ILUSTROWANY PRZEWODNIK PO ZABYTKACH KULTURY NA UKRAINIE Książka została wydana dzięki wsparciu finansowemu Ministerstwa Edukacji Narodowej Jacek Tokarski ILUSTROWANY PRZEWODNIK PO ZABYTKACH KULTURY NA UKRAINIE burchard edition Copyright © by Jacek Tokarski, 2000 Ali rights reserved. No part of this book may be reproduced by any process, except for private study, research or criticism, without the written permission of the author and/or his publisher. Współpraca: Michał Jurecki Krystyna Samsonowska Burchard Edition 01-673 Warszawa, ul. Podleśna 15 tel/fax (022) 833-83-24 Katalog: www.nepo.kom.pl/burchard ISBN 83-87654-11-6 Copyright © for this edition: Burchard Edition, 2000 Redakcja naukowa: dr Maksym Fedorenko Redakcja: Oksana Woroniecka Projekt okładki: © Piotr Kwasieborski Rysunki: © Beata Kowalska & Krzysztof Rytel Kartografia: © Anna i Paweł Lubońscy Redaktor techniczny: Jan Misiaczek Korekta: Helena Mykołenko Wydanie I, nakład 2500 egz. Skład i łamanie: REPRO - KOS Druk i oprawa: KODRUK Company Od wydawcy Trzy lata temu wydałem przewodnik po zabytkach na Białorusi, rok temu - po Litwie. Obecnie oddaję do rąk czytelników zapowiedziany pierwszy tom przewodnika po zabytkach na Ukrainie. Na razie tom pierwszy, bowiem Ukraina jest dużym krajem, gęsto usianym zabytkami i dlatego nie da się ich ująć w jednym tomie. Wszystkie te trzy książki - o Białorusi, Litwie i Ukrainie -mają ten sam format, ten sam sposób ilustrowania i styl okładki. Jest to bowiem SERIA książek, mających objąć caie KRESY, czyli obszar dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W książkach tych nie dzielimy zabytków na „nasze" i „wasze", stanowią one bowiem wspólne dziedzictwo kulturowe wielu narodów, jakie współżyły na tych ziemiach przez tysiąc lat i współtworzyły jednolitą kulturę. W szczególny sposób dotyczy to Ukrainy. Historia Ukrainy jest równie dawna, jak historia Polski. Przez kilka wieków dzieje obu nie tylko sąsiedzkich, ale i bratnich narodów toczyły się wspólnie - w jednym państwie. Tylko czasem (w istocie, jak na tysiąc lat, rzadko) wybuchały tu szczególnie krwawe, bo bratobójcze walki. Niech jednak czerwień krwi, jaka wsiąkała w tę ziemię, nie przesłania nam złowrogim oparem tego wszystkiego, co przez tysiąc lat - i więcej -przeżywaliśmy wspólnie i zgodnie. Ziemie dzisiejszej Ukrainy, to prakolebka Słowian. Stąd przodkowie Polaków ruszyli 1500 lat temu na zachód, by zająć nowe siedziby. Jeszcze pięćset lat temu języki polski i ukraiński były wciąż do siebie bardzo podobne. Ba! Oba narody były tak przemieszane, że Bohdan Chmielnicki (wiemy, kim był) pochodził z polskiej szlacheckiej rodziny z Kieleckiego. Zaś równie sławny Jarema Wiśniowiecki był krew z krwi Ukraińcem, z rodu kniaziów Korybutowiczów (a więc syn jego, Michał Korybut-Wiśniowiecki, król polski, także był Ukraińcem!). Nie koniec na tym. Podobno i ród Piłsud-skich też wywodził się z Ukrainy, na co bez wątpienia wskazuje brzmienie i pisownia nazwiska. Tak się składa, że również autor tej książki jak i jej wydawca, obaj mają na Ukrainie połowę swych korzeni. Wszystko się więc tu przeplata. Miejmy jeszcze na uwadze i to, że prócz Ukraińców i Polaków współtworzyli kulturę tej ziemi także Ormianie, Niemcy (nb. Iwan Franko, drugi obok Szewczenki wielki poeta Ukrainy, w księgach metrykalnych zapisany był jako Hans Frank, syn Niemca i Polki, można wiec było zostać ukraińskim patriotą z wolnego wyboru!), Żydzi, Czesi i osadnicy innych narodowości - tworzyło się więc tutaj coś na kształt zjednoczonej Europy, na setki lat przed tym, nim taka nazwa przyśniła się komuś w Brukseli. Ukraina jest dużym krajem. Dlatego przewodnik po jej zabytkach będzie miał co najmniej trzy tomy. W pierwszym ujmujemy cztery obłasti, w tym dawne województwa: lwowskie i stanisławowskie. W drugim tomie, który jest już w opracowaniu, znajdzie się Wołyń i Podole. Jest oczywiste, że ta pionierska praca nie będzie wolna od braków i pomyłek. Jest to jednak nie tylko pierwsza, ale przez wiele lat będzie jedyną pracą tego typu. Nie sposób jednak w - bądź co bądź - przewodniku, zmieścić wszelkich informacji, tom rozrósłby się bowiem do rozmiarów encyklopedii. Nieuniknione braki i pomyłki trafiały się i w poprzednich, tomach, o Białorusi i Litwie. Czytelnicy - głównie Kresowiacy i historycy sztuki - nadesłali nam już wiele uwag i uzupełnień. Będą one wykorzystane w drugich, rozszerzonych i poprawionych wydaniach. Oczywistym jest też fakt, że książek wymagających mnóstwo pionierskiego trudu i znacznego nakładu finansowego -nie da się opracować i wydać bez wsparcia. Dwa kolejne tomy subwencjonowało w części kosztów Ministerstwo Edukacji Narodowej, również i pierwszy tom Ukrainy. Drugi tom Ukrainy (ten, który niebawem się ukaże) wsparła znacznie szczodrzej Kancelaria Senatu RR Dziękuję za tę pomoc serdecznie w imieniu i swoim i Czytelników, których jest coraz więcej i którzy nie tylko dopytują się o kolejne tomy, ale i nie szczędzą uwag, pomysłów oraz - co szczególnie miłe - pochwał i słów zachęty. Pieniądze w takim przedsięwzięciu - to tylko jeden problem. Najważniejsza jest pomoc i współpraca licznego kręgu ludzi dobrej woli. Myślą niektórzy, że pomoc na takie przedsięwzięcie, jak dokumentacja dóbr kultury na kresach wschodnich, powinna popłynąć niejako automatycznie ze strony instytucji, fundacji i innych wspólnot, które do tego właśnie są powołane i które na ten cel dostają bardzo dużo pieniędzy z naszych podatków. Jednak, o dziwo, ludzie z tych instytucji, zamiast cieszyć się i przyklasnąć, że oto ktoś coś robi - są obojętni i nawet jakby urażeni. Dlaczego? Bo kto inny czyni to, co oni z dawna czynić powinni. Z tej strony nie oczekuję więc pomocy, lecz raczej krytyki (krytykować będą pewnie i sfrustrowani historycy sztuki). Posłużę się cytatem ze Słowackiego, który powiedział o krytykach, że się bawią, jak każdy głupiec, plwajĘcna. sufity, lub W studnię... Pomoc jednak przychodzi - i to pomoc niekiedy bezcenna - zwłaszcza ze strony osób, czy to pochodzeniem, czy to sentymentem związanych z Kresami, bądź też po prostu ceniących i szanujących zabytki jako takie i historię z nimi związaną. Zabytkami Ukrainy zajmuje się przede wszystkim środowisko krakowskie. Nie jest to jednak środowisko łatwe, ani do przeniknięcia, ani do współpracy. W każdym czarnym stadzie znajdzie się jednak i biała owca (proszę wybaczyć tę trawestację staropolskiego przysłowia!) - i oto pani Uta Kalinowska, osoba anielskiej dobroci i życzliwości, dała mi cenne wskazówki, dzięki którym -jakby z nicią Ariadny - zdołałem przeniknąć mroczne i duszne labirynty krakowskiego „środowiska naukowego". Trafiłem na grupę młodych współpracowników, wśród nich znaleźli się p. Krystyna Samsonowska i p. Michał Jurecki oraz p. Jacek Tokarski. Ten ostatni gromadził dostarczone fragmentaryczne materiały, przeszukiwał źródła, penetrował księgozbiory i archiwa. Dlatego on właśnie, jako ten, który pars magna fuit, figuruje jako autor książki. Współpraca układała się nam bardzo dobrze. Było jednak wiele innych osób, które w różnym, nieraz wydatnym, lub nawet decydującym stopniu przyczyniłu się do powstania książki. Chciałbym więc w sposób szczególnie serdeczny podziękować p. Kalinowskiej, następnie zaś p. Andrzejowi Betlejowi (bez którego rad i pomocy książka ta być może by nie powstała), p. Krystynie Samsonowskiej oraz panom Michałowi Jureckiemu i Jackowi Tokarskiemu, jak również p. Jolancie B. Kucharskiej (która pomagała niezwykle efektywnie, ale nie dotrwała do końca z przyczyn niezależnych od nas), p. dr Maksymowi Fedorence z Ukrainy, a także warszawskim współpracownikom, p. Piotrowi Kwasieborskiemu, p. Wojciechowi Korwin-Kossakowskiemu, p. Jackowi Kotkiewiczowi, pp. Annie i Pawłowi Lubońskim, p. Beacie Kowalskiej i p. Krzysztofowi Rytlowi, p. Izabelli Dołęgow-skiej oraz wszystkim innym osobom, które wspierały moje wydawnicze przedsięwzięcie, jak i tym, które pomagały grupie młodych krakowskich badaczy. Drugi tom Ukrainy jest już w opracowaniu. Życzliwe zainteresowanie i słowa zachęty otrzymaliśmy od p. Marszałek Senatu, p. prof. Alicji Grześkowiak. Zaś - jeśli Opatrzność i tym razem pomoże pozyskać subwencję - jeszcze w 2001 roku powinien ukazać się trzeci tom Ukrainy. Zakończy to naszą serię dokumentacji zabytków kultury na Kresach lat jeszcze pozyję, cnciaiDym przygotować i wydać drugie, uzupełnione i wzbogacone wydanie WSZYSTKICH TOMÓW, w piękniejszym opracowaniu i w twa)'deJ oprawie, na chwałę Panu i na pożytek Czytelnikom. Cź>l°wiek Jest na świecie nie po to, by zażywał uciech, lecz po to, by wypełniał obowiązki i wykonywał ZADANIA. Książki tej serii są zadaniem, które sam sobie postawiłem. Przemysław Burchard autora »«n"-«™" «¦-«•*»¦¦•••«-¦-•¦*»-,",=i-- Pracę niniejszą dedykuję pamięci śp. Dziadków moich, Annie i Władysławowi Schmałenberg, którzy urodzili się we Wschodniej Galicji pod Lwowem i tutaj szczęśłiwie przeżyli swoją młodość Z mojego pierwszego pobytu na Ukrainie w 1987 r. zapamiętałem opuszczony, zamknięty kościół w Drohobyczu i słowa napotkanego przechodnia „TyT Koraa-TO 6mji KocTeji". Nie zdawałem sobie wtedy sprawy z okrutnego znaczenia tych słów. Dopiero w trakcie pracy nad przewodnikiem uświadomiłem sobie, jakże smutny jest los zabytków: w miejsce słowa „kościół" można podstawić - cerkiew, synagoga, pałac, pomnik itd. Umacnia to mnie w przeświadczeniu, że ten przewodnik jest publikacją nie tylko potrzebną, ale potrzebną bardzo pilnie. Chronienie od zapomnienia tego, co było i jeszcze zostało jest przecież powinnością historyka. Praca, której podjąłem się i wykonałem wraz z gronem zaprzyjaźnionych osób, była dla mnie wyzwaniem nie tylko jako dla historyka, lecz i ze względów emocjonalnych. Związany rodzinnymi węzłami z ziemią ukraińską, znający dzieje tej ziemi, pragnąłem przybliżyć znajomość cennych zabytków moim rodakom w Polsce. Ukraina jest dużym i pięknym krajem, dla nas bliskim nie tylko sąsiedztwem i pokrewieństwem plemiennym, językowym oraz historycznym. Poznać -to zrozumieć. Zrozumieć - to polubić. Przede wszystkim trzeba poznawać kulturę. Zaś kultura, to zabytki i słowa. Jeśli opracowany przez nas przewodnik zachęci do poznawania bliżej Ukrainy, będę uważał naszą pracę za należycie wykonaną. Jest też kategoria Czytelników, którzy, podobnie jak ja -stamtąd się wywodzą. W drugim i trzecim pokoleniu są to miliony. Książka ta jest więc dla wielu przewodnikiem po kraju dzieciństwa, po kraju przodków. W książce tej zdecydowaliśmy przyjąć nie układ alfabetyczny wedle nazw miejscowości. Tom ten bowiem ujmuje cztery obłasti: lwowską, stanisławowską (iwanofrankiwską), czerniowiecką i użhorodzką. Miały one różną przeszłość historyczną, krótko objaśnioną we wstępie do każdego z rozdziałów. W obrębie rozdziałów zastosowaliśmy prosty układ alfabetyczny według nazw miejscowości. Wiem, że w Krakowie jest wiele osób bardziej kompetentnych do napisania tej pracy. Nikt jednak nie kwapił się do podjęcia tego zadania. Przyczynę pojąłem dopiero w trakcie pracy. Materiał jest ogromny, lecz luki w źródłach niekiedy bardzo poważne. Słowem - praca, praca i jeszcze raz praca. A doświadczeni nadmiaru pracy raczej unikają. Nie unikał jej nasz zespół: Krystyna Samsonowska, Michał Jurecki i ja, któremu w udziale przypadło m.in. ostateczne sklejanie w komputerze szczegółowych haseł, wstępne ich redagowanie i wszelkie kontakty z wydawcą w Warszawie (codzienne telefony, liczne przesyłki pocztowe i spotkania robocze). Dziękuję zespołowi za mrówczą pracę i zgodne współdziałanie, nadto dziękuję p. dr Janowi Kurkowi z Politechniki Krakowskiej za udostępnienie materiałów inwentaryzacyjnych i wszystkim, w tym wielu osobom dla mnie bezimiennym, które, dowiadując się, jaki jest cel mej pracy, pomagały bezinteresownie i wydajnie, m.in. w bibliotekach, archiwach i innych instytucjach. Mam świadomość tego, że praca ta ma pewne luki i być może błędy. Lepiej jednak, że już jest, niż gdyby miała się ukazać dopiero za dziesięć lub dwadzieścia lat. Inwentaryzacja prowadzona przez środowisko krakowskie potrwa jeszcze kilkanaście lat, są rejony, do których od dziesięcioleci nikt jeszcze nie dotarł. Korzystaliśmy więc także ze źródeł ukraińskich oraz dawniejszych rosyjskich, sami wielokrotnie przemierzaliśmy ukraińskie szlaki. Przepraszamy za ewentualne luki lub błędy. Prosimy czytelników o nadsyłanie uwag, sprostowań i uzupełnień. Wykorzystamy je w drugim, rozszerzonym i poprawionym wydaniu. Proszę przesyłać listy na adres: Jacek Tokarski, ul. 9 Maja 10/11, 27-200 Starachowice, lub maiłem: jtokar@poczta.onet.pl, bądź na adres wydawnictwa. Jacek Tokarski 10 Do czytelnika Moja fascynacja ziemiami Ukrainy zaczęła się W 1989 r., od pierwszego wyjazdu Koła Naukowego Historyków Studentów UJ. Od tej daty rozpoczęły się liczne ekspedycje na te tereny i coraz większe zainteresowanie historią i zabytkami. Spośród osób, z którymi miałam okazję wyjeżdżać na Ukrainę lub tam się spotykać, wiele do dziś systematycznie in-wentaryzuje zabytki i prowadzi poważne badania naukowe na tym polu. Tak czynią m.in. historycy sztuki z Uniwersytetu Jagiellońskiego i członkowie Sekcji Epigraficznej Koła Historyków UJ (przygotowują od lat wydawnictwo Corpus In-scripcionum Rusiae pod kierownictwem p. Wojciecha Drelicha-rza). Jednak z grona tych badaczy nikt nie garnął się do czynnej współpracy w pisaniu niniejszego Przewodnika, lecz jednocześnie zachęcano nas życzliwie do jego pisania. Życzliwość ta wyraziła się jako znacząca pomoc w dostarczaniu potrzebnych materiałów. Serdecznie za to dziękujemy, świadomi, że bez tej pomocy praca szła by nam opornie. W sposób szczególny dziękujemy p. dr Andrzejowi Betlejowi, nie tylko za pomoc, ale przede wszystkim za to że potrafił swym przykładem wpoić nam pasję, energię i pracowitość. Powody, które przemawiały za podjęciem się tej pracy już wymieniliśmy. Były jednak poważne bariery: braki w opracowaniach, trudność, lub nawet niemożność dotarcia do wszystkich miejsc, czasem brak jakichkolwiek informacji 0 obiektach. Nadto, lub nawet przede wszystkim, w porównaniu do Litwy czy Białorusi, Ukraina jest krajem wielkim 1 bez porównania bardziej złożonym zarówno pod względem etnicznym, kulturowym i historycznym. Te trudności i wiele innych mogą skłaniać do znacznie mniejszego optymizmu. Z uwag formalnych należy zaznaczyć, iż z racji objętości opracowania zrezygnowaliśmy z opisu pewnych obiektów, np. kościołów i cerkwi budowanych w XX w. oraz niektórych innych. Selekcja była oczywiście subiektywna, podobnie jak wartościowanie atrakcyjności obiektów za pomocą gwiazdek. Pominęliśmy również informacje o cmentarzach, gdyż te w zasadzie nie miały opracowań (poza Łyczakowskim). Sądzimy jednak, że w przyszłości, w następnych wydaniach powinny być uwzględnione, zwłaszcza, że w wielu wypadkach są to jedyne polskie pamiątki jakie ocalały po burzliwych wydarzeniach. Krystyna Samsonowska 11 KRÓTKI KXIKS DZIEJÓW GALICJI WSCHODNIEJ OKRĘGI LWOWSKI I STANISŁAWOWSKI (OBJIACTb JlbBIBCbKA TA IBAHO-4>PAHKIBCbKA) są częścią dawnej Rusi Czerwonej (Województwa Ruskiego). Od X w. dominowały tu grody Przemyśl, Czerwień i Halicz, dopiero około 1250 r. powstał Lwów. W 1323 r. tron halicki odziedziczył pochodzący z rodu Piastów książę mazowiecki Bolesław Trojdenowicz (Jerzy II). O spadek po nim ubiegali się Polacy, Litwini i Tatarzy. Kazimierz Wielki w latach 1340-1366 opanował sporne terytoria. Ruś Czerwona pozostawała z Polską w ścisłym związku. Siostrzeniec Kazimierza król Ludwik Węgierski wcielił Ruś Czerwoną do Węgier. Przywrócona Polsce przez królową Jadwigę, rządzona była przez namiestników królewskich, zwanych starostami. Pod koniec panowania Jagiełły została Rusi Czerwonej nadana nazwa Województwa Ruskiego, składało się ono z pięciu ziem: lwowskiej, przemyskiej, sanockiej, halickiej i chełmskiej. Pierwsze cztery ziemie na mocy I rozbioru (1772) zostały anektowane przez Austrię, pod nazwą Galicji i Lodome-rii. Nasz przewodnik obejmuje dwie ziemie dawnego Województwa Ruskiego: lwowską i halicką. Halicz ustąpił miejsca nowemu miastu Stanisławów, założonemu w 1654 r. przez Stanisława Potockiego. Wyrosło ono w XIX w. na trzecie, pod względem wielkości (obok Lwowa i Krakowa) w Galicji. Po rozpadzie monarchii habsburskiej w 1918 r. Austria w traktacie pokojowym (10 listopada 1919) oddała ziemie niegdyś zabrane do dyspozycji mocarstw koalicyjnych. Przyłączenie tych ziem do odrodzonego państwa polskiego natrafiło na zbrojny opór Ukraińców, pragnących powołać niepodległą Ukrainę. Począwszy od utworzenia Ukraińskiej Rady Narodowej (18 października 1918 r.) i proklamowania Zachod-nio-Ukraińskiej Republiki Ludowej (1 listopada 1918 r.) toczyły się walki. Polacy 22 listopada 1918 r. opanowali Lwów. W połowie lipca 1919 r. praktycznie Zachodnio-Ukraińska Republika Ludowa przestała istnieć. 25 czerwca 1919 r. alianci upoważnili Polskę do tymczasowej okupacji Galicji Wschodniej po Zbrucz. Ataman Symon Petlura, dowódca wojsk Ukraińskiej Republiki Ludowej zgodził się na tę linię demarkacyjną. Rada Najwyższa aliantów 21 listopada 1919 r. przekazała Polsce mandat nad Galicją Wschodnią na okres 13 25 lat ostatecznie posiadanie tycri terenów zapewniła Polsce 7wvriesk2 wojna z bolszewikami w 1920 r., co mocarstwa zachodnie uznały dopiero w 1923 r. W skład odzyskanych tere ty m.in. województwa lwowskie i stanisławowskie, bh II j śitj Wojewódz nów wes^ty m.in. województwa lwowskie i stanisław Taki star» przerwał wybuch II wojny światowej. Województwa te zostały zagarnięte najpierw przez ZSRR, następnie Niemcy * znowu ZSRR' postanowieniami konferencji jałtań-cldpi nuty 1945 r.), z nieznacznymi zmianami odpadły od Polski Weszły one w skład USRR, a od 1991 r. Republiki Ukrainy Ustalone przez nowych administratorów obwody -lwowski i iwano-frankowski (Stanisławów przemianowano na iwancJ-Frankowsk), pokrywają się prawie dokładnie z polskimi przedwojennymi województwami. Jacek Tokarski 14 OKRĘG LWOWSKI (OBJIACTb JlbBIBCbKA) Artasów (ApTaciB) rejon żowkowśkyj Cerkiew p.w. św. Paraskewii Panny i Męczennicy, drewniana, zbudowana w 1748 r. trójdzielna, jednokopułowa. Składa się z kwadratowej nawy, czworobocznego babińca z dobudowanym później przedsionkiem oraz części ołtarzowej zamkniętej trójbocznie z prostokątnymi niskimi zakrystiami. Oryginalny przykład halickiej architektury cerkiewnej. Obok dzwonnica, drewniana, dwukondygnacyjna, szkieletowa, zwieńczona namiotowym dachem. Batiatycze (Baran™) rejon kamianko-buśkyj Cerkiew p.w. św. Jerzego Męczennika, drewniana, zbudowana w 1759 r. Data na ościeżach południowych drzwi. Trójdzielna, trójkopułowa. Składa się z nawy i babińca na planie kwadratu, oraz trójbocznie zamkniętej części ołtarzowej z zakrystią. Zręby przykryte kopułami na wysokich ośmiobo-kach, zwieńczonych latarniami. Południowe i zachodnie wejścia z portykami na słupach, zwieńczonymi trójkątnymi frontonami. Pokrycie gontowe. We wnętrzu, babiniec połączony z nawą łukowatym prześwitem, nad którym chóry podparte dwoma słupami. Cerkiew odnowiono w 1974 r. Bieńkowa Wisznia (Bhuihh) rejon gorodokśkyj Zespół pałacowy w dawnym majątku ziemskim. Miejscowe dobra w połowie XVIII w. należały do rodziny Siemieńskich, zaś pod koniec XVIII w. przeszły w posiadanie rodziny Fredrów. W 1919 r. majątek sprzedano Małopolskiemu Towarzystwu Rolniczemu. Tutaj urodził się Aleksander Fredro, który w 1835 r. wybudował, zachowany do dzisiejszego dnia pałac. Fakt ten został upamiętniony w inskrypcji znajdującej się w dwóch kartuszach wmurowanych w lewe skrzydło domu. Pałac, przebudowany w k. XIX w. jest budowlą dwukondygnacyjna. Elewacja zachodnia korpusu głównego akcentowana jest przez dwa pozorne ryzality o trójkątnych szczytach. Główne wejście do pałacu jest poprzedzone gankiem arkadowym, dźwigającym taras. W elewacji ogrodowej przy połu- 15 Beńkowa Wisznia. Pałac, w którym urodził się A. Fredro. dniowym narożniku korpusu głównego dodano skrzydło. Wszystkie okna i drzwi ujęte są w ozdobne obramienia. Wnętrza pałacu prezentowały się raczej skromnie. W jednym pokoju zachował się kominek, wykonany wg projektu Chrystiana Piotra Aignera. Obecnie w pałacu znajduje się szkoła rolnicza. W stosunkowo dobrym stanie zachował się park, położony na zboczu wzniesienia, nad rzeką Wiszenką, założony w XVIII w., przekomponowany w następnym stuleciu. W pobliżu pałacu znajduje się starsza od pałacu oficyna zwana „Jackowym dworem". Bełz (Beji3) rejon sokalśkyj Ruiny Kościoła i klasztoru oo. Dominikanów (ul. Sawien-ko 3). Klasztor ufundował w 1394 r. książę mazowiecki i bełski Ziemowit IV. Kościół po kasacie józefińskiej (1784) przekazany został miejscowej parafii. Zespół spalony podczas II wojny światowej. Cerkiew p. w. Św. Mikołaja i zabudowania klasztorne (dawny kościół ss. Dominikanek), Fundacja z 1635 r. Zofii Chodkiewiczówny, kasztelanki wileńskiej. Kościół po kasacie austriackiej (1784) został przekazany grekokatolikom. Po układach jałtańskich Ukraińcy zostali z miasteczka ewakuowani, Polacy przejęli opuszczoną świątynię. Po 1952 („regulacja graniczna") władze sowieckie zamieniły kościół na magazyn. Polacy opuszczający wówczas Bełz zabrali ze sobą cerkiewną ikonę Matki Boskiej z XVII w. (malarz lwowski Teodor Semkowicz), obecnie znajduje się ona w kościele parafialnym w Ustrzykach Dolnych. Grekoka-tolicy odzyskali spustoszoną świątynię dopiero w 1991 r. Ko- 16 scioi barokowy, murowany z cegły, trojnawowy w formie bazyliki z apsydą i prostokątnymi pomieszczeniami po obu jej stronach. Główna fasada zakończona trójpoziomowymi wieżami o baniastych hełmach. Dekoracje w stylu doryckim, poziomy fasady podzielone gzymsami o złożonych profilach. Fasady boczne podzielone pilastrami, poprzecinane łukowatymi otworami okiennymi, całość przykryta dwuspadowym dachem. Zabudowania klasztorne dobudowane w 1743 r. do kościoła. Gmach na planie prostokąta, z wewnętrznym dziedzińcem, murowany z cegły, piętrowy, przykryty dwuspadowym dachem, pozbawiony dekoracji architektonicznych (oprócz obramowań okiennych fasady). Cerkiew p.w. Zesłania Ducha Świętego, drewniana, zbudowana w XVII w. Dwudzielna, jednokopułowa. Składa się z centralnego czworobocznego zrębu mieszczącego nawę i babiniec oraz zamkniętej trójbocznie części ołtarzowej. Centralny zrąb przykryty kopułą na ośmiobocznym tambu-rze, część ołtarzowa nakryta pięciopołaciowym dachem. Przestrzeń wnętrza centralnego zrębu wysoko otwarta. Restauracja w 1979 r. Obok znajduje się dzwonnica z XIX w., drewniana, czworoboczna, parterowa, nakryta namiotowym dachem. Baszta (ok. 1606 r.), niektóre źródła nazywają budowlę „kaplicą", inne „archiwum ksiąg ziemskich" (istotnie znajdowały się tam jeszcze w II poł. XVIII w. dokumenty miasta). Baszta zbudowana z cegły, na planie sześcioboku, pokryta zwartym stropem, podpiwniczona. W jednej ze ścian nieduży otwór drzwiowy, nad nim okrągłe okienko. Zachowały się obramienia otworów okiennych z białego kamienia. Zabytek był restaurowany w 1969 i 1979 r. Cmentarz żydowski (resztki), na zachodnim krańcu miasta. Bełz był jednym z ważniejszych ośrodków chasydyzmu. Na cmentarzu zachowały się trzy macewy osób ze słynnej dynastii (łańcucha) bełzkich cadyków: Szolema, Joszuy i Issacha-ra Dowów. Aron Dow, cadyk bełzki w czwartym pokoleniu, przeżył II wojnę światową i osiadł w Izraelu. Bereźnica ( rejon sokalśkyj Cerkiew p.w. Narodzenia NMP, drewniana, zbudowana w 1724 r. Data na ościeżach południowych drzwi. W opisie z 1811 r. występuje jako trójkopułowa, po przebudowie 17 w XIX w. jednokopułowa. Trójdzielna, wszystkie zręby" na planie czworoboku. Do części ołtarzowej od północy przylega prostokątna zakrystia. Nawa przykryta ośmiopołaciowym dachem na niskim ośmioboku. Babiniec i część ołtarzowa przykryte dwuspadowym dachem kalenicowym. Ściany z zewnątrz pokryte gontem i obite deskami. Prawie całą długość babińca zajmują chóry. Wnętrza zdobią malowidła ścienne z 1894 r. Obok cerkwi dzwonnica z XVIII w.: drewniana, parterowa, szkieletowa, przykryta namiotowym dachem. Biały Kamień (Euihh rejon złocziwśkyj Kościół p.w. Wniebowzięcia N.M.P. zbudowany ok. 1613 r. w stylu renesansowym, w 1737 r. przebudowany w stylu barokowym. Świątynia murowana z cegły, tynkowana, z tran-septem i apsydą. W 1766 r. od strony północnej dobudowano pomieszczenie między kaplicą i prezbiterium, oraz otoczono kościół murowanym ogrodzeniem z dwoma narożnymi wieżyczkami-dzwonnicami i bramą wejściową w formie kaplicy. Główna fasada ozdobiona doryckimi pilastrami, podzielona wielopoziomowym gzymsem, zakończona barokowym szczytem. Boczne fasady dekorowane tymi samymi elementami, co główna, w polach między pilastrami zwieńczone łukiem okna. Na przecięciu transeptu i nawy głównej znajduje się sygnaturka. Wewnątrz sklepienia krzyżowe, pi-lastry z korynckimi zakończeniami i ścienne malowidła (rekonstruowane w czasie wielkiego remontu w latach 1977-1982). W zabytku czynna jest filia lwowskiej galerii obrazów. Biały Kamień. Kościół pw. Wniebowzięcia NMP. 18 Biesiady rejon żowkiwśkyj Cerkiew p.w. Zaśnięcia NMP, drewniana, zbudowana w 1835 r. (data na ościeżach zachodnich drzwi). Położona na miejscu wcześniejszej świątyni, otoczona ziemnymi wałami i fosą. Restaurowana w 1847 r. Dwudzielna, jednokopułowa, trzyczęściowa. Składa się ze zrębu na planie prostokąta obejmującego nawę i część ołtarzową oraz równego szerokością czworobocznego babińca. Południowe i zachodnie wejście stanowią czterokolumnowe portyki zwieńczone trójkątnymi frontonami. Babiniec przykryty czterospadowym dachem, zwieńczonym hełmem na czworobocznej wysokiej latarni. We wnętrzu wysoko otwarta pod szczyt hełmu przestrzeń babińca połączonego trapezowatym prześwitem z głęboko otwartym przykrytym stropem zrębem głównym. Na zachód od świątyni dzwonnica z 1751 r: drewniana, dwukondygna-cyjna, nakryta dachem namiotowym. Zachowane wały obronne z XVII w. Bibszczany (Bn6niuaHH) rejon złocziwśkyj Cerkiew p.w. Narodzenia NMP, drewniana, zbudowana w 1739 r. W r. 1840 poszerzona i restaurowana. Trójdzielna, jednokopułowa. Nawa i część ołtarzowa wzniesione z rąbanych dębowych bali, babiniec z piłowanych sosnowych, podwaliny dębowe. Do czworobocznej w planie nawy przylega od zachodu równej szerokości prostokątny babiniec, od wschodu mniejsza czworoboczna część ołtarzowa z zakrystią. Wyższą nawę wieńczy kopuła na ośmioboku, do którego przylegają połacie kalenicowych dachów, przykrywających boczne zręby. Wnętrze świątyni rozświetlają niewielkie prostokątne otwory okienne. Babiniec, nakryty stropem, połączony z nawą trapezowatym prześwitem. Przy zachodniej ścianie babińca chóry. Na wschód od świątyni na jednej z nią osi dzwonnica. Dębowa, na planie czworoboku, parterowa, oszalowana, przykryta namiotowym dachem, szkieletowa. Bonów (EymB) rejon jaworiwśkyj Cerkiew p.w. św. Paraskewii Panny i Męczennicy, drewniana, zbudowana w 1676 r. Trójdzielna, trójkopułowa. Składa się z jednakowych rozmiarami, kwadratowych w planie nawy i babińca, oraz znacznie mniejszej prostokątnej części 19 ołtarzowej z zakrystiami po obu stronach. Wszystkie częśfci budowli zwieńczone kopułami na ośmiobokach. Nad babiń-cem znajdowała się kaplica (1703 r.), później przerobiona na chóry. Dzwonnica dwukondygnacyjna, szkieletowa, na planie prostokąta, pokryta wysokim namiotowym dachem. Bóbrka (Bi6pKa) rejon peremyszlanśkyj Kościół p.w. św. Mikołaja, data wybudowania pierwszego kościoła nie znana, wg tradycji fundatorem miał być Kazimierz Wielki. W 1548 r. abp. lwowski Piotr Starzechowski odnowił fundację fary, a w 1628 r. parafia została wcielona do kolegium misjonarzy ze Lwowa. Obecny kościół (ok. 1621) stoi na miejscu zniszczonego przez Tatarów w czasie jednego z licznych najazdów. Kościół miał charakter obronny (zachowały się otwory strzelnicze w górnej części zachodniej fasady), wał obronny wokół kościoła istniał jeszcze w końcu XVIII w. Gruntowna przebudowa w latach 1914-1922 zatarła ślady pierwotnych fortyfikacji. Kościół murowany, tynkowany, na planie krzyża, składa się z kwadratowej nawy głównej, transeptu, apsydy z dwoma symetrycznymi pomieszczeniami i przedsionka, zbudowanego w XIX w. Kościół pozbawiony jest dekoracji architektonicznych, oprócz ślepej arkady nad frontonem zachodniej fasady. We wnętrzu ciekawe są głębokie, dwupoziomowe nisze, sprawiające wrażenia naw bocznych. Wielka Synagoga, 1821 r., w XVIII w. w miasteczku odbywały się jarmarki, na które przyjeżdżali Żydzi ze Lwowa. W 1765 r. zamieszkiwało Bóbrkę 79 rodzin żydowskich, w 1866 r. ponad połowę mieszkańców stanowili Żydzi. W latach 1786-1805 w Bóbrce istniała niemiecko-żydowska szkoła, a na początku XX w. powstały w mieście dwie religijne szkoły żydowskie. Oprócz Wielkiej Synagogi w mieście działało sześć domów modlitwy. Do dziś zachowała się Wielka Synagoga, w centralnej części miasta, w uliczce odchodzącej od rynku na południe, nadto betmidrasz i kloiz (całkowicie przebudowany na dom mieszkalny). Budowla wzniesiona w 1821 r. i przebudowywana pod koniec XIX w., wtedy prawdopodobnie dostawiono duży przedsionek od strony zachodniej. Jest to budynek murowany z cegły, tynkowany (w szarym, brudnym kolorze), na planie prostokąta, pokryty dwuspadowym dachem łamanym nad przedsionkiem. Otwory okienne w kształcie prostokąta, tylko na północnej fasadzie okrągłe. Po 1945 r. synagogę" pfl^stós6#ar!dMrńIgazyn (lub zakład naprawczy) i ogrodzono wysokim murem z metalową bramą. Brody (Bpoaii) miasto rejonowe Cytadela (1630-1635), miasto założył Stanisław Żółkiewski, wojewoda bełzki (zm. 1588). Następnie Brody były własnością: Koniecpolskich, Sobieskich, Potockich i Młodeckich. Ci ostatni nabyli je na licytacji, do której doprowadziły kosztowne pasje kolekcjonerskie Potockich. Stanisław Koniecpolski, hetman wielki koronny, ogromnym nakładem kosztów i pracy, wzniósł w latach 1630-1635 potężny zamek-warownię (prawdopodobnie według planów Guillaume de Beauplana), wzorowaną na bastionowych fortecach holenderskich i włoskich. Pracami kierował architekt wenecki w służbie królewskiej Andrea dell'Acqua. Była to jedna z najnowocześniejszych twierdz broniących Ziemi Lwowskiej. Dzięki potężnym fortyfikacjom i położeniu na bagnistym terenie, twierdza oparła się Chmielnickiemu w 1648 r., omijały ja zagony tatarskie i tureckie. Dopiero w pierwszej połowie XVIII w. zamek zdobyli Rosjanie, a później Sasi. Całość składa się z systemu kazamat zbudowanych na planie ośmioboku o powierzchni 8 tys. m. kw. Skrzydło od strony miasta z wieżą bramną, bastionami i rawelinem zostało rozebrane w XIX w. na rozkaz władz austriackich. W kazamatach zachowały się resztki wystroju od strony dziedzińca, np. barokowy portal. Od II wojny światowej w cytadeli stacjonuje wojsko. Pałac został zbudowany przez Stanisława Potockigo w połowie XVIII w., kiedy twierdza straciła już znaczenie strategiczne. Wzniesiony w stylu rokoka, na planie prostokąta, składa się z trzech, wyodrębnionych korpusów: środkowego i bocz- Brody. Pałac zbudowany w XVIII w. przez St. Potockiego. nych pawilonów. W 1915 r. żołnierze rosyjscy zdewastowali pałac, a w 1920 r. spalili go bolszewicy z konnej armii Bu-dionnego. Odbudowany i doprowadzony do stanu poprzedniego przez ostatnią właścicielkę, Jadwigę z Młodeckich Go-rayską, utracił zabytkowe wnętrza po 1939 r. Kazamaty zachowały resztki dawnego wystroju od strony dziedzińca -uwagę zwraca zachowany barokowy portal. Od II wojny światowej w cytadeli stacjonuje wojsko. Obecnie opuszczony, popada w ruinę. Wielka synagoga, 1742, miasto uznawane było za niepisaną stolicę galicyjskich Żydów, ludność żydowska w latach osiemdziesiątych stanowiła większość wśród 20 tys. mieszkańców. Wpłynęło to w istotny sposób na charakter miasta, które aż do I wojny światowej miało niemieckojęzyczne szkolnictwo. Żydzi trudnili się przede wszystkim handlem, ale też rzemiosłem: byli wykonawcami, licznych ozdobnych przedmiotów naśladujących XVI, XVII i XVIII-wieczne oryginały, zaspokajając zapotrzebowanie kolekcjonerów na pamiątki historyczno-patriotyczne. Drewniana synagoga w Brodach istniała już w XVI w. Spłonęła w 1691 r. (inne źródła podają 1699 r.), podczas pożaru całej żydowskiej dzielnicy. W 1699 r. gmina otrzymała od właściciela miasta Jakuba Sobieskiego przywilej na budowę nowej synagogi „in mesura et forma" poprzedniej. Wg spisu urzędowego z 1826 r. w Brodach znajdowało się 8 synagog, 6 murowanych i 2 drewniane. Budowę Wielkiej Synagogi rozpoczęto w 1742 r., częściowo zniszczył ją pożar w 1835 r. Została w 1935 r. zarejestrowana jako zabytek kultury i odrestaurowana. Jest to budynek murowany z cegły. Bryłę wieńczy wysoka dwukondygnacyjna arkadowa attyka kryjąca pogrążony, wielopołaciowy dach. Na osi ściany wschodniej, na wyższej kondygnacji attyki znajduje się kartusz z hebrajskim napisem (data budowy bożnicy). Od zachodu salę poprzedzała dwukondygnacyjna, późniejsza od niej przybudówka o barokowej formie, prawdopodobnie mieszcząca w przyziemiu sień główną, po bokach schody -zapewne wejście dla kobiet do babińca na piętrze, oraz szereg innych pomieszczeń. Ta część budynku została w czasie ostatniej wojny w znacznym stopniu zburzona, stąd na podstawie obecnego stanu nie można stwierdzić z całą pewnością jaki był jej program i układ. Wnętrze sali głównej było kwadratową w planie halą dziewięciopolową. Wnętrze całkowicie zniszczone. 