choroby epidemiczne, nieograniczone znęcanie się nad więźniami, ogromne przepełnienie - wszystko to sprawiało, że obóz stawał się miejscem wyniszczenia, a śmierć zbierała obfite żniwo. Poczynając od pierwszych lat wojny, w obozach koncentracyjnych „państwo SS" doskonaliło metody natychmiastowej likwidacji więźniów określane terminem eksterminacji bezpośredniej. Chodzi tu o masowe egzekucje przez rozstrzeliwanie, uśmiercanie zastrzykami (szpilowanie) oraz gazowanie. Forma zagłady natychmiastowej objęła różne kategorie więźniów, a w szczególności zaś ludzi uznanych za „niepotrzebnych zjadaczy", „niepożądanych, szkodliwych wrogów", „elementy rasowo i politycznie małowartościowe", „podlu-dzi", których należało zniszczyć. Eksterminacja bezpośrednia to przede wszystkim realizacja zaleceń „specjalnego traktowania" (Sonderbehandlung) określonych grup lub zbiorowości oraz „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej" (Endlósung der Judenfrage)7. 7 M. Broszat, op. cit., s. 66 i n.; O. Wormser-Migot, Lesystemeconcentrationnaire Nazi (1933-1945). Paris 1968, s. 146 i n. 13 Dyrektywy w sprawie traktowania więźniów wychodziły z powstałego we wrześniu 1939 r. Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheits-hauptamt - w skrócie RSHA) - jako centrali policji politycznej, kryminalnej oraz sieci informacyjnej służby bezpieczeństwa. Tu bowiem skupione zostały wszystkie sprawy organizacyjne, osobowe, gospodarcze i techniczne Policji Bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei - Sipo) oraz Służby Bezpieczeństwa (57-cherheitsdienst - SD). Zgodnie z tymi zadaniami RSHA został podzielony na siedem urzędów, spośród których najważniejszymi były: III -wywiadu wewnętrznego na terenie ,;niemieckich obszarów życiowych". IV - Gestapo, V -Policji Kryminalnej (Kriminalpolizei - Kripo), VI - wywiadu zewnętrznego. Urzędy IV i V, stanowiące Policję Bezpieczeństwa, zajmowały się śledzeniem wszelkich dążeń skierowanych przeciw partii i narodowi. Do RSHA należał również zarząd obozów koncentracyjnych pod względem funkcjonalno-organi-zacyjnym. Tu orzekano o „areszcie ochronnym", o losach przebywającego w obozie więźnia, o akcjach, jakie należało przeprowadzić wobec więźniów, o metodach zagłady, o stopniu (Stufe), do jakiego dany obóz winien być zaliczony8. Jednym słowem, RSHA stanowił centrum politycznej władzy obozów, natomiast Inspektorat Obozów Koncentracyjnych, a od marca 1942 Główny Urząd Gospodarki i Administracji SS (SS-Wirtschaftsverwaltungshauptamt -w skrócie WVHA) - ich zarząd w ścisłym tego słowa znaczeniu. WVHA dzielił się na pięć Grup Urzędowych (Amtsgruppen) oznaczonych w oficjalnej nomenklaturze literami: A, B, C, D i W. Do zakresu kompetencji Grupy Urzędowej A (Truppenverwaltung) należała gospodarka finansowa, sprawy prawne i administracyjne SS. Grupa Urzędowa B {Truppenwirtschaft) zajmowała się aprowizacją, zakwaterowaniem i uzbrojeniem SS, Grupa Urzędowa C (Bauwesen) -budownictwem, Grupa Urzędowa D (Konzentrations-lager) - administracją obozów koncentracyjnych, Grupa Urzędowa W (Wirtschaftliche Unternehmungen) - przedsiębiorstwami podległymi SS. W Grupie Urzędowej D skoncentrowano wszelkie sprawy dotyczące zarządu obozów, czyli dawny Inspektorat. Stanowisko szefa zajmował były współpracownik Eickego SS-Gruppenfiihrer Richard Glucks, bezduszny biurokrata, ślepy wykonawca rozkazów Himmlera. Grupa ta, podobnie jak inne, dzieliła się na urzędy, wydziały i oddziały. Urzędem D I (Zenłralamt) kierował do 1943 r. SS-Obersturmbannfuhrer Ar-thur Liebehenschel, jednocześnie zastępca Gliicksa. Po odejściu Liebe-henschla na stanowisko