ILUSTROWANY PRZEWODNIK PO ZABYTKACH KULTURY NA UKRAINIE Ksi��ka zosta�a wydana dzi�ki wsparciu finansowemu Ministerstwa Edukacji Narodowej Jacek Tokarski ILUSTROWANY PRZEWODNIK PO ZABYTKACH KULTURY NA UKRAINIE burchard edition Copyright � by Jacek Tokarski, 2000 Ali rights reserved. No part of this book may be reproduced by any process, except for private study, research or criticism, without the written permission of the author and/or his publisher. Wsp�praca: Micha� Jurecki Krystyna Samsonowska Burchard Edition 01-673 Warszawa, ul. Podle�na 15 tel/fax (022) 833-83-24 Katalog: www.nepo.kom.pl/burchard ISBN 83-87654-11-6 Copyright � for this edition: Burchard Edition, 2000 Redakcja naukowa: dr Maksym Fedorenko Redakcja: Oksana Woroniecka Projekt ok�adki: � Piotr Kwasieborski Rysunki: � Beata Kowalska & Krzysztof Rytel Kartografia: � Anna i Pawe� Lubo�scy Redaktor techniczny: Jan Misiaczek Korekta: Helena Myko�enko Wydanie I, nak�ad 2500 egz. Sk�ad i �amanie: REPRO - KOS Druk i oprawa: KODRUK Company Od wydawcy Trzy lata temu wyda�em przewodnik po zabytkach na Bia�orusi, rok temu - po Litwie. Obecnie oddaj� do r�k czytelnik�w zapowiedziany pierwszy tom przewodnika po zabytkach na Ukrainie. Na razie tom pierwszy, bowiem Ukraina jest du�ym krajem, g�sto usianym zabytkami i dlatego nie da si� ich uj�� w jednym tomie. Wszystkie te trzy ksi��ki - o Bia�orusi, Litwie i Ukrainie -maj� ten sam format, ten sam spos�b ilustrowania i styl ok�adki. Jest to bowiem SERIA ksi��ek, maj�cych obj�� caie KRESY, czyli obszar dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narod�w. W ksi��kach tych nie dzielimy zabytk�w na �nasze" i �wasze", stanowi� one bowiem wsp�lne dziedzictwo kulturowe wielu narod�w, jakie wsp�y�y na tych ziemiach przez tysi�c lat i wsp�tworzy�y jednolit� kultur�. W szczeg�lny spos�b dotyczy to Ukrainy. Historia Ukrainy jest r�wnie dawna, jak historia Polski. Przez kilka wiek�w dzieje obu nie tylko s�siedzkich, ale i bratnich narod�w toczy�y si� wsp�lnie - w jednym pa�stwie. Tylko czasem (w istocie, jak na tysi�c lat, rzadko) wybucha�y tu szczeg�lnie krwawe, bo bratob�jcze walki. Niech jednak czerwie� krwi, jaka wsi�ka�a w t� ziemi�, nie przes�ania nam z�owrogim oparem tego wszystkiego, co przez tysi�c lat - i wi�cej -prze�ywali�my wsp�lnie i zgodnie. Ziemie dzisiejszej Ukrainy, to prakolebka S�owian. St�d przodkowie Polak�w ruszyli 1500 lat temu na zach�d, by zaj�� nowe siedziby. Jeszcze pi��set lat temu j�zyki polski i ukrai�ski by�y wci�� do siebie bardzo podobne. Ba! Oba narody by�y tak przemieszane, �e Bohdan Chmielnicki (wiemy, kim by�) pochodzi� z polskiej szlacheckiej rodziny z Kieleckiego. Za� r�wnie s�awny Jarema Wi�niowiecki by� krew z krwi Ukrai�cem, z rodu kniazi�w Korybutowicz�w (a wi�c syn jego, Micha� Korybut-Wi�niowiecki, kr�l polski, tak�e by� Ukrai�cem!). Nie koniec na tym. Podobno i r�d Pi�sud-skich te� wywodzi� si� z Ukrainy, na co bez w�tpienia wskazuje brzmienie i pisownia nazwiska. Tak si� sk�ada, �e r�wnie� autor tej ksi��ki jak i jej wydawca, obaj maj� na Ukrainie po�ow� swych korzeni. Wszystko si� wi�c tu przeplata. Miejmy jeszcze na uwadze i to, �e pr�cz Ukrai�c�w i Polak�w wsp�tworzyli kultur� tej ziemi tak�e Ormianie, Niemcy (nb. Iwan Franko, drugi obok Szewczenki wielki poeta Ukrainy, w ksi�gach metrykalnych zapisany by� jako Hans Frank, syn Niemca i Polki, mo�na wiec by�o zosta� ukrai�skim patriot� z wolnego wyboru!), �ydzi, Czesi i osadnicy innych narodowo�ci - tworzy�o si� wi�c tutaj co� na kszta�t zjednoczonej Europy, na setki lat przed tym, nim taka nazwa przy�ni�a si� komu� w Brukseli. Ukraina jest du�ym krajem. Dlatego przewodnik po jej zabytkach b�dzie mia� co najmniej trzy tomy. W pierwszym ujmujemy cztery ob�asti, w tym dawne wojew�dztwa: lwowskie i stanis�awowskie. W drugim tomie, kt�ry jest ju� w opracowaniu, znajdzie si� Wo�y� i Podole. Jest oczywiste, �e ta pionierska praca nie b�dzie wolna od brak�w i pomy�ek. Jest to jednak nie tylko pierwsza, ale przez wiele lat b�dzie jedyn� prac� tego typu. Nie spos�b jednak w - b�d� co b�d� - przewodniku, zmie�ci� wszelkich informacji, tom rozr�s�by si� bowiem do rozmiar�w encyklopedii. Nieuniknione braki i pomy�ki trafia�y si� i w poprzednich, tomach, o Bia�orusi i Litwie. Czytelnicy - g��wnie Kresowiacy i historycy sztuki - nades�ali nam ju� wiele uwag i uzupe�nie�. B�d� one wykorzystane w drugich, rozszerzonych i poprawionych wydaniach. Oczywistym jest te� fakt, �e ksi��ek wymagaj�cych mn�stwo pionierskiego trudu i znacznego nak�adu finansowego -nie da si� opracowa� i wyda� bez wsparcia. Dwa kolejne tomy subwencjonowa�o w cz�ci koszt�w Ministerstwo Edukacji Narodowej, r�wnie� i pierwszy tom Ukrainy. Drugi tom Ukrainy (ten, kt�ry niebawem si� uka�e) wspar�a znacznie szczodrzej Kancelaria Senatu RR Dzi�kuj� za t� pomoc serdecznie w imieniu i swoim i Czytelnik�w, kt�rych jest coraz wi�cej i kt�rzy nie tylko dopytuj� si� o kolejne tomy, ale i nie szcz�dz� uwag, pomys��w oraz - co szczeg�lnie mi�e - pochwa� i s��w zach�ty. Pieni�dze w takim przedsi�wzi�ciu - to tylko jeden problem. Najwa�niejsza jest pomoc i wsp�praca licznego kr�gu ludzi dobrej woli. My�l� niekt�rzy, �e pomoc na takie przedsi�wzi�cie, jak dokumentacja d�br kultury na kresach wschodnich, powinna pop�yn�� niejako automatycznie ze strony instytucji, fundacji i innych wsp�lnot, kt�re do tego w�a�nie s� powo�ane i kt�re na ten cel dostaj� bardzo du�o pieni�dzy z naszych podatk�w. Jednak, o dziwo, ludzie z tych instytucji, zamiast cieszy� si� i przyklasn��, �e oto kto� co� robi - s� oboj�tni i nawet jakby ura�eni. Dlaczego? Bo kto inny czyni to, co oni z dawna czyni� powinni. Z tej strony nie oczekuj� wi�c pomocy, lecz raczej krytyki (krytykowa� b�d� pewnie i sfrustrowani historycy sztuki). Pos�u�� si� cytatem ze S�owackiego, kt�ry powiedzia� o krytykach, �e si� bawi�, jak ka�dy g�upiec, plwaj�cna. sufity, lub W studni�... Pomoc jednak przychodzi - i to pomoc niekiedy bezcenna - zw�aszcza ze strony os�b, czy to pochodzeniem, czy to sentymentem zwi�zanych z Kresami, b�d� te� po prostu ceni�cych i szanuj�cych zabytki jako takie i histori� z nimi zwi�zan�. Zabytkami Ukrainy zajmuje si� przede wszystkim �rodowisko krakowskie. Nie jest to jednak �rodowisko �atwe, ani do przenikni�cia, ani do wsp�pracy. W ka�dym czarnym stadzie znajdzie si� jednak i bia�a owca (prosz� wybaczy� t� trawestacj� staropolskiego przys�owia!) - i oto pani Uta Kalinowska, osoba anielskiej dobroci i �yczliwo�ci, da�a mi cenne wskaz�wki, dzi�ki kt�rym -jakby z nici� Ariadny - zdo�a�em przenikn�� mroczne i duszne labirynty krakowskiego ��rodowiska naukowego". Trafi�em na grup� m�odych wsp�pracownik�w, w�r�d nich znale�li si� p. Krystyna Samsonowska i p. Micha� Jurecki oraz p. Jacek Tokarski. Ten ostatni gromadzi� dostarczone fragmentaryczne materia�y, przeszukiwa� �r�d�a, penetrowa� ksi�gozbiory i archiwa. Dlatego on w�a�nie, jako ten, kt�ry pars magna fuit, figuruje jako autor ksi��ki. Wsp�praca uk�ada�a si� nam bardzo dobrze. By�o jednak wiele innych os�b, kt�re w r�nym, nieraz wydatnym, lub nawet decyduj�cym stopniu przyczyni�u si� do powstania ksi��ki. Chcia�bym wi�c w spos�b szczeg�lnie serdeczny podzi�kowa� p. Kalinowskiej, nast�pnie za� p. Andrzejowi Betlejowi (bez kt�rego rad i pomocy ksi��ka ta by� mo�e by nie powsta�a), p. Krystynie Samsonowskiej oraz panom Micha�owi Jureckiemu i Jackowi Tokarskiemu, jak r�wnie� p. Jolancie B. Kucharskiej (kt�ra pomaga�a niezwykle efektywnie, ale nie dotrwa�a do ko�ca z przyczyn niezale�nych od nas), p. dr Maksymowi Fedorence z Ukrainy, a tak�e warszawskim wsp�pracownikom, p. Piotrowi Kwasieborskiemu, p. Wojciechowi Korwin-Kossakowskiemu, p. Jackowi Kotkiewiczowi, pp. Annie i Paw�owi Lubo�skim, p. Beacie Kowalskiej i p. Krzysztofowi Rytlowi, p. Izabelli Do��gow-skiej oraz wszystkim innym osobom, kt�re wspiera�y moje wydawnicze przedsi�wzi�cie, jak i tym, kt�re pomaga�y grupie m�odych krakowskich badaczy. Drugi tom Ukrainy jest ju� w opracowaniu. �yczliwe zainteresowanie i s�owa zach�ty otrzymali�my od p. Marsza�ek Senatu, p. prof. Alicji Grze�kowiak. Za� - je�li Opatrzno�� i tym razem pomo�e pozyska� subwencj� - jeszcze w 2001 roku powinien ukaza� si� trzeci tom Ukrainy. Zako�czy to nasz� seri� dokumentacji zabytk�w kultury na Kresach lat jeszcze pozyj�, cnciaiDym przygotowa� i wyda� drugie, uzupe�nione i wzbogacone wydanie WSZYSTKICH TOM�W, w pi�kniejszym opracowaniu i w twa)'deJ oprawie, na chwa�� Panu i na po�ytek Czytelnikom. C�>l�wiek Jest na �wiecie nie po to, by za�ywa� uciech, lecz po to, by wype�nia� obowi�zki i wykonywa� ZADANIA. Ksi��ki tej serii s� zadaniem, kt�re sam sobie postawi�em. Przemys�aw Burchard autora ��n"-��" ��-��*�������-�-��*�-,",=i-- Prac� niniejsz� dedykuj� pami�ci �p. Dziadk�w moich, Annie i W�adys�awowi Schma�enberg, kt�rzy urodzili si� we Wschodniej Galicji pod Lwowem i tutaj szczꜳiwie prze�yli swoj� m�odo�� Z mojego pierwszego pobytu na Ukrainie w 1987 r. zapami�ta�em opuszczony, zamkni�ty ko�ci� w Drohobyczu i s�owa napotkanego przechodnia �TyT Koraa-TO 6mji KocTeji". Nie zdawa�em sobie wtedy sprawy z okrutnego znaczenia tych s��w. Dopiero w trakcie pracy nad przewodnikiem u�wiadomi�em sobie, jak�e smutny jest los zabytk�w: w miejsce s�owa �ko�ci�" mo�na podstawi� - cerkiew, synagoga, pa�ac, pomnik itd. Umacnia to mnie w prze�wiadczeniu, �e ten przewodnik jest publikacj� nie tylko potrzebn�, ale potrzebn� bardzo pilnie. Chronienie od zapomnienia tego, co by�o i jeszcze zosta�o jest przecie� powinno�ci� historyka. Praca, kt�rej podj��em si� i wykona�em wraz z gronem zaprzyja�nionych os�b, by�a dla mnie wyzwaniem nie tylko jako dla historyka, lecz i ze wzgl�d�w emocjonalnych. Zwi�zany rodzinnymi w�z�ami z ziemi� ukrai�sk�, znaj�cy dzieje tej ziemi, pragn��em przybli�y� znajomo�� cennych zabytk�w moim rodakom w Polsce. Ukraina jest du�ym i pi�knym krajem, dla nas bliskim nie tylko s�siedztwem i pokrewie�stwem plemiennym, j�zykowym oraz historycznym. Pozna� -to zrozumie�. Zrozumie� - to polubi�. Przede wszystkim trzeba poznawa� kultur�. Za� kultura, to zabytki i s�owa. Je�li opracowany przez nas przewodnik zach�ci do poznawania bli�ej Ukrainy, b�d� uwa�a� nasz� prac� za nale�ycie wykonan�. Jest te� kategoria Czytelnik�w, kt�rzy, podobnie jak ja -stamt�d si� wywodz�. W drugim i trzecim pokoleniu s� to miliony. Ksi��ka ta jest wi�c dla wielu przewodnikiem po kraju dzieci�stwa, po kraju przodk�w. W ksi��ce tej zdecydowali�my przyj�� nie uk�ad alfabetyczny wedle nazw miejscowo�ci. Tom ten bowiem ujmuje cztery ob�asti: lwowsk�, stanis�awowsk� (iwanofrankiwsk�), czerniowieck� i u�horodzk�. Mia�y one r�n� przesz�o�� historyczn�, kr�tko obja�nion� we wst�pie do ka�dego z rozdzia��w. W obr�bie rozdzia��w zastosowali�my prosty uk�ad alfabetyczny wed�ug nazw miejscowo�ci. Wiem, �e w Krakowie jest wiele os�b bardziej kompetentnych do napisania tej pracy. Nikt jednak nie kwapi� si� do podj�cia tego zadania. Przyczyn� poj��em dopiero w trakcie pracy. Materia� jest ogromny, lecz luki w �r�d�ach niekiedy bardzo powa�ne. S�owem - praca, praca i jeszcze raz praca. A do�wiadczeni nadmiaru pracy raczej unikaj�. Nie unika� jej nasz zesp�: Krystyna Samsonowska, Micha� Jurecki i ja, kt�remu w udziale przypad�o m.in. ostateczne sklejanie w komputerze szczeg�owych hase�, wst�pne ich redagowanie i wszelkie kontakty z wydawc� w Warszawie (codzienne telefony, liczne przesy�ki pocztowe i spotkania robocze). Dzi�kuj� zespo�owi za mr�wcz� prac� i zgodne wsp�dzia�anie, nadto dzi�kuj� p. dr Janowi Kurkowi z Politechniki Krakowskiej za udost�pnienie materia��w inwentaryzacyjnych i wszystkim, w tym wielu osobom dla mnie bezimiennym, kt�re, dowiaduj�c si�, jaki jest cel mej pracy, pomaga�y bezinteresownie i wydajnie, m.in. w bibliotekach, archiwach i innych instytucjach. Mam �wiadomo�� tego, �e praca ta ma pewne luki i by� mo�e b��dy. Lepiej jednak, �e ju� jest, ni� gdyby mia�a si� ukaza� dopiero za dziesi�� lub dwadzie�cia lat. Inwentaryzacja prowadzona przez �rodowisko krakowskie potrwa jeszcze kilkana�cie lat, s� rejony, do kt�rych od dziesi�cioleci nikt jeszcze nie dotar�. Korzystali�my wi�c tak�e ze �r�de� ukrai�skich oraz dawniejszych rosyjskich, sami wielokrotnie przemierzali�my ukrai�skie szlaki. Przepraszamy za ewentualne luki lub b��dy. Prosimy czytelnik�w o nadsy�anie uwag, sprostowa� i uzupe�nie�. Wykorzystamy je w drugim, rozszerzonym i poprawionym wydaniu. Prosz� przesy�a� listy na adres: Jacek Tokarski, ul. 