22 **** CmeriTESrż żydowski, trzy kilomOTyzl miasteflrzffaj-duje się jedna z największych nekropolii żydowskich na Kresach. W Brodach urodził się i spędził dzieciństwo Józef Korzeniowski (1797-1863). Brześciany (Sepeci-ami) rejon samborśkyj Kościół katolicki p.w. Najświętszej Panny Marii Królowej Polski, neogotycki, zbudowany w latach 1912-1914, po II wojnie światowej zamknięty i zamieniony na magazyn, obecnie opuszczony, w bardzo złym stanie. Kościół złożony z prostokątnej nawy oraz węższego prezbiterium, do których przylega zakrystia o dwóch pomieszczeniach. Po obu stronach nawy zbudowane prostokątne kaplice. Z nawy wyrasta kwadratowa na planie wieża. Wnętrze kościoła o sklepieniach gwiaździstych i i krzyżowo-żebrowych, całkowicie zdewastowane. Buchowice (EyxoBHiu) rejon mostisśkyj Cerkiew pw. św. Borysa i Gleba, drewniana, zbudowana w XVII w. Trójdzielna, jednokopułowa. Składa się z kwadratowej nawy i prostokątnego babińca oraz trójbocznie zamkniętej części ołtarzowej, z zakrystią od północy. Nawa przykryta czteropołaciowym dachem namiotowym z jednym załamaniem, boczne zręby kalenicowymi łamanymi dachami. Wszystkie przekrycia zwieńczone makówkami. Babiniec z przedsionkiem przykrytym dwuspadowym dachem. W zachodniej części babińca chóry. Na północny zachód od świątyni dzwonnica. Drewniana, parterowa, przykryta namiotowym dachem, szkieletowa. Ściany obite deskami. Busk (BycbK) rejon buśkyj Cerkiew p.w. św. Onufrego [ul. B. Chmielnickiego], drewniana, zbudowana w 1680 r., przebudowana w 1758 r. Trójdzielna, jednoszczytowa. Składa się z nawy na planie kwadratu, prostokątnej części ołtarzowej i znacznie mniejszego kwadratowego babińca z krytym przedsionkiem. Nawa znacznie wyższa od pozostałych części, przykryta kopułą na okazałym ośmiobocznym bębnie, zwieńczona latarnią oraz 23 dwuspadowymi dachami. Niski babiniec z" płaskiriTśtrópeW,™ połączony z nawą łukowatym prześwitem, nad którym umieszczono chóry. Restaurowana w 1970 r. Na północny-zachód od cerkwi dzwonnica. Drewniana, na planie kwadratu, dwukondygnacyjna, szkieletowa. Nakryta namiotowym dachem. Cerkiew p.w. św. Paraskewii Panny i Męczennicy [ul. Szaszkiewicza 56 A], drewniana, zbudowana w 1708 r. Pierwotnie dwudzielna. Przebudowana w 1807 i 1833 r. Trójdzielna, jednoszczytowa. Składa się z nawy na planie oktogo-nu, kwadratowego babińca i trójbocznie zamkniętej części ołtarzowej z zakrystią od północy. Nawa przykryta jest ośmio-połaciowym dachem, posadowionym na ośmioboku z załomem, zwieńczonym wieżyczką z cebulastą kopułką. Babiniec i zakrystia pokryta jest spadowymi dachami. Pokrycie gontowe. W nawie rozmieszczone chóry. W 1983 r. zaczęły się prace nad przywróceniem świątyni pierwotnego wyglądu. Synagoga, XIX w. Pierwsza wzmianka o Żydach w miasteczku pochodzi z 1454 r., do XVI w. miejscowa gmina była przy-kahałkiem lwowskiej. Zygmunt I August przywilejem z 1510 r. pozwolił Żydom na zbudowanie synagogi. Opis żydowskiej dzielnicy z 1826 r. ukazuje dwie drewniane synagogi - większą z 1802 r. i mniejszą z 1796 r. Do naszych czasów zachowała się jedynie wielka murowana synagoga zbudowana w latach 1842-1843, w starej części miasta, usytuowanej u zbiegu rzek: Połtawy i Bugu. W finansowaniu jej budowy wzięli udział lwowscy Żydzi, a w szczególności kupiec Jakub Glan-zer. Synagoga została zbudowana w stylu barokowym, z ciosanego kamienia, tynkowana, na planie prostokąta z kwadratową salą modlitewną, pokryta czterospadowym, blaszanym dachem. Elewację zdobi gzyms i archiwolty oraz kamienne parapety z konsolami i akantami, wykonanymi z tynku przy oknach. Fryzową część fasady urozmaicają małe, okrągłe okna strychu. Główne wejście podkreślone podwójnym portalem. Analogiczny portal znajduje się również na południowej fasadzie. Naroża fasad ozdobione są wykonanymi z tynku prostymi kolumnami. Po 1945 r. przebudowana gruntownie główna sala modlitewna wykorzystywana była jako skład materiałów budowlanych, częściowo na mieszkania, co doprowadziło wnętrze do dewastacji. Zachowała się jednak część przepięknego niegdyś klasycystycznego wystroju: kolumny z korynckimi kapitelami, ozdobione girlandami z liści akantu. Na uwagę zasługuje 24 aron-naKoaesz na osi wschodniej ściany. Dekorowany jest dwupoziomowym klasycystycznym portalem, z dwoma poziomami kolumn z korynckimi kapitelami. Na ozdobionej roślinnym ornamentem tablicy znajduje się wyobrażenie tablic Dekalogu. Paląc w dawnym majątku ziemskim. Wybudowany przez Wojciecha Miera w 1810 r. Od 1886 własność Kazimierza Ba-deniego, namiestnika Galicji i premiera rządu austriackiego. Obecnie cały teren otaczający pałac służy Siłom Wojskowym Republiki Ukrainy. Wstęp wzbroniony. Busowisko (BycoBHUKo) rejon starosambirśkyj Cerkiew p.w. Narodzenia NMP [wg K. Soboru NMP], drewniana, zbudowana w 1780 r. Trójdzielna, trój szczytowa, ze świerkowych bali. Do kwadratowej nawy z zachodu i wschodu przylegają mniejsze, czworoboczne, równe sobie: babiniec i część ołtarzowa z wąskimi zakrystiami. Wszystkie zręby zwieńczone są ośmiobocznymi kopułami. Zwieńczenie babińca i części ołtarzowej zakończone cebulastymi kopułka-mi, nawy - kopułką powtarzającą obrys zwieńczenia. Pokrycie gontowe. Wnętrza tworzą jedną przestrzeń. Babiniec połączony z nawą łukowym prześwitem. Na południowy zachód od świątyni dzwonnica z 1788 r., drewniana, czworo-boczna, dwukondygnacyjna, zwieńczona namiotowym dachem. Pierwsza kondygnacja zrębowa, druga szkieletowa z arkadową galerią. Na drugiej kondygnacji arkadową galerią. Obie kondygnacje połączone ze sobą zewnętrzną drabiną. Cetula (UeTyjifl) rejon jaworiwśkyj Cerkiew p.w. św. Mikołaja Biskupa, drewniana, zbudowana w 1745 r. W 1841 r. odremontowana i podniesiona na kamienny fundament. W 1926 r. całkowicie przebudowana. Na planie krzyża, jednokopulowa. Składa się z kwadratowej nawy z trójbocznie zamkniętymi aneksami, mniejszej zamkniętej trójbocznie części ołtarzowej z niewielką zakrystią od północy i prostokątnego babińca. Czworobok zrębu nawy przechodzi w niski ośmiobok, przykryty kopułą. Świątynia niewielkich rozmiarów. Poddasze opasujące budowlę, oparte na wypustach zrębów (rysiach). Wysoko otwartą przestrzeń nawy łączą z bocznymi zrębami łukowate prześwity. 25 Chaszczowanie (XamoBaHa) rejon skilśkyj Cerkiew p.w. Św. Jana Chrzciciela, drewniana, zbudowana w 1846 r., (majster J. Parachoniak), trójdzielna, trójszczyto-wa. Składa się z nawy na planie kwadratu, czworobocznych: babińca i części ołtarzowej z zakrystią. Wszystkie części zwieńczono ośmiopołaciowymi dachami zakończonymi ce-bulastymi wieżyczkami. Dachy położone są na wysokich ośmiobocznych tamburach, zaś te posadowione zostały na czworobocznych bębnach. Kaplice wysokością równe zrębowi nawy, przykryte dwuspadowymi dachami z trójkątnymi frontonami. W ścianach rytmicznie rozmieszczone otwory okienne z półkolistym zakończeniem, masywny ośmiobok nawy oświetlają cztery malutkie okrągłe okienka, umieszczone również w zachodniej ścianie babińca. Wnętrze trzech zrębów wysoko odkryte do środka namiotowych szczytów. W babińcu wzdłuż zachodniej ściany wąskie chóry. Babiniec i kryłosy przykryte zrębowymi sklepieniami połączone z nawą w jedną przestrzeń. Na północny zachód od świątyni dzwonnica z XIX w, drewniana, dwukondygnacyjna (czworobok na czworoboku), przykryta ośmiopołaciowym dachem. Chyrów (XnpiB) rejon starosambirśkyj Kościół katolicki p.w. Św. Wawrzyńca, fundacji marszałka wielkiego koronnego Józefa Wandalina Mniszcha, zbudowa- Chyrów. Kościół katolicki p.w. św. Wawrzyńca ny w 1710 r. Ziozóńy z prostokątnej nawy, do której dostaP wiono inny budynek. Zachowała się wieża kościoła, nieco zmieniona. Wnętrze całkowicie przebudowane - po II wojnie światowej kościół został zamknięty i zamieniony na dom kultury i dom ślubów, które to funkcje spełnia do dziś. **Zakład wychowawczy Jezuitów zbudowany na przełomie XIX i XX w. Był to największy w Galicji ośrodek tego typu. Wyposażony był w pokaźną bibliotekę, salę teatralną, specjalistyczne pracownie. W części - działał szpital zakaźny. Zajęty we wrześniu 1939 r. przez Armię Czerwoną i zamieniony na koszary. W kaplicy zakładu urządzono salę widowiskową klubu wojskowego. W ołtarzu głównym umieszczono popiersie marszałka Woroszyłowa. W ołtarzach bocznych rozmieszczono tablice z cytatami z dzieł Lenina i Stalina oraz plakaty propagandowe. Po wybuchu wojny niemiecko-so-wieckiej budynki zostały zajęte przez armię niemiecką i zamienione na obóz jeńców bolszewickich, a w części na szpital polowy. Obecnie zakład jest siedzibą jednostki armii ukraińskiej, co uniemożliwia zwiedzanie kompleksu. Kaplica służy wiernym obrządku prawosławnego. Kaplica zbudowana na rzucie prostokąta, o budowie bazylikowej, nawa główna przedłużona od frontu o jedno przęsło, prezbiterium zamknięte półkoliście. Fasada zwieńczona trójkątnym przyczółkiem, ujęta w jońskie pilastry i kolumny. Wnętrze kaplicy całkowicie przebudowane. Jezuicka kaplica grobowa położona na cmentarzu w Chyro-wie, zbudowana w latach 1908-1909 w formie łuku triumfalnego, do którego na osi przylega niewielkie pomieszczenie właściwej kaplicy, na rzucie prostokąta, z półkolistym zamknięciem. Synagoga, początek XX w. W mieście było kilka synagog, do naszych czasów zachowały się dwie. Opisywana znajduje się w centrum miasta, na północny zachód od rynku, w miejscu dawnej dzielnicy żydowskiej. Fundatorem było towarzystwo Bet Talmud, pod kierownictwem Mejlecha Brenera. Budynek mieścił także przytułek dla biednych żydowskich dzieci. Bożnica murowana z cegły, tynkowana, na planie prostokąta z przybudówkami od strony zachodniej i północnej (dobudowane po 1945 r. ). Główny korpus pokryty „polskim" dachem, (przybudówki czterospadowym) opartym na drewnianej konstrukcji. Podczas przebudowy salę modlitewną podzielono stropem na dwa piętra. Pierwotnie wejście znajdo- 27 wało się w zachodniej fasadzie, nowe wejścia są umiesżcz8-ne w fasadach wschodniej i północnej. Autentyczne okienne otwory miały łukowate zakończenia, teraz fasady przecięte są dwoma rzędami małych, prostokątnych okien. We wnętrzu sali modlitwy zachował się aron -hakodesz. Druga zachowana synagoga (z końca XIX w.) została przebudowana na dom mieszkalny i całkowicie utraciła pierwotne cechy architektoniczne. Czerwonogród d. Krystynopol ( Zespół pałacowy w dawnym majątku ziemskim. Miejscowe dobra w XVIII w. należały do jednego z najbogatszych rodów w Polsce - Potockich. Szczęsny Kazimierz Potocki założył w 1692 r. miasto, które nazwał od imienia swej żony Krysty- Krystynopol. Pałac Potockich z XVII w. ny z Lubomirskich i zbudował tu jedną z najwspanialszych rezydencji magnackich . W XIX w. podniszczony pałac często zmieniał właścicieli, a od czasów I wojny światowej był już właściwie nie zamieszkały. Pałac jest budowlą dwukondygna-cyjną, zbudowaną na planie prostokąta z przylegającymi do niego skrzydłami bocznymi (obecnie silnie zniszczone). Fasada ogrodowa (obecnie od strony boiska) posiada trójosio-wy ryzalit środkowy oraz dwa ryzality boczne, dwuosiowe. Pałac posiada dachy mansardowe, w ostatnim czasie poddane częściowej rekonstrukcji. Obecnie w pałacu mieści się niewielkie muzeum regionalne Miejsce dawnego barokowego ogrodu zajmuje stadion piłkarski. Czukiew ( rejon sambirśkyj Kościół katolicki p.w. Narodzenia NMP, zbudowany w 1726 r., po II wojnie światowej zamknięty i zamieniony na magazyn materiałów chemicznych, w 1990 r. oddany wiernym. Kościół złożony z prostokątnej nawy oraz węższego 28 prezDirenum zamKniętego ścianą prostą, do Którego przylega zakrystia ze skarbcem na piętrze. Po obu stronach prezbiterium zbudowane są dwie prostokątne kaplice. Od zachodu do nawy przylega prostokątna kruchta.Wnętrze kościoła o sklepieniach krzyżowych w prezbiterium oraz kolebkowe z lunetami w nawie, kaplicach i kruchcie. W ołtarzu głównym obraz Matki Boskiej Bolesnej. Czyszki (Hhihkh) rejon starosambirśkyj Kościół pw, Św. Michała Archanioła. Parafia w Czyszkach istniała już w XV w., przynależność parafii zmieniała się wielokrotnie. Fundatorem pierwszego drewnianego kościoła był Jan Fredro (1589), dwa lata później nastąpiła jego konsekracja, dokonana przez abpa lwowskiego Dymitra Solikowskie-go. W 1864 r. wystawiono nowy kościół, również drewniany, który spalił się 31 III 1912 r. Budowę nowego neogotyckiego kościoła rozpoczęto w 1915 r. Wiadomo, że w 1928 r. kościół był jedynie rozpoczęty, a Urząd Wojewódzki we Lwowie zakazał dalszej realizacji. Przekomponowanie projektu powierzono inż. Ludomiłowi Gyurkovichowi, referentowi Departamentu Techniczego w Magistracie lwowskim. Nie ukończony jeszcze kościół jeszcze w tym samym roku poświęcono i rozpoczęto odprawianie nabożeństw. Aż do końca okresu międzywojennego świątynia nie miała właściwego wyposażenia, ani nawet posadzki. Kościół zamknięto po II wojnie światowej, a przywrócono go do kultu w marcu 1990 r. Murowany z cegły, z użyciem betonu w konstrukcji i detalu, na rzucie krzyża, z trójprzęsłową nawą, prezbiterium zamkniętym trójbocznie oraz transeptem. Po bokach prezbiterium znajdują się, symetrycznie rozmieszczone - prostokątna zakrystia i pomieszczenie pomocnicze. W apsydzie sklepienia krzyżowe. We frontowym przęśle nawy, wsparty na dwóch betonowych filarach chór muzyczny. Fasada trójosiowa, jednokondygnacyjna, zwieńczona trójkątnym szczytem. Szczyt wyróżniony gzymsem, ozdobiony wąskimi, prostokątnymi płycinami i zwieńczony ażurową bramką z krzyżem służącą do umieszczenia sygnaturki. Dachy dwuspadowe, nad apsydą dach wielospadowy, nad aneksami prezbiterium pulpitowe, wszystkie kryte blachą. Na skrzyżowaniu nawy transeptu ażurowa sygnaturka obita blachą, zwieńczona dużą kulą i krzyżem. 29 rejon kamianko-buśkyj Cerkiew pw. Św. Nicetasza Męczennika, drewniana, zbudowana w 1666 r. Trójdzielna, jednokopułowa. Składa się z kwadratowej nawy i babińca oraz części ołtarzowej z zakrystią od północy. Nawa przykryta kopułą na masywnym ośmioboku, zwieńczoną wysoką kopulastą wieżyczką. Zręby boczne nakryte kalenicowymi trójpołaciowymi dachami, szczelnie przylegającymi z jednej strony do ośmioboku. Szerokie zadaszenie opasujące świątynię oparte na ozdobnych wypustach zrębów (rysiach). Pokrycie gontowe. Przestrzeń wnętrza wysoko otwarta. W 1977 r. odrestaurowana, przywrócono pierwotny wygląd. Dmytrowice rejon mostisśkyj Cerkiew p.w. Św. Mikołaja, drewniana (bale dębowe grub. 50 cm.), zbudowana w 1653 r. Trójdzielna, jednokopułowa. Wzniesiona z dębowych bali szerokości 57 cm. Do kwadratowej nawy przylega od wschodu trójbocznie zamknięta część ołtarzowa, od zachodu czworoboczny babiniec. Nawa wyższa i szersza od bocznych zrębów, przykryta namiotowym dachem z jednym załamaniem, babiniec i część ołtarzowa stromymi kalenicowymi dachami, wierzchołki których sięgają gzymsu nawy. Szerokie zadaszenie opasujące świątynię wsparte na wypustach zrębów oraz dostawionych wspornikach w części ołtarzowej. W nawie niewielkie okna z pałąkowatymi zakończeniami, szczyt rozświetlają malutkie okrągłe okienka. Świątynia pokryta gontem. Przestrzeń wnętrza nawy wysoko otwarta. Nad babińcem galeria z kaplicą. Podobnie przykryta część ołtarzowa. Babiniec połączony z nawą łukowatym prześwitem. Na południowej i północnej ścianie nawy monumentalne temperowe malowidło z 1698 r. We wnętrzu malowidło z 1674 r. pędzla F. Wiszeńskiego. Obok cerkwi dzwonnica, drewniana, czworoboczna, trójkondy-gnacyjna, przykryta namiotowym dachem, szkieletowa, oszalowana. Zwieńczona namiotowym dachem z makówką. Dolny poziom opasany zadaszeniem na dostawionych wspornikach. Górna kondygnacja w formie otwartej arkady. Dobromil (,H,o6poMHJib) rejon starosambirśkyj Kościół katolicki pw. Przemienienia Pańskiego (pierwotnie Św. Trójcy), późnorenesansowy, fundacji rodziny Herbur- 30 Dobromil. Kościół katolicki p.w. Przemienienia Pańskiego. tów, zbudowany w 2 poł. XVI w. Przed 1622 r. dobudowano do niego kaplicę Herburtów. Splądrowany w 1648 r. W latach 1719-1763 przeprowadzono gruntowny remont kościoła. W okresie powojennym, jako jeden z niewielu w okolicy, nieprzerwanie służył wiernym. Kościół posiada prostokątną nawę od zachodu poprzedzoną kruchtą. Węższe od niej prezbiterium zamknięte jest trójbocznie. Do nawy przylegają dwie kaplice kopułowe z latarniami na rzucie kwadratu - od południa kaplica Herburtów, od północy kaplica Św. Kingi. Sklepienie nawy i prezbiterium kolebkowe zdobione kasetonami w formie sieci w nawie i pierścieni w prezbiterium. Na uwagę zasługuje późnorenesansowa fasada kościoła (malowidła zap. 1936). Ołtarz główny z XVIII w. z drewnianą rzeźbą Chrystusa Ukrzyżowanego (Wislocki, 1884). W górnej kondygnacji wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej. W kaplicy Św. Kingi znajduje się ołtarz z malowidłem ilustrującym legendę o pierścieniu księżnej. Ciekawą pamiątką w kościele jest tablica ufundowana w rocznicę odnowienia Uniwersytetu Jagiellońskiego i bitwy pod Grunwaldem. Dzwonnica wolnostojąca z 1910 r. Ruiny zamku położone w odległości 4 km od Dobromila. Obecny zamek został zbudowany na początku XVII w. przez Jana Szczęsnego Herburta na planie owalnym, z potężną ba- 31 il. Ruiny zamku Herburtów zbudowanego w XVII w. steją od strony wjazdu do zamku, która wraz z framentami murów bocznych zachowała się (od XVIII w.) do dziś w ruinie, pod koniec XIX w. objętą ochroną konserwatorską. Drohobycz (,H,poro6nH) rejon drohobiczśkyj Kościół farny p. w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii, Sw. Krzyża i Św. Bartłomieja. Tradycja przypisuje fundację parafii Kazimierzowi Wielkiemu, formalnie erygował ją jednak Władysław Jagiełło, przywilejem z 16 XII 1392 r. W tym też roku rozpoczęto prawdopodobnie budowę kościoła, główny korpus świątyni ukończono ok. 1445 r. Świątynia ucierpiała bardzo poważnie podczas najazdu tatarsko-tureckiego w 1498 r. W późniejszym okresie przebudowywana i remontowana. Późnogotycka ceglana budowla składa się z hakowego korpusu i wydłużonego prezbiterium, nakrytego sklepieniem gwiaździstym na wspornikach. W nawie głównej sklepienie kolebkowe z lunetami, w narożach pozostawione wsporniki gotyckie. Nad nawami bocznymi w pierwszym i ostatnim przęśle sklepienia krzyżowo-żebrowe, w przęśle środkowym krzyżowe. Kaplica pod emporą południową nakryta sklepieniem krzyżowym; w narożnikach wsporniki dawnego sklepienia żebrowego. Zakrystia nakryta sklepieniern kolebkowym. Chór muzyczny (1780) murowany, rozciągnięty na szerokość całego korpusu, wsparty na filarach, oraz na półfilarach dostawionych do filarów międzynawowych, pomiędzy którymi rozpięto arkady. W nawach bocznych w sklepieniu chóru otwory doświetlające, otoczone żelazną, kutą barierką. Sklepienie chóru i jego solidną balustradę pokrywa dekoracja 32 śtiukowa (jedna z nielicznych zachowanych). Elewacje zewnętrzne z kamienną podmurówką, zwieńczone profilowanym gzymsem, opięte uskokowymi przyporami. Portal południowy gotycki, ozdobiony herbem miasta i orłem polskim. Nad nim napis gotycką minuskulą „Hoc templum ineuntes Deus benedic memento animi". Elewacja wsch. zakrystii zwieńczona zębatym półszczytem. Portal wejściowy do przedsionka przy zakrystii, 1882, kamienny prostokątny, zamknięty łukiem ostrym, dekorowany ornamentem sznurowym; w cokołach ościeży herb Leliwa i Nałęcz. Kaplica p.w. Matki Boskiej Różańcowej (1795-1800) na rzucie zbliżonym do kwadratu, o zaokrąglonych narożach. Na ścianach bocznych belkowanie przerwane nad oknami i podparte dodatkowo jońskimi pilastrami. We wnętrzu zachowały się fragmenty późnogotyckich malowideł. Większość ścian i sklepień po- Drohobycz. Kościół gotycki fundacji Władysława Jagiełły. krywa polichromia Andrzeja Sołeckiego z końca XVIII w., o oryginalnej tematyce (m.in. bogate ilustracje dziejów miejscowego kościoła), ale o bardzo prowincjonalnej klasie artystycznej. Kościół posiadał niegdyś nadzwyczaj bogate wyposażenie wnętrza, które jednak przepadło w okresie powojennym, gdy świątynia odebrana wiernym przez wiele lat służyła jako magazyn. Zachował się jednak cenny zabytek renesansowy, nagrobek Katarzyny Ramułtowej, wykonany przez Sebastiana Czeszka w 1572 r. Z dawnego bogatego wystroju snycersko-rzeźbiarskiego istnieją tylko pojedyncze figury, w tym fragment płaskorzeźby Ostatnia Wieczerza z ołtarza Bożego Ciała. Tablice pamiątkowe i inskrypcyjne zachowane częściowo, pozbawione większości rzeźbionych ozdób. Od 33 1989 r. kościół w Drohobyczu znów spełnia funkcje liturgRz- ""' ne. Braki w wyposażeniu częściowo uzupełniono rzeźbami z innych kościołów, które bezpłatnie odnowili krakowscy konserwatorzy; oo. bonifratrzy z Krakowa przekazali natomiast do Drohobycza neobarokowe ołtarze, jeden z nich ustawiono w kościele w taki sposób, że zasłania starsze i cenniejsze od niego barokowe freski. Specyfiką kościoła drohobyckiego była jego funkcja obronna. Nie posiadając murów miejskich Drohobycz był stale narażony na ataki tatarskie. Zygmunt Stary nakazał więc obwarowanie kościoła, usytuowanego w dogodnym do obrony miejscu. Nakaz królewski wykonano tylko częściowo, bo zamiast murów ceglanych usypano jedynie wały, wzmacniając je wieżą bramną, wzniesioną w 1551 r. przez budowniczego Jana Grę-dosza z Przemyśla. Pozostałe wieże były drewniane. W 1648 r. Kozacy wymordowali w tutejszym kościele mnóstwo mieszczan, którzy tam szukali schronienia. Najeźdźcy mieli się dostać do wewnątrz wyłamawszy pn. drzwi, które na pamiątkę profanacji zamurowano. Obwarowania kościoła zostały zniesione na początku XIX w., z wyjątkiem istniejącej do dziś wieży z 1551 r., spełniającej rolę dzwonnicy. Cerkiew p.w. św. Jerzego, drewniana, zbudowana na przełomie XV i XVI w. Kilkakrotnie modernizowana. Prawdopodobnie w roku 1657 została przeniesiona ze wsi Nadiewo i postawiona w miejscu cerkwi spalonej podczas najazdu tatarskiego w 1499 r. Jest to budowla trójdzielną i trójkopuło-wą. Składa się z nawy na planie kwadratu oraz zamkniętych trójbocznie, prawie równych rozmiarami: dwukondygnacyj- Drohobycz. Cerkiew drewniana p.w. św. Jerzego. 34 nego babińca i części ołtarzowef (długość całej bucfowli wynosi 23,5m. wewnątrz 17,8m.) . Do nawy z obu stron przylegają niewielkie kaplice (o wymiarach 2,6-2,8 m.), a do części ołtarzowej od północy zakrystia. Wszystkie trzy zręby, mające ściany pochylone do wewnątrz, nakryte barokowymi kopułami posadowionymi na ośmiobocznych bębnach. Górną kondygnację babińca z kaplicą Ofiarowania Matki Boskiej w Świątyni otacza z trzech stron ażurowa galeria. Kaplica ta pełni funkcje drugiej cerkwi. Na gzymsach i ścianach drugiej kondygnacji babińca zachowane ornamentalne freski. Wysoko otwarta przestrzeń wnętrza, którego wysokość wynosi blisko 18 m.. W środku malowidła o dużej wartości artystycznej. Świątynia zachowała w swej bryle formy średniowieczne typowe dla budownictwa cerkiewnego tego regionu, dlatego uważana jest za obiekt szczególnie cenny zwłaszcza przez badaczy architektury cerkiewnej. Obiekt wywarł silny wpływ na architekturę cerkiewną okolic. Na półn.- zach. od cerkwi dzwonnica, zbudowana w 1670 r., przebudowana w 1. 1678 - 1711. Drewniana, czterokondygnacyjna, zwieńczona barokową kopułą. Trzecią kondygnację stanowi nadwieszone pięterko zw. izbicą, spełniające niegdyś rolę wartowni. Cerkiew pw. Podwyższenia Krzyża Świętego (ul. Puszkina 7), drewniana, zbudowana w początkach XVI w. Zachowała w swojej bryle formy średniowieczne, typowe dla budownictwa cerkiewnego tego regionu. Data powstania budzi dziś wiele wątpliwości: jedni wskazują na rok 1624, kiedy to wybudowano nową cerkiew w miejsce spalonej przez Tatarów, inni opierając się na zachowanych źródłach wskazują na rok 1661 r. jako datę powstania. Nowsze badania stawiają tezę, iż cerkiew powstała na przełomie XV i XVI w a w drugiej połowie XVII stulecia, po pożarze, została odbudowana i powiększona. Wówczas nad babińcem umieszczono kaplicę z wyjściem na odkrytą zewnętrzną galerię, oraz pokryto babiniec ośmiopołaciowym namiotowym dachem. Z pierwotnej cerkwi miał pozostać zrąb prezbiterium, nawy i babińca. W 1715 r. przeprowadzono remont wnętrza, wyburzono część ściany między babińcem, a nawą. Trójdzielna, dwuko-pułowa. Do nawy na planie zbliżony do kwadratu przylega od zachodu czworoboczny babiniec, a od wschodu trójbocznie zamknięta część ołtarzowa z maleńką zakrystią od północy. Nad babińcem znajduje się kaplica ozdobiona z trzech stron ażurową galerią. W 1691 r. powiększono kaplicę i przesunięto jej wieńcowe zwieńczenie. W wyniku tych zmian zachodnia ściana kaplicy została oparta na stropie, który przykrywa 35 zachodnią część podcienia otaczającego babiniec. Nawa g6ru-"""' jąca nad pozostałymi częściami przykryta czteropołaciowym dachem namiotowym, zakończonym ośmiopołaciowym zwieńczeniem na podwójnym wysokim ośmiobocznym tam-burze. Babiniec przykrywa ośmiopołaciowy dach na niskim ośmioboku, a część ołtarzową pięciopołaciowy dach kalenicowy. Wnętrze cerkwi pokryte jest temperową polichromią. W ścianie tęczowej, nad niskim ikonostasem wycięty jest otwór, przez który widać polichromię sklepienia prezbiterium. Znajdują się tam przedstawienia Matki Bożej oraz chórów archaniołów i cherubinów, postaci proroków i najniżej wielkie Deesis namalowane na pięciu ścianach prezbiterium (z 1613 r.). Freski w części ołtarzowej, nawie i drugiej kondygnacji babińca z XVII i XVIII w. W latach 1970-1971 dokonano restauracji świątyni. Przez wiele lat mieściło się w niej muzeum historyczno-krajoznawcze. Opodal cerkwi znajduje się dzwonnica, drewniana, zbudowana w 2 poi. XVII w., czworoboczna, szkieletowa, trójkon-dygnacyjna, zwieńczona namiotowym dachem. Trzecia kondygnacja w formie nadwieszonego pięterka z arkadową galerią przypomina o obronnym charakterze tego typu budowli. Ratusz z XVIII w., przebudowany w 1892 r. Przed fasadą pomnik Adama Mickiewicza z 1892 r. Łan - dzielnica żydowska. Obok Polaków, Rusinów i Niemców, w Drohobyczu od niepamiętnych czasów mieszkali Żydzi (pierwszy raz pojawiają się w dokumentach w 1404 r.). W myśl przepisów, których zresztą nigdy ściśle nie egzekwowano nie wolno było im osiedlać się w obrębie właściwego miasta. W 1616 r. starosta drohobycki Mikołaj Daniłowicz nadał więc gminie żydowskiej teren w obrębie właściwego miasta o powierzchni 1 łanu królewskiego, czyli 30 morgów. W ten sposób powstała osada zwana Łanem, z czasem - jedna z dzielnic miasta. Synagoga, 1842-1865, (ul. P. Orlika), W czasie pożaru w 1713 r. spłonęła pierwsza udokumentowana drewniana synagoga, na jej miejscu stanęła również drewniana budowla. Wobec wzrostu liczby Żydów w mieście oraz nakazie władz austriackich o przebudowie architektonicznym Drohobycza gmina postanowiła wybudować nową synagogę. Jest to wolnostojący budynek w stylu neoromantycznym, jego wzorem architektonicznym była synagoga z Kassel (Niemcy). Budynek z cegły, tynkowany, składający się z dwóch części: głów- 36 nej - san modlitwy, i przylegającej do niej rozbudowanego frontony, górującemu nad całością zabudowy. Centralna część uwieńczona trójkątnym frontonem, z tablicami Dekalogu na szczycie, a na bokach attyką z czterema wieżyczkami. Łukowaty fryz wielkiego frontonu, składający się z 12 niewielkich łuków symbolizuje prawdopodobnie 12 pokoleń Izraela. W czasie II wojny światowej synagogę zamieniono na stajnię, po wojnie mieścił się tam sklep meblowy. W 1993 r. odzyskała ją gmina żydowska. W Drohobyczu urodził się i mieszkał Bruno Szulc (1892-1942), literat, rysownik, autor Sklepów Cynamonowych i Sanatorium pod klepsydrą. Dunajów rejon peremyszlinśkyj Kościół p.w. św. Stanisława, zbudowany ok. 1485 r. Ze względu na zniszczenia dokonane przez Tatarów, gruntownie przebudowany sto lat później. Wzniesiony z cegły i kamienia, jednonawowy, na planie krzyża, z apsydą i masywną trzypiętrową wieżą na fasadzie zachodniej. Od strony południowej do prezbiterium przylega dwukomorowe pomieszczenie. Kalenica dwuspadowego dachu zakończona sygnaturką z krzyżem. Nawa przykryta cylindrycznym sklepieniem, pod wieżą i w ramionach transeptu - krzyżowym. Zachodnie i południowe wejścia do wieży w formie strzelistych renesansowych portali, wykonanych z białego kamienia, jak i gotyckie okno, zachowane na zachodniej części transeptu. O dawnym obronnym charakterze świątyni świadczą zachowane na wieży i pod dachem przezbiterium otwory strzelnicze. Wewnątrz - malowidała L. Winterowskiego, wykonane podczas odnawiania kościoła w 1909 r. Fusów rejon sokalśkyj Cerkiew p.w. Sw. Jana Ewangelisty, drewniana, zbudowana w 1782 r. Trójdzielna, jednokopułowa. Składa się z kwadratowej nawy, równego rozmiarami babińca z krytym przedsionkiem czworobocznej części ołtarzowej z małą zakrystią. Zadaszenie opasujące świątynię wsparte na wypustach zrębów, w części przedsionka na słupach. Nawę wieńczy wysoki ośmiopołaciowy namiotowy dach, zakończony kopułką na wysokim ośmioboku, boczne części spadowymi dachami, 37 których wierzchołki sięgają podstawy przykrycia nawy. W rta- ''"" wie chóry nad łukowym prześwitem łączącym babiniec z nawą. Obok cerkwi dzwonnica, drewniana, dwukondygnacyjna przykryta namiotowym zwieńczeniem, z arkadową galerią na II kondygnacji. Gościńcowe Łaszki (IocTHmeBe) rejon mostiśkyj Cerkiew p.w. Soboru NMP, drewniana, zbudowana w 1690 r. Otoczona wałem. Trójdzielna, dwukopułowa. Do nawy na planie kwadratu przylega z zachodu mniejszy kwadratowy babiniec, od wschodu część ołtarzowa z dwiema malutkimi zakrystiami. Nawa i babiniec zwieńczone wydłużonymi kopułami na niskich bębnach. Część ołtarzowa przykryta pię-ciopołaciowym dachem zwieńczonym makówką. We wnętrzu polichromie z 1882 i 1905 r. Obok świątyni dzwonnica z XVIII w.: z drewna dębowego, czworoboczna, trójkondy-gnacyjna, szkieletowa, zwieńczona kopułą na czterospadowym dachu. Trzecia kondygnacja w formie arkadowej galerii. Gródek Jagielloński (Iopoaoic) miasto rejonowe Jeden z najstarszych ośrodków miejskich na Rusi. Istniał już w 1213 r. Parafia rzymskokatolicka (wymieniona w 1372 r.), była jedną z pierwszych parafii łacińskich na terenach przyłączonych do Polski przez Kazimierza Wielkiego. Władysław Jagiełło nadał miastu prawa magdeburskie. On też 1419 r. ufundował nowy kościół parafialny, a także klasztor franciszkanów, położony w obrębie istniejącego niegdyś zamku. W 1434 r. Jagiełło zmarł tutaj w drodze na Ruś, gdzie miał odebrać hołd lenny wojewody wołoskiego. Za czasów zaboru austriackiego oraz w okresie międzywojennym Gródek był stolicą powiatu, dziś - rejonu. Kościół Farny, przy rynku. Jest przykładem nawarstwiana się faz architektonicznych. Najstarsze jest późnogotyckie prezbiterium, do którego w połowie XVIII w. dostawiono nawę zdobioną rokokowym detalem. Przed II wojną światową budowlę powiększono o zachodnią część nawy, zaprojektowaną przez wziętego architekta Bronisława Wiktora w formach historyzującego manieryzmu. W 1947 r. kościół zamknięto i przez wiele lat używano jako magazyn. W 1989 r. parafia katolicka została jednak odtworzona, a kościół na nowo stał się ośrodkiem duszpasterskim i oparciem dla miejscowej społeczności polskiej. 38 p.w. sw. jana ^nrzcicieia [ui. Kirowa iu aj, arew-niana, zbudowana w 1755 r. na miejscu starej istniejącej już w 1403 r. (spłonęła w 1752 r.). W 1802 r. od wschodu dobudowano zakrystię. Budowla jest trójdzielna, trójkopułowa, składa się z trzech zrębów o jednakowej wysokości, przykrytych kopułami na ośmiobokach, zwieńczonych kopulastymi wieżyczkami. Nawa oddzielona dwukondygnacyjnym łukowym prześwitem od niskiego babińca, nad którym umieszczono chóry. Wnętrze pokryte malowidłami przez F. Szczer-bokoskiego w 1861 r. Po II wojnie mieściło się w cerkwi muzeum etnografii i haftu ludowego. Budynek restaurowany Gródek Jagielloński. Cerkiew p.w. św. Jana Chrzciciela. w 1980 r. (arch. B. J. Kindzelski). Na północny wschód od cerkwi dzwonnica z 1863 r., ceglana, czworoboczna, trój-kondygnacyjna, zwieńczona kopułą. Trzecia kondygnacja opasana ażurowym metalowym balkonem. Przykład halickiej architektury cerkiewnej. Cerkiew pw. Zwiastowania N.M.P. wybudowana na miejscu pierwotnej drewnianej, wielokrotnie przebudowywana, zatraciła swój renesansowy wygląd. Zbudowana z kamienia i cegły, trójdzielna, trójkopułowa, składa się z apsydy i prostokątnej nawy, poprzedzonej babińcem. Dekoracja architektoniczna jest bardzo skromna, jedynym jej elementem jest renesansowy portal wykonany z białego kamienia, w południowej fasadzie. W połowie XIX w. do apsydy została od północnej strony dobudowana kopułowa kaplica. Jest ona przykładem mauzoleum rodzinnego, charakterystycznego dla świątyń katolickich, tak więc w architekturze sakralnej Kościołów wschodniego i zachodniego nie było tutaj wyraźnych podzia- 39 l6w. Dla budowniczych cerkwi w uroaicu inspiracją uyia zapewne Cerkiew Wołoska we Lwowie. Dzwonnica zbudowana na początku XX w., kamienna, jednopiętrowa, z trzema łukowatymi otworami na dzwony. Hodowica rejon pustomytywśkyj ** Kościół katolicki p.w. Wszystkich Świętych, zbudowany w latach 1751-1783 wedle projektu arch. Bernarda Merę-tyna, z fundacji Szczepana Mikulskiego. Barokowy, na planie Hodowica. Kościół katolicki p.w. Wszystkich Świętych. krzyża, z kwadratowym prezbiterium i niewiele dłuższą nawą. Fasada z pilastrami. Kościół został w 1961 r. zamknięty, 1974 dotknięty pożarem, dziś stanowi ruinę bez dachu i sklepień. Zachowały się jedynie fragmenty głównego ołtarza i dawnej polichromii. Husaków (IycaKiB) rejon mostiśkyj Kościół parafialny p.w. śś. Stanisława i Krzysztofa. Pierwsze wiadomości o parafii pochodzą z 1528 r., konsekracja drewnianej świątyni miała miejsce w 1543 r. Fundatorem obecnego, murowanego kościoła był Franciszek Charczew-ski, podczaszy sanocki, konsekracja świątyni miała miejsce 40 ii i /-i/ou koscioi przeDuaowano. świątynia ucierpiała podczas działań wojennych w 1915 r., a także w okresie walk polsko-ukraińskich w 1919 r. W 1927 r. przeprowadzono remont wieżyczki na sygnaturkę oraz wzniesiono parkan przed fasadą. W 1948 r. kościół zamknięto, a ostatniego proboszcza podobno wywieziono na Syberię. W 1951 r. budynek został zamieniony na magazyn zboża miejscowego kołchozu. Kościół przywrócono do kultu Husaków. Kościół parafialny p.w. śś. Stanisława i Krzysztofa. w 1989 r. Jest on złożony z trój-przęsłowej nawy oraz nieco węższego i niższego, dwuprzęsłowego prezbiterium. Apsyda prezbiterium na rzucie łuku, nawę poprzedza kruchta. Od pn. do prezbiterium przylega prostokątna zakrystia, połączona przybudówką z przedsionkiem, również na rzucie wydłużonych prostokątów. Pod prezbiterium sklepiona krypta. Fasada jednokondygnacyjna, trójpolowa, ze szczytem. Pola pomiędzy pilastrami wypełnione płycinami. Na osi fasady kruchta z elewacjami ujętymi na narożnikach w opaski i zamkniętymi gzymsem. Od frontu kruchty szczyt, złożony z at-tyki z płyciną na osi i trójkątnego, profilowanego przyczółka. Po bokach attyki postumenty z rzeźbami kamiennymi: Św. Jan Ewangelista i Sw. Mateusz, z drugiej poł. XVIII w. Nad kruchtą okno ujęte w opaskę. Dachy nad nawą, prezbiterium i kruchta dwuspadowe, nad apsydą, zakrystią i przybudówką wielospadowe, kryte blachą. Wieżyczka na sygnaturkę obita blachą, zakończona wklęsło-wypukłym hełmem z krzyżem. Przy kościele dzwonnica z XVIII w, w formie trójprześwito-wej bramki, ze środkową arkadą wyższą od bocznych, zwieńczoną trójkątnym przyczółkiem. 41 Janów (fBaHO-«5paHKÓBe)" rejon jaworiwśkyj Kościół p.w. Trójcy Świętej. Pierwotny drewniany kościół zbudowano ok. 1614 r.. Istniejący obecnie wzniesiono w latach 1695-1724. Murowany z cegły, jednonawowy, składa się z prostokątnej nawy i węższego od niej prezbiterium. Styl typowo barokowy, skromnym bocznym fasadom przeciwstawiono fasadę główną. Bogato zdobiona: korynckie i doryckie pilastry, rozbudowane gzymsy, fronton o złożonej formie z wolutami i wazonami. Do nawy głównej przylega pięciościenny przedsionek, z dwoma symetrycznie rozłożonymi wejściami. Dach dwuspadowy z centralnie umieszczoną sygnaturką. W kościele tym została pochowana Konstancja z Czartoryskich Poniatowska, matka króla Stanisława Augusta. Od strony nawy głównej znajduje się dzwonnica z XIX w., prosta budowla z kamienia, tynkowana, z centralnym wejściem i trzema zakończonymi łukiem otworami (pierwotnie miejsca zawieszenia dzwonów). Jasienica - Zamkowa (5IceHHHe-3aMKOBa) rejon starosambirśkyj Dzwonnica cerkwi p.w. św. Michała, drewniana, zbudowana w 1790 r. Na planie kwadratu, trójkondygnacyjna, zwieńczona ośmiobocznym namiotowym dachem na niskim ośmioboku, zakończonym makówką. Dwie dolne kondygnacje otoczone arkadowymi galeriami. Ich rytm powtarza arkada trzeciej kondygnacji. Jaworów miasto rejonowe Kościół p.w. śś. Piotra i Pawła, fundacji Filipa Rykowskie-go, pierwotnie dominikański, zbudowany ok. 1645 r. Pod koniec XVIII w. klasztor uległ kasacie i kościół został przejęty przez miejscową parafię. Po wojnie zamknięty, w 1989 r. zwrócony wiernym Kościół jednonawowy z węższym prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Do nawy przylega od zachodu niska wieża na rzucie prostokąta, mieszcząca w przyziemiu przedsionek. Kościół posiada sklepienie koleb-kowo-krzyżowe o dekoracji z listwy naśladującej żebra. Na uwagę zasługuje epitafium fundatora kościoła Filipa Ry-kowskiego. 