komendanta obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu jego miejsce zajął SS-Obersturmbannfuhrer Rudolf Hoss, który przybył stamtąd z „bogatym bagażem doświadczeń" w kierowaniu obozem. Do zadań tego urzędu należało załatwianie wszelkich spraw dotyczących więźniów i załóg SS, w szczególności zaś: przyjmowanie raportów o sytuacji w obozie, meldunków K H. Buchheim, Die SS - das Herrschaftsinstrument. W: Anatomie des SS-Staates, 1.1, s. 66 i n.; K. Griinberg, SS - czarna gwardia Hitlera. Warszawa 1984, s. 140 i n. 14 o stanach dziennych, sprawozdań, wydawanie zarządzeń regulujących stosunki wewnętrzne w obozie, z wyjątkiem czysto administracyjnych, sanitarnych lub związanych z zatrudnieniem więźniów. Urząd zajmował się ponadto środkami łączności, transportem, zaopatrzeniem w broń i sprzęt oraz szkoleniem załóg SS. Urząd D II -zatrudnienie więźniów (Arbeitseinsatz der Haftlinge), kierowany przez SS-Standarienfuhrera Gerharda Maurera, prowadził politykę w zakre-Me wykorzystania więźniarskiej siły roboczej. Urząd D III - sprawy sanitarno-higieniczne w obozach (Sanitatswesen und Lagerhygiene) -podlegał SS-Standartenfuhrerowi dr. Enno Lolłingowi, alkoholikowi i morfiniście, który jak pisze o nim Hoss, „nie zwracał uwagi na żadne potrzeby, nigdy również nie zapoznał się ze stanem zdrowotnym, a szczególnie z ogólnymi warunkami sanitarnymi w obozach"9. Do jego kompetencji należał całokształt zagadnień związanych z obozową służbą zdrowia, rewirami, rozpoznaniem i zwalczaniem epidemii, nadzór nad dokonywanymi w obozach eksperymentami pseudomedycznymi. Ostatni, Urząd DIV- administracja obozów koncentracyjnych (KL Verwal-nmg), kierowany przez Sturmbannfuhrera Willi Burgera, zajmował się sprawami aprowizacji, odzieży, pomieszczeń oraz budżetem i rachunkowością. Szef WVHA SS-Obergruppenfiihrer Oswald Pohl był zwolennikiem szerokiego i racjonalnego wykorzystania siły roboczej więźniów. Na tanią siłę roboczą zgromadzoną w obozach patrzyły pożądliwie koła gospodarcze III Rzeszy, szczególnie wielkie koncerny. Himmler zaś, dostrzegając możliwość zdobycia funduszy dla SS, postanowił wykorzystywać więźniów w produkcji w znacznie szerszym stopniu. W tym tkwi geneza przedsiębiorstw SS. Zyski z nich czerpane oraz ich wpływ na życie społeczno-gospodarcze Rzeszy zdecydowały o ich rozwoju. Toteż w szczytowym okresie funkcjonowania obozów, w 1944 r., było już 25 przedsiębiorstw podległych - wchodzącej w skład WVHA - Grupie Urzędowej W10. Siłą roboczą, jak już zaznaczono, interesowały się również wielkie koncerny. Przykładem może być IG-Farbenindustrie, który od wiosny 1941 r. rozpoczął budowę zakładów benzyny syntetycznej w Monowicach k. Oświęcimia, licząc na pracę więźniów tamtejszego kacetu. Wykorzystywanie od połowy 1942 r. pracy więźniów dla celów wojennych - a nie bez znaczenia była słabnąca ..wojna błyskawiczna" - przyczyniło się do powstawania, a następnie rozwoju filii obozów koncentracyjnych, tzw. podobozów, lokalizowanych przy zakładach przemysłowych, usytuowanych z dala od obozu macierzystego. Jak szybko następował ten proces świadczy najlepiej fakt, że w 1941 r. istniejące obozy główne posiadały 23 filie, a w latach 1944-1945 było ich ok. 1000. 9 Wspomnienia Hossa, s.349. 