9 Maja 10/11, 27-200 Starachowice, lub mai�em: [email protected], b�d� na adres wydawnictwa. Jacek Tokarski 10 Do czytelnika Moja fascynacja ziemiami Ukrainy zacz�a si� W 1989 r., od pierwszego wyjazdu Ko�a Naukowego Historyk�w Student�w UJ. Od tej daty rozpocz�y si� liczne ekspedycje na te tereny i coraz wi�ksze zainteresowanie histori� i zabytkami. Spo�r�d os�b, z kt�rymi mia�am okazj� wyje�d�a� na Ukrain� lub tam si� spotyka�, wiele do dzi� systematycznie in-wentaryzuje zabytki i prowadzi powa�ne badania naukowe na tym polu. Tak czyni� m.in. historycy sztuki z Uniwersytetu Jagiello�skiego i cz�onkowie Sekcji Epigraficznej Ko�a Historyk�w UJ (przygotowuj� od lat wydawnictwo Corpus In-scripcionum Rusiae pod kierownictwem p. Wojciecha Drelicha-rza). Jednak z grona tych badaczy nikt nie garn�� si� do czynnej wsp�pracy w pisaniu niniejszego Przewodnika, lecz jednocze�nie zach�cano nas �yczliwie do jego pisania. �yczliwo�� ta wyrazi�a si� jako znacz�ca pomoc w dostarczaniu potrzebnych materia��w. Serdecznie za to dzi�kujemy, �wiadomi, �e bez tej pomocy praca sz�a by nam opornie. W spos�b szczeg�lny dzi�kujemy p. dr Andrzejowi Betlejowi, nie tylko za pomoc, ale przede wszystkim za to �e potrafi� swym przyk�adem wpoi� nam pasj�, energi� i pracowito��. Powody, kt�re przemawia�y za podj�ciem si� tej pracy ju� wymienili�my. By�y jednak powa�ne bariery: braki w opracowaniach, trudno��, lub nawet niemo�no�� dotarcia do wszystkich miejsc, czasem brak jakichkolwiek informacji 0 obiektach. Nadto, lub nawet przede wszystkim, w por�wnaniu do Litwy czy Bia�orusi, Ukraina jest krajem wielkim 1 bez por�wnania bardziej z�o�onym zar�wno pod wzgl�dem etnicznym, kulturowym i historycznym. Te trudno�ci i wiele innych mog� sk�ania� do znacznie mniejszego optymizmu. Z uwag formalnych nale�y zaznaczy�, i� z racji obj�to�ci opracowania zrezygnowali�my z opisu pewnych obiekt�w, np. ko�cio��w i cerkwi budowanych w XX w. oraz niekt�rych innych. Selekcja by�a oczywi�cie subiektywna, podobnie jak warto�ciowanie atrakcyjno�ci obiekt�w za pomoc� gwiazdek. Pomin�li�my r�wnie� informacje o cmentarzach, gdy� te w zasadzie nie mia�y opracowa� (poza �yczakowskim). S�dzimy jednak, �e w przysz�o�ci, w nast�pnych wydaniach powinny by� uwzgl�dnione, zw�aszcza, �e w wielu wypadkach s� to jedyne polskie pami�tki jakie ocala�y po burzliwych wydarzeniach. Krystyna Samsonowska 11 KR�TKI KXIKS DZIEJ�W GALICJI WSCHODNIEJ OKR�GI LWOWSKI I STANIS�AWOWSKI (OBJIACTb JlbBIBCbKA TA IBAHO-4>PAHKIBCbKA) s� cz�ci� dawnej Rusi Czerwonej (Wojew�dztwa Ruskiego). Od X w. dominowa�y tu grody Przemy�l, Czerwie� i Halicz, dopiero oko�o 1250 r. powsta� Lw�w. W 1323 r. tron halicki odziedziczy� pochodz�cy z rodu Piast�w ksi��� mazowiecki Boles�aw Trojdenowicz (Jerzy II). O spadek po nim ubiegali si� Polacy, Litwini i Tatarzy. Kazimierz Wielki w latach 1340-1366 opanowa� sporne terytoria. Ru� Czerwona pozostawa�a z Polsk� w �cis�ym zwi�zku. Siostrzeniec Kazimierza kr�l Ludwik W�gierski wcieli� Ru� Czerwon� do W�gier. Przywr�cona Polsce przez kr�low� Jadwig�, rz�dzona by�a przez namiestnik�w kr�lewskich, zwanych starostami. Pod koniec panowania Jagie��y zosta�a Rusi Czerwonej nadana nazwa Wojew�dztwa Ruskiego, sk�ada�o si� ono z pi�ciu ziem: lwowskiej, przemyskiej, sanockiej, halickiej i che�mskiej. Pierwsze cztery ziemie na mocy I rozbioru (1772) zosta�y anektowane przez Austri�, pod nazw� Galicji i Lodome-rii. Nasz przewodnik obejmuje dwie ziemie dawnego Wojew�dztwa Ruskiego: lwowsk� i halick�. Halicz ust�pi� miejsca nowemu miastu Stanis�aw�w, za�o�onemu w 1654 r. przez Stanis�awa Potockiego. Wyros�o ono w XIX w. na trzecie, pod wzgl�dem wielko�ci (obok Lwowa i Krakowa) w Galicji. Po rozpadzie monarchii habsburskiej w 1918 r. Austria w traktacie pokojowym (10 listopada 1919) odda�a ziemie niegdy� zabrane do dyspozycji mocarstw koalicyjnych. Przy��czenie tych ziem do odrodzonego pa�stwa polskiego natrafi�o na zbrojny op�r Ukrai�c�w, pragn�cych powo�a� niepodleg�� Ukrain�. Pocz�wszy od utworzenia Ukrai�skiej Rady Narodowej (18 pa�dziernika 1918 r.) i proklamowania Zachod-nio-Ukrai�skiej Republiki Ludowej (1 listopada 1918 r.) toczy�y si� walki. Polacy 22 listopada 1918 r. opanowali Lw�w. W po�owie lipca 1919 r. praktycznie Zachodnio-Ukrai�ska Republika Ludowa przesta�a istnie�. 25 czerwca 1919 r. alianci upowa�nili Polsk� do tymczasowej okupacji Galicji Wschodniej po Zbrucz. Ataman Symon Petlura, dow�dca wojsk Ukrai�skiej Republiki Ludowej zgodzi� si� na t� lini� demarkacyjn�. Rada Najwy�sza aliant�w 21 listopada 1919 r. przekaza�a Polsce mandat nad Galicj� Wschodni� na okres 13 25 lat ostatecznie posiadanie tycri teren�w zapewni�a Polsce 7wvriesk2 wojna z bolszewikami w 1920 r., co mocarstwa zachodnie uzna�y dopiero w 1923 r. W sk�ad odzyskanych tere ty m.in. wojew�dztwa lwowskie i stanis�awowskie, bh II j �itj Wojew�dz n�w wes^ty m.in. wojew�dztwa lwowskie i stanis�aw Taki star� przerwa� wybuch II wojny �wiatowej. Wojew�dztwa te zosta�y zagarni�te najpierw przez ZSRR, nast�pnie Niemcy * znowu ZSRR' postanowieniami konferencji ja�ta�-cldpi nuty 1945 r.), z nieznacznymi zmianami odpad�y od Polski Wesz�y one w sk�ad USRR, a od 1991 r. Republiki Ukrainy Ustalone przez nowych administrator�w obwody -lwowski i iwano-frankowski (Stanis�aw�w przemianowano na iwancJ-Frankowsk), pokrywaj� si� prawie dok�adnie z polskimi przedwojennymi wojew�dztwami. Jacek Tokarski 14 OKR�G LWOWSKI (OBJIACTb JlbBIBCbKA) Artas�w (ApTaciB) rejon �owkow�kyj Cerkiew p.w. �w. Paraskewii Panny i M�czennicy, drewniana, zbudowana w 1748 r. tr�jdzielna, jednokopu�owa. Sk�ada si� z kwadratowej nawy, czworobocznego babi�ca z dobudowanym p�niej przedsionkiem oraz cz�ci o�tarzowej zamkni�tej tr�jbocznie z prostok�tnymi niskimi zakrystiami. Oryginalny przyk�ad halickiej architektury cerkiewnej. Obok dzwonnica, drewniana, dwukondygnacyjna, szkieletowa, zwie�czona namiotowym dachem. Batiatycze (Baran�) rejon kamianko-bu�kyj Cerkiew p.w. �w. Jerzego M�czennika, drewniana, zbudowana w 1759 r. Data na o�cie�ach po�udniowych drzwi. Tr�jdzielna, tr�jkopu�owa. Sk�ada si� z nawy i babi�ca na planie kwadratu, oraz tr�jbocznie zamkni�tej cz�ci o�tarzowej z zakrysti�. Zr�by przykryte kopu�ami na wysokich