42 Jaworów. Kościół p.w. śś. Piotra i Pawia. Cerkiew p.w. Narodzenia NMP, drewniana, zbudowana w 1670 r. Świątynia na planie krzyża, gdzie centralny człon nawy na planie kwadratu jest większy od bocznych zaś trzy boczne ramiona stanowiące aneksy nawy i części ołtarzowej, są zamknięte trójbocznie. Do części ołtarzowej przylegają dwie zakrystie. Nawa zwieńczona kopułą usadowioną na niskim ośmiobocznym bębnie. W północnej części placu dwukondygnacyjna, szkieletowa dzwonnica, zbudowana na planie kwadratu. Jej zwieńczenie stanowi kombinacja namiotowego dachu z ośmiobokiem. Górna kondygnacja mająca formę arkadowej galeryjki wysuniętej nad ściany wieży, przypomina konstrukcję obronnych baszt. Cerkiew p.w. Zaśnięcia NMP [ul. Spartaka 7], drewniana, zbudowana w XVII w. Trójdzielna, jednokopułowa. Z zachodu do kwadratowego zrębu stanowiącego nawę przylega mniejszy, kwadratowy w planie babiniec, a ze wschodu trójbocznie zamknięta część ołtarzowa z zakrystią od północy. Główne zwieńczenie posiada dwa załomy: dolny, kwadratowy w podstawie, górny ośmioboczny przykryty kopułą. Zwieńczenie niskiej części ołtarzowej i babińca z jednym załamaniem, stanowią kalenicowe dachy z makówki wieńczącymi naroża. Przy zachodniej ścianie babińca chóry. W 1981 r. we wnętrzu urządzono muzeum historii religii i ateizmu. Zamek. Zachowały się ślady zamku, jednej z rezydencji Jana III Sobieskiego. Sławny jest epizod ofiarowania królowi przez miejscowego wójta trzech par wołów, jako nagrody za trudy 43 poniesione w walce z poganami. Obecnie M miejsca aawne-go zamku mieści się baza transportowa. Widoczne jedynie ślady fos i obwałowań ziemnych. Kalne (KanbHe) rejon skilśkyj Cerkiew p.w. Wniebowstąpienia Pańskiego, drewniana, zbudowana w 1837 r., w 1883 r. gruntownie odnowiona. Trójdzielna, trój szczytowa, składa się z nawy na planie czworoboku, oraz mniejszych czworobocznych: babińca i części ołtarzowej. Wszystkie zręby jednakowej wysokości przykryte ośmiopołaciowymi dachami namiotowymi, zwieńczonymi kopułkami na wysmukłych ośmiobokach. Arkadowa galeria na górnej kondygnacji babińca. Wąskie chóry wzdłuż zachodniej ściany babińca, połączonego z nawą szerokim i wysokim łukowatym prześwitem. Na południowy zachód od cerkwi drewniana dzwonnica z 1837 r. z przejściem bramnym. czwo-roboczna, trójkondygnacyjna, zwieńczona ośmiopołaciowym namiotowym dachem z makówką. Kamionka Strumiłowa (KaMHHKa-By3bKa) rejon kamianśko-buśkyj Cerkiew p.w. św. Mikołaja, drewniana, zbudowana w XVII w., gruntownie przebudowana w 1667 r. W 1867 r. położony kamienny fundament, ściany wzmocnione lisicami. Kilkakrotnie odnawiana. Trójdzielna, trójkopułowa. Składa się z nawy na planie kwadratu oraz zamkniętych trójbocznie: babińca i części ołtarzowej z dwiema zakrystiami. Wszystkie trzy zręby, nakryte są barokowymi kopułami na ośmiobocz-nych bębnach, zwieńczone kopulastymi wieżyczkami. W nawie chóry. We wnętrzu świątyni malowidło z pierwszej ćwierci XVII w. Na zachód od cerkwi dzwonnica z 1762 r. Drewniana, dwukondygnacyjna, szkieletowa, oszalowana, zwieńczona namiotowym dachem. Górna kondygnacja w formie arkadowej galerii. Kiecko ( rejon gorodokśkyj Cerkiew p.w. Zaśnięcia NMP, drewniana, zbudowana w 1603 r. W 1707 r. położono kamienny fundament. Trójdzielna, trójkopułowa. Wszystkie trzy zręby na planie kwadratu, ze znacznie szerszą nawą. Nawa wyższa od bocznych zrębów, przykryta namiotowym dachem z dwoma załamania- 44 mi, babiniec i część ołtarzowa dachami namiotowymi z jednym załamaniem. Wszystkie namioty wieńczą makówki. Na zewnętrznych ścianach liczne napisy różnej treści, najwcześniejszy dotyczy r. 1661. Babiniec połączony z nawą dwukon-dygnacyjnym prześwitem. We wnętrzu malowidło z 1674 r. Na zachód od cerkwi dzwonnica z XVII w. Drewniana, dwukondygnacyjna, przykryta namiotowym dachem, szkieletowa. Kniaże (Khjdkc) rejon sokalśkyj Cerkiew p.w. Sw. Mikołaja, drewniana, zbudowana w 1782 r. Stoi na miejscu staroruskiego grodziska. Trójdzielna, trój-szczytowa. Składa się z nawy na planie kwadratu do której z zachodu i wschodu przylegają niewielkie równe czworo-boczne zręby babińca i części ołtarzowej. Główne zręby równej wysokości, przykryte ośmiopołaciowymi dachami na niskich ośmiobokach, zwieńczonymi kopulastymi wieżyczkami. Babiniec połączony z nawą łukowatym prześwitem. Na południowy zachód od cerkwi dzwonnica. Drewniana, dwukondygnacyjna (górna kondygnacja w formie arkadowej galerii), nakryta namiotowym dachem z załamaniem, zwieńczona kopułką. Komarno (KoMapHe) rejon gorodećkyj Kościół parafialny p.w. Narodzenia Najświętszej Panny Marii. Miejscowość związana jest ze zwycięską bitwą, stoczoną w jej okolicy 10 X 1672 r. z Tatarami; wojskami polskimi dowodził hetman wielki koronny Jan Sobieski. Komarno pojawia się po raz pierwszy w źródłach w 1471 r., prawa miejskie otrzymało od Kazimierza Jagiellończyka 28 III 1473 r. Fundacji parafii dokonał w tym samym roku Stanisław z Chodcza, herbu Powała (późniejszy wojewoda ruski), wzniesiono wtedy pierwszy drewniany kościół. Na jego miejscu podczaszy koronny Mikołaj Ostroróg, ufundował w 1643 r. nowy murowany kościół. Prace wg planów lwowskiego architekta Wojciecha Kampinosa zakończono w 1658 r., kiedy to nastąpiła konsekracja świątyni. W latach 1931 i 1937 miała miejsce gruntowna konserwacja kościoła. Zamknięcie go przez władze sowieckie nastąpiło w czerwcu 1946 r., z chwilą wysiedlenia parafian oraz księży. Wyjeżdżający zabrali część wyposażenia kościoła, w tym obraz Matki Boskiej z ołtarza głównego, który znajduje się obecnie w kościele filialnym p.w. Sw. Marcina w Nowolesiu koło Strzelina. 45 Kościół w Komarnie był użytkowany "jako "magazyn i ulegał stopniowej dewastacji. Niszczone było również pozostawione na miejscu wyposażenie wnętrza, jedynie kilka rzeźb zabezpieczono w Lwowskiej Galerii Sztuki (oddział w Olesku). W 1992 r., po ponownej rejestracji parafii rzymskokatolickiej, władze przekazały jej kościół. Wkrótce jednak nową decyzją świątynię przyznano miejscowej parafii greckokatolickiej. Od tego czasu kościół nie jest użytkowany. Kościół murowany z cegły, tynkowany, na podmurowaniu z ciosów kamiennych, z elementami architektonicznymi i dekoracyjnymi wykutymi z kamienia. Złożony z silnie wydłużonej trójprzę-słowej nawy z półprzęsłem chórowym od zach. i węższego, kwadratowego prezbiterium zamkniętego półkoliście. Przy prezbiterium od pn. przybudówka mieszcząca zakrystię, na piętrze skarbiec. Po bokach przęsła chórowego, w grubości muru dwie koliste klatki schodowe prowadzące na chór muzyczny (po stronie pn.) i strych (po stronie pd.). Pod prezbiterium niedostępna krypta. Fasada trójosiowa, jednokondy- Komarno. Kościół parafialny p.w. Narodzenia NMP. gnacyjna, z rozbudowanym szczytem. W polach bocznych nisze z kamiennymi rzeźbami: w strefie dolnej Sw. Paweł i Sw. Andrzej, w górnej Sw. Jan i Św. Piotr. W szczycie prostokątna wnęka,, w której rzeźba Matka Boska z Dzieciątkiem. Po jej bokach nisze z rzeźbami Św. Mikołaj i Św. Stanisław. Nad niszami otwory strzelnicze. Przyczółek zwieńczony dwoma obeli- 46 TZmmyrh krzyżem. Pozostałe elewacje zdobią kamienne główki aniołków. Portal kamienny w pd. ścianie nawy profilowany, uszaty, w nadprożu z główką uskrzydlonego aniołka i festonami oraz rzeźbą Matka Boska w promienistej glorii. W ścianie wsch. zakrystii portal gładki. Dach nad nawą i prezbiterium dwuspadowy, nad apsydą przechodzący w namiotowy, nad przybudówką pulpitowy, wszystkie kryte blachą miedzianą i cynkowaną. Wieżyczka na sygnaturkę obita blachą, ośmioboczna, ażurowa, nakryta spłaszczonym hełmem cebulastym, zakończonym kulą i krzyżem. Ogólny stan budowli, pomimo silnego zaniedbania, zadowalający. Napis na tablicy fundacyjnej silnie uszkodzony. We wnętrzu zachowane struktury ołtarzy, ambona i chrzcielnica, wszystkie uszkodzone, z ubytkami elementów architektonicznych, większości rzeźb figuralnych i części elementów ornamentalnych. Prospekt organowy silnie uszkodzony, instrument zdemontowany. Obok kościoła dzwonnica murowana z 1 poi. XIX w., w formie piętrowej, trójprzelotowej bramy, oraz murowana, parterowa plebania z XIX w., częściowo przekształcona, z nadbudowaną częścią środkową. Pomnik upamiętniający zwycięstwo nad Turkami i Tatarami z 1663 r. Cerkiew p.w. Św. Michała Archanioła [ul. Popowa], drewniana, zbudowana w 1754 r. Trójdzielna, trójkopułowa. Składa się z nawy na planie kwadratu i mniejszych kwadratowych: babińca i części ołtarzowej. W 1. 70 XIX w. do babińca dobudowano przedsionek. W1. 20 XX w. rozebrano zakrystię w części ołtarzowej, zmieniono konstrukcję i pokrycie kopuł. Pewną osobliwość świątyni stanowią maleńkie zakrystie po obu stronach prezbiterium. Podstawowe człony jednakowej wysokości, przykryte jednakowymi ośmiopołciowymi dachami na ośmiobokach, zwieńczonymi kopulastymi wieżyczkami. Babiniec połączony z nawą wysokim prostokątnym prześwitem, nad którym w nawie wąskie chóry na konsolach. Na ścianach monumentalne malowidło z XVIII w. W trakcie restauracji w 1. 1965 - 1973 przywrócono pierwotny wygląd świątyni. Rozebrano dobudówkę przy babińcu, odbudowano zakrystię po stronie północnej części ołtarzowej, świątynię pokryto gontem. Na zachód od świątyni dzwonnica z tego samego roku. Drewniana, czworoboczna, trójkondygnacyjna, przykryta namiotowym dachem, szkieletowa, oszalowana. Górna kondygnacja izbicowa. 47 Synagoga, XVII w., miasteczko otrzymało prawo magdeburskie w 1473 r., od tego czasu zamieszkiwali w nim również Żydzi, pozwolenie na kramy otrzymali w 1553 r. Murowana synagoga w Komarnie (w pn. części rynku) znajduje się w opisie żydowskich budynków z 1826 r. Zbudowana jest na planie kwadratu, o tradycyjnej orientacji, murowana, tynkowana, bielona, pokryta czterospadowym dachem, wspartym na drewnianej konstrukcji. Ściany o grubości 1 metra, świadczą o obronnym charakterze budynku. Składa się z sali modlitewnej i dwupiętrowego babińca, z wejściem na drugim piętrze. Prowadzą do nich proste, zewnętrzne schody. Główne wejście znajduje się na zachodniej fasadzie. Wnętrze synagogi mocno przebudowane, główną salę modlitewną przedzielono na dwa piętra. Zachowały się trzy potężne ceglane i tynkowane słupy podtrzymujące niegdyś strop sali modlitewnej. Poziom podłogi znajduje się poniżej poziomu ziemi. Dziś mieszczą się w synagodze biura zakładu drzewnego. Korostów (KopocTiB) rejon skilśkyj Cerkiew p.w. św. Paraskewii Panny i Męczennicy, drewniana, zbudowana w 1874 r., trójdzielna, trój szczytowa. Wszystkie zręby na planie kwadratu zwieńczone czteropoła-ciowymi namiotowymi dachami. Do części ołtarzowej od północy przylega zakrystia. W babińcu chóry. Obok świątyni dzwonnica z XIX w. Drewniana, czworoboczna, dwukondy-gnacyjna, zwieńczona namiotowym dachem. Krakowiec (KpaKOBeub) rejon jaworiwśkyj Kościół katolicki p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii, barokowy, fundacji chorążego przemyskiego Marcina Wieniawskiego i jego syna Rocha, zbudowany w latach 1739-1748 według projektu Bernarda Meretyna, zamknięty w 1946 r., zamieniony na magazyn, w 1992 r. oddany wiernym. Kościół trójnawowy, o budowie bazylikowej, z prezbiterium zamkniętym absydą. Po bokach prezbiterium kwadratowe pomieszczenia zakrystii i skarbca. Sklepienia w nawie głównej krzyżowe, w prezbiterium w typie „kapy czeskiej". Fasada trójczęściowa, środkowa część wysunięta ku przodowi, z wysokim szczytem. W prezbiterium malowidła ścienne autorstwa Antonią Tavellio, iluzjonistyczne, przedstawiające sceny z Biblii. W nawie głównej malowidła innego autora 48 Krakowiec. Kościół katolicki p.w. Wniebowzięcia NMP. przedstawiające postacie świętych. Dzwonnica z 1766 r. w formie bramki zwieńczonej ażurowym szczytem Synagoga. Żydzi mieszkali w Krakowcu w już w XVI w. Na planie miasta z 1849 r. (w pd. części rynku) zaznaczona jest kamienna synagoga. Oprócz niej w mieście istniały dwa domy modlitwy, mykwa i rytualna rzeźnia (zbudowana w 1934 r.). Synagoga, zbudowana z cegły na kamiennej podmurówce, na planie prostokąta, o tradycyjnej orientacji, pokryta czterospadowym dachem, pod względem architektonicznym jest mieszanką bidermajeru z klasycyzującym modernizmem. Na zachodniej fasadzie znajduje się galeria, tam, też było główne wejście, dziś nie istniejące. Półokrągłe, smukłe niegdyś okna zamurowano, bądź przebudowano na prostokątne, oryginalne zachowały się na wschodniej fasadzie. Po II wojnie światowej prócz synagogi zachowała się dawna mykwa. Synagoga, przeznaczona najpierw na piekarnię, później opuszczona, dziś popada w ruinę. Krasnosielce (KpacHocijibni) rejon złocziwśkyj Cerkiew p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego, drewniana, zbudowana w XVII w. Trójdzielna, jednokopułowa. Składa się z kwadratowej nawy i mniejszych równych czworoboków babińca i części ołtarzowej. Do babińca od zachodu przylega przedsionek z późniejszego okresu, a do części ołtarzowej od 49 wschodu murowana^zakrystićL Nawaprzykrytlcebulastą ko- • pulą na masywnym ośmiobocznym tamburze, zwieńczona kopulką na wysokiej latarni. Boczne części przykryte ściętymi czworobocznymi piramidalnymi sklepieniami. Babiniec z nawą łączy ozdobny łukowaty prześwit. Przy wschodniej ścianie babińca chóry, wychodzące w nawę. Na ścianach ornamentalne malowidła z XX w. Na południowy zachód od świątyni dzwonnica z XVIII w., drewniana, dwukondygna-cyjna (górna kondygnacja z arkadową galerią) przykryta namiotowym dachem. Krechów (KpexiB) rejon żowkiwśkyj Cerkiew p.w. św. Paraskewii Panny i Męczennicy, drewniana, zbudowana w 1724 r. Dzieło majstra I. Homiuka (wg napisu w nawie). Trójdzielna, trójkopułowa. Składa się z kwadratowej w planie nawy, czworobocznego babińca i trójbocznie zamkniętej części ołtarzowej z prostokątną zakrystią od północy. Główne zręby, przykryte kopułami na ośmiobocznych bębnach, zwieńczonymi cebulastymi kopuł-kami. Nad niskim babińcem chóry. Odrestaurowana w 1. 1971-1972. Na zachód od cerkwi dzwonnica. Drewniana, dwukondygnacyjna , zwieńczona wysokim dachem namiotowym. Zachowane cechy obronnej architektury w izbicowej formie górnej kondygnacji i otworach strzelniczych w dolnej. Zespól obronny bazylianów. Kulików (KyjiHKiB) rejon żowkiwśkyj Kościół katolicki p.w. Św. Mikołaja, gotycko-renesansowy, fundacji Michała z Kulikowa z 1399 r. Obecną świątynię wystawił kasztelan przemyski Mikołaj Herburt Odnowski w 1538 r. kościół restaurowany w 1854 r. Po II wojnie światowej opuszczony, popada w ruinę. Kościół złożony z nawy, węższego prezbiterium zamkniętego ścianą prostą oraz pary kaplic, przylegających do nawy, na rzucie kwadratu. Fasada nie spotykana w innych budowlach ziem ruskich, w formie szczytu schodkowego o podziałach kratownicowych. Wnętrze kościoła całkowicie zdewastowane. Sklepienie kościoła kolebkowe z lunetami, zachowały się fragmenty polichromii z XIX i XX w. Na uwagę zasługuje tablica erekcyjna z 1538 r., znajdująca się w prezbiterium, oraz gotycki portal w kruch-cie kościoła. We wnętrzu polichromia wykonana w 1854 r. przez A. Kaczmarskiego. 50 łuity rejon buśkyj Cerkiew p.w. św. Michała Archanioła, drewniana zbudowana w 1697 r, dzieło mistrza G. Sasowskiego. Trójdzielna, trójkopułowa. Składa się z nawy na planie kwadratu, mniejszego kwadratowego babińca i trójbocznie zamkniętej części ołtarzowej. Zadaszenie z 1865 r. opasujące świątynię wsparte jest na wieńcu słupów, tworząc rodzaj arkadowej galerii. Restaurowana w 1910 r. Nawa przykryta jest czteropołacio-wym namiotowym dachem z trzema załamaniami, zwieńczonym baniastą kopułką, babiniec namiotem bez załamań, a część ołtarzowa ośmioboczną barokową kopułą. Pokryta gontem. We wnętrzu babiniec połączony z nawą łukowatym prześwitem. Boczne zręby niskie. W czasie remontu w 1974 r. rozebrano zakrystię przylegającą do części ołtarzowej od północy, a cały budynek posadowiono na kamiennym fundamen- Kuty. Cerkiew drewniana p.w. św. Michała Archanioła. cie. We wnętrzu barokowy drzeworyt i malowidło z końca XVII w. Do zespołu należy dzwonnica z XVIII w., drewniana, czworoboczna, jednokondygnacyjna, szkieletowa, przykryta namiotowym dachem. Lackie (Czerwone) ) rejon złocziwśkyj Ruiny mauzoleum Strzemboszów położonego na wysokim wzgórzu Łysohor, ponad drogą Lwów-Złoczów. Wzniesione przez Tomasza Strzembosza ok. 1820 r. Ze szczytu malowniczy widok na okolice. 51 Lelechówka (JIejiexiBKa) rejon jaworiwśkyj Cerkiew p.w. Zaśnięcia NMP, drewniana, zbudowana w 1739 r. Pierwotnie trójdzielna, jednokopułowa, składała się z nawy i babińca na planie kwadratu i sześciościennej części ołtarzowej. W obecnym kształcie, na planie krzyża, jednokopułowa. Do części ołtarzowej z obydwu stron przylegają zakrystie. Nawa przykryta niewysoką kopułą na ośmiobocz-nym bębnie, aneksy i boczne zręby kalenicowymi czteropoła-ciowymi dachami. Leszniów (JleuiHiB) rejon brodiwśkyj Kościół klasztorny, murowany, zbudowany wraz z klasztorem w latach 1629-1637. Podczas najazdu Kozaków pod wodzą Chmielnickiego został splądrowany i spalony. Odbudowę podjęto około 1680 r., remontowano świątynię ok. 1740 r., nadając jej ostateczny kształt. Kształt budowli określił remont przeprowadzony około 1740 r. Z kościoła pozostały właściwie jedynie mury obwodowe. Wyposażenie spalono. Do dziś zachowały się jedynie mury zewnętrzne, wyposażenie zostało spalone po II wojnie światowej. Lisznia (JIiuihh) rejon drohobyćkyj Cerkiew p.w. św. proroka Eliasza, drewniana, zbudowana w 1698 r., przebudowana w 1802 r. Odrestaurowana w 1832 r. Trójdzielna, bezszczytowa. Trzy zręby budowli są na planie kwadratu. Równe wysokością nawa i babiniec przykryte są jednym czterospadowym kalenicowym dachem, niższa część ołtarzowa trójpołaciowym. Piętrowy babiniec otoczony z trzech stron arkadową galerią na rzeźbionych słupach. We wnętrzu wszystkie części płasko przekryte. Ściany empory wsparte na słupach odkrytej zewnętrznej dolnej galerii. Cerkiew restaurowana w 1969 r. LWÓW (JTbBIB) miasto wydzielone *** Katedra łacińska pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (pl. Katedralny, d. pl. Kapitulny) Tuż po zajęciu Ziemi Czerwieńskiej przez Kazimierza Wielkiego, bulla papieska z 1412 r. przeniosła ośrodek diecezji 52 z naucza ao Lwowa. Pierwszym" "metropolitą lwowskim był ks. Jan Rzeszowski (1414), po nim archidiecezją władało kolejno ponad czterdziestu metropolitów. W 1429 r. uposażył kapitułę Władysław Jagiełło. Archidiakonat erygował arcybiskup Dymitr Solikowski (1593), Jan Andrzej Próchnicki kustodię (1620 ). Świątynia była świadkiem doniosłych wydarzeń z historycznych i religijnych. Tu odprawiono msze żałobną za zmarłego w Gródku (później Jagiellońskim ) króla Władysława Jagiełłę (1434). Najbardziej znanym wydarzeniem było złożenie przez króla Jana Kazimierza pamiętnych ślubów (1 kwiecień 1656 r.) przed cudownym obrazem Matki Boskiej Łaskawej. W trudnych czasach rozbiorów katedra stanowiła centrum polskości i patriotyzmu. W 1946 r. władze sowieckie zmusiły instytucje kościelne, m.in. seminarium duchowne i kurię arcybiskupią do przeniesienia się do Polski w jej nowych granicach. Dnia 26 kwietnia tego roku pod przymusem opuścił Lwów metropolita abp Eugeniusz Baziak. W katedrze działalność duszpasterską pozwolono powadzić tylko nielicznym księżom. Normalizację przywróciło uzyskanie przez Ukrainę niepodległości. W dniu 18 maja 1991 r. miał miejsce ingres do świątyni katedralnej nowego metropolity lwowskiego obrządku łacińskiego abpa Mariana Jaworskiego. Katedra jest obecnie jedną z trzech czynnych rzymskokatolickich świątyń parafialnych we Lwowie, obok kościoła pw. Św. Antoniego na Łyczakowie oraz pw. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy na Zboiskach. Początki świątyni sięgają lat czterdziestych XIV wieku (1344). Drewniany kościół p. w. Trójcy Przenajświętszej spłonął już w 1350 r. podczas najazdu litewskiego. Obecną katedrę (jeden z najstarszych, gotyckich zabytków Lwowa) wznoszono od 1360 r. pierwotnie pod wezwaniem Św. Trójcy, które następnie zmieniono na Wniebowzięcia NPMarii. Znamy nazwiska dwóch budowniczych: mistrza Niczko (Mikołaja), zmarłego w 1384 r., oraz Mikołaja Gansecke, który w 1404 r. zasklepił prezbiterium. Rok później biskup przemyski Maciej poświęcił pierwszą część świątyni. Prace przy korpusie nawowym przeciągnęły się do 1455 r. Mistrz Joachim z Wrocławia ukończył sklepienia w nawach w 1479 r. W wigilię Bożego Narodzenia arcybiskup Jan Strzelecki uroczyście konsekrował lwowską katedrę. KATEDRA jest trójnawową halą o krótkim, trójprzęsłowym korpusie i wydłużonym prezbiterium. Fasadę tworzą dwie masywne wieże, z których tylko północna została wykończo- 53 WY ULIC WE WSPÓŁCZESNYM BRZMIENIU/UKRAIŃSKIM ^\\ Li t°\ kolegiata ^ ..]? Matki BóżeiśS dawny kościół l i klasztor \J te\ .brygirM" Opracowanie: Paweł Luboński na. Architektura katedry to eteKt Kompromisu mieuzy inspiracjami śląskimi i małopolskimi. Wyodrębnienie strzelistego prezbiterium i cegła jako jedyny budulec - to wpływ rozwiązań ze współczesnych kościołów Krakowa. Katedrę naruszył pożar w 1527 r., odbudowę sklepienia prezbiterium podjął abp. Bernard Wiczek. W roku 1760 dokonano przebudowy katedry w stylu barokowym pod kierunkiem Macieja Pole-jowskiego. Lwów. Katedra łacińska. Katedra jest główną świątynią miasta i wraz z licznymi kaplicami, ołtarzami i nagrobkami stanowi dziś najbogatszy kompleks zabytkowy Lwowa i cenne świadectwo jego historii, zachowane w stanie niemal nienaruszonym. ZEWNĘTRZNE ELEWACJE (kierunek północny) W fasadzie, z boku kruchty, po prawej, kamienna tablica pamiątkowa Tadeusza Kościuszki, wmurowana w 1917 r., w stulecie śmierci Naczelnika. Pierwszą w kolejności po stronie pn. jest późnorenesansowa kaplica zw. Kampianowską. Jej elewację pokrywa rzeźbiona dekoracja, na którą składają się sceny: Złożenie do grobu, Noli me, tangere, Zmartwychwstanie Qerzy Pforster, Henryk Horst), kartusze ujmujące tablice z napisami oraz umieszczone na attyce przedstawienia w owalnych medalionach symbolizujące Wierność, Przemijanie, Nieśmiertelność. 54 ic cicwdLjl ^ctpilty iYlctlJVl DUSR.1CJ, z rzeźbą Pan Jezus w grobie z XVIII w. W głębi, widoczny w elewacji wspomnianej kaplicy, kamienny ostrołukowy gotycki portal z XV w. Kaplica Najświętszego Sakramentu, zw. Wiśniowieckich, z 1. poł. XVIII w. z wykorzystaniem starszej budowli. Elewacja dolnej kondygnacji, obłożona kamienną okładziną, zamknięta dekoracyjnym fryzem, powstała pod koniec w. XVI, w wyniku przebudowy w stylu renesansowym gotyckiej kaplicy rodziny Buczackich. Pomiędzy oknami płaskorzeźbiona tablica (Chrystus w promienistej glorii). Prawdopodobnie autorem projektu przebudowy był lwowski architekt Paweł, zw. Rzymianinem. Miedzianą kopułę z datą 1770 wieńczy latarnia zakończona krzyżem i herbem Wiśniowieckich. Na pn.-wsch. narożniku zwisa na łańcuchu kula, obok tabliczki upamiętniającej wystrzelenie jej przez Turków podczas oblężenia Lwowa 29 września 1672. Pomiędzy kaplicą Wiśniowieckich i kaplicą św. Kazimierza żelazne neogotyckie ogrodzenie, wykonane w latach 1858-1859, z ustawioną na cokole kamienną rzeźbą św. Andrzeja. Podobne rzeźby Apostołów, umieszczone w ogrodzeniu przy prezbiterium i elewacji pd. katedry, są zapewne identyczne z posągami zamówionymi przez kapitułę w roku 1775 u Jana Obrockiego. Przekuto je w XIX w. Wejście do zakrystii wikariackiej prowadzi przez neorenesansowy kamienny portal z początku XX w., wykonany być może w pracowni Majer-skich w Przemyślu. Na ścianie wsch. prezbiterium kompozycja malarska upamiętniająca istniejącą tu cmentarną kaplicę Domagaliczowską, ufundowaną w 1644 r. przez Wojciecha Domagalicza dla pomieszczenia cudownego obrazu Matki Boskiej. Pod kopią cudownego obrazu portret Domagalicza oraz banderola z objaśniającym łacińskim napisem.. Poniżej rzeźbione w kamieniu późnorenesansowe epitafium Szolc-Wolfowiczów z końca XVI w. W pd. narożnej szkarpie fragment łuski artyleryjskiej w zamurowanej wyrwie w murze i tabliczka upamiętniająca wybuch granatu w czasie ostrzeliwania miasta 5 marca 1919 r., niżej żelazna kula turecka wystrzelona 27 września 1672. Wysoko, na szkarpach prezbiterium napisy upamiętniające prace remontowe w katedrze przeprowadzone w latach: 1678, 1628 i 1903. Kaplica św. Józefa i budynek dawnego ermitażu abpa Sierakowskiego. Kaplica Jabłonowskich, identyczna jak kaplica Wiśniowieckich wznosząca się po stronie pn. katedry. Na miedzianej kopule kompozycja z insygniów biskupich oraz napis odnoszący się do błogosławio- 55 nego abpa Jakuba Strepy (Strzemię), którego reiiKwie prze-— chowywano w tej kaplicy. Na elewacji pd., pomiędzy oknami, malowidło Pan Jezusa na krzyżu z Matką Boską i św. Janem Ewangelistą, może z XIII w. W ścianie kaplicy Matki Boskiej Częstochowskiej zamurowany gotycki portal, identyczny jak po stronie pn. katedry, którego usytuowanie wyznacza średniowieczny poziom dawnego cmentarza. Przy portalu kropielnica z datą 1925. Ostatnia, to kaplica pw. Pana Jezusa Miłosiernego. Sień w wieży pd. (niedokończonej) to gotyckie wnętrze, nakryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Pierwotnie była to gotycka kaplica z dwoma ołtarzami, od 1609 r. należała do cechu kuśnierzy. Funkcję sieni zaczęła pełnić od restauracji z lat siedemdziesiątych XVIII w. Uwagę zwraca rokokowa chrzcielnica z czarnego marmuru, częściowo złocona, wykuta przypuszczalnie w 1775 r. przez Jana Obrockiego. W przejściu do nawy bocznej wmurowana odlana w brązie tablica pamiątkowa Olgi i Andrzeja Małkowskich, twórców polskiego skautingu. Sień w wieży pn. wnętrze analogicznie do sieni w wieży pd., oświetlone ostrołukowym gotyckim oknem. Do czasu renowacji pełniła również funkcję kaplicy (zw. Zórawińską). Kropielnica z czarnego marmuru, barokowa, z połowy XVII w. Przestrzeń pod emporą chóru muzycznego, z sufitem wspartym na dwóch parach barokowych kolumn, zwrócona do sieni gotyckimi ostrołukowymi arkadami. Dekoracja malarska rokokowa, pędzla Stanisława Stroińskiego w latach 1771-1772, złożona z przedstawienia Dawid grający na lutni (na suficie). Pod chórem wmurowane w filary dwa renesansowe nagrobki z XVI w. z piaskowca oraz epitafia i tablice pamiątkowe z XIX-XX w. Po stronie pn. nagrobek Baltazara Bzowskie-go (zm. 1574 r.), starosty jaworowskiego, nad nim tablica pamiątkowa z 1741r., poświęcona pamięci abpa Jana Skarbka, metropolity lwowskiego (zm.1733), budowniczego wielu kościołów w archidiecezji, z czarnego marmuru, w bogatym obramieniu rokokowym. Opodal brązowa tablica upamiętniająca zamordowanie przez Niemców we Lwowie 4 lipca 1941 r. profesorów Uniwersytetu Jana Kazimierza, ufundowana przez rodaków w pięćdziesiątą rocznicę zbrodni. Po stronie pd. nagrobek Stanisława Henela (zm. 1570 r.) patrycjusza lwowskiego, fundacji żony Zofii. Powyżej umieszczone epitafium Klementyny z Tańskich Hoffma-nowej (1798-1845), pisarki, inicjatorki literatury dla dzieci, 56 preKursorKi ODywateisKiego wycnowania KODiet. Marmurowa tablica poświęcona Wojciechowi Dzieduszyckiemu (1848-1909), pisarzowi i politykowi oraz jego żonie Sewerynie (1852-1925). NAWA GŁÓWNA Polichromia pędzla Stanisława Stroińskiego z lat 1771-1772. Na sklepieniu nawy, na tle malowanej fantastycznej architektury i pejzaży sceny: Nawiedzenia św. Elżbiety, Pokłon Pasterzy, Hołd Trzech Króli. Nad chórem muzycznym przedstawienia - Rzeź Niewiniątek i Ucieczka do Egiptu. Na chórze muzycznym organy, ufundowane w 1839 r. przez ks. Jakuba Bema, kustosza katedry, wykonane przez Romana Du-cheńskiego we Lwowie. Nad organami witraż z przedstawieniem Matka Boska, Królowa Aniołów, z herbami Polski i Litwy, projektu Teodora Axentowicza, ufundowany przez Galicyjską Kasę Oszczędności w 1895 r. Stalle radzieckie, przy ścianach zach., dwurzędowe, z intar-sjowanymi parapetami z baldachimem oraz ławki drewniane, częściowo rzeźbione, rokokowe, z 3. ćwierci XVIII w. Nagrobki: Przy wejściu do prezbiterium dwa klasycystyczne nagrobki: po lewej z różnobarwnych marmurów, w kształcie frontonu starożytnej świątyni, z urną we wnęce, wystawiony w 1798 r. Bogusławowi i Konstancji z Siemianowskich Ustrzyckim przez córkę Urszulę Tarnowską. Po prawej Katarzyny z Ossolińskich Jabłonowskiej (ok. 1743-1806), kasztelanowej wiślickiej, z białego i czarnego marmuru, z elementami z brązu złoconego, przestawiający dwie płaczki przy urnie, wykonany w 1806 r. przez Hartmana Wittwera z Wiednia, fundacji dzieci zmarłej. W tęczy, na granicy prezbiterium i nawy, po stronie pn. ambona kuta z żelaza., ozdobiona ażurową dekoracją z brązu złoconego, zwieńczona przestawieniem tablic Dekalogu. Zamówił ją w 1802 r. u lwowskiego ślusarza Zacha ks. Franciszek Witkowski, kustosz katedry. PREZBITERIUM Otwarte do nawy ostrołukową arkadą tęczy. Oświetlone wąskimi dwustrefowymi oknami, zamkniętymi ostrołukowo, ozdobionymi maswerkami. Polichromia (1896), wg projektu architekta Michała Kowalczuka, przez malarzy Muchę i Kudelkę oraz pozłotnika Piotra Kucharskiego. W latach 1892-1898 przeprowadzono renowację wnętrza, przywracając prezbiterium neogotycki charakter. Niestety zamalowano wówczas większość fresków Stanisława Stroińskiego, zacho- 57 wato się do dziś na ścianie pn. Ogtoszmte przez aopa sierazow- ¦ruskiego 28 kwietnia 1766 dekretu o cudowności i łaskawości obrazu oraz o ustanowieniu bractwa Najśw. Panny Marii. Witraże (1896-1898), w większości wykonane w fabryce Mayera w Monachium. W centralnym oknie, za ołtarzem. Królowa Korony Polskiej (Matka Boska Domagaliczowska) z herbami Polski, Litwy i Rusi oraz banderolą z tekstem litanii do świętych polskich, wykonany w 1902 r. wg projektu Edwarda Ignacego Lepszego w Zakładzie Witraży i Mozaik W. Ekielskiego i A. Tucha W Krakowie. W zamknięciu prezbiterium, po lewej, Śluby Jana Kazimierza, projektu Edwarda Ignacego Lepszego, wg obrazu Jana Matejki (1897), po prawej bl. Jan z Dukli, opiekun Lwowa podczas oblężenia miasta przez Kozaków i Tatarów w roku 1648, projektu Stanisława Kaczo-ra-Batowskiego z lat 1895-1896. W oknach ściany pn. prezbiterium (od prawej): Położenie kamienia węgielnego pod lwowską katedrę przez króla Kazimierza Wielkiego, projektu Józefa Mehoffera z 1893 r., Konsekracja abpa Grzegorza z Sanoka przez kardynała Zbigniewa Oleśnickiego, projektu Tadeusza Popielą (1896). W oknach ściany pd. (od lewej): Matka Boska Ostrobramska, Pan Jezus Ubiczowany oraz patroni Polski (śś. Jozefat Kuncewicz, królewicz Kazimierz, Jerzy, bl. Jan z Dukli), z postacią klęczącego fundatora Jerzego Dunina-Borkowskiego, wykonany wg projektu Jana Matejki z 1893 r. przez Tomasza Antoniego Lisiewicza (zrealizowany w miejsce odrzuconego przez miejską komisję konkursową pięknego projektu Stanisława Wyspiańskiego (Śluby Jana Kazimierza), Święta Rodzina, projektu wiedeńskiego malarza Ferdynanda Laufbergera, Matka Boska Podkamieniecka, adorowana przez dominikanów i Baltazara Cetnera, z widokiem Podkamienia, projektu Tadeusza Kraszewskiego, (1896), św. Helena i cesarz Konstantyn, projektu Juliusza Makarewicza. OŁTARZ WIELKI Obecny rokokowy wielki ołtarz powstał w latach 1765-1771 wg projektu Piotra Polejowskiego, on też wyrzeźbił ogromne białe figury Ojców Kościoła: Augustyna, Grzegorza, Ambrożego i Hieronima. W części środkowej, w niszy, kompozycja z blachy srebrnej, złożona z siedmiu kolumn symbolizujących Dom Mądrości (Domus Sapientiae). W jej centrum, na srebrnej podstawie, ujęty rokokową ramą obraz Matka Boska Łaskawa. Obraz Matki Boskiej Łaskawej zw. Domagaliczowska, był pierwotnie epitafium zmarłej w dzieciństwie Katarzyny Domaga-liczówny. Namalował je w 1598 r. dziadek dziewczynki Józef 58 Szolc-Wolfowicz. Zmarłe dzieci Domagaliczów klęcząc ado-rują Matkę Boską z Dzieciątkiem przedstawioną na tle pagórkowatego krajobrazu. Epitafium pierwotnie umieszczono na zewnętrznej ścianie prezbiterium. Wkrótce obraz zasłynął z powodu łask doznawanych przez wiernych. Brat zmarłej Jan Domagalicz, adwokat królewski, wystawił niewielką kaplicę, nazwaną Domagaliczowska, przylegającą od wsch. do prezbiterium, do której w 1645 r. przeniósł uroczyście obraz abp Stanisław Grochowski. Najdonioślejsze wydarzenie związane z lwowskim wizerunkiem miało miejsce 1 kwietnia 1656 r. Tego dnia, przed obrazem przeniesionym specjalnie z kaplicy do katedry, złożył król Jan Kazimierz uroczyste śluby. Obraz, przesłonięty złotymi szatami, ukoronował 12 maja 1776 r. papieskimi koronami abp Wacław Hieronim Siera-kowski. Jako zasłona dla cudownego wizerunku służy obraz Wniebowzięcie NMP, malowany przez Marcina Jabłońskiego w 2.p. XIX w. Obecnie w ołtarzu znajduje się tylko kopia cudownego obrazu, oryginał zaś, w protokatedrze w Lubaczowie, w r. 1983 powtórnie koronował Jan Paweł II. W bocznych partiach ołtarza widnieją relikwiarze w srebrnych rokokowych ramach. Przy wejściu do zakrystii, w ścianie pn., obok wielkiego ołtarza, późnobarokowe epitafium arcybiskupów lwowskich, z czarnego i białego marmuru (XVIII w.). Wzdłuż ścian prezbiterium, po bokach ołtarza, ustawione dębowe stalle kanonickie, połączone z drewnianymi portalami do zakrystii (z lewej) i składu (z prawej), barokowe z 2. połowy XVII w. Ławy tworzą dwa rzędy siedzeń z zapieckami, na których widnieją złocone płaskorzeźby przedstawiające Dwunastu Apostołów. Znaczą część prezbiterium zajmują ozdobne ławki dębowe sprawione w latach sześćdziesiątych XIX w. Na ścianie pn. neogotyckie balkony z końca XIX w. nad portalem do zakrystii z białego marmuru, wykonanym w 1895 r. przez Ferdynanda Majerskiego z Przemyśla. Pośrodku prezbiterium mensa ołtarza z kopią srebrnego antepedium proj. Józefa Sta-rzyńskiego (1936 r.). Belka tęczowa z Grupą Ukrzyżowania: krucyfiks sprowadzono z Krakowa (1473), figury Matki Boskiej, św. Jana Chrzciciela i św. Marii Magdaleny wykonał krakowski snycerz Mikołaj Haberschrach(1476). Nagrobki i tablice. Przy portalu kaplicy Zamoyskiego, po lewej, renesansowa płyta z brązu Mikołaja Herburta Od-nowskiego, wojewody ruskiego (zm. 1555 r.), z przedstawieniem leżącego rycerza w zbroi, odlana przez Panakracego 59 Labenwolfa wTsforymberdzew 1551 r. Po praWej stronie por-' talu neobarokowe epitafium Sapiehów - Leona (1803-1878), marszałka pierwszego Sejmu Krajowego oraz jego żony Jadwigi z Zamoyskich (1806-1890), z marmuru, z odlanymi w brązie popiersiami zmarłych oraz z tarczami herbowymi.. Obok portalu do kaplicy św. Kazimierza, identycznego jak do kaplicy Zamoyskiego, brązowa płyta wojewody ruskiego Stanisława Żółkiewskiego (1520-1588), przedstawionego w zbroi. Obok nóg zmarłego medalion z herbem Lubicz, u dołu tablica inskrypcyjna. Nagrobek, odlany przypuszczalnie we Lwowie w pracowni Jerzego Frankę, sprawił ojcu kanclerz i hetman wielki koronny Stanisław Żółkiewski. Nawa boczna pn. (lewa). Ściany i sklepienia pokrywa polichromia pędzla Stanisława Stroińskiego z 1772 r. W polach pomiędzy żebrami sklepień sceny z życia Matki Boskiej. Na zach. ścianie nawy, w ozdobnym obramieniu wielka scena figuralna: Pan Jezus nauczający w świątyni. Na ścianach stiukowa dekoracja, a także postacie Proroków z kartuszami zawierającymi cytaty z Biblii. Kaplice otwarte do nawy arkadami ujętymi w obramienia z pilastrami, ze stiukowymi aniołami wykonanymi przez Jana Obrockiego zapewne w 1772 r. Pomiędzy wejściami do kaplic konfesjonały rokokowe z 3. ćwierci w. XVIII. Ołtarz Świętej Trójcy. Usytuowano przy wsch. ścianie nawy, wykonany w 1. 