10 K. Grunberg. op. cit., ss. 430-446; E. Geórg, Die wirtschaftlichen Unternehmungen der SS. Stuttgart 1963, s. 25 i n. 15 Poprzez wciągnięcie więźniów na szeroką skalę w produkcję wojenną, praca w kacetach z jednej strony stała się środkiem wyniszczenia, z drugiej - służyć miała zwiększaniu potencjału wojennego III Rzeszy. Te dwa aspekty trudne były do pogodzenia. Ścieranie się tendencji eksterminacyjnych w RSHA ze względami ekonomicznymi w WVHA doprowadzało do chaosu, na czym najgorzej wychodzili więźniowie. Poczynając od września 1942 r. na terenach okupowanych zadania RSHA, głównie zaś WVHA, realizowały nowo utworzone wydziały gospodarcze przy urzędach wyższych dowódców SS i policji (SS-Wirtschafter beim Hóheren und Polizeifuhrer). Wydziały gospodarcze miały bowiem na miejscu załatwiać sprawy mniejszej wagi, a decyzje w ważniejszych konsultować z centralą. W związku z takim ułożeniem zadań strukturę wydziałów dostosowano do ogólnego schematu WVHA. Zgodnie z tym każdy z nich dzielił się na pięć grup: A - budżetu, B - zaopatrzenia, C - budownictwa, D - obozów koncentracyjnych, W - przedsiębiorstw produkcyjnych SS. Grupy A, B i W obowiązane były załatwiać sprawy finansowe, zaopatrzeniowe (do określonych sum) oraz sprawy przedsiębiorstw produkcyjnych SS, natomiast grupa C zajmowała się kwestiami budowlanymi. Grupa D pełniła funkcję jak gdyby małego inspektoratu obozów. Według bowiem zarządzenia Pohla z 23 lipca 1942 r. kierownik wydziału gospodarczego (SS-Wirtschafter) był „kompetentny we wszystkich sprawach dotyczących obozów koncentracyjnych"11. Jemu to komendanci kacetów na podległym terenie winni byli telefonicznie meldować o wszystkich ważniejszych wydarzeniach w obozie: o grupowych i indywidualnych ucieczkach, egzekucjach, samobójstwach więźniów. Ten zaś treść meldunku przedkładał niezwłocznie wyższemu dowódcy SS, WVHA. RSHA. a także osobistemu sztabowi Himmlera. Komendant obowiązany był również zawiadamiać wydział o każdym większym transporcie więźniów, ponieważ tylko on był dysponentem więźniarskiej siły roboczej na danym terenie, z wyjątkiem więźniów--specjalistów, o których pracy musiał decydować WVHA. Także i warunki sanitarne, metody zwalczania epidemii, przeprowadzanie przez lekarzy obozowych eksperymentów zależne były od urzędu lekarza przy wyższym dowódcy SS i policji. Wydział gospodarczy nie był kompetentny w państwowo-policyj-nych zadaniach obozów koncentracyjnych (deportacje, ewentualne zwolnienia, ogólna polityka w zakresie traktowania więźniów). Sprawy te pozostawały w gestii RSHA i WVHA. W systemie obozów koncentracyjnych siedem kacetów (Majdanek, Klooga, Vaiwara, Ryga, Kowno, Warszawa i Płaszów) posiadało identyczną zależność organizacyjną od SS-Wirtschaftera. Dla nich Główny Urząd Gospodarki i Administracji SS był instancją drugą, i to w sprawach najważniejszych. 11 Archiwum Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce (cyt. dalej: AGKBZH). IV Proces Norymberski - sprawa WVHA (O. Pohla), cyt. dalej: Proces Pohla, t. XII, s. 19. 16 2. PRZYCZYNY POLITYCZNO-EKONOMICZNE POWSTANIA OBOZU NA MAJDANKU O założeniu obozu koncentracyjnego w Lublinie zadecydował Heinrich Himmler podczas swojej wizyty w Lublinie w dniach 20-21 lipca 1941 r. W sporządzonej wówczas notatce służbowej zalecił dowódcy SS i policji dystryktu lubelskiego Odilowi Globocnikowi zorganizowanie w Lublinie obozu koncentra-:vjnego dla 25-50 tys. więźniów „w celu zatrudnienia ich w warsztatach oraz budowach SS i policji"12. Powierzenie Globocnikowi organizacji obozu, a więc zadania bardzo poważnego, nie było przypadkowe. Dowódca SS i policji w dystrykcie lubelskim a swoich planach eksterminacyjnych wyróżniał się spośród innych dowódców na terenie GG niemal od pierwszych chwil objęcia swojego stanowiska w Lublinie. Globocnik już w 1939 r. rozpoczął przygotowania do tworzenia rezerwatu Jla Żydów na Lubelszczyźnie, szeroko i bezwzględnie przeprowadził akcję ni->zczenia inteligencji (Ausserordentliche Befriedungsaktion - Akcja A-B) w 1940 r., założył sieć obozów pracy, stosował na szeroką skalę zasadę odpowiedzialności zbiorowej, snuł dalekosiężne plany kolonizacyjne. Toteż 17 lipca 1941 r. Himmler mianował go swoim „pełnomocnikiem dla zorganizowania placówek SS i policji na nowych obszarach wschodnich" jako „osiedli całych rodzin funkcjonariuszy SS i policji"13. 