o�miobo-kach, zwie�czonych latarniami. Po�udniowe i zachodnie wej�cia z portykami na s�upach, zwie�czonymi tr�jk�tnymi frontonami. Pokrycie gontowe. We wn�trzu, babiniec po��czony z naw� �ukowatym prze�witem, nad kt�rym ch�ry podparte dwoma s�upami. Cerkiew odnowiono w 1974 r. Bie�kowa Wisznia (Bhuihh) rejon gorodok�kyj Zesp� pa�acowy w dawnym maj�tku ziemskim. Miejscowe dobra w po�owie XVIII w. nale�a�y do rodziny Siemie�skich, za� pod koniec XVIII w. przesz�y w posiadanie rodziny Fredr�w. W 1919 r. maj�tek sprzedano Ma�opolskiemu Towarzystwu Rolniczemu. Tutaj urodzi� si� Aleksander Fredro, kt�ry w 1835 r. wybudowa�, zachowany do dzisiejszego dnia pa�ac. Fakt ten zosta� upami�tniony w inskrypcji znajduj�cej si� w dw�ch kartuszach wmurowanych w lewe skrzyd�o domu. Pa�ac, przebudowany w k. XIX w. jest budowl� dwukondygnacyjna. Elewacja zachodnia korpusu g��wnego akcentowana jest przez dwa pozorne ryzality o tr�jk�tnych szczytach. G��wne wej�cie do pa�acu jest poprzedzone gankiem arkadowym, d�wigaj�cym taras. W elewacji ogrodowej przy po�u- 15 Be�kowa Wisznia. Pa�ac, w kt�rym urodzi� si� A. Fredro. dniowym naro�niku korpusu g��wnego dodano skrzyd�o. Wszystkie okna i drzwi uj�te s� w ozdobne obramienia. Wn�trza pa�acu prezentowa�y si� raczej skromnie. W jednym pokoju zachowa� si� kominek, wykonany wg projektu Chrystiana Piotra Aignera. Obecnie w pa�acu znajduje si� szko�a rolnicza. W stosunkowo dobrym stanie zachowa� si� park, po�o�ony na zboczu wzniesienia, nad rzek� Wiszenk�, za�o�ony w XVIII w., przekomponowany w nast�pnym stuleciu. W pobli�u pa�acu znajduje si� starsza od pa�acu oficyna zwana �Jackowym dworem". Be�z (Beji3) rejon sokal�kyj Ruiny Ko�cio�a i klasztoru oo. Dominikan�w (ul. Sawien-ko 3). Klasztor ufundowa� w 1394 r. ksi��� mazowiecki i be�ski Ziemowit IV. Ko�ci� po kasacie j�zefi�skiej (1784) przekazany zosta� miejscowej parafii. Zesp� spalony podczas II wojny �wiatowej. Cerkiew p. w. �w. Miko�aja i zabudowania klasztorne (dawny ko�ci� ss. Dominikanek), Fundacja z 1635 r. Zofii Chodkiewicz�wny, kasztelanki wile�skiej. Ko�ci� po kasacie austriackiej (1784) zosta� przekazany grekokatolikom. Po uk�adach ja�ta�skich Ukrai�cy zostali z miasteczka ewakuowani, Polacy przej�li opuszczon� �wi�tyni�. Po 1952 (�regulacja graniczna") w�adze sowieckie zamieni�y ko�ci� na magazyn. Polacy opuszczaj�cy w�wczas Be�z zabrali ze sob� cerkiewn� ikon� Matki Boskiej z XVII w. (malarz lwowski Teodor Semkowicz), obecnie znajduje si� ona w ko�ciele parafialnym w Ustrzykach Dolnych. Grekoka-tolicy odzyskali spustoszon� �wi�tyni� dopiero w 1991 r. Ko- 16 scioi barokowy, murowany z ceg�y, trojnawowy w formie bazyliki z apsyd� i prostok�tnymi pomieszczeniami po obu jej stronach. G��wna fasada zako�czona tr�jpoziomowymi wie�ami o baniastych he�mach. Dekoracje w stylu doryckim, poziomy fasady podzielone gzymsami o z�o�onych profilach. Fasady boczne podzielone pilastrami, poprzecinane �ukowatymi otworami okiennymi, ca�o�� przykryta dwuspadowym dachem. Zabudowania klasztorne dobudowane w 1743 r. do ko�cio�a. Gmach na planie prostok�ta, z wewn�trznym dziedzi�cem, murowany z ceg�y, pi�trowy, przykryty dwuspadowym dachem, pozbawiony dekoracji architektonicznych (opr�cz obramowa� okiennych fasady). Cerkiew p.w. Zes�ania Ducha �wi�tego, drewniana, zbudowana w XVII w. Dwudzielna, jednokopu�owa. Sk�ada si� z centralnego czworobocznego zr�bu mieszcz�cego naw� i babiniec oraz zamkni�tej tr�jbocznie cz�ci o�tarzowej. Centralny zr�b przykryty kopu�� na o�miobocznym tambu-rze, cz�� o�tarzowa nakryta pi�ciopo�aciowym dachem. Przestrze� wn�trza centralnego zr�bu wysoko otwarta. Restauracja w 1979 r. Obok znajduje si� dzwonnica z XIX w., drewniana, czworoboczna, parterowa, nakryta namiotowym dachem. Baszta (ok. 1606 r.), niekt�re �r�d�a nazywaj� budowl� �kaplic�", inne �archiwum ksi�g ziemskich" (istotnie znajdowa�y si� tam jeszcze w II po�. XVIII w. dokumenty miasta). Baszta zbudowana z ceg�y, na planie sze�cioboku, pokryta zwartym stropem, podpiwniczona. W jednej ze �cian niedu�y otw�r drzwiowy, nad nim okr�g�e okienko. Zachowa�y si� obramienia otwor�w okiennych z bia�ego kamienia. Zabytek by� restaurowany w 1969 i 1979 r. Cmentarz �ydowski (resztki), na zachodnim kra�cu miasta. Be�z by� jednym z wa�niejszych o�rodk�w chasydyzmu. Na cmentarzu zachowa�y si� trzy macewy os�b ze s�ynnej dynastii (�a�cucha) be�zkich cadyk�w: Szolema, Joszuy i Issacha-ra Dow�w. Aron Dow, cadyk be�zki w czwartym pokoleniu, prze�y� II wojn� �wiatow� i osiad� w Izraelu. Bere�nica ( rejon sokal�kyj Cerkiew p.w. Narodzenia NMP, drewniana, zbudowana w 1724 r. Data na o�cie�ach po�udniowych drzwi. W opisie z 1811 r. wyst�puje jako tr�jkopu�owa, po przebudowie 17 w XIX w. jednokopu�owa. Tr�jdzielna, wszystkie zr�by" na planie czworoboku. Do cz�ci o�tarzowej od p�nocy przylega prostok�tna zakrystia. Nawa przykryta o�miopo�aciowym dachem na niskim o�mioboku. Babiniec i cz�� o�tarzowa przykryte dwuspadowym dachem kalenicowym. �ciany z zewn�trz pokryte gontem i obite deskami. Prawie ca�� d�ugo�� babi�ca zajmuj� ch�ry. Wn�trza zdobi� malowid�a �cienne z 1894 r. Obok cerkwi dzwonnica z XVIII w.: drewniana, parterowa, szkieletowa, przykryta namiotowym dachem. Bia�y Kamie� (Euihh rejon z�ocziw�kyj Ko�ci� p.w. Wniebowzi�cia N.M.P. zbudowany ok. 1613 r. w stylu renesansowym, w 1737 r. przebudowany w stylu barokowym. �wi�tynia murowana z ceg�y, tynkowana, z tran-septem i apsyd�. W 1766 r. od strony p�nocnej dobudowano pomieszczenie mi�dzy kaplic� i prezbiterium, oraz otoczono ko�ci� murowanym ogrodzeniem z dwoma naro�nymi wie�yczkami-dzwonnicami i bram� wej�ciow� w formie kaplicy. G��wna fasada ozdobiona doryckimi pilastrami, podzielona wielopoziomowym gzymsem, zako�czona barokowym szczytem. Boczne fasady dekorowane tymi samymi elementami, co g��wna, w polach mi�dzy pilastrami zwie�czone �ukiem okna. Na przeci�ciu transeptu i nawy g��wnej znajduje si� sygnaturka. Wewn�trz sklepienia krzy�owe, pi-lastry z korynckimi zako�czeniami i �cienne malowid�a (rekonstruowane w czasie wielkiego remontu w latach 1977-1982). W zabytku czynna jest filia lwowskiej galerii obraz�w. Bia�y Kamie�. Ko�ci� pw. Wniebowzi�cia NMP. 18 Biesiady rejon �owkiw�kyj Cerkiew p.w. Za�ni�cia