1773-1776 wg proj. Piotra Polejowskiego, ozdobiony złoconymi rokokowymi ornamentami, z parą kolumn i wielkich białych rzeźb śśw. Mikołaja i Atanazego. W polu środkowym obraz Święta Trójca (z XVII w.). Na zasuwie obraz Gościnność Abrahama (1775) lwowskiego malarza Józefa Chojnickiego. Nad mensą niewielki obraz Matka Boska z Dzieciątkiem. Kaplica pw. Pana Jezusa Ubiczowanego (Kampianowska) Istniejącą obecnie rozpoczęto wznosić w 1585 r. kosztem Pawła Kampiana (około 1527-1600), doktora medycyny i burmistrza. Prace trwały z przerwami prawie do połowy XVII w. Kontynuował je syn Pawła Marcin (zm. 1629), doktor filozofii i medycyny, burmistrz Lwowa, a zakończył dziejopisarz i konsul lwowski Bartłomiej Zimorowicz (1620-1680). Jako twórcy budowli brani są pod uwagę znani lwowscy architekci - Paweł Rzymianin i Andrzej Bremer. W roku 1905 kaplicę poddano gruntownej konserwacji. Na wyposażenie kaplicy składa się ołtarz, epitafia z brązowego marmuru, oraz płaskorzeźbione arabeski, wykonane częściowo z alabastru. Kaplica jest jedną z najcenniejszych budowli 60 saKrainycn zreanzowanycn w styiu manieryzmu na terenie Rzeczypospolitej. Ołtarz dwukondygnacyjny, kolumnowy, przypisywany holenderskiemu rzeźbiarzowi Henrykowi Horstowi (zm. około 1612 r.), pracującemu dla Pawła Kampiana we Lwowie w latach 1580-1586. W dolnej kondygnacji, w polu środkowym, obraz Chrystus Ubiczowany, z czasu budowy kaplicy; w polach bocznych, w niszach, rzeźby z czerwonego marmuru św. Piotr oraz św. Paweł. W górnej kondygnacji obraz Chrystus dźwigający Krzyż oraz w niszach, po bokach, rzeźby św. Augustyn i św. Jan Kanty. W zwieńczeniu medalion z płaskorzeźbą Bóg Ojciec. Epitafia o kompozycji architektonicznej, z dźwigającymi belkowanie pilastrami, pomiędzy którymi w arkadach tablice in-skrypcyjne i popiersia. Na ścianie wsch. fundatorów kaplicy: Pawła Kampiana (zm. 1600) i Marcina Kampiana (zm. 1629), oraz pod tym ostatnim, w cokole, ujęty w bogate obramienie medalion z epitafium ks. Krzysztofa Kampiana (zm. 1635). Na ścianie zach. tablice poświęcone Marcjanowi Gro-swajerowi (1593-1652), doktorowi medycyny, burmistrzowi Lwowa i jego żonie Annie z Ostrogórskich (zm. 1652) oraz ławnikowi lwowskiemu Marcinowi Ostrogórskiemu, jego żonie Zuzannie Kampianównie, z popiersiem Marcina. Nad arkadami medaliony z płaskorzeźbami przedstawiającymi czterech Ewangelistów, po ich bokach postacie Ojców Kościoła, na fryzie popiersia dwunastu Apostołów. Na ścianie wsch., w zwieńczeniu kompozycji, obraz z przedstawieniem Pięty, otoczony rozbudowaną dekoracją z festonami owoców, kwiatów, ptaków oraz z rzeźbionymi personifikacjami Miłości i Męstwa. W kopule malowane w latach 1774-1775 przez Stanisława Stroińskiego przedstawienie Chrystus przed Piłatem. Kaplica p.w. Matki Boskiej (św. Antoniego), z 3. ćwierci VIII. w. Wnętrze pokryte polichromią wykonaną w latach 1774-1775 przez Stanisława Stroińskiego. Na sklepieniu Adoracja Pana Jezusa przez patronów Polski - śś. Wojciecha, Stanisława, Floriana, Michała i Stanisława Kostkę. Ołtarz rokokowy wykonany po roku 1775 przez Jana Obrockiego, z parą rzeźb przedstawiających świętych rycerzy. W polu środkowym obraz Matka Boska z Dzieciątkiem, z początku XVIII w. na zasuwie obraz Matka Boska, i św. Jan z Dukli malowany przez Józefa Chojnickiego, 3. ćwierć XVIII w. W zwieńczeniu malowane przedstawienie św. Maksymiliana Kolbe. Na mensie ustawiony obraz św. Antoni, sygnowana praca Antoniego Rejchana. W owalnym oknie, za ołtarzem, witraż z przedstawieniem św. Antoniego Pustelnika (kon. XIX w.). Na ścianie wsch. obraz Męczeństwo abpa połockiego św. Jozafa- 61 ta Kuncewicza, z poi. XIX w. Na ścianie zach. epitafium abpa Andrzeja Ankwicza, pierwszego prymasa Galicji i Lodo-merii (zm. 1838 r.), rektora Uniwersytetu Lwowskiego, z czarnego marmuru, w kształcie starożytnej stelli. Kaplica pw. Najświętszego Sakramentu (Wiśniowiec-kich). Pierwotnie pw. Najświętszej Marii Panny i św. Stanisława ufundowana w 1495 r. przez Annę Buczacką, kasztelanową belzką. W 1587 r. rozbudował ją własnym kosztem abp Jan Dymitr Solikowski, oddając do użytku jezuitom, których sprowadził do Lwowa w 1590 r. Ołtarz z poł. XVII w. fundacji abp. Krosnowskiego, który został w tej kaplicy pochowany. Obecny kształt kaplica uzyskała w wyniku przebudowy dokonanej w latach 1733-1740 przez księcia Janusza Wiśnio-wieckiego, kasztelana krakowskiego i jego żonę Teofilę z Leszczyńskich. Wnętrze, nakryte owalną kopułą z latarnią, podzielone pilastrami podtrzymującymi uproszczone belkowanie. Dekoracja stiukowa kopuły i ścian tarczowych, najpewniej autorstwa Jana Obrockiego, powstała przed 1775 r. W kopule fresk (przed 1771 r.) Stanisława Stroińskiego, przedstawia Adorację Najświętszego Sakramentu przez aniołów i świętych oraz Chrystusa Zmartwychwstałego. Na sklepieniu latarni otoczone promieniami zapisane po hebrajsku imię Jahwe. Ołtarz późnobarokowy z 2. ćwierci XVIII stulecia, wykonany przypuszczalnie przez działającą w Jarosławiu spółkę pochodzącego z Bawarii snycerza Tomasza Huttera i stolarza Konrada Kutschenreitera. W całości złocony, kolumnowy, z rzeźbami św. Piotr i Arcykapłan Aaron (po lewej) oraz św. Paweł i Dawid (po prawej), a także postaciami aniołów trzymających kartusze z napisami. W zwieńczeniu anioły trzymające tarcze z herbami Zadora i własnym Wiśniowieckich. W polu głównym ołtarza obraz Zdjęcie z krzyża, kopia z XVII w. dzieła Rubensa. Epitafia: na ścianie zach. barokowa tablica Mikołaja Krosnowskiego (1654-1723), wojewody czernichowskiego, z czarnego marmuru, z malowanym na blasze owalnym portretem i tarczą herbową w obramieniu; na ścianie wsch. pomnik Franciszka Ksawerego Wierzchlejskiego (1803-1884), arcybiskupa lwowskiego 1860-1884, dłuta Tadeusza Barącza z 1888 r. z popiersiem wykutym w białym marmurze. Kaplica pw. św. Kazimierza z 2. połowy XVIII w., wybudowana w miejscu kaplicy pw. Świętych Polskich. Odnowiona w 1871 r. Polichromia ścian i sklepienia naśladująca tapety, z początku XX w. W ścianie wsch. portal z czarnego marmuru prowadzący do korytarza zakrystii kanonickiej, w nim 62 arzwi OKute Dlacndmi żelaznymi z XVIII w.. Pomiędzy oknami późnobarokowy ołtarz ze stiuku, z rzeźbami aniołów po bokach. Jest to może jeden z ośmiu ołtarzy zamówionych w 1775 r. u Jana Obrockiego. W polu środkowym obraz Św. Kazimierz Królewicz, 2. połowa w. XIX; w zwieńczeniu pochodzący z tegoż czasu owalny obraz Matka Boska Karmiąca. Zakrystia wielka (kapitularz). Gotycka, zwana wielką lub kapitulną, wraz ze skarbcem na piętrze, została wzniesiona nakładem mieszczan lwowskich w 1493 r. Wnętrze, nakryte sklepieniem wspartym na stojącym pośrodku filarze, podzielono w XVIII w. na dwie części drewnianą ścianką. Jedna pełni funkcję zakrystii, druga jest rodzajem korytarza do zakrystii wikaryjskiej i kaplicy św. Kazimierza. W zakrystii pomiędzy oknami ustawiony późnorenesansowy ołtarz zw. Zapalińskim, fundacji lwowskiej rodziny patry-cjuszowskiej Zapałów, z końca XVI w. z bogato rzeźbioną nastawą z czerwonego marmuru i alabastru, odnowiony w 1867 r. W polu środkowym relief z przedstawieniem klęczącego pod krzyżem fundatora, w głębi św. Jan z Matką Boską i Marią Kleofasową, po bokach w niszach figury św. Wojciech i św. Benedykt; nad sceną środkową i w zwieńczeniu anioły z Narzędziami Męki Pańskiej. Na sklepieniu polichromia malowana przez Stanisława Stroińskiego w 1771 r. W portalu do kaplicy wikaryjskiej drzwi żelazne z XVIII w. Szafy i komody połączone z boazerią, rokokowe, rzeźbione i częściowo złocone, z 2. połowy XVIII w. Zakrystia wikaryjska. Powstała podczas przebudowy katedry w XVIII w., dwuprzęsłowa, pokryta polichromią przez Stanisława Stroińskiego (1771 r.). Na pd. części sklepienia scena Sprowadzenie przez Dawida do Jerozolimy Arki Przymierza, na pn. Pan Bóg karze w świątyni Nadaba i Abiu, synów Arona, nad wejściem do prezbiterium Kain zabija Abla. Przy ścianach skromne drewniane komody i szafy zakrystyjne z końca XVIII w. Kaplica pw. św. Józefa (Zamoyskiego). Powstała w 2. poł. XVIII w., podczas przebudowy katedry, częściowo na miejscu kaplicy pw. św. Anny, wzmiankowanej w XVI w. . Nad kaplicą mieścił się urządzony w 1771 r. ermitaż, w XIX w. przebudowany na mieszkania wikarych. Kaplica gruntownie odnowiona i na nowo wyposażona około 1870 r. Sklepienie dwuprzęsłowe pokrywa polichromia Stanisława Stroińskiego z lat 1774-1775, przedstawiająca anioły i putta z kwiatami, Narzędziami Męki Pańskiej, herbem Polski oraz symboliczne narzędzie architektoniczne. Ołtarz późnorenesansowy, z alabastru, o całej powierzchni 63 pokrytej bogatą płaskorzeźbioną aekbracją ornamentalną, wykonany w 1592 r. z fundacji abpa Jana Sulikowskiego przez Jana Białego, Krakowianina czynnego we Lwowie. W niszach po bokach figury śś. Stanisław (?) i Jacek, w podstawie ołtarza płaskorzeźbiona scena Zwiastowanie. W polu środkowym obraz św. Józefa z Dzieciątkiem z XIX w. Jest to jedyny zachowany alabastrowy ołtarz z kilkunastu takich sprawionych do katedry na przełomie XVI i XVII w. Nagrobki alabastrowe metropolitów lwowskich przy ścianie zach., przedstawiające zmarłych w strojach pontyfikalnych, w pozie leżącej, z głowami wspartymi na rękach: Jana Za-moyskiego (abp. 1604-1614), Jana Tarnowskiego (abp. 1654-1669), sygnowana praca lwowskiego rzeźbiarza Aleksandra Prochenkowicza. Na ścianie wsch. wykonane z czerwonego marmuru epitafium bpa Tomasza Pirawskiego (1564-1625), z popiersiem hierarchy. W ściany kaplicy wmurowane nadto fragmenty rzeźbiarskich dekoracji oraz dwie późnorenesansowe rzeźby aniołów, alabastrowe, powstałe na przełomie XVI/XVII w. W oknach witraże ze scenami Boże Narodzenie i Ucieczka do Egiptu, sprawione w 1898 r. staraniem działającego przy katedrze Bractwa Świętej Trójcy. Nawa boczna pd. (prawa). Ozdobiona iluzjonistycznymi malowidłami i dekoracją stiukową identycznie jak nawa pn. Na zach. ścianie, w ozdobnym obramieniu wielka scena Ofiarowanie Pana Jezusa w świątyni. Ołtarz Przemienienia Pańskiego. Ustawiony przy ścianie wsch. nawy pd., analogiczny do ołtarza Świętej Trójcy, wystawiony w latach 1773-1776 wg projektu Piotra Polejowskie-go, z parą kolumn, wielkimi białymi rzeźbami przedstawiającymi śś. Piotra i Jakuba, wykonanymi po 1776 r. przez Jana Obrockiego, ze złoconą rokokową dekoracją ornamentalną oraz z figurami aniołów i puttów w zwieńczeniu, dłuta Macieja Polejowskiego. W polu środkowym obrazy pędzla Józefa Chojnickiego (1775): we wnęce Przemienienie Pańskie oraz na zasuwie Chrystus na Górze Oliwnej. Na mensie ustawiony obraz Serce Pana Jezusa z XIX/XX w. Kaplica pw. Chrystusa Ukrzyżowanego 0abłonowskich). Wzniesiona w latach 1769-1771 z fundacji wojewodziny bra-cławskiej Anny z Sapiehów Jabłonowskiej, na wzór położonej symetrycznie kaplicy Wiśniowieckich. Usytuowana na miejscu dawnej kaplicy zbud. w 1454 r. przez miejskich rajców. Polichromia wnętrza, pędzla Stanisława Stroińskiego (1773-1775) oraz dekoracja stiukową Jana Obrockiego (1775-1776), identyczna jak we wspomnianej kaplicy Wiśniowieckich. W kopule polichromia ze scenami: Bóg Ojciec 64 adorowany przez afiióty, Wąz miedziany," Adoracja Baranka, Pokłon pasterzy, personifikacje Sprawiedliwości, Męstwa, Wiary i Prawdy oraz przedstawienie Gołębicy Ducha Świętego, w latarni namalowane Oko Opatrzności. Malowidła odnowił w 1930 r. Mieczysław Wysocki. Ołtarz, zamówiony u Jana Obrockiego w 1775 r. Tu do zakończenia wojny znajdowały się relikwie bł. Jakuba Strepy, beatyfikowanego w 1790 r. - po wojnie przewiezione do Lubaczowa. Ołtarz o nastawie z pilastrów zwieńczonych figurami aniołów trzymających tarcze z herbami fundatorki. W nim stiukową kompozycja z parą aniołów podtrzymujących drewniany gotycki krucyfiks. Krucyfiks ten, przywieziony z Krakowa w 1473 r., umieścił wówczas w tęczy kościoła abp Grzegorz z Sanoka. Poniżej obrazy: Matka Boska, zapewne z początku XVII stulecia oraz Pięta anielska, wiek XVII. W tle witraże, w części dolnej z przedstawieniami Wizja św. Genowefy oraz Wizja św. Antoniego, ufundowane w 1880 r. przez Genowefę i Antoniego Siberów. Na ścianach arkady wejściowej stiukowe płaskorzeźby przedstawiające Mojżesza (po stronie zach.) oraz Eliasza (po wsch.). Pomniki arcybiskupów, metropolitów lwowskich, wykonane na zlecenie abpa Ferdynanda Onufrego Kickiego przez Franciszka Olędzkiego, z postaciami wykutymi z żółtawego marmuru, na cokołach z marmuru czarnego: abpa Wacława Hieronima Sierakowskiego (1760-1780), z leżącą postacią zmarłego (przy ścianie zach.) oraz abpa Ferdynanda Onufrego Kickiego (1780-1797), przedstawionego na klęczkach (przy ścianie wsch.), Pomnik abpa Józefa Bilczewskiego (1860-1923), metropolity lwowskiego (od 1900 r.), profesora i rektora Uniwersytetu Lwowskiego. Przedstawienie arcybiskupa w stroju pontyfikalnym, stojącego na cokole, wykute w białym marmurze w 1925 r. przez Piotra Wojtowicza. Konfesjonał rokokowy z XVIII w., z malowaną w zwieńczeniu sceną Wręczenie kluczy św. Piotrowi. ** Kaplica pw. Matki Boskiej Częstochowskiej. Wystawiona w 3. ćwierci XVIII stulecia w miejscu starszej, zwanej kaplicą kupiecką. Polichromia wnętrza pędzla Stanisława Stroińskiego (1774-1775). Ściany z malowanymi pilastrami podtrzymującymi obiegający wnętrze gzyms. Na sklepieniu scena Adoracja Tablic Przymierza przez śś. Symeona i Elżbietę. Ołtarz rokokowy, wykonany po 1775 r. przez Jana Obrockiego, z figurami śś. Joachima i Anny, ustawionymi po bokach w zwieńczeniu owalny obraz przedstawiający Rodziców Matki Boskiej modlących się w świątyni. We wnęce obraz Matka Boska 65 Niepokalanie Poczęta, przypuszczalnie z XVII w., w sukience srebrnej, złoconej, z 1. poł. XVIII w. Niżej w ozdobnym obramieniu kolumnowym obraz Matka Boska Częstochowska, sprawiony w 1869 r. przez Franciszkę Witkowską z Częstochowy. Nad ołtarzem koliste okno z witrażem z końca XIX w., przedstawiającym Matkę Boską wśród aniołów. Na ścianie wsch. epitafium Pawła Grodzickiego (zm. 1645 r.), generała artylerii, komendanta twierdzy lwowskiej, projektanta arsenału królewskiego, wykonane z czarnego marmuru, fundacji brata Krzysztofa, także generała artylerii. Na ścianie zach. wykonane z białego marmuru epitafium kardynała Władysława Rubina (1917-1990), kapłana archidiecezji lwowskiej, prefekta rzymskiej Kongregacji dla Kościołów Wschodnich. ' Kaplica pw. Jezusa Miłosiernego i Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. Wzniesiona w 1628 r. przez Piotra Milewskie-go w miejscu starej kaplicy zwanej Dziadowską lub Ubogich. W 2. poł. XVIII w. podczas remontu katedry wnętrze otrzymało późnobarokowe wyposażenie. Przebudowy kaplicy z funduszy ks. Hausmana, kanonika katedralnego, dokonał w 1904 r. Władysław Sadłowski. Dekorację, nawiązująca do wyposażenia kaplicy Kampianowskiej, powierzono artystom lwowskim: rzeźbiarzowi Tomaszowi Dykasowi (1850-1910), malarzom Stanisławowi Dębickiemu (1866-1924), Walerianowi Kryciń-skiemu (1852-1929) oraz Mironowi Pietschowi. Wnętrza jednolite, o ścianach wyłożonych szarym marmurem, podzielonych pilastrami z marmuru brązowego, łączących się z kolumnowym ołtarzem, w którym na tle okna z barwnym witrażem marmurowe rzeźby: Chrystus na krzyżu. Matka Boska. Bolesna i św. Jan Ewangelista. W centrum ołtarza rzeźba św. Józef, w podstawie scena Modlitwa Chrystusa w Ogrójcu, rzeźbiona w białym marmurze. Kompozycja zwieńczona baldachimem z draperią podtrzymywaną przez figury aniołów. W górnej strefie ścian wstawione płaskorzeźby z białego marmuru: Wjazd do Jerozolimy (ściana wsch.) i Upadek pod Krzyżem (ściana zach.). Malowidła na półkolistych ścianach tarczowych: na wsch. Uzdrowienie ślepca, sygnowane przez Stanisława Dębickiego, na zach. Wskrzeszenie młodzieńca z Naim, sygnowane przez Waleriana Krycińskiego, nad arkadą wejściową symbole Eucharystii. Sklepienie pokryte wykonanym przez Mirona Piet-scha przedstawieniem Chrystusa Zmartwychwstałego wśród aniołów z Narzędziami Męki Pańskiej. Do końca wojny znajdowała się w kaplicy rzeźba Chrystusa Frasobliwego przypisywana Mikołajowi Haberschrachowi (ok. 1476) w srebrnym płaszczu. Po wojnie przewieziono rzeźbę do Tarnowa. 66 w arKauzie wejściowej awa identyczne epitaria z mafnttlFO-wymi popiersiami duchownych: po stronie wsch. Piotra Mi-lewskiego st. (zm. 1630 r.), kanonika lwowskiego, po zach. Piotra Milewskiego (zm. 1641 r.), fundatora kaplicy. Nadto na ścianie wsch., w wejściu do kaplicy, tablica upamiętniająca ofiary zbrodni katyńskiej, z grudką ziemi z miejsca zagłady, ufundowana w pięćdziesiątą rocznicę tragedii przez Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w Warszawie. *** Kaplica Ogrojcowa (Boimów) pw. Trójcy Świętej i Męki Pańskiej, (z boku katedry) Obecnie filia Lwowskiej Galerii Sztuki. Jedyna zachowana z kilku, istniejących niegdyś na okalającym katedrę cmentarzu, grobowych kaplic-mauzoleów, wznoszonych przez rodziny lwowskich patrycjuszy. Fundacji dokonał około 1607 r. Jerzy Boim (zm. 1617 r.), konwertyta, lwowski kupiec i sekretarz króla Stefana Batorego. Prace ukończone w zasadniczym kształcie w 1610 r., kontynuował jego syn Paweł Jerzy (1581-1641), kupiec, rajca i wójt lwowski, a jednocześnie doktor medycyny i filozofii. Za twórcę kaplicy uważa się Andrzeja Bemera, przy udziale Jana Pfistera i Hanusza Szolca. Schemat architektoniczny kaplicy, jak i rozwiązanie fasady, naśladuje kaplicę Zygmuntowską na Wawelu. Bogata dekoracja rzeźbiarska frontowej elewacji i wnętrza ma natomiast swe źródło w sztuce północnej Europy, zwłaszcza w Niderlandach. Jest to budowla wzniesiona na planie prostokąta, nakryta kopułą, z latarnią zwieńczoną rzeźbą Chrystusa Frasobliwego. Dekoracja zewnętrzna jest skupiona na kamiennej fasadzie. W dolnej kondygnacji wielkie postacie św. Piotr i św. Paweł, pod belkowaniem medaliony z popiersiami starotestamento-wych proroków. W kondygnacji górnej sceny pasyjne: Zdjęcie z krzyża (na osi), oraz w wielkich kartuszach - Upadek pod krzyżem (po lewej) i Przybicie do krzyża (po prawej), nadto kamienne przedstawienia: Cierniem koronowanie i Biczowanie (po lewej) oraz Naigrawanie i Ecce Homo (po prawej), na tle okna Chrystus na krzyżu, pod którym Matka Boska i św. Jan Ewangelista. Na elewacji wsch. umieszczono dwa malowane portrety: fundatora Jerzego Boima i jego żony Jadwigi z Niżniow-skich, z 1. połowy XVII w.; na elewacji pn. malowidła Matka Boska i Pan Jezus, w. XIX (?). Od strony pn. wielki relief przedstawiający św. Jerzego zabijającego smoka, przypisywany Janowi Pfisterowi. Wnętrze kaplicy nakrywa symbolizująca niebo kopuła, po- 67 dzielona na 36 kasetonów ułożonych w 3 rzędach. Wypełniają je plastyczne przedstawienia: w rzędzie dolnym prorocy i kapłani Starego Testamentu, w środkowym Ecce Homo, Ojcowie Kościoła (śś. Grzegorz, Hieronirn, Augustyn, Ambroży) oraz anioły z Narzędziami Męki Pańskiej, w górnym kartusze i anioły trzymające wstęgi z fragmentem psalmu: Sanctus, Sanctus, Sanctus, Dominus Deus Sabaoih (święty, Święty, Święty, Pan Bóg Zastępów). Na sklepieniu latarni wyobrażenie Świętej Trójcy. U sklepienia kopuły kąrtusze z rzeźbionymi przedstawieniami Chrystus Ubiczowany i Matka Boska (nad ołtarzem) oraz z gmerkami i herbami fundatorów, obok których figury ich patronów - św. Jadwigą śląska i św. Jerzy. Na wprost wejścia okazały, wielokondygnacyjny ołtarz. Górna część ołtarza pokryta bogatą dekoracją ornamentalną i ozdobiona licznymi rzeźbami, na cokole z kamiennymi figurami proroków: Ezechiela, Mojżesza, Arona, jeremiasza. W ołtarzu sceny: w centrum Modlitwa w Ogrójcu, u podstawy Spożycie paschy, w polach bocznych Umywanie nóg (po prawej) i Ostatnia Wieczerza (po lewej), nad nimi odpowiednio Złożenie do grobu oraz Ukrzyżowanie, w zwieńczeniu na osi Adoracja Baranka, po bokach Zmartwychwstanie (po prawej) i Wniebowstąpienie (po lewej). Szczyt wypełnia płaskorzeźba ukazująca Sąd Ostateczny, a całość wieńczy medalion z popiersiem Boga Ojca i posąg św. Jerzego. W cokole okadza późnorenesansowe drzwi do schowków drewniane, malowane, z bogatym ornamentem oraz przedstawieniami: Matka Boska Bolesna (na awersie) i śś. Melchior, Marcela, Jerzy (na rewersie), na drzwiach po prawej Chrystus Pantokra tor (na awersie) i ss. Paweł, Dorota, Jadwiga, Mikołaj (na rewersie), na drzwiach po lewej. Do pierwotnego, późnorenesansowego wyposażenia kaplicy, zachowanego niemal kompletr>ie, należą przeznaczone do użytku rodziny fundatorów, dre\vniane stalle, kinkiety z aniołkami oraz wielki kamienny- świecznik oznaczony gmerkiem Boimów. Na ścianie wejściowej wiszą dwa portrety Boimów z 1. połowy w. XVII - Jerzego, fundatora tcaplicy, oraz jego wnuka Pawła (około 1610-1680), doktora filozofii i medycyny, wójta wileńskiego. Na ścianie pd. okazałe epitafium rodziny Boimów z 1. połowy w. XVII - wspomnianych Jerzego* i Jadwigi, ich syna Pawła Jerzego z żoną Dorotą Barczówrvą (zm. 1644 ) i licznym potomstwem. Wielokondygnacyjna^ kompozycja uznawana jest za dzieło Jana Pfistera. Jej szczególną ozdobę stanowi umieszczona w centrum rzeźba Ma~tkj Boskiej z ciałem Pana 68 jezusa \rieui) uuuk Kamienne epitanum iwowsKiego Kup-ca Zygmunta Breslera (zm. 1612), Ślązaka pochodzącego z Opawy, męża Katarzyny Boimówny, zięcia Jerzego, przypi- Lwów. Kaplica Boimów. sywane Janowi Pfisterowi. W zwieńczeniu obramienia płyty, opatrzonego tarczą herbową, widnieje popiersie zmarłego wkomponowane w owal. Pomnik ufundował przyjacielowi przed 1618 r. Mikołaj Morakowski, lwowski kupiec handlują- cy żelazem. ** Kościół 00. dominikanów pw. Bożego Ciała, Pl. Stauro- pigijski (d. pl. Dominikański) Według tradycji pierwszy konwent uczniów św. Dominika miał tu przybyć jeszcze w I połowie XIII wieku (1234) za rządów książąt z dynastii Romanowiczów. Kościół powstały w latach ok. 1370-1375, w północno wschodniej części miasta, spłonął w okresie wojny o Ruś Czerwoną prowadzonej przez Kazimierza Wielkiego. W 1378 r. nowej fundacji dokonał namiestnik króla Węgier i Polski Ludwika, książę opolski Władysław. Była to budowla dwunawowa, wykazująca analogię z architekturą Małopolski czasów Kazimierza Wielkiego. Po pożarze w 1407 r. sumptem Mikołaja Benko i Anny z Ża-bokruków zbudowano okazalszą świątynię w stylu gotyckim wraz z gmachami klasztornymi. Z tego czasy pochodzi prawdopodobnie czarny krucyfiks z ołtarza głównego i otoczona 69 kultem figurka Matki Boskiej jacKowej, wyKonana strze. Za przypuszczalnego autora zespołu uchodzi mistrz Niczko (Mikołaj) z Krakowa. Kolejne pożary spustoszyły dominikański kościół w latach I51I i 1527. W 1556 r. mistrz Grygier wzniósł budynek biblioteki, a u schyłku wieku pobudowano nowe dormitorium. Ma przełomie XVI i XVII w. przeor Jan Baszczyk wzniósł kolejne gmachy utrzymane w stylu manierystycznym. Po epoce tej pozostały piękne pomniki nagrobne, wykute w alabastrze. Za ich autora przyjęto uważać rzeźbiarza Hermana Hutte, potem zwanego Czapką. Nagrobki przedstawiają m. in. Wacława Dzieduszyckiego (zm. 1584), Jana Swoszowskiego (zm. 1604), Stanisława Włodka (zm. 1615). Na początku XVII w. żyło tu ponad stu zakonników. W 1621 r. w drodze na wojnę chocimską odwiedził klasztor król Zygmunt III Waza. Gotycka świątynia poczęła się walić w I połowie XVIII wieku. W 1744 r. kościół został rozebrany, a na jego miejscu powstała obecna wspaniała świątynia barokowa. Znaczne partie gotyckie, przede wszystkim krużganki, zachowały się w klasztorze dominikańskim, budowanym stopniowo od początku XV w. do ok. 1600 r. Autorem projektu naj- Lwów. Kościół dominikanów. wybitniejszego dzieła dojrzałego baroku na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej był architekt wojskowy, przyszły komendant twierdzy kamienieckie j, Jan de Witte. Pracami kierował mistrz Marcin Urbanik. Tvuorca rozplanował całą świątynię 70 wuaui cjujji.yi.z.iicgu jk.uijju;>u iwwuwcgu, Muiy piz.yK.iyia wy- niosła kopuła z latarnią. Układ przestrzenny korpusu, stanowiący połączenie owalu z krzyżem, z kaplicami dodanymi na osiach przekątnych, jest wzorowany na wiedeńskim kościele Św. Karola Boromeusza. Nie jest to jednak uproszczenie sławnego dzieła, a wręcz przeciwnie - rozwinięcie jego koncepcji przez wprowadzenie arkadowej galerii pomiędzy dolną strefą nawy a podstawą potężnej kopuły. Fasada, o wklęsłej części środkowej i miękko zarysowanych skrzydłach, stanowi oryginalne dzieło późnego baroku. Architekturę kościoła znakomicie uzupełnia wysokiej klasy dekoracja rzeźbiarska fasady i wnętrza. Głównym fundatorem był Józef Potocki, hetman wielki koronny i kasztelan krakowski, wspomagany początkowo przez starostę kaniowskiego Mikołaja Bazylego Potockiego. W 1751 r. uroczyście koronowano cudowny wizerunek Matki Boskiej. Potocki sprawił wspaniałą sukienkę i koronę. Obraz namalowany w kręgu sztuki bizantyjskiej odbierał cześć już w XVI w. Według legendy powstał na dworze cesarskim w Konstantynopolu. Potem miał znaleźć się w Kijowie, Haliczu, aż wreszcie dotarł do Lwowa. W istocie wizerunek wykonano w XV lub XVI w. na Krecie lub w Wenecji. W 1764 r. wzniesiono kaplicę rodową Potockich Matki Boskiej Jacko-wej, tym razem staraniem Mikołaja Bazylego. Wnętrze świątyni zawiera prawdziwe skarby rokokowej rzeźby. Podziw budzą figury członków zakonów posługujących się regułą augustiańską, które usytuowano u góry, u podstawy kopuły. Wykonał je Sebastian Fesinger (1792) jeden z czołowych przedstawicieli lwowskiej rzeźby rokokowej. Inny jej reprezentant Piotr Polejowski, uchodzi za twórcę wystroju ołtarza głównego, zaprojektowanego przez Urbanika (1766), w tym także postaci czterech świętych - Piotra i Pawła oraz Mateusza i Jana Chrzciciela (1775-77). Kościół płonął w latach 1766 i 1778. Za drugim razem straty były poważne. Wśród pracujących nad odbudową odnaleźć można nazwisko jednego jeszcze mistrza, Jana Obrockiego. Konwent posiadał własny zespół sztukatorów i snycerzy. W latach 1792-98 architekt Klemens Ksawery Fesinger ukończył fasadę, którą zdobi napis „Soli Deo Honor et Gloria". Z pamiątek XIX w. wymienić trzeba nagrobek Józefy Borkow-skiej (zm. 1811) z kaplicy św. Dominika (dłuta Bertela Tho-rvaldsena), Artura Grottgera (dzieło Gadomskiego) oraz gubernatora Galicji Franza Hauera-Schimzera starszego. Sąsiadująca z kościołem wieża-dzwonnica powstała dopiero w drugiej połowie XIX wieku (1865). 71 Wiatach 1885-1914 przepToWaćTżOToDarazo gruntowną re- — staurację najpierw elewacji, a następnie wystroju i wyposażenia wnętrza. Zmieniono wówczas kolorystykę ścian z białej na kremową i pozłocono zielone rzeźby przedstawicieli zakonów reguły augustiańskiej. Ołtarz główny zastąpiono stiuko-wą kopią. Wnętrze wzbogaciło się w szereg ołtarzy, krat i ambonę. Latarnia na kopule otrzymała ośmioboczny kształt. Mimo tych zmian, kościół dominikanów we Lwowie pozostał wielkim pomnikiem późnobarokowej sztuki. Zakonnicy gospodarzyli u Bożego Ciała do II wojny światowej. Po 1944 r. z kościoła usunięto ołtarze i sprzęty liturgiczne, a samą świątynię i przylegający doń klasztor zamieniono na Muzeum Historii Religii i Ateizmu. Obecnie jest to kościół grekokatolic-ki oraz Muzeum Religii. Cudowny wizerunek Matki Boskiej został przeniesiony do bazyliki oo. dominikanów p. w. św. Mikołaja Biskupa w Gdańsku. ** Kościół Matki Boskiej Gromnicznej i Seminarium rzymsko-katolickie ( pierwotnie zespół klasztorny Kościół ss. karmelitanek bosych p. w. Matki Boskiej Loretańskiej, ul. Winniczenki 30 (d. ul. Czarnieckiego) Jest najlepszym przykładem rzymskiej, klasyczno-akademic-kiej wersji italianizmu. Fundatorami świątyni byli Jakub (ówczesny wojewoda lubelski) i Teofila z Daniłowiczów Sobie-scy, rodzice Jana III Sobieskiego. Akt fundacji spisano 11 czerwca 1642 roku, donacja opiewała na 30000 złotych. Projektantem był jeden z najwybitniejszych artystów tej doby w Rzeczypospolitej - Jan Baptysta Gisleni, nadworny architekt Władysława IV i Jana Kazimierza Wazów. Znakomitą klasą odznacza się fasada, zrealizowana dopiero w latach 1683-1696 (choć z całą niemal pewnością według pierwotnego projektu). Jej schemat wywodzi się od jezuickiego kościoła ii Gesu w Rzymie. W dolnej kondygnacji pilastry toskańskie, w górnej - porządek joński. Tympanon ozdabia kartusz z herbami Janina (So-bieskich) i Sas (Daniłowiczów).. Uwagę zwraca monumentalny portyk wejściowy, nad którego szczytem usytuowano drugi. Najazd Chmielnickiego spowodował zniszczenia i ucieczkę sióstr do Krakowa, a stamtąd do Warszawy, gdzie Ossolińscy i Lubomirscy uposażyli nowy dom. Dalsze spustoszenia spowodowała wojna 1655 r. Mimo to karmelitanki wróciły do Lwowa. Około 1661 - 62 rozpoczęto prace renowacyjne. Najazd turecki wygnał znowu siostry na kilka lat do Krakowa. Po Wiktorii Wiedeńskiej Jan III Sobieski nakazał 72 wznowienie prac, Które poprowadził ao iby/ r. lomasz uu-biński, kończąc budowę świątyni. Około 1688 r. królewski rzeźbiarz Andrzej Szwaner wykonał figury św. Józefa i ś. Teresy z Avila. W 1782 r. z nakazu władz austriackich konwent uległ rozwiązaniu, kościół na krótko przejęli oo. franciszkanie, a klasztor ss. szarytki. Następnie ulokowano tam seminarium duchowne łacińskiej archidiecezji lwowskiej, a w świątyni magazyn. Po rewindykacji kościoła, w 1842 r. ukończono jego gruntowny remont, a także wyposażono w nowe dekoracje i sprzęt. W barokowym ołtarzu głównym umieszczono obraz Aloize- Lwów. Kościół MB Gromnicznej. go Reichmana (Ofiarowanie Najświętszej Marii Panny), tegoż autora obrazy Św. Jana Kantego i Św. Jana Nepomucena w ołtarzach bocznych. Zmieniono także wezwanie kościoła na Oczyszczenia Najświętszej Marii Panny (Matki Boskiej Gromnicznej). Od 1979 r. władze sowieckie ulokowały tu Urząd Jakości, Meteorologii i Standaryzacji. Kolegiata pw. Matki Boskiej Śnieżnej, ul. Śnieżna 11 (ukr. Śniżna).Kościół p.w. Maryi istniał już przed 1340 r., wybudowany przez mieszczan niemieckich. Do czasu budowy katedry (1418) pełnił rolę świątyni parafialnej dla całego Lwowa. Jest jednym z nielicznych przykładów zachowanej gotyckiej 73 architektury LwSwa. Siady gotyku zacnowaiy się jeayme w rzucie poziomym, na który składa się nawa i trójboczne zamknięte prezbiterium. Grubość murów sięgała dwóch metrów. Wielki biskup polskiego Oświecenia Wacław Hieronim Siera-kowski postanowił utworzyć w swojej metropolitarnej stolicy kolegiatę. Wybór padł na sędziwą świątynię Matki Boskiej Śnieżnej. Kolegiata lwowska była trzecią, po stanisławowskiej i żółkiewskiej, w archidiecezji lwowskiej. Odrestaurowane wnętrze kościoła ozdobiła polichromia przypisywana Marcinowi Stroińskiemu. Aktu fundacji i erekcji arcybiskup dokonał w czerwcu 1772 r., aktu konsekracji - w 1780 r. Działo się to już po zaborze Galicji przez monarchię habsburską. Regulacją objęty został również Kościół Katolicki. Mocą dekretów państwowych w całym kraju zniesiono kolegiaty. Dotknęło to i dzieła Sierakowskiego. Odnośne decyzje zapadły w 1785 r., choć ostatni członkowie kapituły żyli jeszcze kilka dziesięcioleci. Świątynia wróciła do statusu parafialnego. Podupadłą budowlę restaurowano w latach 1888-92, w stylu neoromańskim, według projektów profesora Juliana Zachar-jewicza. Ściany pokryto naśladownictwem mozaiki o tematyce maryjnej. Witraże sprowadzono aż z Innsbrucka. Przed kościołem ustawiono rzeźbę Niepokalanego Poczęcia Maryi. Za autora tego znakomitego, pełnego ekspresji dzieła lwowskiej szkoły rokoka, przyjęło się uważać mistrza Jana Jerzego Pin-sla. Przeniesiono je tu sprzed kościoła misjonarzy. Kościół ss. bernardynek pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny, pl. Mytny (d.pl. Cłowy) Do Lwowa bernardynki, zwane także klaryskami, zawitały za sprawą przyszłego patrona miasta ojca Jana z Dukli, około 1460 lub 1480 r. Przybyłe z Krakowa córki św. franciszkanki osiadły w drewnianych zabudowaniach na Przedmieściu Halickim, nieopodal klasztoru ojców bernardynów. Murowaną kaplicę pw. św. Anny wzniesiono w 1583 r. Równocześnie z budową kompleksu klasztornego dla bernardynów rozpoczęto w pobliżu wznoszenie zespołu klasztornego dla bernardynek. Budowę podjęto w 1608 r., poza murami obronnymi Lwowa, koło Bramy Halickiej. Pracami kierował najsłynniejszy architekt tej doby w mieście Paweł Rzymianin. Powstał niewielki, niski kościół z wieżą, ale w jego wnętrzu znajdowało się jedenaście ołtarzy. Nową świątynię dedykowano Niepokalanemu Poczęciu Najświętszej Marii Panny. Kościół i klasztor klarysek ucierpiały podczas oblężeń grodu w 1648, 1656 i 1672 roku. Około 1748 r. przebudowano zespół klasz- 74 toYhy w stylu barokowym. Kościół - na"trzynawowy,'sklepienia otrzymały freski malowane przez Marcina Strońskiego. Głównym obiektem kultu był cudowny wizerunek Matki Boskiej Bolesnej, który bernardynki otrzymać miały od bł. Jana z Dukli. Dom zakonny został zamknięty wl782 r. Obraz Matki Boskiej przekazano do kościoła bernardynów. Zabudowania obrócono początkowo na klasztor bazylianek, ale wkrótce nastąpiła całkowita desakralizacja obiektu. Pomieszczono tu urząd celny, a potem fabrykę tytoniu. Funkcje sakralne przywrócono świątyni w 1900 r., ustanawiając ją kościołem gimnazjalnym. W latach 1938-39 przeprowadzono jego restaurację. Przy okazji zbudowano prostą w swej konstrukcji wieżę (proj. arch. Jan Łobos) Wnętrze ozdobiono współczesnymi malowidłami o tematyce historycznej: „Śluby Jana Kazimierza", „Wjazd Jana III Sobieskiego do Wiednia". „Obrona lwowskiego klasztoru bernardynów przed Tatarami i Kozakami". Dziś w kościele mieści się galeria sztuki współczesnej, a w klasztorze biura. Kościół oo. kapucynów pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny, ul. Korolenki 1, (d. ul. Kapucynów) Konwent braci mniejszych kapucynów na Przedmieściu Łyczakowskim ufundowała w 1708 r. Elżbieta Zofia z Lubomir-skich Sieniawska, małżonka Adama, przyszłego kasztelana krakowskiego i hetmana wielkiego koronnego. Zgodnie z bardzo surową regułą i przepisami tyczącymi wyglądu świątyń kapucyńskich wzniesiono skromny barokowy kościół -*" o jednej nawie. Klasztor został skasowany przez władze austriackie w 1785 r. Budynki oddano franciszkanom konwentualnym, którzy wła-f śnie utracili obydwa domy we Lwowie - św. Krzyża i św. Antoniego. W 1830 r. świątynię spustoszył pożar. Odbudowano ją jako trzynawową bazylikę z barokowym wyposażeniem wnętrza. Fasadę ozdabiają pilastry oddzielające nawy i wysunięty portal, nad nim relief Matki Boskiej. Całość zakończona frontonem; dekoracyjne woluty to efekt restauracji z 1902 r. Wewnątrz przetrwało wiele cennych pamiątek. W zakrystii przechowywana była kapa i infuła, według tradycji należąca niegdyś do bł. Jana z Dukli. W ołtarzu znajdował się obraz św. Rocha pędzla znakomitego artysty nadwornego Jana III -Marcina Altomontego. Zachowały się także dwa osiemnasto-wieczne nagrobki: Józefa Ponińskiego (zm. 1777) i Anny Kornhoff (zm. 1782). W konwencie tym rozpoczął życie zakonne ś w. Maksymilian Maria Kolbe (1894-1941). Kościół jest dziś zamknięty, a w klasztorze mieści się szpital. 