20 lipca, a więc w trzy dni później, Himmler przybył do Lublina w celu bliższego omówienia sprawy udzielonego pełnomocnictwa oraz zapoznania się z postępami prac nad planami dotyczącymi kolonizacji niemieckiej na Wschodzie. Globocnik bowiem wiosną 1941 r. zorganizował w Lublinie specjalną jednostkę SS, składającą się z młodych architektów i demografów niemieckich, którzy mieli opracować plany zakładania sieci specjalnych osiedli SS i policji i SS- und Polizeistutzpunkte) oraz wysiedleń ludności polskiej z dystryktu lubelskiego. Ponieważ jednak plany kolonizacyjne Głobocnika wyprzedzały badania prowadzone przez Główny Urząd Rasy i Osadnictwa (Rassen- und Sie-dlungshauptamt SS) w Berlinie, Himmler, który interesował się żywo planami swego podwładnego, postanowił wykorzystać ich dotychczasowe wyniki pod względem przestrzenno-architektonicznym najpierw na okupowanych terenach radzieckich. Utworzenie Placówki Badawczej do Spraw Osiedleńczych na Wschodzie i Forschungsstelle fur Ostunterkiinfte) - tak nazywała się wymieniona grupa architektów - nastąpiło w okresie, kiedy „wyraźnie rozstrzygnęło się, że Genera- 12 AGKBZH. Proces Pohla, t. XI, s. 148. Notatka o zarządzeniach H. Himmlera w sprawie utworzenia obozu koncentracyjnego w Lublinie i przygotowań do przesiedleń na Zamojszczyźnie z 21 VII 1941 r. AGKBZH. Akta personalne O. Głobocnika, t. III, sygn. 968. Pismo H. Himmlera do Glo-bocnika z 17 VII 1941 r. 17 Ine Gubernatorstwo stanie się w przyszłości niemieckim obszarem życiowym"14. Na wiosnę 1941 r. władze okupacyjne przystąpiły do niemczenia miast, opracowywania planów dzielnic niemieckich w miastach, przerwały rozpoczęte w roku poprzednim przesiedlenia folksdojczów z GG do Rzeszy. Poczynania te objęły także dystrykt lubelski. W samym Lublinie zniemczono nazwy wielu placów i ulic, a wymieniona Placówka Badawcza, obok planów dzielnicy niemieckiej, opracowała plan specjalnej dzielnicy SS. Już wówczas Lublin - ponad stutysięczne miasto, wysunięte najdalej na wschód spośród innych większych miast w GG, siedziba władz cywilnych i policyjnych dystryktu, uważane przez polityków i historyków faszystowskich za „stare niemieckie miasto" - określono mianem „pośrednika między Zachodem a Wschodem i końcowym filarem wielkiej niemieckiej Rzeszy"15. Stąd też zrozumiałe staje się zainteresowanie Reichsfiihrera SS Lublinem. W notatce z 21 lipca 1941 r. Himmler, oprócz wytycznych budowy obozu oraz pełnomocnictw dla Globocnika, nakreślił dla Lublina program natury go-spodarczo-politycznej. W myśl jego założeń należało rozbudować przedsiębiorstwa SS: Niemieckie Zakłady Zaopatrzeniowe (Deutsche Ausriistungswerke-DAW), istniejące od 1940 r. przy obozie pracy przy ul. Lipowej 7, oraz Zakłady Odzieżowe (Bekleidungswerke) utworzone przez Globocnika w 1941 r. Do ogólnego programu robót Himmler włączył również budowę osiedla SS i policji, którego budynki miały być „wznoszone zgodnie z przedstawionym planem na terenie byłego lotniska w Lublinie"16. Osiedle to obliczone na 60 tys. SS-ma-nów w dalszej perspektywie, według Himmlera, byłoby połączone ze „starym niemieckim miastem". Reichsfiihrer SS problem budowy obozu potraktował jako wytyczną najważniejszą, wiążąc ściśle jego cele gospodarcze z omówionym programem politycz-no-gospodarczym