NMP, drewniana, zbudowana w 1835 r. (data na o�cie�ach zachodnich drzwi). Po�o�ona na miejscu wcze�niejszej �wi�tyni, otoczona ziemnymi wa�ami i fos�. Restaurowana w 1847 r. Dwudzielna, jednokopu�owa, trzycz�ciowa. Sk�ada si� ze zr�bu na planie prostok�ta obejmuj�cego naw� i cz�� o�tarzow� oraz r�wnego szeroko�ci� czworobocznego babi�ca. Po�udniowe i zachodnie wej�cie stanowi� czterokolumnowe portyki zwie�czone tr�jk�tnymi frontonami. Babiniec przykryty czterospadowym dachem, zwie�czonym he�mem na czworobocznej wysokiej latarni. We wn�trzu wysoko otwarta pod szczyt he�mu przestrze� babi�ca po��czonego trapezowatym prze�witem z g��boko otwartym przykrytym stropem zr�bem g��wnym. Na zach�d od �wi�tyni dzwonnica z 1751 r: drewniana, dwukondygna-cyjna, nakryta dachem namiotowym. Zachowane wa�y obronne z XVII w. Bibszczany (Bn6niuaHH) rejon z�ocziw�kyj Cerkiew p.w. Narodzenia NMP, drewniana, zbudowana w 1739 r. W r. 1840 poszerzona i restaurowana. Tr�jdzielna, jednokopu�owa. Nawa i cz�� o�tarzowa wzniesione z r�banych d�bowych bali, babiniec z pi�owanych sosnowych, podwaliny d�bowe. Do czworobocznej w planie nawy przylega od zachodu r�wnej szeroko�ci prostok�tny babiniec, od wschodu mniejsza czworoboczna cz�� o�tarzowa z zakrysti�. Wy�sz� naw� wie�czy kopu�a na o�mioboku, do kt�rego przylegaj� po�acie kalenicowych dach�w, przykrywaj�cych boczne zr�by. Wn�trze �wi�tyni roz�wietlaj� niewielkie prostok�tne otwory okienne. Babiniec, nakryty stropem, po��czony z naw� trapezowatym prze�witem. Przy zachodniej �cianie babi�ca ch�ry. Na wsch�d od �wi�tyni na jednej z ni� osi dzwonnica. D�bowa, na planie czworoboku, parterowa, oszalowana, przykryta namiotowym dachem, szkieletowa. Bon�w (EymB) rejon jaworiw�kyj Cerkiew p.w. �w. Paraskewii Panny i M�czennicy, drewniana, zbudowana w 1676 r. Tr�jdzielna, tr�jkopu�owa. Sk�ada si� z jednakowych rozmiarami, kwadratowych w planie nawy i babi�ca, oraz znacznie mniejszej prostok�tnej cz�ci 19 o�tarzowej z zakrystiami po obu stronach. Wszystkie cz�fci budowli zwie�czone kopu�ami na o�miobokach. Nad babi�-cem znajdowa�a si� kaplica (1703 r.), p�niej przerobiona na ch�ry. Dzwonnica dwukondygnacyjna, szkieletowa, na planie prostok�ta, pokryta wysokim namiotowym dachem. B�brka (Bi6pKa) rejon peremyszlan�kyj Ko�ci� p.w. �w. Miko�aja, data wybudowania pierwszego ko�cio�a nie znana, wg tradycji fundatorem mia� by� Kazimierz Wielki. W 1548 r. abp. lwowski Piotr Starzechowski odnowi� fundacj� fary, a w 1628 r. parafia zosta�a wcielona do kolegium misjonarzy ze Lwowa. Obecny ko�ci� (ok. 1621) stoi na miejscu zniszczonego przez Tatar�w w czasie jednego z licznych najazd�w. Ko�ci� mia� charakter obronny (zachowa�y si� otwory strzelnicze w g�rnej cz�ci zachodniej fasady), wa� obronny wok� ko�cio�a istnia� jeszcze w ko�cu XVIII w. Gruntowna przebudowa w latach 1914-1922 zatar�a �lady pierwotnych fortyfikacji. Ko�ci� murowany, tynkowany, na planie krzy�a, sk�ada si� z kwadratowej nawy g��wnej, transeptu, apsydy z dwoma symetrycznymi pomieszczeniami i przedsionka, zbudowanego w XIX w. Ko�ci� pozbawiony jest dekoracji architektonicznych, opr�cz �lepej arkady nad frontonem zachodniej fasady. We wn�trzu ciekawe s� g��bokie, dwupoziomowe nisze, sprawiaj�ce wra�enia naw bocznych. Wielka Synagoga, 1821 r., w XVIII w. w miasteczku odbywa�y si� jarmarki, na kt�re przyje�d�ali �ydzi ze Lwowa. W 1765 r. zamieszkiwa�o B�brk� 79 rodzin �ydowskich, w 1866 r. ponad po�ow� mieszka�c�w stanowili �ydzi. W latach 1786-1805 w B�brce istnia�a niemiecko-�ydowska szko�a, a na pocz�tku XX w. powsta�y w mie�cie dwie religijne szko�y �ydowskie. Opr�cz Wielkiej Synagogi w mie�cie dzia�a�o sze�� dom�w modlitwy. Do dzi� zachowa�a si� Wielka Synagoga, w centralnej cz�ci miasta, w uliczce odchodz�cej od rynku na po�udnie, nadto betmidrasz i kloiz (ca�kowicie przebudowany na dom mieszkalny). Budowla wzniesiona w 1821 r. i przebudowywana pod koniec XIX w., wtedy prawdopodobnie dostawiono du�y przedsionek od strony zachodniej. Jest to budynek murowany z ceg�y, tynkowany (w szarym, brudnym kolorze), na planie prostok�ta, pokryty dwuspadowym dachem �amanym nad przedsionkiem. Otwory okienne w kszta�cie prostok�ta, tylko na p�nocnej fasadzie okr�g�e. Po 1945 r. synagog�" pfl^st�s6#ar!dMr�Igazyn (lub zak�ad naprawczy) i ogrodzono wysokim murem z metalow� bram�. Brody (Bpoaii) miasto rejonowe Cytadela (1630-1635), miasto za�o�y� Stanis�aw ��kiewski, wojewoda be�zki (zm. 1588). Nast�pnie Brody by�y w�asno�ci�: Koniecpolskich, Sobieskich, Potockich i M�odeckich. Ci ostatni nabyli je na licytacji, do kt�rej doprowadzi�y kosztowne pasje kolekcjonerskie Potockich. Stanis�aw Koniecpolski, hetman wielki koronny, ogromnym nak�adem koszt�w i pracy, wzni�s� w latach 1630-1635 pot�ny zamek-warowni� (prawdopodobnie wed�ug plan�w Guillaume de Beauplana), wzorowan� na bastionowych fortecach holenderskich i w�oskich. Pracami kierowa� architekt wenecki w s�u�bie kr�lewskiej Andrea dell'Acqua. By�a to jedna z najnowocze�niejszych twierdz broni�cych Ziemi Lwowskiej. Dzi�ki pot�nym fortyfikacjom i po�o�eniu na bagnistym terenie, twierdza opar�a si� Chmielnickiemu w 1648 r., omija�y ja zagony tatarskie i tureckie. Dopiero w pierwszej po�owie XVIII w. zamek zdobyli Rosjanie, a p�niej Sasi. Ca�o�� sk�ada si� z systemu kazamat zbudowanych na planie o�mioboku o powierzchni 8 tys. m. kw. Skrzyd�o od strony miasta z wie�� bramn�, bastionami i rawelinem zosta�o rozebrane w XIX w. na rozkaz w�adz austriackich. W kazamatach zachowa�y si� resztki wystroju od strony dziedzi�ca, np. barokowy portal. Od II wojny �wiatowej w cytadeli stacjonuje wojsko. Pa�ac zosta� zbudowany przez Stanis�awa Potockigo w po�owie XVIII w., kiedy twierdza straci�a ju� znaczenie strategiczne. Wzniesiony w stylu rokoka, na planie prostok�ta, sk�ada si� z trzech, wyodr�bnionych korpus�w: �rodkowego i bocz- Brody. Pa�ac zbudowany w XVIII w. przez St. Potockiego. nych pawilon�w. W 1915 r. �o�nierze rosyjscy zdewastowali pa�ac, a w 1920 r. spalili go bolszewicy z konnej armii Bu-dionnego. Odbudowany i doprowadzony do stanu poprzedniego przez ostatni� w�a�cicielk�, Jadwig� z M�odeckich Go-raysk�, utraci� zabytkowe wn�trza po 1939 r. Kazamaty zachowa�y resztki dawnego wystroju od