75 * Kościół ss. kafmelitaneR ttzewiczRdWycn p. w. sw. Agnieszki - Zakład Narodowy im. Ossolińskich, ul. W. Stefanyka (d. ul. Ossolińskich) Na obszarach Rzeczypospolitej Obojga Narodów egzystowały tylko dwa konwenty karmelitanek trzewiczkowych: w wołyńskim Dubnie i we Lwowie. W latach trzydziestych XVII wieku z poparciem arcybiskupa Stanisława Grochowskiego podjęto starania o otwarcie konwentu. Kościół pw. św. Agnieszki i klasztor wzniesiono w 1. 1671-1677, ale konsekracja dokonana przez arcybiskupa Jana Skarbka nastąpiła dopiero w 1729 r. Sześć lat później pożar spowodował konieczność restauracji. Przebudowa (rokoko) przypisywana jest Bernardowi Meretynowi (1743 - 44). W wyniku przeobrażeń powstało dzieło naprawdę niezwykłe. Kościół był jednym z pierwszych w Polsce zbudowanym na planie owalu. Centralna część poprzedzona jest krótkim trójnawowym korpusem i opasana kaplicami. Nad budowlą górowała wspaniała kopuła. Wewnątrz stanęło dziewięć ołtarzy. Pomyślny byt konwentu, w którym żyło w 1772 roku 38 zakonnic, został przecięty przez Austriaków dokonujących józefińskiej reformy Kościoła (1782). W 1783 r. gmachy pokarmelickie przejęło seminarium łacińskie „Generalne Studium Duchowne", przeniesione po dziesięciu latach do dawnego klasztoru karmelitanek bosych. Do zabudowań na Przedmieściu Halickim wprowadziły się instytucje wojskowe, między innymi magazyny i piekarnia. Dwa kolejne pożary (1804, 1812) spustoszyły kościół. Zrujnowane budynki nabył w 1817 r. Józef Maksymilian Ossoliński, znakomity bibliofil - prefekt Cesarskiej Biblioteki Narodowej w Wiedniu. Ufundował Zakład Narodowy potocznie zwany 76 Lwów. Ossolineum. „wssonneum , Kiory rozpoczął aziaiainosc W 18// r. zakład spełniał podwójną rolę: narodowej biblioteki-archiwum oraz wydawnictwa. Z oficyny „Ossolineum" wyszło wiele publikacji o charakterze patriotycznym (w tym pewna ilość nielegalnie), a także fundamentalne dzieła naukowe, jak reedycja Słownika języka polskiego Samuela Bogumiła Lindego oraz Mo-numenta Poloniae Historica, wielkie wydawnictwo źródeł historycznych w opracowaniu Augusta Bielowskiego. W 1823 r., w zamian za dziedziczną funkcję kuratora literackiego Zakładu, książę Henryk Lubomirski z Przeworska przekazał swoje zbiory jako tzw. Muzeum Lubomirskich. Wreszcie cztery lata później, już po śmierci fundatora, księgozbiór przewieziono z Wiednia do Lwowa. Znakomite, systematycznie uzupełniane zbiory oraz połączenie funkcji naukowych i patriotycznych sprawiły, że „Ossolineum" stało się wkrótce jednym z głównych ośrodków życia kulturalnego dla Polaków ze wszystkich trzech zaborów. Swe znaczenie zachowało i po odzyskaniu niepodległości, a także po przeniesieniu do Wrocławia w 1946 r. Pierwszy projekt adaptacji budynków pokarmelitańskich do nowych celów opracował znany klasycysta wiedeński Piotr Nobile. Ostatecznie zrealizowano projekt płk. Józefa Bema (1827-30), Jana Salzmanna (1837-39) i Wilhelma Schmidta (1841-50). Przebudowę wykonał Fryderyk Baumann. Główną fasadę wzbogacono ryzalitem z czterema kolumnami oraz portykiem i trójkątnym frontonem. Później dobudowano wschodnie skrzydło. W dawnym kościele urządzono salę biblioteczną. Przed głównym wejściem znajduje się pomnik Wasyla Stefanyka, ukraińskiego poety, patrona biblioteki od 1946 r. Kościół oo. bernardynów pw. św. Andrzeja Apostoła, pl. Wozjednania 3 (d. pl. Bernardyński) Pierwszy kościół i klasztor bernardynów (franciszkanów ob-serwantów) powstał ok. 1460 r. i wkrótce budowle zostały spalone przez Rusinów, gdyż przed konwentem postawiono szeroko rozumiane cele misyjne wśród prawosławia ruskiego. Z bernardyńskim klasztorem we Lwowie związana jest postać błogosławionego Jana z Dukli - spędził tu kilkanaście ostatnich lat życia. Urodził się w 1414 r. i mając dwadzieścia jeden lat wstąpił do zakonu braci mniejszych, dochodząc stopniowo do znacznych godności. Obierano go gwardianem w Krośnie i Lwowie. Zasłynął jako kaznodzieja. Około 1463 r. przeszedł do rozwijającego się odłamu obserwanckiego franciszkanów. Schorowany osiadł we Lwowie, gdzie też 77 2 września T484 r/żmarł. Otoczył gtt' natychmiast kult wiernych, modlono się o jego wstawiennictwo w chwilach ciężkich dla miasta. Wizja jego postaci skłonić miała Bohcana Chmielnickiego i Tatarów do odstąpienia od szturmu Lwowa w 1648 r. Stolica Apostolska zaaprobowała kult w 1733 r., uznając go za błogosławionego. Relikwie brata Jana spoczywały do końca II wojny światowej w klasztorze lwowskim, następnie przeniesiono je do Rzeszowa, a stąd do rodzinnej Dukli. W 1602 r. bernardyni otrzymali zgodę na budowę nowego kościoła. Środki na tę inwestycję pochodziły od magnackich domów Rusi. Budową kierowało kilku architektów, poczynając od Piotra Barbona, przez Paweła Dominiciego (projekt), udział w budowie miał również o. Bernard Avellides. Wymienia się również Ambrożego Przychylnego (naprawdę nazywał się Neberne Nutciauss i pochodził z Alp Szwajcarskich) iAn- Lwów. Kościół p.w. św. Andrzeja. drzej Bemera. Ten ostatni wzniósł fasadę i wieżę. Prace zostały zakończone w 1630 r. Po stronie północnej dobudowano ufortyfikowany klasztor. Były to czasy zagrożenia ze strony Turcji. Tak powstała jedna z najokazalszych renesansowych budowli we Lwowie. Kościół murowany z ciosów kamiennych jest świątynią trzynawową w układzie bazylikowym, ćz'teFópfzęsłową,"ż"wydłużonym nieco''prezbiterium, zamkniętym trójboczną absydą. Fasadę oblicowano kamieniem i ujęto pilastrami w porządku toskańskim. Szczyt pokrył ornament i liczne rzeźby. W niszy szczytu umieszczono posąg Chrystusa, po bokach herb Polski i Litwy. Powyżej figura Boga Ojca i Gołębica Ducha Sw. Znajdują się tam także rzeźby z sylwetkami Ojców Kościoła. W niszach środkowej kondygnacji ustawiono figurę Madonny i posagi śś. Piotra i Pawła. Dwuspadowy dach wieńczy mała wieżyczka sygnaturki. Barokową wolno stojącą wieżę, nakrytą miedzianym hełmem z latarnią wzniesiono w 1734 r. Nie mniej okazale przedstawiał się wystrój i wyposażenie wnętrza kościoła. Słynna dekoracja sklepieniowa nie przetrwała XVIII stulecia, ale pozostały wielkie stiukowe figury świętych nad arkadami przejść do naw bocznych. W chórze zakonnym stanęły wielkie stalle. W 1608 r. podskarbi wielki koronny Jan Daniłowicz ufundował pomnik nagrobny ojca Jana z Dukli. Figurę odkuł w czerwonym marmurze Jan Ka-pinos. Autorem obrazu św. Jana Ewangelisty, przechowywanego w klasztorze, był Jerzy Czworochowicz. Kowal Paweł z Nowego Sącza wykonał żelazną galerię w chórze (1642). W latach trzydziestych i czterdziestych. XVIII wieku wnętrze kościoła przeszło wielką metamorfozę. Wiązało się to z beatyfikacją Jana z Dukli. W 1736 r. przed świątynią stanęła kolumna z figurą błogosławionego w scenie, w której ukazał się Chmielnickiemu podczas oblężenia Lwowa. Dzieto ufundował Seweryn Michał Rzewuski, wojewoda wołyński, a wy-rzeźbił Tomasz Huetter (lub Fabian Fesinger). Po wojnie figurę usunięto, zastępując ją dekoracyjnym wazonem (figura zaginęła). Gwardian Jan Kapistran Wdziekoński (obrany 1735) przeprowadził szeroko zakrojone prace. Znakomity freskant Benedykt Mazurkiewicz, uczeń bolończyka Giuseppe Carlo Pe-drettiego, wykonał ogromną kompozycję na sklepieniu. Polichromia powstała w latach 1738-40. Mistrza Benedykta wspomagali R.S.Bortnicki, PJ.Sroczyński i J.Waliński. Malarz, posługując się techniką panoramy, stworzył dzieło ukazujące Triumf św. Franciszka z Asyżu. W przedsionku zachowały się malowidła ucznia Mazurkiewicza - Stanisława Stroiń-skiego. W latach 1736-45 powstało siedemnaście ołtarzy, autorstwa snycerza Konrada Kutschenreitera i rzeźbiarza Tomasza Huettera z Jarosławia. Ołtarz główny zdobią figury Najświętszej Marii Panny, św. Anny, św. Tekli i św. Antoniego Padewskiego. Z innych ołtarzy warto wymienić dedykowane bł. Janowi z Dukli, Matce Boskiej, 78 79 św. Antoniemu, św. Andrzejowi," Trzem Królofri, św. Frań-........ ciszkowi z Asyżu, św. Piotrowi z Alkantary, Ukrzyżowaniu Chrystusa, św. Annie i św. Michałowi Archaniołowi. Około 1780 r. malarz Łukasz Doliński wykonał stacje Męki Pańskiej przechowywane w klasztorze. Po 1620 r. powstała studnia na dziedzińcu klasztornym, z kopułą zwieńczoną figurą Jana z Dukli. W momencie I rozbioru w tym największym na Rusi konwencie żyło 61 bernardynów. Klasztor uniknął kasaty józefiń-skiej w 1783 r. Trzy lata później bernardyni znaleźli się w obrębie nowej parafii przy kościele pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, po dalszych trzech latach przeniesionej do św. Andrzeja Apostoła. Do 1806 r. zarząd sprawowali księża diecezjalni, po czym przejęli go ojcowie bernardyni. Przy konwencie utworzono Studium Generalne dla Zakonników (1829) W 1860 r. w ołtarzu głównym umieszczono nowy obraz - kopię wizerunku Maryi z Foligno. Oryginał wyszedł spod ręki Pierantonia Marratrissa, kopię namalowała Zofia Fredrówna, córka Aleksandra Maksymiliana. Obok Panny Marii umieszczono postać bł. Jana z Dukli. Kilkakrotną konserwację przechodziła wielka polichromia ojca Benedykta (1824, 1883, 1906). W 1783 r. część gmachów klasztornych przejęto na cele archiwum, do którego zwieziono akta grodzkie i ziemskie z kilku okolicznych ziem dawnego województwa ruskiego. Po II wojnie światowej umieszczono w klasztorze szkołę muzyczną, biura i archiwa miejskie i republikańskie wraz z częścią zbiorów Ossolineum i innych bibliotek. W 1990 r. kościół został przekazany cerkwi prawosławnej, ostatnim elementem przebudowy świątyni było wykonanie w latach 1994-97 nowych witraży. Kościół oo. augustianów p. w. św. Anny, ul. Gródecka Kościół wzniesiono w 1507 r. w miejscu, gdzie u schyłku XV w. na Krakowskim Przedmieściu zdarzyła się tragiczna potyczka młodych czeladników krawieckich ze strażą miejską. Kilku rzemieślników poległo. Ich pamięć postanowili uczcić koledzy, którzy z czasem wyzwolili się na majstrów i stali się zamożnymi mieszczanami. Niewielki drewniany kościółek został spalony już w 1509 r. przez atakujących miasto Mołda-wian. Nowa murowana świątynia została zbudowana w 1599 r. Przez ponad półtora wieku patronat nad świątynią sprawował cech krawców. Augustianie eremici przybyli do Lwowa w 1641 r., uzyskując na to zgodę króla Władysława IV. Osiedli na Przedmieściu Halickim., poza murami miasta. Za zgodą arcyb. Wojciecha 80 Krycińskiegó ojcowie W 1671 r. objęli kościół św. Ańńy. W 1730 r. świątynia uzyskała swój obecny barokowy wygląd, a także barokowy wystrój wnętrza. Byt domu przerwała kasata zarządzona w 1783 r. przez austriackiego zaborcę. Przy opustoszałej świątyni ustanowiono świecką kapelanie, a pozostałe gmachy obrócono na cele szkolnictwa. Około 1820 r. kościół stał się ośrodkiem parafii rzymskokatolickiej. Klasztor zamieniono na szkołę. Kolejne generalne restauracje wieńczyły ponowne konsekracje (1824, 1863). Po II wojnie światowej kościół zamieniono na sklep meblowy, obecnie po restauracji - kościół grekokatolicki. Kościół św. Elżbiety, pl. Kropiwnickiego (d. pl. Bilczewskie-go) Neogotycki kościół zbudowany w latach 1903-12, uznawany jest za najwspanialszy zabytek architektury sakralnej epoki historyzmu na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Inicjatorem i głównym rzecznikiem budowy był lwowski arcybiskup Józef Bilczewski. Projekt został wyłoniony na drodze konkursu. Jury przyznało dwie pierwsze nagrody ex aequo, pracom Teodora Talowskiego i Sławomira Odrzywolskiego. Do realizacji wybrano pracę Talowskiego, profesora Politechniki Lwowskiej. Kościół został zaprojektowany jako trójnawowa hala z tran-septem utrzymana w stylu neogotyckim z elementami neoro-manizmu. Pięcioprzęsłowy korpus kryje gwiaździste sklepienie w nawie głównej, a krzyżowo-żebrowe w bocznych, tran-sept zamykają proste ściany, zaś przęsło prezbiterialne prze-sklepione gwiazdą zamyka wieloboczna absyda. Podporami są filary wiązkowe, zaś ściany prezbiterium obiega galeryjka, jak w gotyckich katedrach francuskich. Niezwykle bogato rozwiązano fasadę, którą dołem zdobi portal, wyżej wspaniała rozeta, a trójkątny szczyt wypełnia grupa rzeźbiarska z krucyfiksem wykonanym przez Piotra Wojtowicza. Wyposażenie wnętrza było w stylu neogotyckim, ten sam autor wykonał rzeźby ołtarzowe. Po 1945 r. kościół zamieniony został na magazyn. Jego wnętrze uległo zdewastowaniu, lecz zewnętrzna architektura dzięki solidnemu wykonaniu w dobrym materiale zachowała się w stosunkowo dobrym stanie. W październiku 1991 r. świątynię przekazano Ukraińskiej Cerkwi Katolickiej. Kościół oo. franciszkanów pw. św. Antoniego, ul. Łyczakowska (d. ul. Łyczakowska) Drugi konwent franciszkanów we Lwowie powstał w I poło- 81 wie XVII w., na wzgórzu św. Antoniego na Suchej Woli (Przedmieście Łyczakowskie). Magistrat Lwowa wyraził zgodę na fundację kolejnego już, po ś^v. Krzyżu, klasztoru ojców franciszkanów konwentualnych. Powstałe wówczas drewniane zabudowania klasztoru i kościoła zostały zniszczone w okresie wojen kozackich. Odbudowę podjęto w 1669 r., ale obecna forma zespołu nadana została św. Antoniemu z fundacji potomka królewskiego rodu Wiśniowieckich, kasztelana krakowskiego, księcia Janusza Antoniego. Stało się to za sprawą książęcego dworzanina Nlichałowskiego, który przywdział habit franciszkański. Dawny sługa miał być dożywotnim gwardianem klasztoru, donację poczyniono w 1718 r. Barokowy, trzynawowy w układzie bazylikowym, kościół posiada skromną fasadę, z wysuniętym portalem, podzieloną podwójnymi pilastrami. Szczyt ozdabiają barokowe wazy i polichromia niszy. Rzeźby ołtarzowe wyszły spod dłuta Tomasza Huettera. Na parapecie frontowych schodów ustawiono rzeźbę przedstawiającą Niepokalane Poczęcie Najświętszej Marii Panny. Druga rzeźba - św. Antoniego Padewskiego, patrona konwentu, stanęła na przykościelnym dziedzińcu. Oba te dzieła przypisuje się mistrzowi lwowskiego rokoka Sebastianowi Fesingerowi. Konwent łyczakowski uległ kasacie w trakcie reform józefińskich. W 1786 r. do kościoła przeniesiono parafię rzymskokatolicką od św. Piotra i Pawła (d. paulińskiego), przekazanego wiaśnie cerkwi grekokatolic-kiej. Kościół pw. św. Antoniego służy wiernym do dnia dzisiejszego. Kościół pw. św. Jana Chrzciciela, ul. Użgorocka 1 (d. ul. Św. Jana) Maleńki kościółek pw. Św. Jana Chrziciela powstał jeszcze za czasów książąt ruskich z dynastii Romanowiczów jako pierwszy we Lwowie kościół katolicki, być może w 1270 r. Jak wykazały niedawne badania, w obecnym kształcie kościół zbudowano około połowy XIV w. Tradycja podaje, że został on ufundowany przez ks. Konstancję, królewnę węgierską i siostrę bł. Kingi. Opiekę nad nim sprawowali wędrowni bracia reguły św. Dominika. Kształt kościoła był skromny: prostokątna nawa o wymiarach 8 x 6 m, do której być może nieco później dodano trójboczną apsydę, kaplice i zakrystię. Pod względem stylowym kościół prawdopodobnie łączył elementy późnego romanizmu i wczesnego gotyku, jednakże jego charakter został zatarty przez późniejsze przebudowy. Z pierwszych wieków historii kościółka ostał się właściwie tylko obraz Pana Jezusa przy słupie (XVI w.). Pożar w 1799 r. 82 zruszi_zyi koscioi, Który ao remontu io:st> r. pozostawał W fu-inie. Prace remontowe oceniono bardzo nisko: nieudolna dekoracja wnętrza, bezstylowy przedsionek, nadto wady konstrukcyjne nowego sklepienia. Budowli groziło zawalenie. Kolejne remonty, podejmowane w latach 1855 i 1860, niewiele poprawiły sytuację. W 1861 r. wzniesiono dzwonnicę, którą przyszło rozebrać już podczas nowej, generalnej tym razem rekonstrukcji kościoła. Pracami kierował doświadczony architekt, profesor Julian Zacharjewicz (1886-88). Mury w znacznej mierze zostały postawione na nowo. Tyczy się to zwłaszcza elewacji frontowej. Fasadę kościoła przyozdobiła wielka, trzymetrowej średnicy rozeta. Sygnaturkę przeniesiono ze środka dachu na szczyt prezbiterium. Pobudowano także nową dzwonnicę, na której zawisł dzwon z 1697 r. Całość zamierzeń konserwatorskich utrzymana była w duchu neoro-mańskim. Po II wojnie kościół przez wiele lat służył jako magazyn. Kościół św. Kazimierza i dawny klasztor księży misjonarzy, ul. Zamarstynowska 9 Pierwszy kościół w tym miejscu p.w. Świętego Krzyża, podówczas ormiański, ufundował w 1639 r. kupiec Izaak Agop-sowicz. Według tradycji budową kierował Paweł Rzymianin. Po latach budowlę przejęli ojcowie teatyni przybyli z Italii, i założyli tu kolegium papieskie dla młodych katolików obrządku ormiańskiego. W 1744 r. powstał klasztor, a przebudowany kościół otrzymał rokokowy wystrój. Trzy lata później teatyni sprzedali zespół księżom misjonarzom (1747), którzy otworzyli tu seminarium duchowne fundowane przez arcybiskupa łacińskiego Mikołaja I. Wyżyckiego. Rok 1784 przyniósł dokonaną przez Austriaków kasatę seminarium i domu misjonarzy. Klasztor zamieniono na sąd garnizonowy i więzienie, a kościół stał się kaplicą więzienną. Obecnie w kościele mieszczą się magazyny filmowe. Kościół św. Kazimierza i klasztor ss. Miłosierdzia (dawniej oo. Reformatów), ul. Krzywonosa 1 (d. ul. Teatyńska) Pierwszy we Lwowie klasztor franciszkanów-reformatów wraz z drewnianym kościółkiem pw. św. Rocha i św. Katarzyny ufundował starosta ruski (lwowski) Andrzej Mniszech w 1630 r. Plac pod budowę klasztoru ofiarowali Daniłowiczo-wie. Zabudowania spłonęły w 1648 r. podczas oblężenia miasta przez Chmielnickiego. Fundatorami nowej barokowej świątyni i klasztoru byli Mikołaj i Urszula z Krosnowskich Bieganowscy. Konsekracji dokonał w 1664 roku arcybiskup 83 Jan Tarnowski. Dom lwowski był największym z dziesięciu istniejących w prowincji ruskiej reformatów pw. Matki Boskiej Bolesnej. W 1782 r. Austriacy przenieśli zakonników do klasztoru po karmelitach bosych, ale na krótko. Zespół pore-formacki objęły siostry szarytki otwierając tam Instytut Edukacji Ubogich Sierot. Po 1944 władze sowieckie zajęły całość na więzienie, obecnie mieści się tam szkoła milicji. Kościół p. w. św. Łazarza, ul. Kopernika 27 Fundatorami kościoła i przylegającego do niego szpitala dla ubogich było małżeństwo - Ambrożego Przychylnego (wybitnego architekta lwowskiego) i Zuzanny Brzeskiej. Bezdzietni małżonkowie po raz pierwszy uczynili zapis ze swojego majątku na ten cel w 1621 r. Projekt realizowali: Jakub Boni i Marcin Godny. Pierwszy stanął szpital (1621), następnie w latach 1635-40, surowy w swoim obliczu barokowy kościół. Budowlę wzniesiono za miastem, na wzgórzu, na dalekim Przedmieściu Halickim, nadając mu charakter na poły obronny. Kościół - to skromna, jednonawowa budowla z dwoma kwadratowymi wieżami, usytuowanymi po obu stronach absydy (jedyne tego typu rozwiązanie we Lwowie). Konsekracja w 1639 r. W murze szpitala umieszczono siedemnastowieczne płaskorzeźby ze scenami ilustrującymi przypowieść o Łazarzu i bogaczu. Warto zwrócić uwagę na starą studnię ozdobioną kamiennymi rzeźbami lwów, podtrzymującymi kartusze herbowe lwowskiej rodziny patrycju-szy Szolc-Wolfowiczów. Pierwotnie lwy znajdowały się przy ratuszu. W XIX stuleciu, z inicjatywy miejscowego kapelana ks. Stańkowskiego, dokonano starannej restauracji zespołu (1872). W okresie międzywojennym w szpitalu mieścicło się przytulisko dla starców. Obecnie w kościele znajduje się sala koncertowa chóru dziecięcego. Kościół oo. karmelitów trzewiczkowych p. w. św. Marcina Biskupa, ul. Dekabrystów 8 (d. ul. Św. Marcina) Drugi klasztor dla starszej gałęzi zakonu karmelitańskiego, zwanej trzewiczkową ufundował w 1637 r. Aleksander z Ry-twian Zborowski. Zobowiązał przy tym zakonników do prowadzenia szpitala dla dwunastu starych żołnierzy pochodzenia szlacheckiego. Kościół dedykowano św. Marcinowi Biskupowi, erekcja nastąpiła w 1658 r. Pierwszy kościół spłonął w 1700 r., jednak donacja Jana Rubczyńskiego umożliwiła zbudowanie nowej świątyni. Konsekracja nastąpiła w 1753 r., siedemnaście lat od rozpoczęcia prac. Jest to barokowy jed-nonawowy kościół, murowany z cegły, o krótkoramiennym 84 Fasadę zdobią gzymsy, pilastry, nisze , wazony, oraz charakterystyczna galeryjka. Rokokowe wnętrze zdobią freski pędzla Stanisława Stroińskiego i Józefa Majera z Brna (restaurowane w 1886 r. przez Kopystyńskiego). Okazały ołtarz główny wyrzeźbił jezuicki artysta Tomasz Huetter. Poświęcono go Ojcom Kościoła, o czym świadczyły posągi św. Piotra i Pawła, Augustyna, Grzegorza, Ambrożego i Leona (przeniesiono go w 1789 r. do podlwowskiego Milatyna) Boczne ołtarze wykonał Antoni Sztyl. Piękny krucyfiks pozostawił lwowski rzeźbiarz, mistrz Pinsel. W kościele przechowywano cenny relikwiarz ze szczątkami patrona, Św. Marcina. Kasata zakonu nastąpiła w 1784 r. Dwa lata później erygowano przy kościele parafię łacińską. Nieczynną po II wojnie światowej świątynię przekazano po 1990 r. baptystom. ** Kościół oo. dominikanów pw. św. Marii Magdaleny, ul. Bandery 8 (d. ul. Leona Sapiehy) Drugi kościół i klasztor dominikański we Lwowie zawdzięcza swoje powstanie darowiźnie Anny z Chocimierza Pstrokoń-skiej z 1600 r. Zakonnicy rozpoczęli budowę na darowanej ziemi dokonując jednak zajęcia dalszych parcel. Wywołało to konflikt z władzami Lwowa, które były przeciwne wznoszeniu umocnionych gmachów na wzgórzach ponad miastem. Spór rozwiązano po latach polubownie dzięki interwencji królewskiej. Pierwotny kościół seminaryjny wzniesiony w latach 1609-12 przez Marcina Godnego i Alberta Kielara to prawdopodobnie tylko dzisiejsze prezbiterium z ośmiobocz-ną absydą. Niestety na początku XVIII w. cały zespół klasztorny spłonął. Z dawnego wyposażenia przetrwał monumentalny ołtarz z 1635 r., dzieło Wojciecha Kielara. Jest to wielka trój członowa kompozycja, wsparta na arkadowych przejściach. Widać tu podobieństwa do kaplicy Boimów oraz wpływy ornamentyki orientalnej. Środkowa scena przedstawia ekstazę św. Marii Magdaleny, boczne zaś spotkanie Świętej z Chrystusem. Odbudowę kościoła (1753-58), połączoną powiększeniem o główną, trzynawową część w układzie bazylikowym wsparł wielki konwent Bożego Ciała. Pracami kierował Marcin Urbanik. Barokowa fasada z dwoma wieżami przykrytymi namiotowymi daszkami ozdobiona została pila-strami oraz gzymsami, wspartymi na półkolumnach doryc-kich na pierwszej kondygnacji, jońskich na drugiej i korync-kich na trzeciej. Na szczycie fasady ustawiono dwie figury -św. Dominika i św. Jacka. Konsekracji dokonał we wrześniu 1758 r. bp Samuel Głowiński. Pięć lat później arcybiskup Wa- 85 meiuinm iyg z sześciu parafii miasta. Nowy ołtarz główny ufundował w 1857 r. Agenor Gołuchowski, a w 1890 r. wieże zwieńczono neobarokowymi hełmami. Kasata konwentu nastąpiła w 1786 r., w gmachu klasztoru umieszczono początkowo zarząd domeny, potem dom pracy, w końcu więzienie dla kobiet, od czasów międzywojennych służy Politechnice. W latach dwudziestych XX wieku świątynia przeszła niefortunną restaurację wnętrza. W okresie powojennym kościół zamieniono na salę koncertową muzyki organowej. Kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny (d. p. w. św. Michała Archanioła) i klasztor Karmelitów Trzewicz-kowych (d. Karmelitów Bosych), ul. Winniczenki 20 (d. ul. Czarnieckiego) Zakon karmelitów bosych dotarł na ziemie Rzeczypospolitej w początkach XVII w. Jednym z najlepszych pomników sztuki pozostawionych przez karmelitów był kościół lwowski dedykowany Archaniołowi Michałowi. Pierwsza fundacja na rzecz karmelitów powstała w 1613 r. w Lublinie. W dzień św. Marcina tegoż roku spisano we Lwowie akt fundacyjny, w którym magistrat ofiarował karmelitom trzy place na Krakowskim Przedmieściu. W grudniu donację potwierdził król Zygmunt III Waza. Nowa placówka odegrała wielką rolę w dziele unii Ormian ze Stolicą Apostolską. W kościele kar-melitańskim katolickie wyznanie wiary złożył ormiański arcybiskup Lwowa Mikołaj Torosowicz w 1630 r. Uzyskany teren okazał się niezdrowy. Z pomocą przyszedł król Zygmunt III przeznaczając na klasztor Górę Goluszowską na wschodnich obrzeżach obwarowań miejskich (1631). Nową fundację ustanowił wojewoda bracławski, książę Aleksander Zasław-ski-Ostrogski. Zespół klasztorny wzniesiono w latach 1634-42. Kościół zbudowano według projektu Jana Pokoro-wicza o planie stanowiącym zredukowaną wersję rzymskiej świątyni II Gesu - do trójprzęsłowej nawy otwierają się po bokach rzędy kaplic, które połączone tworzą jakby nawy boczne. Prezbiterium ma formę rozpiętego na ośmiu kolumnach baldachimu, pod którym umieszczono wspaniałe taber-nakulum-ołtarz, w formie małej świątyni (tempietto) z czarnego i różowego marmuru dębnickiego. Przejścia złączyły prezbiterium z dwoma kopułowymi kaplicami, dedykowanymi Jezusowi Miłosiernemu (prawa) i św. Tadeuszowi Judzie (lewa). Na belce tęczowej usytuowano scenę pasyjną. W ołtarzu umieszczono obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem (szkoła bizantyjska, XV w.). Wprowadzenie karmelitów do 86 iaoLcjpuu w osiem iat po rozpoczęciu DUdowy, w 1642 r. Ojcowie podjęli starania o przebicie furty w obwarowaniach miasta i w 1643 r. pojawiło się nowe przejście, zwane furtą Bosacką. W 1648 r. podczas oblężenia przez wojska Chmielnickiego i Tatarów klasztor spłonął. Odbudowano go w formie ufortyfikowanej (fragment muru zachował się od strony ob. ul. Darwina, d. Karmelicka), w latach sześćdziesiątych, w stylu nowowłoskim. Wzniesiono także arsenał. Tak umocniony zespół wytrzymał ataki osmańskie i tatarskie w 1672 i 1695 r. Został zniszczony przez Szwedów we wrześniu 1704 r. Odbudowa miała miejsce na początku lat trzydziestych XVIII w. W latach 1731- 32 Giuseppe Carlo Pe-dretti przy udziale swego lwowskiego ucznia B. Mazurkiewi-cza, wykonali w świątyni wielką kompozycję freskową ze sceną apoteozy św. Jana od Krzyża i św. Teresy z Avila. Z tego czasu także ołtarz rokokowy w kaplicy św. Tadeusz Judy z figurami założycieli zakonu dłuta mistrza Jana Jerzego Pinsla i Antoniego Sztyla oraz odkuty w czarnym marmurze nagrobek Piotra Branickiego (zm. 1762), kasztelana bracławskie-go. Przedsionek z chórem organowym oddzielono od nawy kutą kratą. W ołtarzach bocznych obrazy świętych karmelitów, malowane przez zakonnika G. Czajkowskiego. W 1839 r. zbudowano od strony północnej wieżę, nakrytą namiotowym dachem. Druga jest efektem przebudowy z 1906 r. Wtedy obie wieże otrzymały barokowe hełmy. Trójprzęsłową fasadę zdobią posągi św. Jana od Krzyża i św. Teresy. Polichromię Pedrettiego w latach 1869-70 uzupełniono i częściowo przemalowano. Zmieniono również wezwanie kościoła na Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny (1871). We wnętrzu ustawiono pomniki: gen. Józefa Dwernickiego, wykonany przez Parysa Filippiego z 1864 r. (pomnik zniknął w 1991 r.), poety Józefa Dunina Borkowskiego (zm. 1843 ) i Felicji Bo-berskiej (zm. 1889). Znajduje się w kościele również rokokowy nagrobek z czarnego marmuru kasztelana Piotra Branickiego (zm. 1762 ). W murze klasztornym na uwagę zasługuje płyta z herbem króla Jana III Sobieskiego. Siedemnastowieczne stalle zastąpiły nowe, dębowe według projektu W. Halickiego (1877). W początkach lat osiemdziesiątych XVIII w. klasztor skasowano, a karmelici musieli udać się do domu w Zagórzu koło Sanoka. Krótki czas rezydowali na Golu-szowskiej Górze reformaci, by w 1789 r. ustąpić miejsca karmelitom trzewiczkowym, którzy utrzymali się do końca II wojny światowej. Opuszczając Lwów zakonnicy zabrali ze sobą obraz z kaplicy Pana Jezusa Miłosiernego z postacią Chrystusa dźwigającego Krzyż. Wizerunek ten znajduje się dzisiaj 87 w kościele na Fiasku w KraKowie. ro oanowienm kusuuw w latach osiemdziesiątych mieści się w nim muzeum nauki i techniki. Kościół ss. brygidek p. w. św. Piotra Apostoła, ul. Gródecka (d. ul. Kazimierza Wielkiego 24). Początki niewielkiego zakonu brygidek sięgają skandynawskiego średniowiecza, nowy konwent przybył do Lwowa w 1614 r. Fundatorką i pierwszą przełożoną była Anna Pora-dowska. Zgody na powstanie domu udzielił arcybiskup Jan Zamoyski. Klasztor położony poza obrębem obwarowań miejskich doznał zniszczeń m. in. w 1648 i 1704 r. Przy wsparciu Michała Koniecpolskiego powstał zespół budynków z niewielkim barokowym, jednonawowym kościółkiem p.w. Św. Piotra Apostoła, ukończonym przed 1731 rokiem. We wnętrzu przetrwał po wiek XX barokowy ołtarz. W 1782 r. liczący 30 zakonnic dom lwowski dotknęła kasata. Opuszczone gmachy przeznaczono na więzienie dla mężczyzn, słynne później „Brygidki". Z czasem wokół kościółka obsługiwanego przez ks. Misjonarzy, pełniącego do 1939 r. funkcję kaplicy więziennej, rozbudowały się budynki penitencjarne. Szczególnie ponurą sławę zyskało więzienie NKWD, a następnie gestapo w okresie II wojny światowej, swoją ponurą funkcję pełni do dziś. Dawny kościół oo. paulinów p. w. św. Piotra i Pawła Apostołów, obecnie Cerkiew prawosławna p.w. Św. Piotra i Św. Pawła, ul. Łyczakowska 82. Paulinów do Lwowa sprowadzili w 1658 r. Mikołaj i Urszula Bieganowscy. Zbudowano wtedy niewielki murowany, jedno-nawowy kościół wraz z zabudowaniami klasztornymi. Dzięki nowej fundacji Wincentego Jabłonowskiego i wsparciu konwentu częstochowskiego w 1776 r. stanęła nowa świątynia. Wobec bardzo poważnych wad konstrukcyjnych trzeba było ją jednak rozebrać. Nową świątynię ukończono sześć lat później. W wyposażeniu zwraca uwagę rokokowa ambona z postaciami czterech ewangelistów. Dom zakonny został zlikwidowany przez Austriaków, a parafię przeniesiono do pobliskiego kościoła św. Antoniego. Zespół w 1786 r. przekazano prawosławnym. W 1798 r. dokonano gruntownej przebudowy fasady w duchu empirowym, dodano kruchtę i wieżę. Wnętrze dostosowano do potrzeb liturgii wschodniej. Obecnie czynna cerkiew prawosławna. jvoscioi p. w. sw. notra i rawia Apostoiow aawny Klasztor oo. jezuitów, (1610-1630), ul. Teatralna 11 (d. ul. Ru- towskiego ) Jezuici zostali sprowadzeni do Lwowa w 1584 r. za sprawą abpa Jan Dymitra Solikowskiego i ks. Jakuba Wujka. Otwarcie domu nastąpiło po siedmiu latach. Pierwszym przeorem został o. Marcin Laterna, spowiednik Stefana Batorego, później Zygmunta III Wazy. W 1609 r. powołano do życia kolegium - szkołę dla młodzieży męskiej. Prace przy budowie kościoła trwały w latach 1610-1630, kierował nimi o. Sebastian Lanichius, a po nim generalny architekt zakonu w Polsce -Giacomo Briano. Mury stanęły w 1621 r., po ośmiu latach wznowiono prace przy okazałej fasadzie. Środki czerpano z zapisu Elżbiety z Gostomskich Sieniawskiej (zm. 1624), małżonki Prokopa Sieniawskiego, marszałka wielkiego koronnego. W 1630 r. kościół poświęcił arcybiskup Jan Andrzej Próchnicki. Jeszcze osiem lat ciągnęły się roboty przy wystroju wnętrza. W rezultacie powstało wybitne dzieło wczesnego baroku. Kościół jest budowlą trzynawową, 44 m długą, 22,5 m szeroką i 26 m wysoką. Fasada, pomimo nawiązania do schematu rzymskiego kościoła II Gesu, posiada wyraźne manierystycz-ne poczucie formy. Układ przestrzenny, z nawą główną zdecydowanie dominującą nad bocznymi, nad którymi umieszczone są empory, odpowiada kontrreformacyjnym zadaniom zakonu i jest wzorowany na wcześniejszych budowlach jezuickich, przede wszystkim na kościele w Lublinie. Został on jednak zrealizowany z użyciem wielu rozwiązań wyrastających ze średniowiecznej tradycji północno-europejskiej. Ap-syda uzyskała formę wiełoboczną, w wykrojach sklepień naw bocznych oraz okien pojawiły się łuki ostre, spływy ponad dachami kaplic upodobniły się do gotyckich szkarp, a wieńczące je obeliski - do pinakli. W 1702 r. ukończono strzelistą wieżę przy prezbiterium, najwyższą we Lwowie, rozebraną w 1830 r. z rozkazu władz austriackich przerażonych katastrofą podobnej budowli przy ratuszu. Wewnątrz barokowy ołtarz główny, dzieło Sebastiana Fesin-gera, ozdobiony figurami z różnokolorowego stiuku - św. Stanisława Kostki, św. Ignacego Loyoli, św. Franciszka Ksawerego i św. Alojzego Gonzagi, patronów zakonu, nad całością kompozycji krucyfiks z 1616 r. o dużej wartości artystycznej. W ołtarzu nawy bocznej (prawym) obraz św. Stanisława Kostki, w przeciwległej nawie znajdował się cudowny obraz Matki Boskiej Pocieszenia (przed tym obrazem odbywały się w XVIII w. jako 89 pierwsze w folscc naDozenstwa majowe;, po n wojnie światowej przewieziony do Krakowa, od 1974 r. w kościele oo. Jezuitów we Wrocławiu. Nad biegnącymi wzdłuż nawy głównej rzędami połączonych kaplic bocznych usytuowano empory, charakterystyczny element architektury świątyń przy jezuickich kolegiach. Na tych balkonach nabożeństw słuchali uczniowie, pozostając w izolacji od rzeszy wiernych wypełniających dolną część świątyni. W II ćwierci XVII w. powstały piękne kute kraty. Barokową szatę kościoła strawił pożar w 1734 r. Nową polichromię wykonał ok. 1740 r. Franciszek Eckstein z Brna, a dokończył jego syn Sebastian. Jeszcze w latach 1762-64 we wnętrzu pracował snycerz Jan Bechert. Wielką odbudowę przeprowadzono w znacznej mierze dzięki ofiarom starościny wąwolnickiej Elżbiety z Potockich Szczu-czyny. We wnętrzu przetrwały interesujące nagrobki: Karola Wyżyckiego, Jana Jabłonowskiego (zm. 1659), Jerzego i Marii Dzieduszyckich (zm. 1753). Ci ostatni byli także fundatorami kaplicy pw. św. Benedykta, restaurowanej w roku 1893. Od północy do kościoła przylegają klasztor i kolegium, któremu ostateczny kształt nadano w 1723 r. Było ono trzecią szkołą wyższą we Lwowie (obok głównej szkoły łacińskiej działającej przy katedrze i ruskiej działającej przy cerkwi Wołoskiej). Prawa akademickie nadał w r. 1661 Jan Kazimierz Waza. Papież Klemens XIII zezwolił na nadawanie stopni doktora teologii, prawa kanonicznego i filozofii. Akademia przetrwała do 1773 r. W jednej z baszt murów obronnych umieszczono obserwatorium astronomiczne. Katastrofą dla kościoła i akademii była kasata zakonu jezuickiego dokonana w 1773 r. Wraz z uczelnią zlikwidowano utworzone w połowie XVIII wieku Collegium Nobilium (1749). W opustoszałym gmachu ulokowano najpierw siedzibę namiestnika, Sąd Krajowy, a dziś znajduje się tam szkoła średnia. Na bazie zlikwidowanej Akademii powstało Liceum Lwowskie, a także Szkoła Medyczna (Collegium Medicum) kształcąca chirurgów oraz tzw. Akademia Stanowa (Collegium Nobilium), kształcąca synów szlacheckich. Dekretem cesarza Józefa II z 1784 r. utworzono z nich niemieckojęzyczny uniwersytet i gimnazjum. W 1805 r., po przyłączeniu Krakowa do Galicji, przeniesiono tam część Uniwersytetu Lwowskiego, natomiast we Lwowie utworzono w 1809 r. Liceum Lwowskie. Istniało ono do 1817 r. Kościół obrócono na świątynię garnizonową wojsk austriackich. Generalny remont nastąpił w 1842 roku, gdy znów gospodarzami byli ojcowie jezuici (od 1820), jeszcze raz wygnani w okresie Wiosny Ludów (1848), aby powrócić osta- 90 łeczniepó czterech latach. Z lat osiemdziesiątych XIX wieYu pochodzą stacje Męki Pańskiej (1883). Wobec upływu czasu i na skutek ostrzału artyleryjskiego w listopadzie 1848 roku konieczne stały się kolejne remonty (1879, 1891). Wówczas to ustawiono w niszach fasady nowe posągi. Zamknięty kościół zamieniono po 1945 r. na magazyn książek i czasopism, zgromadzono tam m.in. część zbiorów Ossolineum. Kościół oo. dominikanów obserwantów p. w. św. Urszuli (od 1784 r. kościół ewangelicko-augsburski), ul. Zielona 9 Klasztory dominikańskie przestrzegające z całą surowością reguły uformowały kongregację pw. św. Ludwika Bertranda. U końca dziejów dawnej Rzeczypospolitej istniało w polskiej prowincji dwanaście konwentów dominikanów obserwantów, jednym z nich, zarazem najmniejszym, był dom we Lwowie - liczył tylko trzech ojców. Klasztor ufundował w 1678 r. Stanisław Jablonowski, kasztelan krakowski i hetman wielki koronny. Projektantem kościoła był o. Ambroży Skokowski (1631-1705). Powstała barokowa budowla o chłodnej architekturze z oryginalną, wklęsłą fasadą ujętą we dwie wieże. Wnętrze ozdobiono freskami Józefa Marry'ego, nadwornego artysty Jabłonowskich. Władze austriackie zniosły konwent lwowski w maju 1784 r. Opuszczoną świątynię przekazano w ręce parafii ewangelicko-augs-burskiej. W dostosowanym do nowej liturgii wnętrzu zwracał uwagę obraz ze sceną Ukrzyżowania pędzla Józefa Rej-chana w ołtarzu głównym. Obecnie w dawnej świątyni mieści się magazyn. Kościół oo. bonifratrów p. w. św. Wawrzyńca, ul. Łyczakowska 26 Podczas jednej z epidemii jakie nawiedzały miasto, na starym dębie zawieszono obraz św. Wawrzyńca, który zasłynął doznanymi łaskami. Wybudowano w tym miejscu niewielką kapliczkę, a w 1536 r. stanął jednonawowy kościół z prezbiterium. Dzięki fundacji (1659 r.) Jana Sobieskiego, w latach 1688-96 zbudowano nowy kompleks klasztorny (arch. inżynier królewski Benoid). Z warsztatów rzeźbiarzy nadwornych pochodził także wystrój. Ocalał z niego herb Sobieskich -Janina. Kasata nastąpiła w 1785 r., a w budynkach ulokowano szpital garnizonowy armii austriackiej. W końcu XVIII w. kompleks gruntownie przebudowano, w pierwotnym kształcie przetrwała tylko fasada infirmerii. 