miasta. Według cytowanego na wstępie rozkazu więźniowie mieli być zatrudnieni przy pracach budowlanych potężnego osiedla SS, przy budowie Zakładów Zaopatrzeniowych i Odzieżowych, a następnie w produkcji tych zakładów oraz w warsztatach, które miały powstać w obozie. W ten sposób kierownictwo SS zabezpieczało dla swoich przedsiębiorstw w Lublinie ogromne rezerwy bezpłatnej siły roboczej, tworząc jednocześnie olbrzymią bazę wojskową dla jednostek SS i policji biorącej udział w akcji na Wschodzie. Ścisłe powiązanie przez Himmlera organizacji obozu z osobą Globocnika rzuca światło na jeszcze inne cele polityczne. W programie wyraźnie dostrzega się akceptację przez Reichsfiihrera SS planów zniemczenia Lublina, a także kolonizacji południowych powiatów Lubelszczyzny, głównie regionu zamojskiego (powiaty: Zamość, Biłgoraj, Hrubieszów, Tomaszów Lubelski). • l4 Oświadczenie H. Franka na posiedzeniu rządu GG 25 III 1941 r. Cyt. za C. Madajczykiem, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, 1.1. Warszawa 1970, s. 125. 15 Fuhrer durch die Stadt Lublin. Krakau 1942. s. 5. 16 AGKBZH. Proces Pohla, t. XI, s. 149, pkt. 11, notatki. 18 tenia •ono •ów zas ; in- PZU K)- :n film Urodzajna ziemia oraz „odkrycie" przez Globocnika osób pochodzenia niemieckiego na Zamojszczyźnie zwróciły uwagę Niemców na ten teren. 15 czerwca 1941 r. dowódca SS i policji w dystrykcie lubelskim na konferencji NSDAP (Sationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei) w Zamościu zapowiedział utworzenie w Lubelskiem „czysto niemieckiego terenu osiedleńczego, do którego zostaną sprowadzeni koloniści z Bułgarii, Jugosławii, Besarabii itp."17. Plan ten omówił Globocnik z Himmlerem w czasie jego lipcowej wizyty w Lublinie i Zamościu. Reichsfiihrer SS zaaprobował w całej rozciągłości projekt kolonizacji Lubelskiego, traktując go jako „ściśle tajny". W notatce z 21 lipca 1941 r. pisał on: „Akcja poszukiwania niemieckiej krwi będzie rozszerzona na całe Generalne Gubernatorstwo, a przy niemieckich koloniach w okolicy Zamościa zostanie utworzony wielki teren osiedleńczy. W celu jak najszybszego nadania [tym okolicom-/. MĄ czysto niemieckiego charakteru należy jak najprędzej przystąpić do utworzenia gospodarstw i podjęcia uprawy roli"18. Pogląd dowódcy SS i policji w dystrykcie lubelskim na obszar przyszłej kolonizacji oraz problem losów ludności polskiej, która zamieszkiwała tereny mające być objęte akcją kolonizacyjną, wyjaśnił nieco później jego bliski współpracownik, dowódca Policji Bezpieczeństwa Helmuth Miiller w sprawozdaniu przesłanym 15 października 1941 r. do SS-Gruppenfuhrera Ottona Hoffmanna u Berlinie. Pisze on: „Brigadefiihrer [Globocnik -J. MĄ ma zamiar przeprowadzić osiedlenie Niemców w całym dystrykcie lubelskim, a dalej, nawiązując do krajów bałtyckich zasiedlonych przez ludność nordycką względnie niemiecką, stworzyć poprzez dystrykt Lublin łączność z Siedmiogrodem, z zamieszkałymi tam Niemcami"19. W ten sposób, zdaniem Mullera, Globocnik chciał „zamknąć w kocioł" ludność polską zamieszkałą między Krajem Warty a Lubelszczyzną i stopniowo „pognębić ją gospodarczo i biologicznie"20. Lublin, jako przyszłe miasto SS, oraz niemieckie kolonie pod Zamościem miały.najwyraźniej spełniać funkcję poważnych ośrodków germanizacji regionu Lubelszczyzny, a następnie całego Generalnego Gubernatorstwa, czemu niedwuznacznie dał wyraz Himmler w cytowanej notatce. Tymczasem obóz koncentracyjny, związany z programem gospodarczo-politycznym Lublina i Lubelszczyzny, a ten z kolei z planami „oczyszczenia" Generalnego Gubernatorstwa z Polaków, miał stanowić ośrodek