strony dziedzi�ca -uwag� zwraca zachowany barokowy portal. Od II wojny �wiatowej w cytadeli stacjonuje wojsko. Obecnie opuszczony, popada w ruin�. Wielka synagoga, 1742, miasto uznawane by�o za niepisan� stolic� galicyjskich �yd�w, ludno�� �ydowska w latach osiemdziesi�tych stanowi�a wi�kszo�� w�r�d 20 tys. mieszka�c�w. Wp�yn�o to w istotny spos�b na charakter miasta, kt�re a� do I wojny �wiatowej mia�o niemieckoj�zyczne szkolnictwo. �ydzi trudnili si� przede wszystkim handlem, ale te� rzemios�em: byli wykonawcami, licznych ozdobnych przedmiot�w na�laduj�cych XVI, XVII i XVIII-wieczne orygina�y, zaspokajaj�c zapotrzebowanie kolekcjoner�w na pami�tki historyczno-patriotyczne. Drewniana synagoga w Brodach istnia�a ju� w XVI w. Sp�on�a w 1691 r. (inne �r�d�a podaj� 1699 r.), podczas po�aru ca�ej �ydowskiej dzielnicy. W 1699 r. gmina otrzyma�a od w�a�ciciela miasta Jakuba Sobieskiego przywilej na budow� nowej synagogi �in mesura et forma" poprzedniej. Wg spisu urz�dowego z 1826 r. w Brodach znajdowa�o si� 8 synagog, 6 murowanych i 2 drewniane. Budow� Wielkiej Synagogi rozpocz�to w 1742 r., cz�ciowo zniszczy� j� po�ar w 1835 r. Zosta�a w 1935 r. zarejestrowana jako zabytek kultury i odrestaurowana. Jest to budynek murowany z ceg�y. Bry�� wie�czy wysoka dwukondygnacyjna arkadowa attyka kryj�ca pogr��ony, wielopo�aciowy dach. Na osi �ciany wschodniej, na wy�szej kondygnacji attyki znajduje si� kartusz z hebrajskim napisem (data budowy bo�nicy). Od zachodu sal� poprzedza�a dwukondygnacyjna, p�niejsza od niej przybud�wka o barokowej formie, prawdopodobnie mieszcz�ca w przyziemiu sie� g��wn�, po bokach schody -zapewne wej�cie dla kobiet do babi�ca na pi�trze, oraz szereg innych pomieszcze�. Ta cz�� budynku zosta�a w czasie ostatniej wojny w znacznym stopniu zburzona, st�d na podstawie obecnego stanu nie mo�na stwierdzi� z ca�� pewno�ci� jaki by� jej program i uk�ad. Wn�trze sali g��wnej by�o kwadratow� w planie hal� dziewi�ciopolow�. Wn�trze ca�kowicie zniszczone. 22 **** CmeriTESr� �ydowski, trzy kilomOTyzl miasteflrzffaj-duje si� jedna z najwi�kszych nekropolii �ydowskich na Kresach. W Brodach urodzi� si� i sp�dzi� dzieci�stwo J�zef Korzeniowski (1797-1863). Brze�ciany (Sepeci-ami) rejon sambor�kyj Ko�ci� katolicki p.w. Naj�wi�tszej Panny Marii Kr�lowej Polski, neogotycki, zbudowany w latach 1912-1914, po II wojnie �wiatowej zamkni�ty i zamieniony na magazyn, obecnie opuszczony, w bardzo z�ym stanie. Ko�ci� z�o�ony z prostok�tnej nawy oraz w�szego prezbiterium, do kt�rych przylega zakrystia o dw�ch pomieszczeniach. Po obu stronach nawy zbudowane prostok�tne kaplice. Z nawy wyrasta kwadratowa na planie wie�a. Wn�trze ko�cio�a o sklepieniach gwia�dzistych i i krzy�owo-�ebrowych, ca�kowicie zdewastowane. Buchowice (EyxoBHiu) rejon mostis�kyj Cerkiew pw. �w. Borysa i Gleba, drewniana, zbudowana w XVII w. Tr�jdzielna, jednokopu�owa. Sk�ada si� z kwadratowej nawy i prostok�tnego babi�ca oraz tr�jbocznie zamkni�tej cz�ci o�tarzowej, z zakrysti� od p�nocy. Nawa przykryta czteropo�aciowym dachem namiotowym z jednym za�amaniem, boczne zr�by kalenicowymi �amanymi dachami. Wszystkie przekrycia zwie�czone mak�wkami. Babiniec z przedsionkiem przykrytym dwuspadowym dachem. W zachodniej cz�ci babi�ca ch�ry. Na p�nocny zach�d od �wi�tyni dzwonnica. Drewniana, parterowa, przykryta namiotowym dachem, szkieletowa. �ciany obite deskami. Busk (BycbK) rejon bu�kyj Cerkiew p.w. �w. Onufrego [ul. B. Chmielnickiego], drewniana, zbudowana w 1680 r., przebudowana w 1758 r. Tr�jdzielna, jednoszczytowa. Sk�ada si� z nawy na planie kwadratu, prostok�tnej cz�ci o�tarzowej i znacznie mniejszego kwadratowego babi�ca z krytym przedsionkiem. Nawa znacznie wy�sza od pozosta�ych cz�ci, przykryta kopu�� na okaza�ym o�miobocznym b�bnie, zwie�czona latarni� oraz 23 dwuspadowymi dachami. Niski babiniec z" p�askiriT�tr�peW,� po��czony z naw� �ukowatym prze�witem, nad kt�rym umieszczono ch�ry. Restaurowana w 1970 r. Na p�nocny-zach�d od cerkwi dzwonnica. Drewniana, na planie kwadratu, dwukondygnacyjna, szkieletowa. Nakryta namiotowym dachem. Cerkiew p.w. �w. Paraskewii Panny i M�czennicy [ul. Szaszkiewicza 56 A], drewniana, zbudowana w 1708 r. Pierwotnie dwudzielna. Przebudowana w 1807 i 1833 r. Tr�jdzielna, jednoszczytowa. Sk�ada si� z nawy na planie oktogo-nu, kwadratowego babi�ca i tr�jbocznie zamkni�tej cz�ci o�tarzowej z zakrysti� od p�nocy. Nawa przykryta jest o�mio-po�aciowym dachem, posadowionym na o�mioboku z za�omem, zwie�czonym wie�yczk� z cebulast� kopu�k�. Babiniec i zakrystia pokryta jest spadowymi dachami. Pokrycie gontowe. W nawie rozmieszczone ch�ry. W 1983 r. zacz�y si� prace nad przywr�ceniem �wi�tyni pierwotnego wygl�du. Synagoga, XIX w. Pierwsza wzmianka o �ydach w miasteczku pochodzi z 1454 r., do XVI w. miejscowa gmina by�a przy-kaha�kiem lwowskiej. Zygmunt I August przywilejem z 1510 r. pozwoli� �ydom na zbudowanie synagogi. Opis �ydowskiej dzielnicy z 1826 r. ukazuje dwie drewniane synagogi - wi�ksz� z 1802 r. i mniejsz� z 1796 r. Do naszych czas�w zachowa�a si� jedynie wielka murowana synagoga zbudowana w latach 1842-1843, w starej cz�ci miasta, usytuowanej u zbiegu rzek: Po�tawy i Bugu. W finansowaniu jej budowy wzi�li udzia� lwowscy �ydzi, a w szczeg�lno�ci kupiec Jakub Glan-zer. Synagoga zosta�a zbudowana w stylu barokowym, z ciosanego kamienia, tynkowana, na planie prostok�ta z kwadratow� sal� modlitewn�, pokryta czterospadowym, blaszanym dachem. Elewacj� zdobi gzyms i archiwolty oraz kamienne parapety z konsolami i akantami, wykonanymi z tynku przy oknach. Fryzow� cz�� fasady urozmaicaj� ma�e, okr�g�e okna strychu. G��wne wej�cie podkre�lone podw�jnym portalem. Analogiczny portal znajduje si� r�wnie� na po�udniowej fasadzie. Naro�a fasad ozdobione s� wykonanymi z tynku prostymi kolumnami. Po 1945 r. przebudowana gruntownie g��wna sala modlitewna wykorzystywana by�a jako sk�ad materia��w budowlanych, cz�ciowo na mieszkania, co doprowadzi�o wn�trze do dewastacji. Zachowa�a si� jednak cz�� przepi�knego niegdy� klasycystycznego wystroju: kolumny z korynckimi kapitelami, ozdobione girlandami z li�ci akantu. Na uwag� zas�uguje 24 aron-naKoaesz na osi wschodniej �ciany. Dekorowany jest dwupoziomowym klasycystycznym