91 Kościół ks. misjonarzy p. w. św. Wojciecha Biskupa i Męczennika, ul. Dowbusza (d. ul. Św. Wojciecha) Pierwszy, drewniany kościółek Św. Wojciecha został ufundowany w 1602 r. przez mieszczanina Piotra Moskalika. W latach 1702-1703 wzniesiono na jego miejscu nowy, murowany z kamienia i cegły skromny kościół barokowy. Jest to prostokątna, jedno nawowa, dwuprzęsłowa budowla z krzyżo-wo-żebrowym sklepieniem. Prostą fasadę zdobi jedynie trójkątny szczyt z trzema pełnołukowymi blendami. Na kalenicy dwuspadowego dachu wznosi się sygnaturka z barokowym hełmem, którego wysoka iglica - dziś ułamana - widoczna była z daleka. Obok kościoła ulokowano bursę dla kleryków. We wrześniu 1704 r. kwaterował w niej król szwedzki Karol XII oblegający Lwów. Szwedzi splądrowali miasto, złupili świątynie, a kościółek św. Wojciecha z pewnością także nie uniknął grabieży. W r. 1747 ten filialny kościół arcybiskup lwowski Mikołaj I. Wyżycki ofiarował sprowadzonemu przez siebie zakonowi lazarystów - w Rzeczypospolitej nazywanych misjonarzami. Głównym celem zgromadzenia było wychowanie księży, toteż w dawnej bursie rychło otwarte zostało niższe seminarium duchowne, prowadzone do kasaty dokonanej przez władze austriackie w 1784 r. Obiekt przejęła armia, zamieniając kościół na magazyn prochu (przy czym doszczętnie zniszczono wnętrze), a klasztor na składy wojskowe. Dopiero w 1906 r. świątynia została zwrócona wiernym. W budynku klasztornym znalazł siedzibę internat dla gimnazjalistów. Po 1945 r. zamknięty przez władze sowieckie kościół znów stał się magazynem, m.in. urządzeń radiowo-telewizyjnych. W 1994 r. zdewastowaną budowlę przekazano grekokatolikom, którzy przeprowadzili remont i restaurację wnętrza z przeznaczeniem na cerkiew. Kościół p. w. św. Zofii, ul. I. Franki 121 (d. ul. Św. Zofii) Na południowym skraju przedmieść lwowskich, w miejscu zwanym później Zofiówką, wzniesiono w 1574 r. mały kościół p.w. św. Zofii. Fundatorką była Zofia Hanowa, żona kupca lwowskiego Stanisława. Kościółek szybko podupadł, ze środków tej samej fundacji w 1. 1595-1614 zbudowano nowy, jednonawowy. Podczas oblężenia grodu przez Turków w 1672 r. Odbudowano go w stylu barokowym, w skromnej postaci. Świątynię odrestaurowano w 1789 r. dzięki donacji właścicieli pobliskiego majątku, Jana Antoniego i Apolonii Łukiewiczów, awl817r. z woli fundatorów przekazano Siostrom Miłosierdzia z klasztoru przy ul. Teatyńskiej. Przed II WOjną światową Dyi to kościół parafialny, "opiekę kapłańską sprawowali księża misjonarze. Dziś nieczynny. Kościół p. w. św. Mikołaja Biskupa (d. oo. trynitarzy), ul. Hruszewskiego 2 (d. ul. Św. Mikołaja) Cel istnienia zakonu - redempcje - czyli wyprawy po wykup chrześcijan z pogańskiej niewoli wymagał, by we Lwowie działała silna placówka. Do kraju sprowadzili ich z Hiszpanii Jan III Sobieski, wpierw do Warszawy (maj 1685), a następnie do Lwowa. Pierwszy konwent pw. Trójcy Przenajświętszej św. Mikołaja Biskupa wznieśli zakonnicy przy Bramie Krakowskiej. W 1783 r. klasztor dotknęła kasata zarządzona przez władze zaborcze. Gmachy przekazano na cele uniwersyteckie. Zespół trynitarski spłonął podczas bombardowanie miasta przez Austriaków w listopadzie 1848 r. Na przełomie XIX i XX wieku stanęła w tym miejscu grekokatolicka cerkiew Preobrażeńska. Zachował się jednak drugi konwent zakonu, młodszy od pierwszego o dziesięć lat, ufundowany przez podstolego żydaczowskiego Mikołaja Strzałkowskiego. Budynki klasztorne wzniesiono na zboczach Góry Kalęczej, na gruncie zwanym Chorążczyzną. Budowniczym był ojciec Kazimierz od Serca Jezusowego (Gronacki) z Lublina, architekt amator. W latach 1739-45 powstał barokowy, murowa- Lwów. Kościół p.w. św. Mikołaja. ny kościół. Jego fasadę rozczłonkowują pilastry i zdobią woluty, a fryzy dzielą ją na trzy kondygnacje. Dekorację sztuka-torską wnętrza wykonał około 1746 r. o. Łukasz od św. Felik- 92 93 sa (Pieczycki). Z lat 1745-46 pochodzi ołtarz główny wyko- ™ nany przez Sebastiana Fesingera. W wystroju świątyni zwraca uwagę rokokowa ambona w kształcie Łodzi Piotrowej. W nawach bocznych pięć rokokowych ołtarzy, oraz przeniesiony z katedry, z kaplicy św. Krzyża, alabastrowy ołtarz z początków XVII w. ze scenami pasyjnymi, fundacji Jana Szolca-Wolfowicza. W 1751 r. wzniesiono nowy gmach klasztorny z rokokowym frontonem. Po likwidacji konwentu przy świątyni erygowano parafię rzymskokatolicką (1786). U samego schyłku XVIII w. przed kościołem ustawiono barokową figurę św. Jana Nepomucena (1796). W latach 1842-44 w pobliżu klasztoru zbudowano gmach Uniwersytetu i stąd kościół stał się uniwersyteckim. Po 1945 r. przekazano świątynię cerkwi prawosławnej, później zamknięto. Prawosławni powrócili tu w 1990 r., klasztor zaś stał się siedzibą władz soboru, usuniętego przez grekokatolików ze Św. Jura. Kościół p. w. Wszystkich Świętych i klasztor ss. benedyktynek, ul. Wiczewa ( d. pl. Benedyktyński) Konwent benedyktynek lwowskich powstał w latach 1593-97 dzięki fundacji Adama i Katarzyny Saporowskich. Architekt Paweł Rzymianin zbudował surowy w swoim kształcie jednonawowy kościół. Położony u podnóża Wysokiego Zamku, na skraju średniowiecznego miasta, otrzymał charakter obronny, co podkreślają wysokie i grube mury z przyporami i oknami-strzelnicami, a także masywna bryła samego kościoła. Po pożarze w 1623 r. dokonano przebudowy, przedłużając kościół o jedno przęsło i łącząc go z klasztorem. Przekształcono także wnętrze, wznosząc chór muzyczny. Z tego okresu pochodzi także trzykondygnacyjna wieża zwieńczona manierystyczną attyką. Nad portalem wykusz z rzeźbą. Z XVIII w. pochodzi barokowa brama prowadząca na dziedziniec. Dzięki prowadzonej szkole benedyktynki uznane zostały za klasztor użyteczny i ocalały podczas kasat józefińskich. W 1933 r. weszły w skład odrodzonej polskiej prowincji pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny. Wówczas dobudowano nowe skrzydło od południa. Po II wojnie światowej lwowskie benedyktynki łacińskie przeniosły się do Krzeszowa na Dolnym Śląsku. Obecnie jest tutaj klasztor sióstr unickich studytek i cerkiew. Kościół ss. sakramentek p. w. Zaślubin Najświętszej Marii Panny i św. Józefa, ul. Marczenki 9 (d. ul. Sakramentek) Siostry sakramentki - benedyktynki od Nieustającej Adoracji Najświętszego Sakramentu, przybyły do Lwowa przed 1711 r. 94 Stało się to dzięki poparciu wojewody kijowskiego Józefa Potockiego i Anny Dolskiej oraz Zofii Cetnerówny. W 1715 r. podjęto stałą adorację Najświętszego Sakramentu. W kwietniu 1721 r. wojewoda Franciszek Cetner i arcybiskup lwowski Jan Skarbek podpisali dokument fundacyjny. Donację wsparli Stanisław Leszczyński i ks. Helena Czetwertyńska. Burzliwy początek lat trzydziestych XVIII w. przyniósł zagładę pierwszego kościółka. W 1743 r. rozpoczęto budowę nowego murowanego kościoła p.w. Zaślubin Najświętszej Marii Panny i św. Józefa. Prace ukończono dopiero w latach 1875 -1904. Nowy kompleks zbudowano w stylu neobarokowym (arch. A. Minasiewicz), z wyróżniającą się rozczłonkowaną przez pilastry fasadą, z dwoma wieżami po bokach. Trzynawowe wnętrze wyposażono m.in. w marmurowy ołtarz i dębowe stalle. Dzięki pozytywnej opinii austriackich władz zaborczych o prowadzonej przez siostry pensji dla panien, konwent przetrwał okres kasat. Szkoła istniała do 1928 r. W 1946 r. opuściły Lwów. Władze sowieckie adaptowały klasztor na obiekt sportowy. Siostry sakramentki ze Lwowa przebywały przez ćwierć wieku w Pławniowcach i w Bardzie na Śląsku, w 1972 r. osiadły we Wrocławiu. * Kościół p.w. Matki Boskiej Ostrobramskiej, ul. Łyczakowska Kościół został ufundowanym przez lwowian jako wotum za opiekę nad miastem w okresie walk w latach 1918-20. Inicjatorem budowy (1931-34) był abp. Bolesław Twardow-ski. Wzniesiony na wzgórzu koło Parku Łyczakowskiego wdług projektu prof. Tadeusza Obmińskiego, w formie starochrześcijańskiej bazyliki, z wolno stojącą wysoką dzwonnicą (60 m.). Nad portalem wejściowym umieszczono mozaikowy wizerunek Matki Boskiej Ostrobramskiej. Kościołem opiekowali się oo. salezjanie, dziś kontynuacją tradycji jest ich wrocławska świątynia pw. Najświętszego Serca Jezusowego. W 1991 r. kościół przekazany został cerkwi ukraińsko-bizan-tyjskiej. Kościół i klasztor ss. Sacre Coeur, pl. Św. Jura. Fundatorami kościoła i klasztoru byli arcyksiążę Ferdynand d'Este i abp. Franciszek Piśtka. Kościół wzniesiony został w 1855 r w stylu romańskim i przebudowany w 1893 r. wg projektu J. Lewińskiego. W klasztorze mieściło się gimnazjum i internat dla dziewcząt. Po 1945 r. klasztor przebudowano dla potrzeb Instytutu Politechnicznego, gdzie dziś znajduje się jego biblioteka. 95 Kościół p.w. Serca Pana Jezusa i klasztor ssl franciszka- ™" nek, ul. Łysenki 45 (d. ul. Kurkowa) Neoromański kościół i klasztor zaprojektował Julian Zachar-jewicz. Zespół zbudowano w latach 1876-88. Po 1945 r. stacjonowała tu jednostka wojskowa, dziś znajdują się w nim sale wystawowe. Kościół p.w. Św. Teresy i klasztor ss. Boskiej Opatrzności, ul. Bandery 30, (d. ul. Leona Sapiehy). Jednonawowy kościółek oraz klasztor i zakład wychowawczy dla dziewcząt wzniesiono w 1855 r. Obecnie mieszczą się tu zakłady mechaniczne Instytutu Politechnicznego. * Drewniany kościół p.w. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy (os. Zboiska) W przedwojennym Lwowie znajdowały się trzy drewniane kościoły parafialne i jedna kaplica. Powstały one w nowych parafiach, na peryferiach, w osiedlach i wsiach podmiejskich, które w 1930 r. włączono w granice miasta. Były to świątynie tymczasowe, znajdowały się na Zamarstynowie, Zniesieniu i Lewandówce. Jedynym zachowanym do dzisiaj lwowskim kościołem drewnianym jest kaplica wybudowana na Zbo-iskach w 1930 r., należąca niegdyś do parafii Malechów. Prostokątna nawa z kruchtą od frontu, nieco niższe i węższe prezbiterium zamknięte trójbocznie, z zakrystią, są konstrukcji słupowo-ramowej, na zewnątrz szalowanej, od wewnątrz tynkowanej. Proste wnętrze nakrywa strop o wykroju trój-bocznym, zaś chór muzyczny wspierają dwa fazowane słupy. Kościół ten przetrwał dłużej, niż niejeden murowany. Gdy powstawał, wokół rozciągała się wieś, dzisiaj jej miejsce zajęło wielkie osiedle mieszkaniowe. Zamknięty przez blisko 45 powojennych lat, po 1991 r. oddany został wiernym, którzy go wyremontowali i obecnie służy jako rzymskokatolicki kościół parafialny. *** Katedra Ormiańska p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, ul. Ormiańska 7 We Lwowie przez wieki istniały obok siebie trzy arcybiskup-stwa: rzymskokatolickie, greckokatolickie i ormiańskie. W dziejach miasta niepoślednią rolę odegrała kolonia ormiańska. Lwów pośredniczył w międzynarodowym handlu zwanym lewantyńskim. Działali na tym obszarze Grecy, Żydzi, Włosi i właśnie Ormianie. Kolonie ormiańskie rozsiane były po wielu miastach, także na Rusi Czerwonej i Podolu -we Lwowie, Zamościu, Tarnopolu i Kamieńcu. Centrum reli- 96 gijnym osiadłych w Polsce Ormian była "przez wieki katedra p.w. Wniebowzięcia NMP we Lwowie -jedna z najstarszych i najwspanialszych świątyń miasta. Jest niejednolita stylowo, składa się z trzech części pochodzących z różnych okresów historycznych. Fundatorami najstarszej (z lat 1356-63) był Jakub syn szachinszacha z Kaffy i Panos syn Abrahama. Jako budowniczy wymieniany jest Włoch Dorchi. Część wschodnia katedry nawiązuje stylem do architektury kolonii ormiańskich na Krymie. Kościół otrzymał formę trój-nawową z apsydami na zakończeniu każdej z naw. Na skrzyżowaniu głównej z transeptem usytuowano kopułę o dwuna-stobocznym bębnie. Ściany oblicowano ciosem, dach pokryto kamiennymi płytami. Od frontu zbudowano niewielki przedsionek zwany dżamadun. Ornamentyka zdradza silne wpływy seldżuckie i perskie. Część środkowa zbudowana została w XVII w. i ma cechy renesansowe, dodano wtedy halę nawową zasklepioną kolebkowo. Z tego okresu pochodzą także pięknie kute kraty ka-pliczne. Kolejna przebudowa (i barokizacja) świątyni miała miejsce ok. 1723 r. dzięki darowiźnie przewodniczącego sądów ormiańskich - Krzysztofa Augustynowicza. Podniesiono sklepienie nawy głównej i wybudowano przedsionek o trzech kopulkach. Powstały wtedy nowe ołtarze, ambona, tron biskupi, a także nowa zakrystia. Fundator polecił postawić na przykatedralnym dziedzińcu (po stronie wschodniej) kolumnę z figurą swojego patrona św. Krzysztofa. Było to dzieło nadwornego artysty książąt Wiśniowieckich Christiana Seynera. Przełomową datą dla dziejów świątyni stał się 1908 r., kiedy to rozpoczęła się generalna jej przebudowa. Nowa część kościoła wzniesiona według projektu Franciszka Mączyńskiego, oparła się aż o ulicę Krakowską. Zbito stare tynki, poddano konserwacji średniowieczne malowidła z XIV/XV w. przedstawiające m.in. św. Jana Ewangelistę i św. Jakuba z Kompostelli. W kopule umieszczono wykonaną w Wenecji mozaikę projektu Józefa Mehoffera, z fundacji Aleksandra Krzemunowi-cza. Nowy ołtarz główny, tron biskupi, półkolistą balustradę zaprojektował Witold Minkiewicz (1927-29). Prawdziwym jednak skarbem są malowidła ścienne z 1928-29 r., autorstwa Jana Henryka Rosena. W kościele ormiańskim panuje zwyczaj, że ściany od posadzki aż do sufitu pokrywane są polichromią. Fresk przedstawiający Chrystusa ukrzyżowanego po prawej stronie świątyni ukazuje Mesjasza nie jako męczennika lecz triumfatora. Nad freskami umieszczony werset z Ewangelii św. Jana: „A ja gdy nad ziemią zawisnę wszystkich do siebie pociągnę". Po lewej stronie nawy namalowany 97 został pogrzeb św. Odylona, patrona zmarłych. Najwspanialszym freskiem jest Ostatnia Wieczerza w absydzie głównego ołtarza. Wysmukłość sylwetki, tak charakterystyczna dla architektury Ormian, uległa dzisiaj zatarciu po znacznym podniesieniu się w ciągu kilkuset lat poziomu sąsiednich ulic. Stojąca obok katedry dzwonnica zbudowana została w XVI w., zniszczona w pożarze w 1527 r., odbudowana w 1571 r. przez Piotra Italusa (Krasowskiego), potem kilkakrotnie restaurowana. W XIX w. wykonano jej zwieńczenie: kilka kopułek które przypominają wiązankę kwiatów w pąkach. Od południa katedrę otacza krużganek z 1437 r., z którego można wejść na mały brukowany dziedziniec. Znajduje się tu Grota Męki Pańskiej z barokowymi, drewnianymi rzeźbami z XVIII w. (znacznie uszkodzonymi), oraz liczne płyty nagrobne z inskrypcjami w języku armeńskim, łacińskim i polskim. Przed wejściem na dziedziniec, w niszy nad bramką dostrzec można barokową figurę Matki Bożej z Dzieciątkiem. Figura otoczona jest promienistą aureolą wykonaną na wzór sztuki starochrześcijańskiej. Matka Boża stoi na półksiężycu, w lewej ręce dzierży berło, a stopami depcze węża. W tej królewskiej pozie jest podtrzymywana przez lwa stanowiącego podnóżek. Jest to prawdopodobnie jedno z nielicznych takich przedstawień Marii. Statua prawdopodobnie jest dziełem artysty podpisującego się literami I.C.L. i pochodzi z 1664 r. (data wyryta w murze). Od strony zaułkowego przejścia widać charakterystyczną kopułę katedry z czaszą, wykonaną z glinianych garnków połączonych zaprawą. Miało to na celu uzyskanie specjalnej akustyki wnętrza. Obok zakrystii umieszczono furtę do niewielkiego klasztoru benedyktynek obrządku ormiańskiego. Początki zgromadzenia sięgają co najmniej XVI w. Po kilku pożarach w XVIII w. ocalało m. in. wyposażenie oratorium z piękną rokokową kratą. Po stronie pn. między katedrą a klasztorem znajdował się cmentarz. Zachowały się fragmenty nagrobków oraz dwie grupy rzeźbiarskie: Chrystus ze św. Tomaszem i św. Zofia z córkami. Benedyktynki prowadziły pensję dla dziewcząt. W 1782 r. konwent odwiedził Józef II i przekonał się o wysokim poziomie nauczania, pozwoliło to siostrom przetrwać okres kasat. W ciągu XIX w. benedyktynki ormiańskie uległy całkowitej polonizacji. Po 1945 r. osiadły w klasztorze w Wołowie na Dolnym Śląsku. W 1946 r. katedra ormiańska została przez władze sowieckie oddana na skład obrazów Galerii Miejskiej, w którym zgro- 98 mauzuno seiKi iKon. UDecnie urmianie czynią Starania o przywrócenie świątyni kultowi religijnemu. *** Archikatedralna cerkiew św. Jura (św. Jerzego), pl. Św. Jura Na wzgórzu położonym na wschód od średniowiecznego grodu około 1280 r. kniaź Lew Daniłowicz zbudował pierwszą drewnianą cerkiew, która spłonęła w 1339 r. Ćwierć wieku później archimandryta Eutymiusz podjął dzieło budowy nowej, murowanej świątyni. Prace rozpoczęto w 1363 r., ukończono dopiero w 1437 r. Budową kierował mistrz o nazwisku Dorchi, zwany również Doring, Włoch pochodzący prawdopodobnie z Kaffy, genueńskiej kolonii na Krymie. Powstała murowana gotycka budowla z kamienia i cegły, kryta dwuspadowym dachem, z niewielką wieżą-dzwonnicą. Cerkiew w tym kształcie przetrwała do 1744 r., kiedy to została całkowicie rozebrana w związku z budową nowej katedry w stylu rokokowym. Wspaniała cerkiew katedralna pw. św. Jura zawdzięczała swoje powstanie dwóm biskupom unickim z rodu Szeptyckich - Atanazemu i Leonowi, stryjowi i bratankowi. Pracami kierował od 1744 r. Bernard Meretyn, jeden z najwybitniejszych architektów polskiego rokoka (zm. w 1759 r.). Po nim kontynuował budowę do 1764 r Sebastian Fesinger. Wystrój zewnętrzny ukończono ostatecznie w 1772 r. Lwów. Archikatedra św. Jura. 99 Katedra Iw. Jura jest'tffiiawaTla Za jeden z najaosKonaiszycn pomników sztuki swojej epoki. Wzniesiona na planie krzyża greckiego (z ramionami na osi wschód-zachód) z pięcioma kopułami: centralną i czterema nad kaplice w nawach bocznych. Wokół naw przebiegają galerie. Zwraca uwagę przepiękna fasada, o powierzchni wklęsło-wypukłej, zdobiona pi-lastrami, łamanym gzymsem, a przede wszystkim wieńczącym ją konnym posągiem św. Jerzego Qura) walczącego ze smokiem (mistrz Pinsel, czołowy przedstawiciel lwowskiej rzeźby rokokowej). Jego autorstwa są również strzegące wejścia posągi dwóch Ojców Kościoła, świętych Leona i Atanazego, jednocześnie patronów dwóch biskupów z rodu Szeptyckich. Jasne, przestronne wnętrze świątyni zdobi polichromia Łukasza Dolińskiego. Wystrój rzeźbiarski jest dziełem Michała Fi-lewicza. Na filarze, z lewej strony przepięknego ikonostasu cudowny obraz Matki Boskiej Trembowelskiej z XVII w. Obraz Chrystusa na ścianie absydy namalował E. Smuglewicz. Uwagę zwraca rokokowa ambona, barokowe ołtarze boczne, liczne klasycystyczne obrazy świętych (Chrystus E. Englerta z 1835 r.). Zmiany w wyposażeniu świątyni przyniósł XIX w. Filewiczowską polichromię odnowił Fabiański (1876). Naprzeciw ambony ustawiono posąg papieża Piusa IX, dłuta Tadeusza Błotnickiego. Cerkiew stała się miejscem spoczynku lwowskich biskupów obrządku unickiego i osób szczególnie dla Lwowa zasłużonych. Pochowani tam zostali m.in. bp Sylwester Sembrowicz (metropolita Halicza, abp Lwowa, bp Kamieńca), kniaź Jarosław Osmomyśl (1153-87) - syn Włodzimierza, abp Andrzej Szeptycki (zm. W 1944 r., odegrał znaczącą rolę w dziejach odrodzenia narodowego Ukraińców). Obok katedry znajduje się wzniesiony w 1772 r. pałac metropolity, projektu Sebastiana Fesingera, w stylu rokokowym z elementami klasycystycznymi (portyki z kolumnami to-skańskimi). Wystrój wnętrza projektował architekt Franciszek Kulczycki. Rzeźby na bramach są dziełem Michała File-wicza. W r. 1865 zbudowano dzwonnicę, w której zwieszono dzwon odlany w 1341 r. w miejscowej pracowni ludwisar-skiej. Na placu poniżej zespołu katedralnego odbywały się w dawnym wiekach słynne „harmarki" świętojurskie. Po 1946 r. cerkiew przekazano prawosławnym, w 1990 r.-zwrócono unitom. Kardynał M. Lubaczowski (głowa unitów od 1984 r.) został ustanowiony w 1991 r. przez Jana Pawła II metropolitą lwowskim obrządku bizantyjsko-ukraińskiego. 100 1VJ.CU.11 Panny) - Wołoska, ul. Ruska 7. Istniejąca dziś świątynia jest trzecią wzniesioną w tym miejscu, pierwszą była gotycka cerkiew z początku XV w. Po pożarze z 1527 r., hospodar mołdawski Aleksander Lupul ufundował w latach 1547-49 nową świątynię, zwaną wołoską, która spłonęła w 1571 r. Kolejną budowę rozpoczęto od wymurowania nowej wieży (1572-1580), która stać się miała jednym z najważniejszych elementów panoramy Lwowa. Powstała ona z fundacji bogatego mieszczanina Konstantego Korniakta, pochodzącego z Kandii na Krecie. Architekt Piotr Barbon stworzył dzieło, w którym skrzyżowały się wpływy greckie, włoskie i polskie. Trójkondygnacyjną budowlę obli-cowano kamieniem, na każdym z pięter oplatając pilastrami jońskimi. Podczas oblężenia Lwowa przez Turków w 1672 r., dzwonnica została uszkodzona. Odbudował ją w 1695 r. nadworny architekt Jana III, Piotr Baber. Wieżę podwyższył on jeszcze o jedno piętro i nakrył wspaniałym barokowym hełmem. Kolejna rekonstrukcja miała miejsce po pożarze w 1779 r. Dwumetrowy dzwon „Kirył" - dzieło lwowskiego ludwisarza Teodora Polańskiego - zawieszono w 1783 r. Lwów. Cerkiew wołoska (Uspienska). 101 Drugą runaacją Rormaiua uyia. k.cijjih.ci u^ct-u jmif^ui (zwana też Trech Króli) - śś. Jana Chryzostoma, Bazylego i Grzegorza (1584), przylegająca bezpośrednio do cerkwi i wieży, wykonana przez Andrzeja Podleśnego ze Lwowa. Zaprojektował on cerkiew o trzech kopułach na jednej osi, nawiązując do architektury bizantyjskiej. Uwagę zwracają kopuły oplecione kolumienkami i portal wejściowy rzeźbiony w białym wapieniu (XVI w.) z kolumnami, fryzem i misternym ornamentem z motywami roślinnymi. W 1671 r. generalny remont kaplicy przeprowadził lwowski kupiec Aleksy Bałłaban, o czym przypomina kamienna tablica nad wejściem. Wyżej XVI-wieczna ikona Przemienienie Pańskie. Wewnątrz m.in. złocone, imitujące mozaikę, obrazy i bogata ornamentyka rzeźbiarska z XVI-XVII w. W 1591 r., z inicjatywy działającego we Lwowie Bractwa Stawropigijskiego (założonego w 1581 r. przez Konstantego Ostrogskiego) rozpoczęto prace przy wznoszeniu nowego głównego korpusu okazałej cerkwi. Dzieło wsparli m.in. kozacki hetman Sahajdaczny, hospodarowie wołoscy, car moskiewski. Świątynia jest dziełem Pawła Dominiciego zw. Rzymianinem, któremu od 1597 r. pomagał teść, Wojciech Kapi-nos, a od 1598 r. Ambroży zw. Przychylnym. Oryginalny plan cerkwi, o trzech kopułach na jednej osi, stal się wzorem dla szeregu późniejszych realizacji. Budowla wykonana z ciosów wapiennych, utrzymana w stylu renesansu, zawiera też wiele elementów charakterystycznych dla architektury staroru-skiej. Fasada stanowi próbę organicznego ukazania bazylikowej struktury, a jednocześnie kompromis pomiędzy dwiema wersjami manieryzmu: włoską i niderlandzką. Architekt, który kończył budowlę (prawdopodobne Andrzej Bemer) nadał malownicze kształty szczytowi oraz wolutom ujmującym górną, węższą kondygnację. Przestronne wnętrze, trój-nawowe w układzie bazylikowym, wyraża znakomite wyczucie proporcji i ładu architektonicznego. Nawy rozdzielone są dwoma parami toskańskich kolumn, które jednocześnie wspierają środkową kopułę cerkwi - jedną z trzech, położonych na głównej osi świątyni. Krzyżowe sklepienia nawy nawiązują do architektury gotyckiej. Od strony wschodniej, na całej szerokości, cerkiew zamyka półokrągła absyda, od zachodu kruchta z chórem muzycznym. Najcenniejszym obiektem w cerkwi jest obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, malowany w 1635 r. przez Mykołę Pietrachnowicza, zawieszony na ścianie nad wejściem od ul. Ruskiej. Ołtarz główny pochodzi z 1773 r. Pierwotny ikonostas autorstwa Senkowicza i Pe-trachnowicza z lat 1629-1638 znajduje się obecnie w Grzy- ¦^^..i^ii^i. .rn.imui. uiuga miyiuwa z, i. 1OU/-3Z JCSL UZie- łem Marcina Jabłońskiego. Portret Konstantego Korniakta, zawieszony na galerii, namalował na przełomie XVIII i XIX w. Łukasz Doliński. Witraże z 1930 r. Całości założenia dopełnia dziedziniec arkadowy z kolumnadą. Obecnie jest to czynna cerkiew prawosławna. W podziemiu grobowiec Konstantego Korniakta. Cerkiew Przeobrażeńska (Przemienienia Pańskiego), ul. Krakowska 21 Pierwotnie w tym miejscu stał barokowy kościół i klasztor trynitarzy (p.w. Trójcy Przenajświętszej), zbudowany w 1729 r. przez Bernarda Meretyna i Jana de Witte'a. Po kasacie zakonu w 1783 r. kompleks przekazano na cele uniwersyteckie. Podczas bombardowania Lwowa przez Austriaków w 1848 r. część budynków spłonęła, ocalałe podarowano Ukraińcom, gdzie znalazło swoją siedzibę stowarzyszenie „Matyca Ruska". Na początku XX w. w klasztorze urządzono „Narodny Dim", kościół już jako grekokatolicki został przebudowany w stylu klasycystycznym. Od 1990 r. ponownie czynna cerkiew bizantyjsko-ukraińska. Cerkiew i klasztor Św. Onufrego oo. bazylianów, ul. Chmielnickiego 36 (d. ul. Żółkiewska) Pierwszą potwierdzoną źródłowo świątynią w tym miejscu była drewniana cerkiew z końca XIII w., w której znajdowała się ikona Matki Boskiej, wywieziona najpierw do Bełza, a następnie (1382 r.) do klasztoru oo. paulinów na Jasnej Górze. Tam jest czczona do dziś jako Matka Boska Częstochowska. W XV w. Stefan Dropan ufundował nową świątynie dla oo. bazylianów. Strawił ją pożar wl518 r.. Budowę kolejnej murowanej cerkwi sfinansował około 1550 r. wojewoda kijowski, książę Konstanty Ostrogski. Kilkakrotnie była niszczona i odbudowywana. Pod koniec XVII w. składała się z dwóch odrębnych części - wielkiej cerkwi i przylegającej do niej tzw. małej cerkwi (kaplica Św. Trójcy). Została ona w 1701 r. rozbudowana i ozdobiona pięknym barokowym portalem. Kolejną przebudową (1776) kierował F. Kulczycki. W 1. 1821-24 rozbudowano prezbiterium i zakrystię . Ostatnia przebudowa miała miejsce na początku XX w. (powstały trzy nawy, boczne - nakryto kopułami). We wnętrzu zwracają uwagę zachowane polichromie z XVII i XVIII w., rokokowy ołtarz główny , ikonostas z 1908 r. W 1564 r. w cerkwi spoczął ścięty na rynku lwowskim dobrodziej klasztoru, hospodar mołdawski Stefan Tomza. Kilka lat 102 103 j^^.ejria przyległym cwentarai pocnowano iwana rcuuiu-wicza, jednego z pierwszych drukarzy lwowskich (1583). Budynek klasztoru wzniesiono w 1683 r. Zachował się fragment otaczającego go muru. W 1820 r. dobudowano dzwonnicę. W okresie 1946-1990 r. mieściło się tu muzeum I. Fe-dorowa. Dziś czynna cerkiew bizantyjsko-ukraińska. Cerkiew p.w. Św. Mikołaja, ul. Chmielnickiego 28 (d. ul. Żólkiewska) Jedna z najstarszych świątyń Lwowa, wymieniana po raz pierwszy w 1292 r. Prawdopodobnie była cerkwią nadworną i miejscem pochówku pierwszych książąt halickich. Wzniesiono ją z ciosów kamiennych na rzucie krzyża, z kwadratową nawą i prezbiterium zamkniętym od wschodu półokrągłą absydą, oraz prostokątnym przedsionkiem od zachodu. Od północy i południa przylegają do głównego korpusu dwie kaplice. Po pożarze z 1623 r. dokonano w końcu XVII w. gruntownej przebudowy, która nadała budowli obecny kształt. Kolejne przebudowy miały miejsce w latach: 1776 (zakrystia), 1800 r. (nowa owalna kopuła nad nawą główną, absydą i pilastry na fasadach). W XVIII w. cerkiew otrzymała rokokowy wystrój, w tym ikonostas. Restauracja świątyni miała miejsce w 1924 r. i ostatnia w latach sześćdziesiątych. Obecnie czynna cerkiew prawosławna. Cerkiew Piatnycy (Św. Paraskewji), ul. Chmielnickiego 63 (d. ul. Żółkiewska) Wasyl Lupula, hospodar Mołdawii ufundował w 1645 r. cerkiew na miejscu starszej. Pełniła w przeszłości funkcje obronne, o czym świadczą grube mury z piaskowca i małe okienka. Jest to cerkiew jednonawowa z ośmioboczną absydą, i masywną wieżą z hełmem. Na murze południowym wykuty w kamieniu herb hospodara. Najcenniejszym zabytkiem jest ikonostas w stylu bizantyjskim, zawierający ponad 70 ikon. W 1870 r., w trakcie prac renowacyjnych, dolną część ikonostasu uzupełniono nowymi obrazami. W 1982 dokonano renowacji ikonostasu. Polichromię wewnątrz cerkwi (freski) przypisuje się Łukaszowi Dolińskiemu (XVIII w.). Dziś czynna cerkiew prawosławna. Cerkiew i klasztor ss. Bazylianek, ul. Franki 56 (d. Zybli- kiewicza) Cerkiew została wzniesiono w 1882 r., jednonawowa, w stylu neoromańskim. Obecnie mieści się tu schronisko turystyczne („Baza Lwiwska"). 104 Lwów. Cerkiew p.w. św. Paraskewii. Cerkiew p. w. Św. Ducha (dawny kościół ss. Dominika-nek p. w. Św. Katarzyny Sieneńskiej), ul. Kopernika 36 Dominikanki zostały sprowadzone do Lwowa za czasów jagiellońskich (inna tradycja podaje XIII w.). Istniejący do II wojny światowej niewielki, jednonawowy, zakończony półokrągłą absydą, barokowy kościółek powstał w latach 1722-29. Kasata zakonu w sierpniu 1782 r. zmusiła siostry do opuszczenia swojej siedziby, którą zajęło grekokatolickie seminarium metropolitarne, a kościół stał się cerkwią p.w. Św. Ducha . Po 1944 r. zachowała się jedynie wieża-dzwonnica, w której mieści się obecnie muzeum „Rusałki Dniestrowej" Synagogi lwowskie Historia Żydów lwowskich sięga połowy XIII w., w drugiej połowie XIV w. istniały obok siebie dwie niezależne gminy. Pierwsza, jedno z najstarszych skupisk żydowskich na Rusi Czerwonej, istniała w sąsiedztwie wczesnośredniowiecznej osady ruskiej, położonej u stóp Góry Zamkowej. Po włączeniu Rusi Czerwonej do Korony Polskiej i założeniu w pobliżu przez króla Kazimierza Wielkiego w XIV w. nowego miasta, na miejscu dawnej osady powstało Krakowskie Przedmieście, a tamtejsza gmina żydowska rozrosła się i została nazwana Przedmiejską. Wewnątrz murów nowego miasta powstała druga dzielnica żydowska, tzw. Śródmiejska. Osob- 105 ne gminy istniały we Lwowie ao ma w. p nv był zarówno osobnymi prawami i przywilejami, jak i dualizmem instytucji, zakładów, budynków niezbędnych do funkcjonowania kahału. Źródła z 1387 r. podają już nazwę u]icy żydowskiej" - Platea Judaeorum, do której można się by}o dostać tylko przez „bramę żydowską". Była ona mniejsza od bramy Halickiej i Krakowskiej, dlatego też nazywana by}a często „bramką". Centrum przedmiejskiej gminy stanowiła bożnica (potwierdzana źródłowo z 1497 r.), która znajdowała się na ul. Krakowskiej (w miejscu dzisiejszego bazaru). Budynek spłonął w czasie pożaru w 1623 r. Przywilej króla Zygmunta III ] 624 r. pozwolił gminie na zbudowanie nowej bożnicy, lecz ;„Ż w innym miejscu „...ziemnowodzkim a rzeką Pełtwią", był to budynek murowany, o charakterze obronnym. Synago-została spalona razem z całym Krakowskim Przedmie-Yjem w 1648 r., w czasie oblężenia miasta przez Kozaków. Odbudowana, była jeszcze kilkakrotnie plądrowana i dewastowana. Warto zaznaczyć, że większa od niej była tylko wielka Synagoga w Wilnie. Bóżnica Przedmiejska we Lwowie została zburzona w czasie II wojny światowej, na jej miejscu jeSt skwer. pozostałości synagogi „Złota Róża", podwórze posesji nr 27 przy ul. Fedorowa (do 1871 r. ul. Żydowska, następnie ul. glacharska) nruga murowana bóżnica we Lwowie wzniesiona została w 1582 r. przez Izaaka Nachmanowicza, jednego z najbogatszych i najbardziej wpływowych finansistów żydowskich, seniora kahału lwowskiego i w 1589 r. marszałka Sejmu Żydów Koronnych w Lublinie. Wybudowana na zakupionym w 1580 r rady miejskiej tzw. placu Oleskim. Początkowo była bóżnica prywatną, przeznaczoną dla rodziny fundatora i nazwaną «>edług legendy od imienia jego synowej bóżnicą Złotej Róży (Goldene Rojza). Budowniczym był architekt Paweł Szczęśli-w-y- Synagoga była kilkakrotnie przebudowywana. Niewątpliwie remonty były przeprowadzane również pomiędzy 1664 r. a początkiem XX w. ale nie ma o nich wzmianek w dostępnej literaturze. Głośny był proces pomiędzy gminą i jezuitami 0 parcele na których stała synagoga, doprowadziło to nawet jo jej czasowego zamknięcia (1605-1609), a rozwiązanie przyniósł dopiero wyrok sadu królewskiego, który przyznał aCię Żydom. Od 1604 r. bóżnica Złotej Róży, w miejsce bóżnicy Starej przejęła rolę bóżnicy gminnej i pełniła ją do czasu vvybudowania w 1799-1801 r. nowej, wielkiej bóżnicy. 106 W czasie II wojny światowej bóżnica została spalona, lecz zachowały się mury wraz ze sklepieniem. W kilka lat po wojnie uległa niemal całkowitemu zniszczeniu, zostały resztki murów ściany wschodniej oraz duża część ściany północnej z zarysem sklepień wraz z żebrami. W ostatnich latach ściany te częściowo uzupełniono, otynkowano, zabezpieczono i uznano za „chronioną ruinę". Lwów. Synagoga „Złota Róża" Synagoga Chasydzka, ul. Św. Teodory - zbudowana w latach 1841-44, obecnie pełni funkcję Ośrodka Kultury Żydowskiej. Synagoga „Cori Gilod", ul Braci Michnowskich 4, jedyna czynna synagoga spośród wielu, które we Lwowie uległy zniszczeniu. Zbudowana w 1924 r. Architekt A. Kornblut nawiązał do tradycji lwowskiego renesansu. We wnętrzu polichromia, malował ją M. Kugel. ** Rynek Usytuowanie rynku sięga drugiej połowy XIV w. (czasy króla Kazimierza Wielkiego) kiedy to po niszczycielskim najeździe litewskim z 1353 r. podjęto odbudowę grodu na nowych zasadach i w nowym miejscu: główny plac miasta i szachownicowy system ulic wytyczono na płaskim terenie. Plan jaki otrzymał Lwów był zbliżony do założeń innych ówczesnych miast środkowoeuropejskich i wywodził się z tradycji rzym- 107 skiego obozu wojskowego. Jego centrum stanowił prostokątny, zbliżony do kwadratu Rynek, z którego narożników wybiegały po dwie ulice. Ponowna rekonstrukcja miała miejsce po wielkim pożarze Lwowa w 1527 r. Dzisiejszy Rynek, jest to prostokątny plac, o wymiarach 142 x 129 m., zabudowany 44 kamienicami, różniącymi się zarówno wiekiem, stylem architektonicznym jak i rangą, oraz stojącym centralnie Ratuszem. Ozdobą rynku są ustawione w jego narożnikach cztery empirowe studnie z rzeźbami z XIX w. (prawdopodobnie dłuta Hartmana Wittwera) przedstawiającymi Amfitraty, Neptuna, Dianę i Adonisa. Władze sowieckie nakazały odcięcie zębów z wideł rzeźby Neptuna, gdyż widły te kojarzyły się bolszewikom z „tryzubem", godłem niepodległej Ukrainy. Lwowski rynek był miejscem wielu historycznych wydarzeń. Tu królowie polscy przyjmowali hołdy lenne (Władysław Jagiełło, w 1387 r. od wojewody wołoskiego Aleksandra, Władysław Warneńczyk, w 1436 r. od wojewody Eliasza). Po wyprawie na Moskwę dzielono na Rynku pomiędzy żołnierzy zdobyte carskie kosztowności. W czasie pamiętnego 1848 r. formowała się na Rynku Gwardia Narodowa. Tu w listopadzie 1918 r. proklamowano Wolną Ukrainę Zachodnią, a dwa lata później Józef Piłsudski jako Naczelnik Państwa przyjmował defiladę z okazji nadania miastu Orderu Virtuti Militari. Ratusz, Rynek Pierwszy drewniany ratusz zbudowano w czasach Władysława Opolczyka (1372-78). W 1489 r. królewicz Jan Olbracht położył kamień węgielny pod budowę murowanego budynku, który wzniesiono w latach 1491-1504. Wielokrotnie niszczony ( pożary i wojny) ratusz przetrwał do 1826 r. kiedy to runęła, pochodząca z początku XVII w. 58 metrowa wieża. Władze miasta podjęły decyzję o budowie nowego gmachu w stylu klasycystycznym, autorami projektu byli Józef Markel i Franciszek Trescher. Budowa miała miejsce w latach 1827-35, w krajobraz miasta wpisała się na stałe nowa 65-metrowa wieża z zegarem. Obiekt przez Lwiowiaków nazywany był „pudłu ratuszowy". Choć budynek mocno ucierpiał w 1848 r. od austriackiego ostrzału, odbudowany w 1851 r. przetrwał do dziś. Dwa kamienne lwy trzymające tarcze z herbem miasta i strzegące wejścia głównego zastąpiły ufundowanego przez Stanisława Szolca w latach 1589-91, kamiennego lwa, który stał na wysokim cokole przed starym ratuszem. Dziś siedziba Rady Miejskiej Lwowa. 