terroru, koncentracji „niepożądanych" i następnie ich zagłady. Przede wszystkim dotyczyłoby to ludności zamieszkującej tereny dystryktu lubelskiego. Była to istotna polityczna przyczyna powstania obozu, chociaż nie jedyna. Po wydaniu rozkazu budowy obozu koncentracyjnego w Lublinie Himmler niezwłocznie polecił SS-Standartenfuhrerowi Karłowi Ottonowi Kochowi, do- '" „Krakauer Zeitung" z 15. VII.1941. Cyt. za C. Madajczykiem, Generalna Gubernia w planach hitlerowskich. Studia. Warszawa 1961, s. 149. '¦" AGKBZH. Proces Pohla, t. XI, s. 149. ¦9 AGKBZH. Proces Jakuba Sporrenberga - Dowody rzeczowe, nr 963 z. :" Tamże. Por. C. Madajczyk, Generalna Gubernia..., s. 115. 19 tychczasowemu komendantowi obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie, zajęcie się sprawami organizacyjnymi nowo powstającego obozu. Po utworzeniu zarządu obozu przy ul. Ogrodowej 12 rozpoczął on starania o budowę obiektów pierwszego odcinka obozu, według dokumentacji nadesłanej przez Urząd II w Głównym Urzędzie Budżetu i Budownictwa (Hauptamt Haushalt und Bauten). Obóz zlokalizowano w bezpośrednim sąsiedztwie DAW przy ul. Lipowej, rozpoczęto nawet prace niwelacyjne angażując do tych robót jeńców - b. żołnierzy armii polskiej pochodzenia żydowskiego osadzonych jeszcze w 1940 r. w obozie pracy przy ul. Lipowej. Formalne polecenie budowy obozu koncentracyjnego wydane zostało w dniu 22 września 1941 r. przez szefa Urzędu II inż. Heinza Kammlera. W piśmie na ten temat czytamy: „Na rozkaz Reichsfuhrera SS należy niezwłocznie założyć w Lublinie obóz koncentracyjny dla 5 tys. więźniów. Obóz ten stanowić będzie pierwszy odcinek budowlany na terenie przewidzianym dla późniejszego 50-tysięcznego więźniarskiego obozu koncentracyjnego"21. W pięć dni później Kammler wydał drugi rozkaz, w którym pisał: „W Lublinie i Oświęcimiu zostaną utworzone natychmiast z dniem 1 października obozy dla jeńców wojennych, z możliwością pomieszczenia 50 tys. jeńców każdy, według przekazanych w Berlinie wskazówek i przesłanej dokumentacji (...). Prace należy rozpocząć niezwłocznie w jak najbardziej przyspieszonym tempie"22. Co Oznaczała ta decyzja? Czy chodziło tu o budowę drugiego obozu, czy też zmianę charakteru obozu koncentracyjnego na obóz jeniecki? Istotna przyczyna budowy obozów jenieckich w Lublinie i Oświęcimiu (Brzezince), podporządkowanych władzom SS, tkwiła w dążeniu tych władz do całkowitej kontroli nad sprawami jeńców wojennych. Od momentu napaści na Związek Radziecki kierownictwo SS coraz bardziej interesowało się siłą roboczą w stalagach podległych Wehrmachłowi. Szerokie plany SS dotyczące budowy bazy wojskowej w Lublinie oraz zakładów zbrojeniowych w Oświęcimiu wymagały ogromnej ilości taniej siły roboczej. SS zaczęła podsuwać władzom wojskowym propozycję utworzenia nowych obozów jenieckich, argumentując ją przepełnieniem stalagów. Sugestia SS została zaakceptowana. Na podstawie porozumienia z września 1941 r. między Himmlerem a naczelnym dowódcą wojsk lądowych gen. Waltherem von Brauchtischem, SS miała przejąć ze stalagów ogółem 325 tys. jeńców radzieckich23. Konsekwencją tej umowy było wydanie cytowanego rozkazu z 27 września, aczkolwiek Urząd II nie przeznaczył na cele budowlane żadnych sum. Globocnik jednak tymczasowym rozkazem z 28 października wyasygnował na budowę w formie zaliczki 2 min marek z kasy garnizonu SS w Lublinie/Przejmując rozpoczętą budowę przez Urząd II, inż. Kammler 1 listopada 1941 r. polecił Lubelskiemu Centralnemu Zarządowi Bu- 21 Dokumentationszentrum Berlin (cyt. dalej: DZB), KZ und Haftanstalten. Ghetto Lublin. 22 Tamże. 