portalem, z dwoma poziomami kolumn z korynckimi kapitelami. Na ozdobionej ro�linnym ornamentem tablicy znajduje si� wyobra�enie tablic Dekalogu. Pal�c w dawnym maj�tku ziemskim. Wybudowany przez Wojciecha Miera w 1810 r. Od 1886 w�asno�� Kazimierza Ba-deniego, namiestnika Galicji i premiera rz�du austriackiego. Obecnie ca�y teren otaczaj�cy pa�ac s�u�y Si�om Wojskowym Republiki Ukrainy. Wst�p wzbroniony. Busowisko (BycoBHUKo) rejon starosambir�kyj Cerkiew p.w. Narodzenia NMP [wg K. Soboru NMP], drewniana, zbudowana w 1780 r. Tr�jdzielna, tr�j szczytowa, ze �wierkowych bali. Do kwadratowej nawy z zachodu i wschodu przylegaj� mniejsze, czworoboczne, r�wne sobie: babiniec i cz�� o�tarzowa z w�skimi zakrystiami. Wszystkie zr�by zwie�czone s� o�miobocznymi kopu�ami. Zwie�czenie babi�ca i cz�ci o�tarzowej zako�czone cebulastymi kopu�ka-mi, nawy - kopu�k� powtarzaj�c� obrys zwie�czenia. Pokrycie gontowe. Wn�trza tworz� jedn� przestrze�. Babiniec po��czony z naw� �ukowym prze�witem. Na po�udniowy zach�d od �wi�tyni dzwonnica z 1788 r., drewniana, czworo-boczna, dwukondygnacyjna, zwie�czona namiotowym dachem. Pierwsza kondygnacja zr�bowa, druga szkieletowa z arkadow� galeri�. Na drugiej kondygnacji arkadow� galeri�. Obie kondygnacje po��czone ze sob� zewn�trzn� drabin�. Cetula (UeTyjifl) rejon jaworiw�kyj Cerkiew p.w. �w. Miko�aja Biskupa, drewniana, zbudowana w 1745 r. W 1841 r. odremontowana i podniesiona na kamienny fundament. W 1926 r. ca�kowicie przebudowana. Na planie krzy�a, jednokopulowa. Sk�ada si� z kwadratowej nawy z tr�jbocznie zamkni�tymi aneksami, mniejszej zamkni�tej tr�jbocznie cz�ci o�tarzowej z niewielk� zakrysti� od p�nocy i prostok�tnego babi�ca. Czworobok zr�bu nawy przechodzi w niski o�miobok, przykryty kopu��. �wi�tynia niewielkich rozmiar�w. Poddasze opasuj�ce budowl�, oparte na wypustach zr�b�w (rysiach). Wysoko otwart� przestrze� nawy ��cz� z bocznymi zr�bami �ukowate prze�wity. 25 Chaszczowanie (XamoBaHa) rejon skil�kyj Cerkiew p.w. �w. Jana Chrzciciela, drewniana, zbudowana w 1846 r., (majster J. Parachoniak), tr�jdzielna, tr�jszczyto-wa. Sk�ada si� z nawy na planie kwadratu, czworobocznych: babi�ca i cz�ci o�tarzowej z zakrysti�. Wszystkie cz�ci zwie�czono o�miopo�aciowymi dachami zako�czonymi ce-bulastymi wie�yczkami. Dachy po�o�one s� na wysokich o�miobocznych tamburach, za� te posadowione zosta�y na czworobocznych b�bnach. Kaplice wysoko�ci� r�wne zr�bowi nawy, przykryte dwuspadowymi dachami z tr�jk�tnymi frontonami. W �cianach rytmicznie rozmieszczone otwory okienne z p�kolistym zako�czeniem, masywny o�miobok nawy o�wietlaj� cztery malutkie okr�g�e okienka, umieszczone r�wnie� w zachodniej �cianie babi�ca. Wn�trze trzech zr�b�w wysoko odkryte do �rodka namiotowych szczyt�w. W babi�cu wzd�u� zachodniej �ciany w�skie ch�ry. Babiniec i kry�osy przykryte zr�bowymi sklepieniami po��czone z naw� w jedn� przestrze�. Na p�nocny zach�d od �wi�tyni dzwonnica z XIX w, drewniana, dwukondygnacyjna (czworobok na czworoboku), przykryta o�miopo�aciowym dachem. Chyr�w (XnpiB) rejon starosambir�kyj Ko�ci� katolicki p.w. �w. Wawrzy�ca, fundacji marsza�ka wielkiego koronnego J�zefa Wandalina Mniszcha, zbudowa- Chyr�w. Ko�ci� katolicki p.w. �w. Wawrzy�ca ny w 1710 r. Zioz��y z prostok�tnej nawy, do kt�rej dostaP wiono inny budynek. Zachowa�a si� wie�a ko�cio�a, nieco zmieniona. Wn�trze ca�kowicie przebudowane - po II wojnie �wiatowej ko�ci� zosta� zamkni�ty i zamieniony na dom kultury i dom �lub�w, kt�re to funkcje spe�nia do dzi�. **Zak�ad wychowawczy Jezuit�w zbudowany na prze�omie XIX i XX w. By� to najwi�kszy w Galicji o�rodek tego typu. Wyposa�ony by� w poka�n� bibliotek�, sal� teatraln�, specjalistyczne pracownie. W cz�ci - dzia�a� szpital zaka�ny. Zaj�ty we wrze�niu 1939 r. przez Armi� Czerwon� i zamieniony na koszary. W kaplicy zak�adu urz�dzono sal� widowiskow� klubu wojskowego. W o�tarzu g��wnym umieszczono popiersie marsza�ka Woroszy�owa. W o�tarzach bocznych rozmieszczono tablice z cytatami z dzie� Lenina i Stalina oraz plakaty propagandowe. Po wybuchu wojny niemiecko-so-wieckiej budynki zosta�y zaj�te przez armi� niemieck� i zamienione na ob�z je�c�w bolszewickich, a w cz�ci na szpital polowy. Obecnie zak�ad jest siedzib� jednostki armii ukrai�skiej, co uniemo�liwia zwiedzanie kompleksu. Kaplica s�u�y wiernym obrz�dku prawos�awnego. Kaplica zbudowana na rzucie prostok�ta, o budowie bazylikowej, nawa g��wna przed�u�ona od frontu o jedno prz�s�o, prezbiterium zamkni�te p�koli�cie. Fasada zwie�czona tr�jk�tnym przycz�kiem, uj�ta w jo�skie pilastry i kolumny. Wn�trze kaplicy ca�kowicie przebudowane. Jezuicka kaplica grobowa po�o�ona na cmentarzu w Chyro-wie, zbudowana w latach 1908-1909 w formie �uku triumfalnego, do kt�rego na osi przylega niewielkie pomieszczenie w�a�ciwej kaplicy, na rzucie prostok�ta, z p�kolistym zamkni�ciem. Synagoga, pocz�tek XX w. W mie�cie by�o kilka synagog, do naszych czas�w zachowa�y si� dwie. Opisywana znajduje si� w centrum miasta, na p�nocny zach�d od rynku, w miejscu dawnej dzielnicy �ydowskiej. Fundatorem by�o towarzystwo Bet Talmud, pod kierownictwem Mejlecha Brenera. Budynek mie�ci� tak�e przytu�ek dla biednych �ydowskich dzieci. Bo�nica murowana z ceg�y, tynkowana, na planie prostok�ta z przybud�wkami od strony zachodniej i p�nocnej (dobudowane po 1945 r. ). G��wny korpus pokryty �polskim" dachem, (przybud�wki czterospadowym) opartym na drewnianej konstrukcji. Podczas przebudowy sal� modlitewn� podzielono stropem na dwa pi�tra. Pierwotnie wej�cie znajdo- 27 wa�o si� w zachodniej fasadzie, nowe wej�cia s� umies�cz8-ne w fasadach wschodniej i p�nocnej. Autentyczne okienne otwory mia�y �ukowate zako�czenia, teraz fasady przeci�te s� dwoma rz�dami ma�ych, prostok�tnych okien. We wn�trzu sali modlitwy zachowa� si� aron -hakodesz. Druga zachowana synagoga (z ko�ca XIX w.) zosta�a przebudowana na dom mieszkalny i ca�kowicie utraci�a pierwotne cechy architektoniczne. Czerwonogr�d d. Krystynopol ( Zesp� pa�acowy w dawnym maj�tku ziemskim. Miejscowe dobra w XVIII w. nale�a�y do jednego z najbogatszych rod�w w Polsce - Potockich. Szcz�sny Kazimierz Potocki za�o�y� w 1692 r. miasto, kt�re nazwa� od imienia swej �ony Krysty- Krystynopol. Pa�ac Potockich z