108 Kamienice "dt5E2ające rynek, przedstawione są obiekty wyróżniające się architekturą, bądź związaną z nimi historią, (liczby za nazwami oznaczają ich rzeczywiste numery na pierzejach rynku). Bandinellowska (Robertowska), nr 2 -Jej manierystyczna szata skrywa gotycki jeszcze zrąb murów Zbudowana w stylu włoskiego renesansu w końcu XVI w. przez Hieronima Wedelskiego, znanego aptekarza i kupca. Zrujnowana 1674. Przebudowaną objął w XVIII w. Robert Bandinelli, wnuk słynnego florenckiego rzeźbiarza Bartolomeo Bandinellego. Włoch ten rozwinął pocztę, utworzoną jeszcze przez Monte-lupich z Krakowa, a lwowska kamienica mieściła jedną ze stacji pocztowych. Przebudowa miała miejsce w latach 1737-39, przerobiono portal, a główne wejście przeniesiono na ul. Stauropigijską (d. Dominikańska). Wilczków, nr 3 - Pierwotnie własność starego rodu patry-cjuszowskiego Wilczków, osławiona krwawym pojedynkiem o rękę panny Anny Wilczkówny (1580). Kolejnymi właścicielami zostali Ubaldini, a w 1713 r. dom nabył Stanisław M. Rzewuski, kolejnymi posesorami byli Lanckorońscy i Skarb-kowie. Mieszkał tu Stanisław Skarbek, fundator Starego Teatru. Kamienica została przebudowana w latach 1771-72 przez Piotra Polejowskiego. Z wystroju na uwagę zasługuje balkon z kutą w żelazie balustradą, podtrzymywany przez kariatydy, oraz rzeźby na attyce (Chwała) i balkonie (Geniusz) autorstwa F. Olędzkiego. Na szczycie frontonu kartusz herbowy. *** Czarna (Anczowskich lub Lorencowiczów), nr 4 - Uważana za jeden z najładniejszych zabytków mieszczańskiej architektury Lwowa. Po wielkim pożarze w 1527 r. stanął tu niewieki piętrowy dom, nazywany Kijowskim lub Koszna-rowskim. Po kolejnym pożarze (1571) Tomasz de Alberti, celnik ziem ruskich, rodem z wyspy Chios, wystawił w latach 1588-89 nową, jednopiętrową kamienicę (arch. prawdopodobnie P. Barbon). Przebudowana przez następnych właścicieli - Jana i Reginę Lorencowiczów (byli właścicielami jednej z pierwszych aptek we Lwowie), ostateczny wygląd zawdzięcza jednak doktorowi Marcinowi Anczowskemu. Jako nowy właściciel zlecił w latach 1675-79 Marcinowi Gradow-skiemu przebudowę budynku. Całą elewację pokryła przebo- 109 Lwów. Rynek. Czarna Kamienica. gata kamienna tzw. diamentowa rustyka, oraz figury Matki Boskiej, Sw. Marcina na Koniu oraz Zofii Hanowej. Dom zwieńczyła barokowa attyka. Nazwa budowli pochodzi od sczerniałej z czasem elewacji. W 1884 r. dobudowano trzecie piętro. Od 1911 r. kamienica jest własnością miasta, znajduje się w niej Muzeum Historyczne miasta Lwowa. ** Królewska (Korniaktów), nr 6 - Zbudowana w latach 1573-80 dla Konstantego Korniakta - pochodzącego z Krety kupca. Korniaktowie byli pod koniec XVI w. najbogatszą pa-trycjuszowską rodziną Lwowa. Budynek stanął na miejscu domu Augustynowskiego i Tarłowskiego. W 1623 r. kamienicę kupili karmelici, a od nich w 1640 r. nabył ją pan pobliskiej Żółkwi - wojewoda Jakub Sobieski. Po wstąpieniu na tron (1674) Jan III Sobieski, syn Jakuba, chętnie przebywał w ruskich dobrach, dzięki niemu kamienicę przebudowano na rezydencję (1678). Odtąd nazywano ją „królewską" lub „małym Wawelem". Rozbudowano wtedy portal fasady, przerobiono okna, budynek zwieńczono attyką, na której ustawiono posąg króla. Tu, w sali audiencyjnej został podpisany tzw. traktat Grzymułtowskiego (polsko-rosyjski), oddający Rosji ziemię smoleńską, czernihowsko-siewierską i kijowską. Po Sobieskich posesję przejęli Rzewuscy, a po nich w 1804 r. 110 Aleksander Chodkiewicz który uffądził w niej bibliotekę, kolekcję obrazów i numizmatów. Pomimo wielokrotnej przebudowy na uwagę zasługuje piękna, renesansowa attyka z kamienną figurą króla i żołnierzy, a także wewnętrzny, trzykon-dygnacyjny, arkadowy dziedziniec. Od 1910 r. Muzeum Narodowe im. Króla Jana III. Obecnie - Muzeum Historyczne m. Lwowa. Bernatowiczowska, nr 8 - Wzniesiona w XVI w., empirową fasadę zawdzięcza przebudowie z początku XIX w. (arch. Bauman). Nazwa kamienicy pochodzi od nazwiska jej właścicieli - Bernatowiczów, kupieckiej rodziny pochodzenia ormiańskiego. * Pałac arcybiskupi, nr 9 - Miejsce na którym od 1376 r. stoi kamienica, stanowiło własność metropolitów halickich, ofiarodawcą był namiestnik Rusi książę Władysław Opolczyk. Mieszkali w niej podczas pobytu we Lwowie Jadwiga i Jagiełło. W 1405 r. stała tu rezydencja księcia Świdrygiełły, brata Władysława Jagiełły. Gruntowna przebudowa miała miejsce w 1634 r. za przyczyną nowego właściciela arcybiskupa Stanisława Grochowskiego. W 1678 r w dziedzińcu wzniesiono krużganki. Powstała bardzo okazała rezydencja arcybiskupia (do 1832 r.). Gościli w niej Jan Kazimierz i Władysław IV. Po 1832 r. zamieszkiwali tu klerycy seminarium duchownego. W połowie XIX w. budowla przechodzi dalsze przebudowy, dodano m. in. III piętro. Zachował się portal, nad nim tablica fundacyjna. W kamienicy, w sali na I piętrze zmarł 10 listopada 1673 r. król Michał Korybut Wiśniowiecki. Lubomirskich, nr 10 - Wzniesiona w 1695 r., swój rokokowy kształt zawdzięcza przebudowie z lat sześćdziesiątych XVIII w, przeprowadzonej przez Jana de Witte'a. W latach 1558-1629 mieszkał w niej poeta Szymon Szymonowie. Nowo powstałe dzieło, ozdobione attyką, nabrało charakteru rezydencji magnackiej. W 1767 r. zamieszkał tu rosyjski generał Kreczetnikow, a po I rozbiorze rezydowali w latach 1772-1821 austriaccy gubernatorzy Galicji. W okresie międzywojennym znajdowały się tu centralne biura ukraińskiej „Proswity". 30 czerwca 1941 r. Ukraińcy proklamowali Akt Niepodległości. Od końcua XIX w. budynek jest własnością ukraińskich instytucji kulturalnych, obecnie oddział Muzeum Etnografii i Rzemiosła Artystycznego. 111 Lwów. Rynek. Kamienica Lubomirskich (d. siedziba „Proswity") Justglacowska, nr 12 - Zwracają uwagę maszkarony, przedstawiające wąsate podobizny polskiej szlachty. Kamienica należała do rajcy miejskiego Jodoka Glaza (Glacza). Wenecka (Massarowską), nr 14 -Architekt Paweł Rzymianin przy udziale Pawła Szczęśliwego, przebudował w 1569 r. pierwotną, gotycką kamienicę (III i IV kondygnacje wzniesiono w XIX w.). Nazwa „Massarowską" pochodzi od rezydującego tu w XVII w. jedynego w historii Rzeczypospolitej konsula (ale również i kupca) Najjaśniejszej Rzeczypospolitej Weneckiej - Antonio de Massaro. Nad portalem zachowała się płaskorzeźba z herbem Wenecji - uskrzydlonym lwem z otwartą księgą i napis „Pax tibi Evangelista Marce 1600". Mistrzyszymonowska, nr 15 - Gotycka, przebudowywana w późniejszych okresach, zachowały się pierwotne elementy architektoniczne (kamieniarka okienna). Gutteterowska, nr 18 - Pomimo przebudowy zachowane elementy gotyckie (m.in. piwnice), w XVI w., słynna z urządzanych w niej wystawnych przyjęć (m.in. z okazji koronacji Zygmunta III Wazy). Kasperowska, (Krakowska), nr 20 - Interesujący balkon z barokową dekoracją (XVIII-XIX w.) . 112 szoicwoirowiczowsica, nr li - /.budowana ok. 1630 r. dla, jednej z najstarszych rodzin patrycjuszowskich Lwowa, przybyłych z Wrocławia ok. 1525 r. Kamienica, to istna perła ma-nierystycznej architektury mieszczańskiej. Fasada ozdobiona jońskimi i korynckimi pilastrami. Na trzeciej kondygnacji, w narożnej wnęce umieszczono figuralną scenę Chrztu Jezusa w Jordanie. Na kartuszach łacińskie sentencje religijne. Gieblowska (Cudżaka, Massarowską lub Gordonowska), nr 24 - Budowla z XV w. renesansowy wystrój zawdzięcza przebudowie dokonanej po pożarze z 1527 r. Jeszcze raz Lwów. Pomnik „Proswity", towarzystwa ukraińskiego, od 1860 r. szerzącego oświatę i świadomość narodową przebudowana na początku XX w. (m. in. renesansową atty-kę zastąpiono szerokim parapetem, oraz dodano płaskorzeźby Zygmunta Kurczyńskiego (1920). Od II połowy XVIII w. była własnością Szeptyckich. W okresie styczeń-marzec 1707 r. mieszkał tu Piotr Wielki, negocjując z Polakami udział w wojnie przeciwko Szwecji. Obecnie oddział Muzeum Historycznego miasta Lwowa. Jakubszolcowska, nr 25 - W XVI w. Mieściła się tu drukarnia Filipowicza. Heppnerowska (Doktorowska) nr 28 - Zbudowana w 1510 r. dla burmistrza Pawła Heppnera. Kolejnymi właścicielami była rodzina lekarzy Napnerów. Renesansowy portal z kanelowanymi kolumnami, obramienia okienne, a także wewnętrzny, gotycki portal. 113 Paląc Korytkowskiego, nr 29 -Wzniesiony "w 1768 dla komendanta garnizonu lwowskiego Felicjana Korytkowskiego z połączenia dwóch kamienic - Zimorowiczowskiej i Dybo-wiczowskiej. W pierwszej, zbudowanej na miejscu XVI-wiecznego domu Kampinów, mieszkał Jan Bartłomiej Zimo-rowicz (poeta, historyk i burmistrz Lwowa). Nazwa drugiej kamienicy pochodzi od nazwiska jej właściciela - Stanisława Dybowickiego (lekarza króla Zygmunta III Wazy). Właścicielem kamienicy od 1803 r. był cukiernik Dominik Andreolli, od niego pochodzi nazwa pasażu w kamienicy, łączącego rynek z kościołem jezuitów. Regulusowska, nr 30 - Zbudowana dla Rajcy Jakuba Reguły. W 1634 r. zamieszkiwała tu Jadwiga Łuszkowska, faworyta króla Władysława. Wystrój rokokowy pochodzi z XVIII w. Mazanczowska, nr 31 - Zbudowana w XVI w. W okresie międzywojennym należała do rodziny Baczewskich (wódki i likiery). Przebudowana w 1923 r. (arch. Bronisław Wiktor). Rzeźby na fasadzie dłuta Zygmunta Kurczyńskiego. Kiliańszczyńska, nr 33 - W wieku XVII była własnością aptekarza Jana Kiliansta. Przebudowana w XVIII w. w stylu rokokowym według projektu Bernarda Meretyna. Gielazynów, nr 36 - Zbudowana w 1778 r. w stylu późnoba-rokowym, pamięta pobyt księcia Józefa Poniatowskiego podczas jego służby w armii austriackiej (do 1789 r.) Grozwajerów, nr 37 - Należała do burmistrza Lwowa, Marcina Grozwajera, znanego z zasług podczas obrony miasta obleganego przez Kozaków w 1648 r. W XVIII w. należała do ormiańskich kupców Derzachariasiewiczów, zwanych Aniołkami - handlujących suknem i winem, fundatorów bractwa p.w. św. Trójcy przy katedrze ormiańskiej. Zuchorowiczowska, nr 40 - Pierwotny kształt uformowany w XVII w. przebudowana w stylu rokokowym na pałacyk dla przeora klasztoru bazylianów św. Onufrego. Kamienica, nr 45 - Zbudowana około 1790 r. (z zachowanym zrębem gotyckim z XV w.) w miejscu dwóch innych -Kudliczowskiej i Hallerowiczowskiej. Restaurowana w XIX w. Obecnie uważana za jeden z najładniejszych domów we Lwowie w stylu empire. W okresie międzywojennym kamie- 114 nica siynna Dyia z artystycznej kawiarni „Atlas", miejsca spotkań elity towarzyskiej Lwowa, m.in. Jana Kasprowicza, Józefa Wittlina, Brunona Schulza, Eugeniusza Romera, i innych. Zamek. Początki grodu datuje się na połowę XIII w. Np. z 1261 r. pochodzi wiadomość o wymuszeniu przez Tatarów zburzenia obwarowań Lwowa. Murowany zamek, zwany później wysokim (castrum superius) został wzniesiony po zajęciu Rusi Czerwonej przez Kazimierza Wielkiego. Rola zamku wzrosła, gdy wzmogło się zagrożenie turecko-tatarskie, a także w czasie najazdów Stefana, hospodara mołdawskiego, w latach 1443 i 1498. Znamy wygląd zamku z XVI w. - otoczony był 2 m. murem, tworzącym nieregularny prostokąt, którego naroża wzmacniały baszty. Od strony miasta znajdował się podjazd przez zwodzony most nad rowem. Wschodnią część dziedzińca zajmował obszerny, dwupiętrowy budynek mieszkalny. Zamek został zdobyty i spalony 14 października 1648 r. przez Kozaków pod dowództwem Maksyma Krzywonosa. Odbudowany w 1653 r. przez ówczesnego komendanta Lwowa, gen. Krzysztofa Grodzickiego oparł się ponownie w 1655 r. Kozakom. Odzyskanie przez Polskę Kamieńca Podolskiego (1699) zmniejszyło znaczenie lwowskiej twierdzy, która zaczęła popadać w ruinę. Zajęcie miasta przez Austriaków (1772) przyspieszyło dewastację obiektu. Do dziś zachowane są małe fragmenty murów. Na uwagę zasługuje kopiec Unii Polsko-Litewskiej, usypany w trzechsetną jej rocznicę (1869) z inicjatywy Franciszka Smolki, oraz kamień ku czci Jana So-bieskiego. We Lwowie istniał również zamek niski, siedziba lwowskiego starostwa grodzkiego, został jednak całkowicie rozebrany pod koniec XVIII w. Na jego terenie w latach 1837-42 stanął teatr „Skarbkowskiego". * Baszta prochowa, ul. Podwale (d. Wały Gubernatorskie). Zbudowana w latach 1554-56 na wale, wysunięta poza mury miejskie, jest jedyną pozostałością dawnych fortyfikacji. Zbudowana z kamienia (mury grubości do 3 m.), trzykondy-gnacyjna, z małymi okienkami. W czasach pokoju wykorzystywana była przez kupców jako skład zboża. Od 1959 r. w baszcie mieści się Dom Architekta. * Arsenał Miejski, ul. Podwale 5. Istniejący dziś Arsenał Miejski jest trzecią budowlą stojącą w tym miejscu. Pierwszy zbudowany był w 1430 r., drugi stanął w latach 1555-56, (spłonął w 1571 r.). Obecny powstał w latach 1574-75. Jest 115 to masywny zbudowany z czerwonej cegły, trójkohdygnacyp ' ny budynek pokryty dwuspadowym dachem, na parterze sklepienia krzyżowe. Nigdy nie mógł konkurować elegancją stylu i kamieniarki ze swoim królewskim odpowiednikiem, z którym łączyło go usytuowanie w pasie międzymurza. Niegdyś zdobiły eo polichromie, oraz popiersia obrońców Lwowa, generałów Krzysztofa Arciszewskiego i Pawła Grodzickiego. Podczas udanego szturmu wojsk szwedzkich w 1704 r. Arsenał Miejski doznał poważnych uszkodzeń, a zdobywcy wysadzili wszystkie działa. W 1799 r. na murze umieszczono tablice 2 herbami miasta, Sobieskich i Jabłonowskich. Obok arsenału zrekonstruowane dwie wieże dawnych obwarowań miejskich W 1981 r. miała miejsce gruntowna restauracja budynku, dziś znajduje się tam oddział Muzeum Historycznego z kolekcją broni- ** Arsenał Królewski (ok. 1639-1646), ul. Podwale 13 Wzniesiony z kamienia i cegły prawdopodobnie według projektu gen Pawła Grodzickiego, komendanta twierdzy lwowskiej Miał służyć jako magazyn amunicji dla przygotowanej Przez Władysława IV Wazę wyprawy przeciwko Turcji. W przeciwieństwie do czysto funkcjonalnej architektury wcześniejszego Arsenału Miejskiego, fundacja królewska została ozdobiona dwukondygnacyjną loggią arkadową (południowa fasada) o lekkiej konstrukcji, z łukowatym portalem Parteru oraz barokowym frontonem na trzeciej kondygnacji. Lwów. Arsenał Królewski. 116 uu suuuy uni_y ruuwdic ^wscuuuuici z.nttjuujc mc ny barokowy portal, niegdyś zwieńczony figurą św. Jerzego. Architektura tego gmachu nawiązuje do stylu charakterystycznego dla rezydencji monarszych i magnackich tej epoki w Polsce. Od 1928 r. w gmachu mieści się archiwum historyczne. Arsenał Sieniawskich i Biblioteka Baworowskich. Na Przedmieściu Halickim w sąsiedztwie zespołu klasztornego ojców dominikanów około 1640 roku pod nadzorem generała artylerii koronnej Pawła Grodzickiego powstał jeszcze jeden gmach, zwany Arsenałem Sieniawskich. Z pierwotnie wzniesionej budowli do dzisiaj istnieje najniższa kondygnacja, do końca XIX wieku znajdująca się pod warstwą ziemi. Na tej podstawie usadowiona jest Biblioteka Baworowskich. Ufundował ją w 1857 roku Wiktor Baworowski, który nabył szereg bogatych księgozbiorów, m. in. po Ambrożym Gra-bowskim z Krakowa. W 1877 roku zbiory przeniesiono do Arsenału Sieniawskich, by w czasie II wojny światowej włączyć do Ossolineum. * Uniwersytet, (d. Sejm Galicyjski), ul. Uniwersytecka 1 (d. ul. Marszałkowska) Po likwidacji zakonu jezuitów w miejsce prowadzonej przez nich Akademii utworzony został w 1784 świecki Uniwersytet, z łacińskim językiem wykładowym. W latach 1805-1817 przejściowo zdegradowany do poziomu szkoły średniej mieścił się początkowo w dawnym klasztorze trynitarzy. Po spaleniu tej siedziby w czasie bombardowania w 1848 r. uczelnię przeniesiono do nowego gmachu przy ul. Sw. Mikołaja (d. ul. T. Gruszewskiego 4), zbudowanego latach 1842-1844, według projektu Fidelisa Stadlera, w stylu biedermeier, zwanego później Starym Uniwersytetem. Po 1870 r. stopniowo repolonizowany, w krótkim czasie stał się znaczącym ośrodkiem polskiej nauki i kultury. Od 1919 r. nosząc imię Jana Kazimierza, od 1920 r. zajmował gmach d. Sejmu Galicyjskiego. Gmach ten został wzniesiony w latach 1877-1881 przez Juliusza Hochberga, dla potrzeb powołanego we Lwowie Sejmu Krajowego. Budynek łączy monumentalne formy neore-nesansu i klasycyzującego neobaroku, wzorowane głównie na architekturze wiedeńskiej. Fasada dekorowana ryzalitem z loggią, nad którą attyka zwieńczona rzeźbami T. Riegera, przedstawiającymi symboliczne postacie Galicji, Wisły i Dniestru. Dziełem tego autora są również znajdujące się poniżej gzymsu rzeźby symbolizujące Pracę i Oświatę. 117 Wewnątrz ODSzerny westyDm o uwuuieguwyui auiuuaui zdobiły niegdyś rzeźby przedstawiające władców Polski i Rusi: Mieszka, Kazimierza Wielkiego, Jarosława i Włodzimierza Wielkiego. Dawna sala posiedzeń sejmowych przystosowana na aulę uniwersytecką. Ścianę za lożą marszałkowską zdobił Lwów. Dawny Sejm Galicyjski. fryz malowany przez Henryka Rodakowskiego, przedstawiający we wnękach Wiarę, Mojżesza, Likurga, Solona, Justynia-na i Pracę, w polach między wnękami alegoryczne malowidła Sztuk Pięknych, Nauki, Przemysłu, Handlu i Rolnictwa. Warto zaznaczyć, że płótno Jana Matejki Unia Lubelska, a także Konstytucja 3 Maja, i inne mniej znane, zdobiły dawniej ściany sal tego gmachu. Swoje miejsca miały również portrety znanych malarzy: Henryka Rodakowskiego i Kazimierza Po-chwalskiego. W 1939 r. uniwersytet został przejęty przez Ukraińców, od 1940 r. nosi imię swego wychowanka, wybitnego ukraińskiego poety - Iwana Franki. Politechnika, ul. Bandery 12 (d. ul. Leona Sapiehy) W 1844 r. powstała we Lwowie Akademia Techniczna, na bazie założonej 1817 r. Szkoły Realnej, przekształcona w Politechnikę w 1872 r. Od 1877 r. zajmuje nowy gmach wybudowany w latach 1873-1877 przez najwybitniejszego ówcześnie architekta lwowskiego Juliana Zachariewicza. Budynek jest wspaniałym przykładem neorenesansu i klasycyzującego neobaroku, stanowiąc wzorzec dla wielu wzniesionych później gmachów publicznych i kamienic mieszczańskich. Sze-ściokolumnowy portyk wieńczy attyka z trzema alegorycznymi rzeźbami L. Marconiego, symbolizującymi Inżynierię, Budownictwo i Mechanikę. Wnętrza budynku zdobią kompozycje alegoryczne, wykonane według szkiców Jana Matejki. 118 w uiucaic y wojennym LU_/.cilllil llUMia IldZWC ^y jy C niki Lwowskiej, od 1939 r., po przejęciu jej przez władze ukraińskie - Lwowski Instytut Politechniczny. Pałac Sprawiedliwości, ul. Kniazia Romana 1 (d. ul. Batorego) zajmowany początkowo przez Wyższy Sąd Krajowy. Gmach zbudowany został w 1892 r. według planów F. Skow-rona, na miejscu d. klasztoru karmelitów bosych, skasowanego w 1 784 r. Szczyt frontonu wieńczy statua Sprawiedliwości dłuta L. Marconiego. Przed wojną mieścił się tu Sąd Apelacyjny, dziś zakłady Instytutu Politechnicznego. Wyższe Gimnazjum im. Franciszka Józefa, ul. Kniazia Romana 3, zbudowane w 1876 r. według projektuj. Hochbergera w stylu klasycystycznym. Na środkowym ryzalicie na wysokości 2 piętra, we wnękach umieszczone były pierwotnie posągi Kopernika i Mickiewicza. Dawne teatry lwowskie Stały teatr pojawił się we Lwowie wkrótce po rozbiorach, przez około sto lat obok sceny polskiej istniała także niemiecka. W drugiej połowie XIX w. pojawiły się przedstawienia ukraińskie. Siedzibą teatru był początkowo przebudowany gotycki kościół Franciszkanów. Teatr polski we Lwowie przeszedł przez kilka okresów świetności: w latach 1795-1799 dzięki działalności Wojciecha Bogusławskiego, w połowie XIX w., oraz na przełomie XIX i XX w, głównie za czasów dyrekcji Tadeusza Pawlikowskiego. Wśród znakomitych aktorów, którzy przewinęli się przez sceny lwowskie, byli artyści tej miary, jak Helena Modrzejewska, Ludwik Solski, Irena Eichlerówna, Karol Adwentowicz, Mieczysława Ćwiklińska i inni. W okresie międzywojennym scena lwowska uchodziła za jedna z najlepszych w kraju. Ukraiński Teatr Dramatyczny im. Marii Zańkowieckiej (d. teatr „Skarbkowskiego"), ul. Łesi Ukrainki 1 (d. ul. Skarbkowska) W latach 1834-1842 wzniesiono według projektu Ludwika Pichla i Jana Salzmana klasycystyczny budynek teatralny fundacji Stanisława hr. Skarbka. Do otwarcia w 1900 r. Teatru Miejskiego był główną sceną Lwowa. Tu występowali m.in. N. Paganini i F. Liszt. Później salę teatralną zamieniono na kino i dopiero w 1940 r. przywrócono jej pierwotną funkcję. Dziś siedziba Ukraińskiego Teatru Dramatycznego. 119 ** Państwowy Akademicki Teatr upery i uaietu im. i. Franki (d. Teatr Wielki), al. Swobody (d. pl. Gołuchow- skich) W miejscu dawnego pałacu Gołuchowskich, powstał w latach 1897-1900 nowy, okazały teatr na Wałach Hetmańskich, projektowany przez Zygmunta Gorgolewskiego, ówczesnego dyrektora Państwowej Szkoły Przemysłowej i radcy rządowego. Teatr z widownia liczącą 1100 miejsc mógł konkurować z podobnymi w Wiedniu, Paryżu czy Monachium.. Fasada gmachu, silnie rozczłonkowana i bogato dekorowana, zwieńczona brązowymi, uskrzydlonymi postaciami Geniusza (środkowa, ze złoconą, w łuk wygiętą gałązką palmową). Dramatu (z lewej) i Muzyki (po prawej). Portal tworzą kolumny z doryckimi kapitelami, podtrzymującymi fryz. Loggia ponad gzymsem oddziela parter od pierwszego piętra. Nad łukami okiennymi, kute w kamieniu przez Wójcika alegoryczne postacie. Rząd kolumn podtrzymuje architraw, nad gzyms wieńczący kondygnację i piękna attyka ozdobiona tarczami herbowymi i posągami dwunastu muz. Całość fasady zamyka tympanom, który wypełniają, nadnaturalnej wielkości symboliczne rzeźby. Wnętrze teatru: przedsionek, westybul i klatka schodowa prowadząca do parteru, lóż parterowych oraz lóż I, II i III piętra. Nad wejściem portret twórcy teatru Gorgolewskiego, poniżej data budowy, medaliony pierwotnie przedstawiające J. Lwów. Teatr Opery i Baletu. 120 Niemcewicza, t. tsonomoica, k zaDiocKiego, a. hredry; "jt Kraszewskiego, J. Korzeniowskiego, J. Kamińskiego i W. Bogusławskiego, a także rzeźby dłuta Wojtowicza, przedstawiające Tragedię i Komedię. Fryz malowany na płótnie (M. Pietsch) przedstawiał herby Polski oraz alegorie dramatu, radości i smutków. Nad wejściem do amfiteatru obraz z emblematami mieszczaństwa lwowskiego. Inne obrazy Wiosna, Jesień i Zima A. Popielą; Ziemiaństwo Z. Rozwadowskiego; Lato i Rycerstwo Rybkowskiego. Obok wejścia Muzyka Nowożytna Ko-towskiego, a naprzeciw Muzyka Antyczna W. Krycińskiego. Podobnie bogato dekorowane jest foyer I piętra, gdzie uwagę zwracają M. Harasymowicza Cztery Pory Roku oraz alegorie Europy, Azji, Afryki i Ameryki, a także alegoryczne rzeźby R Wojtowicza Miłość, Zazdrość, Pycha i Macierzyństwo. W niszach znajdowały się kiedyś popiersia F. Chopina, S. Moniuszki, J. Eisnera i K. Kurpińskiego, teraz - T. Szewczenki, A. Puszkina, A. Mickiewicza, I. Franki. Strop salonu zdobią plafony malowane przez S. Dębickiego: w środkowym alegoria Poezji, w zachodnim Taniec, we wschodnim Muzyka. Nadto alegorie Miłości, Nienawiści, Sprawiedliwości i Mądrości oraz scena z Bal-ladyny]. Słowackiego. Pełen przepychu jest także wystrój amfiteatru. Dekoracja rzeźbiarska, sztukaterie i malowidła są dziełem M. Harasymowicza, R Wojtowicza, E. Podgórskiego i J. Giovanettiego, którym pomagali uczniowie lwowskiej Szkoły Przemysłowej. Plafon nad sceną przedstawiał Chwalę Polski, inne malowidła alegoryczne wyobrażają m.in. Grację, Muzykę, Taniec, Niewinność, Iluzję, Prawdę i in., także portrety sławnych aktorek i aktorów. Widownia składa się z parteru i amfiteatru. Tu obrazy Rejchana - Sława (nad sceną), nad nią Geniusz sławy -Wojtowicza. Wspaniała kurtyna jest dziełem Henryka Siemiradzkiego, przedstawia alegorycznie sens życia ludzkiego. Na kurtynie przeciwpożarowej naklejone płótno z panoramą Lwowa z początku XX w. W 1901 r., na uroczystość otwarcia teatru wystawiono po raz pierwszy w Polsce operę Ignacego Paderewskiego „Manru" z Janiną Korole-wicz-Wajdową i Aleksandrem Bandrowskim w rolach głównych. Galeria Obrazów, ul. Stefanyka 3 (d. ul. Ossolińskich) Powstała dzięki utworzonej w 1902 r. fundacji i w lutym 1907 r. została udostępniona publiczności. W ciągu wielu lat zgromadzono w niej ponad 10 tys. obrazów, rzeźb i grafik od XV w. do czasów współczesnych. Dziś należy do największych tego typu galerii Ukrainy. Ma kilka oddziałów. Galeria 121 "|"1'IT'»"' lwowska posiada Wspaniały zbiór sztuki zachodnioeuropejskiej: włoskiej, flamandzkiej, niderlandzkiej, hiszpańskiej, francuskiej, austriackiej, niemieckiej, a także rosyjskiej oraz największą poza Polską kolekcję dzieł sztuki polskiej (obrazy, rzeźby, grafiki) od gotyku po XX w. Ozdobą kolekcji są obrazy Tycjana Portret Antonio Grimani, Goyi Maja na balkonie i Canaletta Widok Drezna. Wśród malarzy polskich, których dzieła są eksponowane w galerii, należy wymienić przede wszystkim Antoniego Bro-dowskiego Portret Aleksandra Katowskiego, Epizod z wojen kozackich, Olgę Boznańską Autoportret, Dzieci, Portret malarza, Józefa Bian-Ots Poskromienie koni, Pożegnanie, Jana Cybisa Pejzaż, Juliana Fałata Roztopy, Śnieg, Wojciecha Gersona Władysław Łokietek pod Ojcowem, Artura Grottgera Nokturn, Ukrainka, Portret młodej kobiety, Władysława Jareckiego Zimowe słońce, Juliusza Kossaka Koń nad zabitym jeźdźcem, Wojciecha Kossaka Wiosna, Aleksandra Kotsisa Śmierć matki, Portret starego górala, Babcia, Zawiedziona dziewczyna, Stary chłop, Dzieci z ostatkiem. Wilhelma Leopolskiego Śmierć Acerna, Tadeusza Makowskiego Myśliwy w chłopskiej izbie, Jacka Malczewskiego Autoportret, Jana Matejki Portret dzieci, Jan Żiżka pod Kutna Horą, Karol Gustaw z Szymonem Starowolskim u grobu Władysława Łokietka na Wawelu, Widok Bebeka pod Konstantynopolem, Józefa Mehoffera Śpiewaczka. Centralny Dom Towarowy (d. Dom Towarowy „Ma-gnus"), róg ul. Grudeckiej 10 (d. ul. Kazimierzowska) i Szpitalnej 1 Budynek był własnością inż. Skibniewskiego i dr S. Frenkla Zbudowany został w latach 1912-1913 wg projektu Romana Felińskiego (1886-1953).Oprócz „Magnusa" Feliński zrealizował jeszcze dwa niemal równie wybitne projekty: domu pogrzebowego „Beth Tahara" na nowym cmentarzu żydowskim i hal sklepowych Gródlów z kinem „Grażyna" przy ul. Sapiehy (niestety nie zachowały się do naszych czasów), oraz szereg kamienic. Budynek jest jednym z najwybitniejszych dzieł architektury polskiego modernizmu. Gmach liczy pięć kondygnacji, z czteroosiową elewacją od strony ul. Kazimierzowskiej, ścięty narożnik oraz dziesięcioosiową elewacją od ul. Szpitalnej. Pomiędzy profilowanymi filarami żelbetowymi występują całkowicie przeszklone powierzchnie ścian -w formie wielkich witryn na parterze i trójbocznych okien, tzw. chicagowskich (chicago-windows). Z supernowoczesną elewacją kłócił się łamany ceramiczny dach, w którym ukry- 122 to az dwie dodatkowe kondygnacje. Styl budowli w awangardowej architekturze europejskiej upowszechnił się dopiero w połowie lat dwudziestych. Wnętrze zdobiły trzy malowidła alegoryczne przedstawiające Handel i Przemysł (być może wypełniały one poszczególne przęsła stropu). Jednoprze-strzenne wnętrze jest wynikiem przebudowy dokonanej w latach 1925-1935. Przez cały okres powojenny „Magnus" pełnił swoją funkcję, dlatego nie uległ dewastacji, choć okres sowiecki upamiętnił się paroma przeróbkami. Obecnie obiekt na nowo zmienia się powoli w nowoczesny dom towarowy. Al. Szewczenki (d. ul. Akademicka i pl. Akademicki) Barokowa figura Św. Jana Nepomucena, stojąca niegdyś przy małym moście nad Pełtwią dała pierwszą nazwę ulicy - Św. Jana, która funkcjonowała do zmiany na Akademicką (otrzymał ją również kończący ją plac w r. 1871). Stał na nim odsłonięty w 1897 r. pomnik Aleksandra Fredry do 1956 r. (teraz we Wrocławiu, na rynku przed ratuszem). Do początku XX w. ulicę i plac przecinało koryto rzeki Pełtwi, ze względów estetycznych i funkcjonalnych zasypano je. W 1961 r. wprowadzono nazwę al. Szewczenki, nie wydzielając oddzielnej nazwy na plac. Kamienica Segala, nr 7 Kamienica w stylu secesyjnym, słynna z istniejącej tu przed II wojną światową kawiarni Schneidera, miejsca spotkań lwowskich artystów okresu Młodej Polski. Można było tu spotkać J. Kasprowicza, L. J. Żuławskiego, L. Solskiego, i in. Przed budynkiem stał kiedyś pomnik K. Ujejskiego, dłuta Antoniego Popielą, odsłonięty w 1901 r., po 1945 r. przewieziony do Szczecina i ustawiony na pl. Zwycięstwa. Kamienica, d. Jagiellońska 11. Zbudowana w XIX w. jako czynszowa - tu urodził się i spędził młodość Marian Hemar (1901-1972) - nie tylko sławny poeta Lwowa, lecz jeden z najwybitniejszych poetów polskich XX w. Dworzec kolejowy, pl. Wokzalny (pl. Dworcowy),d. al. Focha, pl. Wilsona Kolej żelazną doprowadzono do Lwowa w 1861 r. (połączenie z Przemyślem), od 1866 r. połączenie z Czerniowcami, od 1869 r. z Brodami. Budynek dworca kolejowego wzniesiono w 1904 r. według projektu W. Sadłowskiego. Projekt jest 123 przykłaclem wpływu secesji wiedeńskiej na architekturę Lwowa. Monumentalny budynek był w swoim czasie najokazalszym i najnowocześniejszym dworcem w Polsce. Dwie hale ze stali i szkła przykrywają pięć peronów, połączonych podziemnymi przejściami. Dwa duże westybule mieszczą kasy biletowe i poczekalnie. Zniszczenia wojenne i późniejsze przebudowy pozbawiły gmach wielu oryginalnych detali ar- Lwów. Portal Dworca Głównego. chitektonicznych i malowideł, zdobiących wnętrza (dawniej bogata dekoracja secesyjna na ścianach). Kawiarnia „Szkocka" (dawna), róg al. Szewczenki (d. ul. Akademickiej) i ul. Fredry. Kawiarnia „Szkocka" przeszła do historii jako ulubione miejsce spotkań i dyskusji lwowskich akademików, szczególną sławą cieszyła się wśród matematyków, przychodzili tu m.in.: Stefan Banach, Hugon Steinhaus, H. Auerbach, S. Ułam, W. Orlicz, W. Nikliborc, J. Schreier, S. Ruziewicz, S. Mazur, M. Kac i in. Nie wiadomo czy z ich inicjatywy, czy z zapobiegliwości właściciela lokalu powstała słynna „Księga Szkocka" -zbiór zadań i problemów matematycznych, zapisywanych w przechowywanym w kawiarni notatniku (wcześniej zapiski powstawały na serwetkach). Za rozwiązanie problemu przyznawano pospołu rozmaite, dowcipnie obmyślane nagrody, np. żywą gęś, za „problem nr 153", postawiony w 1936 r. 124 przez s. Mazura (nagrodę otrzymał flopiero w iy82 r. szwedzki matematyk P. Enfla!). Zbiór otwierał wpis S. Bana-cha z sierpnial935 r., zamykał problem sformułowany przez H. Steinhausa w maju 1941 r. * Pomnik Mickiewicza, pl. Mickiewicza (do 1944 r. pl. Mariacki) Budową pomnika kierował specjalny komitet wyłoniony w 1897 r. z Towarzystwa im. Adama Mickiewicza we Lwowie, na jego czele stał prof. uniwersytetu lwowskiego Ludwik Ćwikliński. W rozpisanym w 1898 r. konkursie podstawowym wymogiem był pomnik o charakterze kolumny. Pod koniec 1898 r. komitet dysponował 28 projektami, z których wybrał pracę Antoniego Popielą. Budową fundamentów kierowali znani lwowscy architekci Sosnowski i Zacharjewicz. Brązowe elementy pomnika zostały odlane w wiedeńskiej fabryce Teodora Srpeka (Serpeka). Granitowa kolumna ma 21 m wysokości, figura Mickiewicza 3,30 m, a sama kolumna z napisem ADAM MICKIEWICZ ważyl6 ton. Płomień znicza wieńczącego monument został pozłocony. Uroczystość odsłonięcia miała miejsce 30 października 1904 r. Monument zachował się do dziś nietknięty, pozostał na jego froncie polski napis, a z tyłu kartusz z herbem Rzeczypospolitej. * Hotel „George"(za czasów radzieckich „Inturist"), pl. Mickiewicza 1 Lwów. Hotel „George". 125 Zbudowany wl90f r. gmach jest przykładem czysto wiedeńskiej architektury przełomu historyzmu i secesji, wzniesiony na podstawie projektów firmy Fellenera i Helmera. Na fasadzie alegoryczne rzeźby czterech kontynentów, oraz płaskorzeźba ze Sw. Jerzym. Zdobiła ona poprzednio zajazd Hoff-manów, w którym w 1848 r. kwaterowali gen. J. Dwernicki i gen. J. Bem. Wały Hetmańskie i Gubernatorskie - w okresie zaborów, a szczególnie w okresie autonomii galicyjskiej, Lwów ostatecznie ukształtował się jako wielkie, nowoczesne miasto. Początkiem zmian było stopniowe usuwanie obwarowań miejskich, rozpoczęte w 1777 r. Na ich miejscu powstał od strony zachodniej reprezentacyjny bulwar - Wały Hetmańskie, a od wschodniej nieco później - Wały Gubernatorskie. Tu w 1896 r. ustawiono pomnik Jana III Sobieskiego, dzieło Tadeusza Barącza, w 1945 ewakuowany do Gdańska. Park Stryjski, rozciągający się po południowej stronie ul. Stryjskiej, przed wojną zwany powszechnie parkiem Kiliń-skiego. Założony w 1877 r. przez miejskiego inspektora ogrodów i parków Rohringa znakomicie wykorzystuje warunki naturalne i należy do najładniejszych w Europie ze względu na bogactwo rodzimej i egzotycznej flory. W 1894 r. stanął tu pomnik Jana Kilińskiego. Także w 1894 r. z okazji Powszechnej Wystawy Krajowej, a dla uczczenia stulecia powstania kościuszkowskiego, została namalowana i tu udostępniona w rotundzie panorama Racławice. To wybitne malowidło (płótno o wymiarach: 15 m wysokości, 120 m długości), dzieło Jana Styki i Wojciecha Kossaka oraz innych malarzy, przedstawia zwycięski atak kosynierów dowodzonych przez Tadeusza Kościuszkę na wojska rosyjskie w bitwie pod Racławicami 4 kwietnia 1794 r. Po wielu dramatycznych losach, zakończeniu prac konserwatorskich, Panorama Racławicka (Oddział Muzeum Narodowego) została udostępniona w 1985 r. we Wrocławiu. Na terenach wystawowych w latach. 1921-38 corocznie organizowano Międzynarodowe Targi Wschodnie. W 1952 r. park uporządkowano. *** Cmentarz Łyczakowski, wejście od ul. Miecznikowa (d. Św. Piotra) Jedna z wielkich polskich metropolii narodowych, obok cmentarza na Rossie w Wilnie, Powązkowskiego w Warszawie i Rakowieckiego w Krakowie. Dekretem cesarza Józefa II 126 z 1783 r. zamknięto istniejące, ciasne cmentarze przykościelne, a w 1786 r. udostępniono nowy cmentarz na oddalonym od centrum miasta Łyczakowie. Wkrótce też powstały cmentarze i w innych dzielnicach: Gródecki (zamkn. 1875), Żółkiewski (zamkn. 