23 Centralnyj Gosudarstwiennyj Archiv Oktiabrskoj Revoljucji SSSR - Moskwa (cyt. dalej CGAORM), Fond nr 1372, Opis nr 2 EDChR nr 156. 20 Wi- ta- li u dowlanemu SS i Policji {Zentralbauleitung der Waffen SS und Polizei Lublin) ..założenie obozu jenieckiego w Lublinie dla pomieszczenia 125 tys. jeńców wojennych" Jako pierwszą ratę na ten cel wyznaczył z konta Urzędu II 5 min marek24. W pięć tygodni później, 8 grudnia 1941 r., pisał: „poleca się niniejszym rozszerzenie rozkazu budowy na założenie obozu jenieckiego w Lublinie, który mógłby pomieścić 150 tys. jeńców, względnie więźniów. W obozie tym należy przewidzieć budowę niezbędnych zakładów gospodarczych i warsztatów, jak wielka pralnia, odwszalnia, krematorium oraz wielkie zakłady pracy"25. Z ostatniego rozkazu jasno wynika, że Majdanek miał łączyć dwie funkcje: obozu jenieckiego podległego SS i obozu koncentracyjnego. Wyraźnie potwierdził to zresztą sam Himmler w kwietniu 1942 r. w piśmie do wiceministra komunikacji Rzeszy Kleinmanna, w którym stwierdzał, że „obóz jeńców wojennych w Lublinie ma służyć jednocześnie jako obóz koncentracyjny"26. W ciągu października-listopada 1941 r. wytyczne programu lipcowego uległy dalszemu uściśleniu. Dokładniej sprecyzowany i rozszerzony plan działania w tym względzie otrzymał nazwę Programm Heinrich. Zakładał on wybudowanie w Lublinie obiektów bazy SS, stanowiącej zaplecze gospodarcze dla placówek SS na zajętych terenach radzieckich. Wjej skład wejść miały-oprócz osiedla SS, Zakładów Zaopatrzeniowych i Zakładów Odzieżowych-Magazyn Zaopatrzeniowy Wyższego Dowódcy SS i Policji Rosji Południowej (Nachschub-lager des Hóheren SS- und Polizeifuhrer Russland Siid). Wojskowy Magazyn Gospodarczy (Truppemyirtschaftlager), a także duże zakłady w planowanym obozie. Budynki wymienionych obiektów miały być realizowane niemalże natychmiast, z uwagi na konieczność odciążenia przemysłu w Rzeszy. I 3. LOKALIZACJA OBOZU W sytuacji, kiedy olbrzymi obóz miał być realizowany w bardzo szybkim :empie w całości, a nie małymi etapami, nie mogła wchodzić w grę dotychczasowa lokalizacja przy ul. Lipowej. Zadaniem Karla Ottona Kocha, mianowanego we wrześniu komendantem Majdanka, było dokonanie wyboru odpowiedniego terenu nadającego się do budowy dużego obozu. Usytuowanie go w re-onie DAW nie leżało w interesie władz obozowych. Położenie w środku miasta mogło bowiem ułatwiać więźniom ucieczki oraz kontakty z miejscową lud-. ością. Teren po wschodniej stronie Lublina, w odległości 5 km od jego centrum, tuż ^rzy szosie wiodącej z Lublina do Zamościa, a dalej do Lwowa, został przeka- 24 DZB, KZ und Haftanstalten. Ghetto Lublin. :5 Tamże. -h AGKBZH. Reichsverkehrministerium. PS-22. 21 -uepu3uio>[ pun cc ua/pM -WP Sunip{noqiD.t)U02 '(ldV pzijoj pun SS' uiti/vuqojy SJ Z\>6\ z nzoqo ubij ¦ 19 ju 'mjqnq pzijoj siui[qnq m omomjsurj uitmiip.iv a nzoąo U01S3MNI - SS 3NVlMOana 3ZQVłM f a\) 1 1 ui $$ -zbu {isou zpąo u L^6| oq 'OUBMAzn aiu fat Xp3iu nzoqo Xdiubj§ fauooujod op B{B§3{Azjd -pizp BA\ZBU Z 5lS B|BZBIA\ I U Xi?6I AV StS B{IA\Bfod~ >{9UBpfBp\[ - BMZBU Bł[S[OJ fsMofajo^ AomzDoą EiuBA\opnq Aąaznod zaq 3I5jsjbiuz5iav AuodsuBij uaz objAsAm qnj nzoqo op 3BA\ojai>[ 'ojs -biui zazjd npzBfazjd o§au|Bnju3A\3 tuapfeiuiuiod z '3iupoqoA\s o{Aq buzoui siu -I[qnq M O§3A\of3[O>[ BOJOMp po lOSOjSajpO [31>J{31A\31U I>[5lZQ BijMOUlJB^I ]SA\ siiMBidn Bjod ^{Bupszid BiupoijosM o>j{Aj 'Bijuituso>j-BuiiqnT[ laiupoqosM Ad -lupizp UBA\opnqBZ ąoAzsAuaid B{B>jA}op {Biuaiu BiupoqoBZ 'DiA\otUBjqv \ -3}zq UB,wopnqBz ps^zo fouooujcd feiuij pazjd B{§siq BA\oiupn{od 'mom -B2;-uipq3-uijqnq Asbjj [3A\ijqDnj op B{B§3[Azjd boiubjS Buooujod o§3f