XVII w. ny z Lubomirskich i zbudowa� tu jedn� z najwspanialszych rezydencji magnackich . W XIX w. podniszczony pa�ac cz�sto zmienia� w�a�cicieli, a od czas�w I wojny �wiatowej by� ju� w�a�ciwie nie zamieszka�y. Pa�ac jest budowl� dwukondygna-cyjn�, zbudowan� na planie prostok�ta z przylegaj�cymi do niego skrzyd�ami bocznymi (obecnie silnie zniszczone). Fasada ogrodowa (obecnie od strony boiska) posiada tr�josio-wy ryzalit �rodkowy oraz dwa ryzality boczne, dwuosiowe. Pa�ac posiada dachy mansardowe, w ostatnim czasie poddane cz�ciowej rekonstrukcji. Obecnie w pa�acu mie�ci si� niewielkie muzeum regionalne Miejsce dawnego barokowego ogrodu zajmuje stadion pi�karski. Czukiew ( rejon sambir�kyj Ko�ci� katolicki p.w. Narodzenia NMP, zbudowany w 1726 r., po II wojnie �wiatowej zamkni�ty i zamieniony na magazyn materia��w chemicznych, w 1990 r. oddany wiernym. Ko�ci� z�o�ony z prostok�tnej nawy oraz w�szego 28 prezDirenum zamKni�tego �cian� prost�, do Kt�rego przylega zakrystia ze skarbcem na pi�trze. Po obu stronach prezbiterium zbudowane s� dwie prostok�tne kaplice. Od zachodu do nawy przylega prostok�tna kruchta.Wn�trze ko�cio�a o sklepieniach krzy�owych w prezbiterium oraz kolebkowe z lunetami w nawie, kaplicach i kruchcie. W o�tarzu g��wnym obraz Matki Boskiej Bolesnej. Czyszki (Hhihkh) rejon starosambir�kyj Ko�ci� pw, �w. Micha�a Archanio�a. Parafia w Czyszkach istnia�a ju� w XV w., przynale�no�� parafii zmienia�a si� wielokrotnie. Fundatorem pierwszego drewnianego ko�cio�a by� Jan Fredro (1589), dwa lata p�niej nast�pi�a jego konsekracja, dokonana przez abpa lwowskiego Dymitra Solikowskie-go. W 1864 r. wystawiono nowy ko�ci�, r�wnie� drewniany, kt�ry spali� si� 31 III 1912 r. Budow� nowego neogotyckiego ko�cio�a rozpocz�to w 1915 r. Wiadomo, �e w 1928 r. ko�ci� by� jedynie rozpocz�ty, a Urz�d Wojew�dzki we Lwowie zakaza� dalszej realizacji. Przekomponowanie projektu powierzono in�. Ludomi�owi Gyurkovichowi, referentowi Departamentu Techniczego w Magistracie lwowskim. Nie uko�czony jeszcze ko�ci� jeszcze w tym samym roku po�wi�cono i rozpocz�to odprawianie nabo�e�stw. A� do ko�ca okresu mi�dzywojennego �wi�tynia nie mia�a w�a�ciwego wyposa�enia, ani nawet posadzki. Ko�ci� zamkni�to po II wojnie �wiatowej, a przywr�cono go do kultu w marcu 1990 r. Murowany z ceg�y, z u�yciem betonu w konstrukcji i detalu, na rzucie krzy�a, z tr�jprz�s�ow� naw�, prezbiterium zamkni�tym tr�jbocznie oraz transeptem. Po bokach prezbiterium znajduj� si�, symetrycznie rozmieszczone - prostok�tna zakrystia i pomieszczenie pomocnicze. W apsydzie sklepienia krzy�owe. We frontowym prz�le nawy, wsparty na dw�ch betonowych filarach ch�r muzyczny. Fasada tr�josiowa, jednokondygnacyjna, zwie�czona tr�jk�tnym szczytem. Szczyt wyr�niony gzymsem, ozdobiony w�skimi, prostok�tnymi p�ycinami i zwie�czony a�urow� bramk� z krzy�em s�u��c� do umieszczenia sygnaturki. Dachy dwuspadowe, nad apsyd� dach wielospadowy, nad aneksami prezbiterium pulpitowe, wszystkie kryte blach�. Na skrzy�owaniu nawy transeptu a�urowa sygnaturka obita blach�, zwie�czona du�� kul� i krzy�em. 29 rejon kamianko-bu�kyj Cerkiew pw. �w. Nicetasza M�czennika, drewniana, zbudowana w 1666 r. Tr�jdzielna, jednokopu�owa. Sk�ada si� z kwadratowej nawy i babi�ca oraz cz�ci o�tarzowej z zakrysti� od p�nocy. Nawa przykryta kopu�� na masywnym o�mioboku, zwie�czon� wysok� kopulast� wie�yczk�. Zr�by boczne nakryte kalenicowymi tr�jpo�aciowymi dachami, szczelnie przylegaj�cymi z jednej strony do o�mioboku. Szerokie zadaszenie opasuj�ce �wi�tyni� oparte na ozdobnych wypustach zr�b�w (rysiach). Pokrycie gontowe. Przestrze� wn�trza wysoko otwarta. W 1977 r. odrestaurowana, przywr�cono pierwotny wygl�d. Dmytrowice rejon mostis�kyj Cerkiew p.w. �w. Miko�aja, drewniana (bale d�bowe grub. 50 cm.), zbudowana w 1653 r. Tr�jdzielna, jednokopu�owa. Wzniesiona z d�bowych bali szeroko�ci 57 cm. Do kwadratowej nawy przylega od wschodu tr�jbocznie zamkni�ta cz�� o�tarzowa, od zachodu czworoboczny babiniec. Nawa wy�sza i szersza od bocznych zr�b�w, przykryta namiotowym dachem z jednym za�amaniem, babiniec i cz�� o�tarzowa stromymi kalenicowymi dachami, wierzcho�ki kt�rych si�gaj� gzymsu nawy. Szerokie zadaszenie opasuj�ce �wi�tyni� wsparte na wypustach zr�b�w oraz dostawionych wspornikach w cz�ci o�tarzowej. W nawie niewielkie okna z pa��kowatymi zako�czeniami, szczyt roz�wietlaj� malutkie okr�g�e okienka. �wi�tynia pokryta gontem. Przestrze� wn�trza nawy wysoko otwarta. Nad babi�cem galeria z kaplic�. Podobnie przykryta cz�� o�tarzowa. Babiniec po��czony z naw� �ukowatym prze�witem. Na po�udniowej i p�nocnej �cianie nawy monumentalne temperowe malowid�o z 1698 r. We wn�trzu malowid�o z 1674 r. p�dzla F. Wisze�skiego. Obok cerkwi dzwonnica, drewniana, czworoboczna, tr�jkondy-gnacyjna, przykryta namiotowym dachem, szkieletowa, oszalowana. Zwie�czona namiotowym dachem z mak�wk�. Dolny poziom opasany zadaszeniem na dostawionych wspornikach. G�rna kondygnacja w formie otwartej arkady. Dobromil (,H,o6poMHJib) rejon starosambir�kyj Ko�ci� katolicki pw. Przemienienia Pa�skiego (pierwotnie �w. Tr�jcy), p�norenesansowy, fundacji rodziny Herbur- 30 Dobromil. Ko�ci� katolicki p.w. Przemienienia Pa�skiego. t�w, zbudowany w 2 po�. XVI w. Przed 1622 r. dobudowano do niego kaplic� Herburt�w. Spl�drowany w 1648 r. W latach 1719-1763 przeprowadzono gruntowny remont ko�cio�a. W okresie powojennym, jako jeden z niewielu w okolicy, nieprzerwanie s�u�y� wiernym. Ko�ci� posiada prostok�tn� naw� od zachodu poprzedzon� krucht�. W�sze od niej prezbiterium zamkni�te jest tr�jbocznie. Do nawy przylegaj� dwie kaplice kopu�owe z latarniami na rzucie kwadratu - od po�udnia kaplica Herburt�w, od p�nocy kaplica �w. Kingi. Sklepienie nawy i prezbiterium kolebkowe zdobione kasetonami w formie sieci w nawie i pier�cieni w prezbiterium. Na uwag� zas�uguje p�norenesansowa fasada ko�cio�a (malowid�a zap. 1936). O�tarz g��wny z XVIII w. z drewnian� rze�b� Chrystusa Ukrzy�owanego (Wislocki, 1884). W g�rnej kondygnacji wizerunek Matki Boskiej Cz�stochowskiej. W kaplicy �w. Kingi znajduje si� o�tarz z malowid�em ilustruj�cym legend� o pier�cieniu ksi�nej. Ciekaw� pami�tk� w ko�ciele jest tablica ufundowana w rocznic� odnowienia Un