uojjs 3Z JBUI9IU {BIUI ZOqO 9IU3ZO|Od np9|§ZAV 32 Azo ii ipAupez nj bui aijsj; -Aubmjo siupdnz jssf jBzsqo A{B3 -ui'd'u ui q/,[ bj"bzobj>{ -szjd 3iu 3zsziufBU 'ui 902 b ^02 AzpSiui 3is BfBqBM nzoqo oiubj§ 3iq5jqo a\ biu -3IS3IUZM 3ZSzAa\[B]^ 'BZioSZMO^SBjd 3151J31A\3IU BMp qOSOds U3J A\ OBZJOMJ 5}S isoupod riMouz uiAzo od 'uisjsbiuj b bibis9izq bism Azpsiui Adiubi§ fguMBp n>j OAYOlUdojS 3IS BZIUqO U9I3} fSIUpOipBZ pS9Z0 A\ JSBIUIOIBU ' B^AVO [91UJ3Z3 B5[9Za fguozopd ism ' f9jBis9iZQ i DiA\ouiBiqy n^junj3i>[ a\ epedo siupoSe\ BA\oiup 0S9ZD [3f -BUBA\Op{BJS 0>{>[9l '9UIUMOJ B>{SB{d {O3o BU IMOUBjS O§9A\OUOld UI9p9|§ZA\ pod f9AVOSS9{ TUI91Z CsufBZpOin OBJod BUU1OJ§O BX LZBq 9[C AjBIUl 3BA\OUlf3qO UlAuUOJqDO UI3U3J91 •A\ZlZZBJA\9A\OZOqoAl>J3iqO3Z'B5(IuAA\ 'JJ^Ól A\O§3UOZp -fezjods nzoqo nuBid o§3A\o{o§9zozs 37 -nzoqo o§9UBA\ouBjd qoBoiuBJ§ a\ 3is A}ZBJBUZ BMISOUiOp qoAjOJJ{ 'MO3UE>[ZS9IUi n?([l>{ OUOfpSIsAM UlAj Z n -I}(A\OUIJB}[ I DIMOUIBjqy OA\OpS3Z3 ' [3JBIS3IZQ ISM A\pdojqO 3UJO -SjAzid ZBJO >[3UIUISO-^ AotU|3IZp q3l5ls[9IUI AVOU9J9J qDAuOIUptl[BZ OqB}S 3S3Z0 A{ -BjqBZ 9ll(ADI[od 9ZpB{/tt 'B>{IUJ9lZpZBd n^JBZOOd BU 3lUp9|§ZA\ 'BIUS9ZJM ąOlUJBlSO A\ 3IA\BJSpod l'3f BfsJ X \^6l BTUS3ZJA\ gz UI3qOO'X Z [3}iBMBZ 9IA\BJSpod BU BJ9UJ02 BJSUJg n}5jAjJsAp BJOJBUI3qn§ ZSZid SS UIOZpB{A\ AUBZ rzonemu niemalże natychmiast po wizycie Reichsfuhrera SS w Lublinie, bo już » końcu lipca 1941 r. Nowa placówka miała za zadanie koordynowanie i kierowanie wszelkimi pracami budowlanymi SS na terenie dystryktu lubelskiego, przewidzianymi w programie gospodarczo-politycznym nakreślonym przez Himmlera. Była więc bezpośrednim inwestorem zarówno robót zaplanowa-izły ^^ nych przez naczelne władze SS, jak i dowódcę SS w lubelskim okręgu. Spełniała jednocześnie funkcję biura projektów dla opracowywania dokumentacji technicznej planowanych inwestycji oraz funkcję nadzorcy robót budowlanych, które zlecać miała do wykonywania fachowym przedsiębiorstwom budowlanym w drodze ogłaszanego przetargu. Do zadań Centralnego Zarządu Budowlanego SS należała także gospodarka surowcami, materiałami budowlanymi, sprzętem i transportem, otrzymywanymi od specjalistycznych urzędów zajmujących się reglamentacją artykułów przemysłowych. ¦ Organizacyjnie lubelski Zentralbauleitung, podobnie jak identyczne placówki w Krakowie, Dębicy, Warszawie i we Lwowie, podlegał Inspekcji Budowlanej SS i Policji w GG {Bauinspektion der Waffen SS und Polizei Generalgouver-•lement) z siedzibą w Krakowie, a od lipca 1942 r. Grupie C w Wydziale Gospodarczym w urzędzie wyższego dowódcy SS i policji. Inspekcje budowlane SS czy też późniejsze grupy C, jako drugie ogniwo w -iużbie budowlanej SS, zajmowały się przede wszystkim programowaniem i organizowaniem robót na terenach objętych działalnością wyższych dowódców SS i policji. Wzakresie*projektowania kompetencje ich ograniczały się do sprawdzania dokumentacji przesyłanej przez centralne zarządy budowlane. Dokumentację poważniejszych inwestycji czy remontów, po dokonaniu weryfikacji, przekazywano odpowiednim urzędom lub wydziałom w Grupie Urzędowej C Głównego Urzędu Gospodarki i Administracji SS, gdzie skoncentrowane były wszystkie sprawy związane z budownictwem SS i policji. Lubelski Zentralbauleitung - kierowany początkowo w 1941 r. przez SS-Un-¦ersturmfuhrera Hautza, w latach 1942-1943 przez SS- Hauptsturmfiihrera Nau-nanna, a w 1944 r. przez SS-Untersturmfuhrera Grothego-miał przede wszystkim zajmować się budową obozu na Majdanku. Po opracowaniu dokumentacji technicznej i zweryfikowaniu jej przez krakowską Inspekcję Budowlaną czy późniejszą grupę C oraz