1856) i Stryjski (zamkn. 1893). W 1888 r. powstał największy z nich, cmentarz Janowski (zamkn. 1980). W okresie 200 z górą lat na cmentarzu Łyczakowskim pochowano około pół miliona ludzi, przeważnie Polaków, ale także Ukraińców (m.in. Iwana Franko), Austriaków, Niemców, Żydów, Ormian, Rosjan i in. Cmentarz Łyczakowski zajmuje powierzchnię ok. 40 ha. Położony jest na malowniczym, pagórkowatym terenie, w otoczeniu bujnej zieleni. Stanowi ona piękną oprawę wielu kaplic, grobowców i nagrobków, często 0 dużych walorach artystycznych: obelisków, kolumn, rzeźb 1 płaskorzeźb przedstawiających zmarłych, oraz alegorycznych i symbolicznych. Są one dziełem znakomitych artystów, rzeźbiarzy i architektów różnych narodowości, jak: Hartman Wittwer (zm. 1827), Anton Schimser (zm. 1826), jego brat Jan Schimser (zm. 1856), Leopold Schimser (zm. 1888), jego syn Jan, Piotr Kozakiewicz, Julian Markowski, Abel Perier i jego syn Henryk, Gabriel Krasucki i in. W latach siedemdziesiątych zaczęły pojawiać się nagrobki wykonane przez współczesnych rzeźbiarzy i kamieniarzy ukraińskich (Ewhen Dzyndra, Luka Bihanycz, Petro Kulik i in.). Wśród okazałych, rodzinnych kaplic grobowych (wzniesiono ich 24 i tylko jedna - kaplica Dzieduszyckich, została zniszczona w 1944 r.) wyróżniają się mauzolea Dunin-Borkowskich (z 1812 i 1880 r.), Barczewskich (zbud. w 1885 r. wg projektu W. Halickiego) i mauzoleum Baczewskich (1883 r. wg projektuj. Schultza). Na cmentarzu znajdują się wydzielone kwatery, gdzie chowano zmarłych i poległych, związanych z wydarzeniami historycznymi: Żołnierze Kościuszki Zachowały się tylko cztery groby, na czele z gen. Benedyktem Kołyszko (1749-1834). Żołnierze Napoleona Pochowanych jest ich tu kilkunastu, a wśród nich m.in. generałowie: Wincenty Szeptycki (1782-1836), Józef Korczak-Szumlański (zm. 1839) i rotmistrz ułanów Józef Sas-Czułow-ski (1776-1863), uczestnik słynnej szarży pod Somosierrą. 127 powstańcy listopadowi, cmentarzyk „Żelaznej Kompanii W latach 1881-1916 zostało tu pochowanych 47 powstańców (niektórzy z rodzinami), m.in. Bogusław Longhamps-Berier (1808-88), Onufry Hieronim Kunaszowski (1806-85), autor znanej biografii Życiorysy uczestników powstania listopadowego (1888), Heni Bogdański (1804-87) autor cenionych pamiętników z Galicji, Józef Ratzenheim (1809-83). W centrum kwatery znajduje się wzniesiony w 1886 r. przez rzeźbiarza Henryka Periera tzw. „Sarkofag Żelaznej Kompanii". Ponad 140 powstańców listopadowych spoczywa w innych kwaterach cmentarza (zmarłych przed 1880 r). Powstańcy styczniowi, „górka powstania 1863" Na wniosek istniejącego od 1888 r. Towarzystwa Wzajemnej Pomocy Uczestników Powstania Polskiego z lat 1863/64, powstała kwatera dla powstańców styczniowych. Na początku znajduje się pomnik Szymona Wizunasa Szydłowskiego, otoczony 7 mogiłami, dalej w 18 rzędach groby z żelaznymi krzyżami (łącznie 230 grobów). Obok wejścia uwagę zwraca grób Benedykta Dybowskiego. Cmentarz Obrońców Lwowa (Cmentarz Orląt) W nocy z dnia 31 X na 1 XI oddziały ukraińskie dowodzone przez atamana Dmytra Wytowskiego, głównego organizatora Ukraińskich Strzelców Siczowych w drodze zamachu przystąpiły do opanowania głównych punktów strategicznych miasta. Trzytygodniowe walki o Lwów (1-22 XI 1918 r.) przeszły do historii jako przykład bohaterstwa, zwłaszcza młodzieży lwowskiej - studentów, uczniów gimnazjalnych, młodzieży rzemieślniczej i słynnych lwowskich batiarów. Kontratak szczupłych sił polskich był skuteczny dzięki przybyłej 19 XI odsieczy z Krakowa i Przemyśla, pod dowództwem ppłk. Michała Karaszewicza Tokarzewskiego. W nocy z 21 na 22 XI 1918 roku wojska ukraińskie opuściły Lwów. Miasto było wolne, ale boje o Małopolskę Wschodnią i Lwów trwały nadal. Zaciśnięty wokół miasta ukraiński pierścień przerwała dopiero odsiecz pod dowództwem gen. Wacława Iwaszkiewicza w marcu 1919 r. O miasto walczyła przede wszystkim przez 3 tygodnie młodzież lwowska. Chłopców nazwano Orlętami. Już wtedy pojawiły się zamysły, by założyć osobną kwaterę na cmentarzu Łyczakowskim dla Poległych za Lwów. Rada Miejska Lwowa przeznaczyła na ten cel część gruntu na pochyłym skłonie cmentarza Łyczakowskiego, gdzie w listopadzie i grudniu 1918 roku zaczęto chować 128 UDroncow Miasta. Grobów przybywało, bo ekshumowano zwłoki z rozrzuconych po mieście mogił, a w kwietniu 1919 roku zlikwidowano cmentarzyk przy Politechnice Lwowskiej. W lecie ks. biskup Wł. Bandurski, sufragan lwowski poświęcił teren przeznaczony na cmentarz wojskowy. Powstało Towarzystwo „Straż Mogił Polskich Bohaterów", którego celem była opieka i zbieranie funduszy na rozbudowę cmentarza. W 1921 r. rozpisany został konkurs na projekt urządzenia cmentarza Obrońców Lwowa. Pierwszą nagrodę zdobył projekt, którego autorem okazał się student V roku Wydz. Architektury Politechniki Lwowskiej Rudolf Indruch (1892-1927). Monumentalny projekt znakomicie wykorzystał naturalne zbocze terenu, na którym stanęła kaplica, a poniżej katakumby i Łuk Chwały z koncentrycznie schodzącymi mogiłami, stał się prawdziwym narodowym panteonem. Prace przy cmentarzu posuwały się etapami, na skrzydłach katakumb wzniesiono pomnik lotnikom amerykańskim (1925) oraz żołnierzom francuskim (1938), poległym w wal- Lwów. Cmentarz Obrońców Lwowa (wygląd pierwotny). kach za Polskę. Łącznie pochowano tu do 31 sierpnia 1939 r. 2859 żołnierzy, z których blisko 23% to chłopcy do 17 lat -bohaterskie Lwowskie Dzieci, owe Orlęta Lwowskie. Do 31 lipca 1944 r. pochowano dalszych 15 obrońców Lwowa. Wśród pochowanych znajdują się gen. Wacław Iwaszkiewicz (zm. 1922), gen. Tadeusz Rozwadowski oraz brygadier Czesław Mączyński (zm. 1935), były Komendant Obrony Lwowa. W październiku 1932 r. ukończono katakumby, a 12-ko-lumnowy Łuk Chwały odsłonięto w święto Niepodległości 129 "fl OsfopaHa" 1934 r."W środku Łuku zostało pochowanych we wspólnej mogile Pięciu Nieznanych Żołnierzy z Perse-nówki. Na czerwonej marmurowej płycie umieszczono napis: „Nieznanym Bohaterom Poległym w Obronie Lwowa i Ziem Południowo-Wschodnich". Z powodu wybuchu wojny nie zdążono przystąpić do budowy bramy wejściowej od strony Pohulanki, która miała być zwieńczona rzeźbą orlicy tulącej pisklęta. Na podkreślenie zasługuje fakt, iż z Cmentarza Orląt ekshumowano prochy jednego z Nieznanych Obrońców Lwowa i po przewiezieniu do Warszawy, uroczyście, z udziałem społeczeństwa i władz państwowych (m.in. prezydenta Stanisława Wojciechowskiego i marszałka Józefa Piłsudskie-go), pochowano 2 listopada 1925 r. w Grobie Nieznanego Żołnierza, który odtąd stanowi symboliczny pomnik ku czci bezimiennie poległych żołnierzy oraz symbol ofiarnego poświęcenia dla Ojczyzny. Od 1946 r. zaczął się postępujący proces dewastacji i niszczenia Cmentarza, a sprzyjała temu czystka etniczna Polaków ze Lwowa. Dowodem były obrzydliwe napisy na pomnikach i katakumbach, kradzieże płyt, niszczenia schodów i balustrad, zniknięcie lwów spod Łuku Chwały, wysypywanie śmieci miejskich. Apogeum zniszczenia nastąpiło 25 VIII 1971 r. W tym dniu czołgi sowieckie zrównały z ziemią groby Obrońców, spychaczami zburzono kolumnadę, przy użyciu metalowych lin usiłowano zniszczyć pomnik Chwały i boczne pylony. Akcja się nie udała więc pomniki ostrzelano pociskami artyleryjskimi, a gąsienice czołgów stratowały grób, z którego pochodziły zwłoki Nieznanego Żołnierza. W 1975 r. dopełniając do końca miary zniszczenia, oba skrzydła sprofanowanych uprzednio katakumb, w których spoczęło 72 Obrońców Lwowa, między nimi 14-letni Jurek Bitschan i 13-letni Antoś Petrykiewicz (najmłodszy do tej pory kawaler krzyża Virtuti Militari) przebudowano na warsztat kamieniarski i szlifiernię lastryka. Odcięto też murem i przeprowadzono drogę asfaltową przez groby północnej części cmentarza, gdzie w latach 30-tych chowano zmarłych Obrońców Lwowa. Sytuacja taka trwała do 1989 r. (nie można pominąć niezliczonych apeli wielu organizacji i osób prywatnych w kraju i z zagranicy o ochronę zabytku, choć z powodów politycznych nie przynosiły one żadnych skutków), kiedy to powstała Komisja, której zamiarem miały być negocjacje ze stroną ukraińską, a celem uznanie Cmentarza Obrońców Lwowa za zespół zabytkowy. Udało się to w listopadzie 1990 r. Już wcześniej, w maju 1989 r. pracownicy polskiej Bazy Energo- 130 poiu poi legalnie przystąpili do ptac porządkowych. Należy tu wspomnieć wielce zasłużonego dla całego przedsięwzięcia, nieżyjącego już Józefa Bobrowskiego - dyrektora Energo-polu. Rozpoczęte wtedy prace trwają do dnia dzisiejszego, podobnie jak rozmowy polityczne, możemy mieć tylko nadzieję, że jedne jak i drugie zakończą się sukcesem, a Cmentarz Obrońców Lwowa nie będzie dzielił naszych narodów. Pomnik Ukraińskiego Ruchu Niepodległościowego, niedaleko Cmentarza Orląt, w kwaterze 76 - zbudowany w latach 1998-99 w kształcie kaplicy zwieńczonej kopułą. Krzyż Strzelców Galicyjskich - na północnym skraju cmentarza, wielki metalowy krzyż, wystawiony w 1989 r. dla upamiętnienia żołnierzy Ukraińskiej Armii Galicyjskiej, poległych w walkach 1918-1919. Zasłużeni Fakt, iż Lwów z jego wielonarodową i wielowyznaniową społecznością był także jednym z głównych ośrodków polskiego ruchu niepodległościowego oraz ważnym centrum życia naukowego i kulturalnego Polaków - znajduje tu, jak mało gdzie, swój wyraz. Około 20 tys. wybitnych Polaków pochowano na tym cmentarzu. Lista przedstawiona poniżej jest tylko skromnym wyborem z listy Bene Merentium (dobrze zasłużonych) : _»' Oswald Balzer (1858-1933), wybitny historyk prawa, prof. Uniwersytetu Lwowskiego Jana Kazimierza. % Stefan Banach (1892-1945), wybitny matematyk, wspól-i. twórca lwowskiej szkoły matematycznej, profesor UJK. Władysław Bełza (1847-1913), poeta, literat i publicysta, autor wierszy dla dzieci, słynnego Katechizmu polskiego dziecka. Bolesław Czerwiński (1857-88), poeta, literat, dziennikarz, autor słów pieśni patriotycznych. Wacław Borzemski (1868-1935), profesor gimnazjalny, założyciel organizacji „Orzeł Biały" i Sokoła Polskiego. ' Benedykt Dybowski (1833-1930), światowej sławy zoolog, lekarz, badacz Syberii, profesor Uniwersytetu Lwowskiego- Mieczysław Gębarowicz (1893-1984), profesor Uniwersytetu i Politechniki we Lwowie, historyk sztuki, ostatni polski dyrektor lwowskiego Ossolineum. Seweryn Goszczyński (1801-76), poeta nurtu romantyczne- 131 go, autor powieści poetyckiej Tamek Kaniowski (1828; i powieści Król zamczyska (1842). Zygmunt Gorgolewski (1845-1903), wybitny architekt lwowski, autor projektu architektonicznego Teatru Wielkiego. Artur Grottger (1837-67), malarz i grafik, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli romantyzmu w sztuce polskiej. Twórca cykli rysunkowych poświęconych tragediom narodowym (Warszawa I i Warszawa II, Polonia, Lithuania i Wojna) Wojciech Kętrzyński (1838-1918), historyk, etnograf, publicysta. Powstaniec styczniowy. Od 1876 r. dyrektor Ossolineum, członek PAU. Maria Konopnicka (1842-1910), pisarka i poetka (oryginalna rzeźba nagrobna pisarki, diuta Luny M. Drexlerówny zaginęła podczas II wojny światowej i została zastąpiona nową, wykonaną w 1950 r. przez ukraińskiego rzeźbiarza Wołodymyra Skołozdra). Ksawery Liske (1838-91), wybitny historyk, prof. Uniwersytetu Lwowskiego, współzałożyciel i pierwszy prezes Polskiego Towarzystwa Historycznego. Walery Łoziński (1837-61), powieściopisarz i publicysta, pierwszy z wybitnych Polaków pochowanych na cmentarzu Łyczakowskim. Antoni Małecki (1821-1913), filolog i literaturoznawca, pierwszy kierownik katedry literatury i języka polskiego na Uniwersytecie Lwowskim, pierwszy polski jego rektor. Karol Mikuli (1819-97), muzyk, prezes Galicyjskiego Towarzystwa Muzycznego i dyrektor konserwatorium we Lwowie. Julian Ordon (1810-87), uczestnik powstania listopadowego, jego bohaterską postawę opisał Adam Mickiewicz w wierszu Reduta Ordona. Roman Piłat (1846-1906), polonista, profesor Uniwersytetu Lwowskiego, współtwórca i pierwszy prezes Towarzystwa Literackiego im. A. Mickiewicza. Antoni Popiel (1865-1910), znakomity rzeźbiarz, autor pomników A. Mickiewicza i K. Ujejskiego we Lwowie, T. Kościuszki w Waszyngtonie i in., a także wielu rzeźb dekoracyjnych, m.in. w Teatrze Wielkim. Antoni Rehman (1840-1917), geograf, profesor Uniwersytetu Lwowskiego, badacz pd. Afryki. Edmund Riedl (1854-1916), znany kupiec lwowski, współ- , z.cuuz.y>_ici puwsumczcj, tunyiusyjsKiej JMjmeueracji iNa-rodu Polskiego (zał. 1876, rozwiązanej przez władze austr. 1878). W grobowcu rodzinnym Riedlów spoczywa także prof. Stefan Banach. Franciszek Smolka (1810-99), prawnik i polityk, społecznik, z jego inicjatywy powstał po 1869 r. Kopiec Unii Lubelskiej na Wysokim Zamku. W 1. 1881-93 przewodniczący parlamentu wiedeńskiego. Karol Szajnocha (1818-68), wybitny historyk i pisarz, autor słynnych, kilkutomowych Szkiców Historycznych, w 1. 1853-58 kustosz Biblioteki Ossolińskich. Kazimierz Twardowski (1866-1938), jeden z najwybitniejszych polskich filozofów, profesor Uniwersytetu Lwowskiego, członek PAU; twórca lwowskiej szkoły filozoficznej, założyciel Polskiego Towarzystwa Filozoficznego (1904). Stanisław Zakrzewski (1873-1936), historyk, prof. Uniwersytetu Lwowskiego, członek PAU. Gabriela Zapolska (1857-1921), pisarka, publicystka i aktorka, przedstawicielka nurtu naturalistycznego w literaturze, autorka powieści obyczajowych i sztuk teatralnych, m.in. słynnej komedii Moralność pani Dulskiej. Rudolf Zuber (1858-1920), geolog, prof. Uniwersytetu Lwowskiego, członek PAU; badacz stratygrafii Karpat, także złóż ropy naftowej w wielu krajach świata. * Cmentarz Janowski Wejście od ul. Szewczenki. Założony w 1883 w zachodniej części miasta, zajmuje 38 hektarów. Wiele nagrobków z rzeźbami znanych artystów, jak: A. Zagórski, L. Tyrowicz, H.K. Perier, L. Olszewski. Polski Cmentarz wojenny, kwatera 37, zachowało się tylko Lwów. Cmentarz 1070 strzelców Ukraińskiej Armii Galicyjskiej. 132 133 glUUUW Z.U1111CIZ.)' puicgiyv. smukły pomnik z krzyżem. ll w UIU 1U1U Cmentarz Strzelców UGA - tuż obok polskiego, w kwaterze 38, zrekonstruowano nagrobki 1070 strzelców (żołnierzy) Ukraińskiej Armii Galicyjskiej, poległych w walkach 1918-19. Krzyż Ofiar NKWD - obok kwatery 55 znajduje się krzyż upamiętniający bezimienne przeważnie ofiary terroru i bestialstwa NKWD z 1941, tuż obok trzy krzyże poświęcone niezidentyfikowanym więźniom „Brygidek", pomordowanych i spalonych przez NKWD w czerwcu 1941 r. tuż przed opuszczeniem miasta przez oddziały sowieckie Skansen - Muzeum Architektury Ludowej i Etnograficznej - na skraju miasta, w jego pólnocno-wschodniej stronie, -na terenie „Lasu Szewczenki". Założone 1971 r. i stale rozbudowywane, obejmuje dziś teren 50 ha. Zgromadzono tu w pejzażu zbliżonym do naturalnego 120 najcenniejszych przykładów budownictwa ludowego, przeniesionych z różnych regionów Ukrainy Zachodniej, w tym bezcenne cerkwie drewniane. Wewnątrz obiektów eksponowano około 20 000 przedmiotów kultury ludowej (w tym oryginalne barwne stroje, hafty, instrumenty muzyczne) rekonstruując w ten sposób dawne życie i sztukę ukraińskiego ludu. Lwów. Skansen - cerkiew z Krywki. 134 rejon brodiwśkyj Cerkiew p. w. Opatrzności Bożej, drewniana, zbudowana w 1740 r. Trójdzielna, jednokopułowa. Składa się z nawy na planie kwadratu, zwieńczonej namiotowym dachem z dwoma załamaniami oraz z czworobocznych: babińca i części ołtarzowej, pokrytych trójpołaciowymi dachami kalenicowymi. Do części ołtarzowej od północy przylega zakrystia. Wysoko otwarta przestrzeń nawy i części ołtarzowej, babiniec przykrywa płaski strop. Obok cerkwi drewniana, dwukondygna-cyjna dzwonnica, na planie czworoboku. Machnowce (MaxHJBui) rejon złocziwśkyj Cerkiew p. w. śś. Kośmy i Damiana Męczenników, drewniana, zbudowana w 1697 r. Postawiona na miejscu spalonej w czasie najazdu tatarskiego. Najpierw z pobliskiego lasu przeniesiono kaplicę, do której dobudowano zachodni zrąb. W XVIII w. między dwa zręby wbudowano nawę., do której później dołączono aneksy, a do części ołtarzowej zakrystię. Na planie krzyża, dwukopułowa. Składa się z kwadratowej nawy z bocznymi aneksami, do której z zachodu przylega mniejszy czworobok babińca, a od wschodu trójbocznie zamknięta wydłużona część ołtarzowa, z zakrystią od północy. Wszystkie zręby jednakowej wysokości. Nawa przykryta ośmioboczną kopułą, postawioną bezpośrednio na zrąb, część ołtarzowa kopułą na niskim ośmioboku, aneksy nawy i babiniec spadowymi dachami. Wszystkie przykrycia zwieńczone są wysokimi kopulastymi ośmiobocznymi wieżyczkami. Wnętrze nawy połączone łukowatymi prześwitami z prostokątnym babińcem. Całą przestrzeń babińca wypełniają chóry. Na pierwotnych zrębach zachowane fragmenty malowidła z XVIII w. Restaurowana w 1970 r. Na zachód od świątyni dzwonnica, drewniana, dwuczęściowa, dwukondygna-cyjna, zwieńczona wysokim czterospadowym namiotowym dachem. Górna kondygnacja w formie arkadowej galerii pełniła niegdyś rolę wartowni. Matków () rejon Turka Cerkiew w. Narodzenia NMP, drewniana, zbudowana w 1838 r., trójdzielna, trójkopułowa. Składa się z kwadratowej nawy, czworobocznego mniejszego babińca i czworo- 135 bocznej części ołtarzowej z "dwiema" zakrystiamroa pomocy i południa. Wszystkie zręby przykryte kopułami na ośmiobo-kach z załamaniami. Babiniec połączony z nawą wysokim łukowatym prześwitem. Chóry w postaci szerokiej galerii ciągną się wzdłuż ścian babińca i wychodzą w nawę. Obok cerkwi dzwonnica z pocz. XX w., drewniana, czworoboczna, dwukondygnacyjna, z kopułowatym zwieńczeniem. Medenice (MeAeHHMi) rejon drohobyćkyj Kościół p.w. Świętej Trójcy. Medenice zostały odnotowane po raz pierwszy w 1395 r., w związku z pobytem Władysława Jagiełły. Tradycja łączyła powstanie pierwszej świątyni z królową Jadwigą. Data fundacji parafii nie jest znana. Nowy kościół wzniesiono w 1689 r., z fundacji Jan III Sobieskie-go. Obszerna drewniana budowla składała się z prezbiterium i nawy, do której od frontu przylegała dzwonnica. Ostatecznie, w 1. ćw. XIX w. (1817 lub 1824) w Medenicach wzniesiono nowy kościół murowany. Konsekracja pod dawnym wezwaniem Św. Trójcy 1858 r. W 1915 r. świątynia została ostrzelana, remont przeprowadzono dopiero w 1939 r. W 1944 r., w czasie walk sowiecko-niemieckich kościół ugodziło kilka pocisków artyleryjskich, lecz szkody naprawiono już w 1945 r. Wkrótce potem większość parafian z Medenic deportowano do Suliszewa (woj. gorzowskie), a świątynia Medenice. Kościół p.w. św. Trójcy. 136 zostaia zamicmęta. tsudyneK pemu runKCję domu Kultury. W latach pięćdziesiątych rozebrano wieżę, dach, sklepienia i mury do połowy wysokości. W 1989 r. zdewastowany kościół został zwrócony wiernym. W 1991 r. rozpoczęto jego odbudowę, przywracając formy zbliżone do pierwotnych. Rozbudowano i unowocześniono plebanię, a na szkapie obok schodów prowadzących do kościoła urządzono lapidarium. Jest tu m.in. blok kamienny (z otoczenia kościoła we Lwowie - Zboiskach) z napisem ANNO 1615 DIE 7 MENS(IS) OCTOBRIS oraz rzeźby: Św. Jan Chrzciciel i Sw. Jan Ewangelista z bramy klasztoru karmelitów w Rozdole, stamtąd także uszkodzona rzeźba Chrystus Ukrzyżowany. Kościół murowany z kamienia, z dodatkiem cegły. Złożony z trójprzęsłowej nawy i węższego od niej, jednoprzęsłowego prezbiterium zamkniętego trójbocznie, po którego bokach zakrystia i skarbiec. Zach. przęsło nawy, krótsze od pozostałych, mieści murowany chór muzyczny, pod którym znajduje się przedsionek (babiniec) i dwa niewielkie pomieszczenia po bokach (od pd. schody na chór). Powyżej chóru kwadratowa wieża. Fasada trójpolowa. W polu środkowym prostokątny otwór wejścia gł. ujęty w opaskę. Elewacje górnej kondygnacji wieży ujęte w płaskie ramy, zwieńczone profilowanym gzymsem, w każdej z nich okno prostokątne, zamknięte półkoliście. Z wyposażenia zachowały się fragmenty ołtarza neobarokowego. Rzeźba Św. Trójca w ostatnich latach została odnowiona i umieszczona, wraz z uratowanym obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej z d. ołtarza gł., w nowym neoba-rokowym ołtarzu gł., pochodzącym z kościoła Bonifratrów w Krakowie. Cerkiew p.w. Zaśnięcia NMP, drewniana, zbudowana w 1644 r. Odnowiona w 1820 r., prawdopodobnie wtedy rozszerzono babiniec i część ołtarzową. Trójdzielna, bezszczyto-wa. Składa się z kwadratowej w planie nawy i wydłużonych przybudówkami prostokątnych babińca i części ołtarzowej. Nawa i babiniec przykryte wspólnym kalenicowym dwuspadowym dachem, przewyższającym trójpołaciowe zadaszenie części ołtarzowej, pokryte gontem. Nad nawą kopulasta wieżyczka. Bryłą i konstrukcją świątynia analogiczna do cerkwi we wsi Popiele (ten sam rejon). Obok świątyni dzwonnica z XVII w, drewniana, czworoboczna, dwukondygnacyjna, szkieletowa, zwieńczona namiotowym dachem. Górną kondygnacje stanowi nadwieszone pięterko (izbica). 137 Milatyn Nowy (Hobhh Mhjihhhhj --t -t ,„.-, •¦, rejon buśkyj Kościół katolicki p.w. Podwyższenia Krzyża Św., barokowy, fundacji Teresy Łączyńskiej, żony kasztelana lwowskiego, zbudowany został początkowo dla kamedułów, później jako klasztorny dla karmelitów bosych, którzy przebywali tu do 1785 r. Od 1771 r. w ołtarzu głównym kościoła milatyńskie-go znajdował się słynący cudami obraz Chrystusa Ukrzyżowanego, przyciągający licznych pielgrzymów. Było to najważniejsze miejsce pielgrzymkowe w całej Galicji Wschodniej. W 1788 nastąpiła kasata klasztoru, który w latach 1840-47 krótko zajmowali jezuici. W 1906 r. w Milatynie zamieszkali misjonarze, przebywając tu do 1939 r. Po II wojnie światowej kościół został zamknięty i przeznaczony kolejno na magazyn książek, żywności a następnie elektrownię. W latach 90-tych został przekazany Cerkwi Prawosławnej. Klasztor przejęły urzędy, częściowo przebudowano go na mieszkania. Kościół zbudowany jest na planie krzyża, łacińskiego który tworzą prezbiterium i i transept oraz nawa z otwierającymi się do niej wysokimi arkadami trzech par kaplic, połączonych ze sobą szerokimi przejściami. Na skrzyżowaniu kopuła zbudowana na planie kwadratu. Po bokach prezbiterium znajdują się piętrowe przybudówki, mieszczące zakrystię i skarbiec. Fasada z dostawionymi w części środkowej kolumnami to-skańskimi. W drugiej kondygnacji układ nisz z rzeźbami Św. Szymona Apostola i Sw. Jana Nepomucena. Wnętrze sklepione kolebkowo z lunetami. Z pierwotnego wyposażenia zachowała się struktura ołtarza głównego oraz malowidła z XIX w. we wnętrzu kopuły. Na uwagę zasługuje nagrobek Antoniny Ra-ciborowskiej z XIX w. W pobliżu kościoła zachowany budynek domu zakonnego (plebanii) z XIX w., częściowo w ruinie. Miżyniec (Hi)KHHem>) rejon peremyszlinśkyj Kościół p.w. Wszystkich Świętych Parafia w Miżyńcu wzmiankowana w źródłach już w 1328 r., lecz bardziej wiarygodne jest jej powstanie na początku XV w. Istniejący kościół jest trzecią świątynią (po dwóch drewnianych) zbudowaną w tym miejscu. Powstał w latach 1770-1772, dzięki fundacji Adama Józefa Mniszcha, chorążego nadwornego koronnego. Został zamknięty w 1959 r. i przez trzydzieści lat stał pusty. Świątynia przywrócona została do kultu 15 VII 138 1989 r. , rTfżeprowadzono wówczas gruntowny remont z inicjatywy ks. Piotra Sawczuka. Kościół murowany z cegły, tynkowany, złożony z dwuprzęsłowej nawy oraz niższego i węższego, również dwuprzęsłowego prezbiterium, zamkniętego ścianą prostą. Nawę poprzedza kwadratowa kruchta. Do prezbiterium od pn. przylega prostokątna zakrystia, o zaokrąglonym narożu pn.-wsch., poprzedzona niewielkim, również prostokątnym przedsionkiem. Od pd. do prezbiterium przylega kaplica grobowa książąt Lubomirskich, kwadratowa, z własnym kwadratowym prezbiterium. Fasada jednokondygnacyjna ze szczytem, trój-polowa. Podziały pionowe przeprowadzone za pomocą pila-strów toskańskich. W polach bocznych płyciny, z malowidłami Matka Boska Anielska i Sw. Mikołaj wśród biednych. Szczyt w formie aediculi zbudowanej z pseudopilastrów, zdwojonych od strony naroży, dźwigających profilowany gzyms i trójkątny przyczółek. Po bokach woluty i postumenty. Pole wypełnia kwadratowa płycina z malowidłem Sw. Trójca. Nawa i prezbiterium zwieńczone od wsch. trójkątnymi szczytami. Całość zwieńczona trójkątnym przyczółkiem, z krzyżem w tympanonie. Nad nawą i prezbiterium dachy dwuspadowe, nad zakrystią pulpitowy, nad kruchtą namiotowy. Nad kaplicą dachy namiotowy i dwuspadowy, kryte blachą. Wieżyczka na sygnaturkę obita blachą, ośmioboczna, z ażurową latarnią ujętą od dołu i od góry w profilowane gzymsy, zwieńczona stożkowatym hełmem z krzyżem. Przy kościele dzwonnica w formie trójprzelotowej bramki. Mościska (MocracbKa) rejon mostyśkyj Kościół p.w. Św. Jana Chrzciciela. Parafia powstała prawdopodobnie przed 1400 r., pierwszy drewniany kościół został spalony w czasie najazdu turecko-wołoskiego w 1498 r. Następna świątynia - również drewniana przetrwała do przełomu XVI i XVII w. Nie znamy daty rozpoczęcia budowy murowanego kościoła, konsekrowany był 8 I 1604 r., a dwa lata później zakończono prace budowlane. Po II wojnie światowej kościół był bez przerwy czynny. Ok. 1978 r. usunięto neogo-tycki ołtarz główny. W jego miejsce wstawiono ołtarz z kościoła w Starym Samborze, ostatnio zastąpiony przez ołtarz z zamienionego na cerkiew kościoła w Milczycach. Kościół otoczony murem, murowany z cegły, tynkowany. Złożony z trójnawowego, trójprzęsłowego, bazylikowego korpusu i dwuprzęsłowego prezbiterium, nieznacznie niższego od na- 139 wy gi., zamkniętego wielobocznie. Przy środkowym przęśle nawy pd. prostokątna kruchta, przy wsch. przęśle nawy pn. prostokątna, zamknięta trójbocznie od pn. kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej. Obok prostokątna zakrystia z niewielkim przedsionkiem. Chór muzyczny murowany, wsparty na dwóch kwadratowych filarach i dwóch wtopionych w ścianę pólfilarach. Mościska. Kościół p.w. św. Jana Chrzciciela. Fasada odzwierciedlająca układ przestrzenny korpusu trójpo-lowa, jednokondygnacyjna, z trójkątnym, sterczynowym szczytem i portalem. Powyżej ostrołukowe okno z dekoracją u podstawy w formie półkola. W ścianie pd. wejście ujęte w profilowany portal, w niszy rzeźba kamienna: Matka Boska Niepokalana. Nawa gł., prezbiterium, kruchta i kaplica MB Częstochowskiej nakryte dachami dwuspadowymi, nad apsy-dą dach wielospadowy, nad nawami bocznymi i zakrystią dachy pulpitowe, wszystkie kryte blachą. Kościół otoczony murem. Mużyłowice rejon jaworiwśkyj Cerkiew p.w. Św. Michała Archanioła, drewniana, zbudowana w 1600 r. Trójdzielna, dwukopułowa. Składa się z kwadratowej nawy, mniejszego kwadratowego babińca i najmniejszej części ołtarzowej z dużą zakrystią od wschodu 140 "przykrytą dwuSpadowyrn dachHti. Przechodząc*" w niskie ośmioboki nawa i część ołtarzowa, pokryte są kopułami, babiniec kalenicowym dachem. Nawaria (HaBapin) rejon pustomytywśkyj Kościół katolicki p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii, barokowy, fundacji chorążego przemyskiego Marcina Wieniawskiego i jego syna Rocha, zbudowany w latach 1739-1748 według projektu Bernarda Meretyna. Zamknięty w 1946 r. przez władze, zamieniony na magazyn, w 1992 r. oddany wiernym. Kościół trójnawowy, o budowie bazylikowej, z prezbiterium zamkniętym absydą. Po bokach prezbiterium kwadratowe pomieszczenia zakrystii i skarbca. Sklepienia w nawie głównej krzyżowe, w prezbiterium w typie „kapy czeskiej". Fasada trójczęściowa, środkowa część wysunięta ku przodowi, z wysokim szczytem. W prezbiterium malowidła ścienne autorstwa Antonia Tavellio, iluzjonistyczne przedstawiające sceny z Biblii. W nawie głównej malowidła innego autora przedstawiające postacie świętych. Dzwonnica z 1766 r. w formie bramki zwieńczonej ażurowym szczytem. Nawaria. Kościół p.w. Wniebowzięcia NMP. 141 Niemirów (HeMHpiB) rejon jaworijśkyj Synagoga ok. 1900 r., to wolno stojący budynek w zachodniej części rynku. Zbudowany z cegły, tynkowany, o tradycyjnej orientacji, pokryty dwuspadowym dachem. Na ścianie północnej znajdują się zewnętrzne schody prowadzące do małego, drewnianego ganku na pierwszym piętrze. Do głównego kompleksu przylega od strony wschodnie, przybudówka na jej południowej ścianie zachowała się wnęka, prawdopodobnie było w tym miejscu wejście do synagog!. Północna (z trzema prostokątnymi oknami na drugim poziomie i dwoma na pierwszym) i południowa fasada akcentowana jest frontonem. Na ścianie północnej głównej sali znajdy t się trzy łukowato zamknięte okna. W czasach komunistycznych budynek przeznaczono na remizę strażacką, w g*<™ejsaU modlitewnej znajduje się garaż dla wozów strażackich, wynikiem czego w południową fasadę wbudowano potężną meta-Iową bramę. Niżankowice rejon starosambirśkyj Kościół katolicki p.w. św. \ 1448-1451, przebudowany w 1 połowie p w, zamknięty w 1945 r., zamieniony na magazyn, w 1989n zwrócony wiernym. Kościół jednonawowy, ^ P^1™1 węższym, zamkniętym ścianą prostą i przylegającymi do ne go zakrystią i przedsionkiem, na którego piętrze znajduje się pomrze enie o charakterze obronnym. Do nawy przylega Kratowa kruchta. Wnętrze kościoła sklepione kolebkowo z lunetami Na uwagę zasługuje tablica pamiątkowa konse-krac^koTciołaz 1730r. Dzwonnica zbudowana w.tykineo-renesansowym w początkach XX w. pos.adająca stare dzwony. Nowe Miasto (HoBe MicTo) rejon starosambirśkyj Kościół p.w. Św. Marcina. Tradycja przypisuje założenie miasta Kazimierzowi Wielkiemu, który zasiedlił je.osadnikami przybyłymi z Niemiec. Nie jest znana data erek ji parafi, musiało to jednak nastąpić przed 1419 r., gdyż z tejo roku mamy wzmiankę o szkole parafialnej. Pierwszy drewniany kościół spalili Tatarzy w 1498 r., budowę nowego kościoła rozpoczęto w 1512 r. W okresie reformacji świątynia naleza- 142 la przejściowo do arian. Ok. 1874 r. przeprowadzono gruntowny remont kościoła, w latach 1889-1890 przywrócono gotyk pod kierunkiem Tomasza Prylińskiego. Podczas tejże restauracji odkryto w mensie jednego z ołtarzy bocznych tympanon kamienny z płaskorzeźbą przedstawiającą Przemienienie Pańskie (obecnie w Muzeum Narodowym w Krakowie), a przed wejściem do kościoła późnogotycką płytę nagrobną, którą wmurowano w ścianę we wnętrzu. Po II wojnie światowej kościół w Nowym Mieście, jako jeden z nielicznych, nieprzerwanie pełnił funkcje sakralne, dzięki czemu zachował większość wyposażenia. Kościół murowany z cegły w wątku polskim, na kamiennym cokole. Korpus halowy, trójnawowy, trójprzęsłowy; węższe od niego prezbiterium również trójprzęsłowe.. Do pn.-wsch. narożnika korpusu dostawiona kolista wieżyczka mieszcząca klatkę schodową. Od pd. do korpusu przylega kaplica Dobry-nickich na rzucie kwadratu, na wschód od niej prostokątna zakrystia. Nowe Miasto. Kościół p.w. św. Marcina. Od zewnątrz kościół jest opięty przyporami, przy narożnikach od zach. ustawionymi skośnie. Elewacje mają wydzielony niski cokół i są zwieńczone profilowanym gzymsem. Fasada zwieńczona szczytem uskokowym ze sterczynami, w szczycie ostrołukowe blendy, w których wycięto wąskie, prostokątne okienka, pośrodku szersze okno, zamknięte łukiem ostrym. 143 Latarnia kolista, z wąskim okienkiem "zamkniętym półkoliście, zwieńczona gzymsem i półkolistą kopułką. Od pd. portal kamienny, profilowany, o wykroju ostrołukowym. Dach korpusu dwuspadowy, z fragmentami dodatkowej połaci od wsch.; dach prezbiterium dwuspadowy, nad apsydą przechodzący w wiełospadowy; dach zakrystii pulpitowy, wszystkie kryte dachówką. Kopuła i latarnia kaplicy kryte blachą. Wieżyczka na sygnaturkę wyk. w 1883 r. Sklepienia krzyżowo-że-browe. Prezbiterium oddzielone od korpusu szeroką, ostro-łukową arkadą, nakryte sklepieniem sieciowym wyrastającym ze wsporników. Kaplica nakryta kopułą z latarnią, w zakrystii sklepienie kolebkowe. Chór muzyczny drewniany wsparty na dwóch słupach, z parapetem lekko wybrzuszonym w części środkowej, rozczłonkowanym płycinami z dekoracją geometryczną. Kościół jest otoczony zniszczonymi wałami ziemnymi, porośniętymi starodrzewem. Dzwonnica wzniesiona na przełomie XVIII i XIX w., murowana, dwu-kondygnacyjna. Resztki cmentarza przykościelnego. Nowe Strzeliska (HoBe OrpLniiia) rejon żydacziwśkyj Synagoga, XIX w., (ul. Targowa) Jest to skromna, jednopiętrowa budowla, na planie prostokąta, zbudowana z cegły, tynkowana, pokryta czterospadowym dachem. Całość postawiona jest na kamiennej podmurówce, z przyporami. Główny korpus podzielony jest na salę modlitewną i obszerny przedsionek z babińcem i innymi pomieszczeniami pomocniczymi. Istnieją dwa wejścia do synagogi, od strony północnej i południowej. Pierwotnie synagoga posiadała okna zakończone łukowato, widoczne teraz są skutkiem przebudowy po 1945 r. Sala modlitewna ma układ hali dziewięciopolowej, cztery murowane słupy podtrzymujące strop dzielą ją na dziewięć równych części. Zachowały się wewnątrz łukowate nisze okien. Obroszyn (O6pouiHHe) rejon pustomytywśkyj Zespól pałacowy. Pałac zbudowany w 1730 r. według projektu Józefa II Fontany na rezydencję biskupów lwowskich. Gruntownie odnowiony za arcybiskupa Józefa Bilczewskiego. Łączy architekturę dworów polskich z elegancją rezydencji francuskich. Jest to budowla na planie wydłużonego prostokąta, dwukondygnacyjna. Elewacja frontowa z trójściennym ryzalitem zamkniętym wysokim frontonem, przy obu naroż- 144 nikacft tradycyjne polskie alkierze na "planie kwadratu. Elewacja ogrodowa z niewielkim tarasem z kamiennymi schodami. Obecnie w pałacu ma swoją siedzibę Instytut Rolny. Brama wjazdowa w stylu barokowym z rzeźbami, ujęta po obu stronach stojącymi wieżami-basztami. Do bramy wiedzie aleja wysadzana starymi drzewami. Park zachowany dość dobrze, niegdyś o charakterze francuskim. Obroszyn. Pałac biskupów lwowskich z XVIII Olesko (OjiecbKo) rejon buśkyj * * Kościół katolicki p.w. Św. Trójcy, barokowy, fundacji Jadwigi Kamienieckiej, zbudowany w 1545 r., zamknięty w 1945 r., przekazany w 1993 r. Ukraińskiej Autokefalicznej Cerkwi Prawosławnej. Kościół złożony z trójbocznie za- Olesko. Kościół katolicki p.w św. Trójcy. 145 mknlętego prezbiterium" z zakrystią oraz' z" trójnaw6wggc> korpusu halowego. Po bokach korpusu dwie kaplice na planie ośmioboku, wewnątrz koliste ufundowane w latach 1625-1627 przez Jana Daniłowicza. Od frontu kwadratowa przybudówka mieszcząca kruchtę, a na piętrze chór muzyczny. W prezbiterium sklepienie krzyżowo-żebrowe, w korpusie kolebkowo-krzyżowe. We wnętrzu zachowane: epitafium Jana Daniłowicza (zm. 1618), płyta nagrobna Jana Daniłowicza, wojewody ruskiego (zm. 1628), tablica erekcyjna upamiętniająca konsekrację kościoła oraz tablica pamiątkowa z 1883 r. Kościół i klasztor kapucynów, położone w sąsiedztwie zamku, barokowe, fundowane przez Józefa Seweryna Rzewuskiego, wojewodę wołyńskiego, oraz jego żonę Antoninę z Potockich w 1739 r. Po pierwszym rozbiorze Polski kapucyni opuścili klasztor, który został zamieniony na magazyn zboża i lazaret. W 1823 r. kapucyni odzyskali część budynków, w 1834 r. odnowiono kościół. W czasie drugiej wojny światowej Niemcy w klasztorze utworzyli obóz dla Żydów, których wymordowali w 1943 r. Po 1945 r. w klasztorze mieściła się szkoła rolnicza, a obecnie gospodarzem budynków jest Lwowska Galeria Obrazów. Wnętrza kościoła i klasztoru zostały całkowicie przebudowane. W kościele urządzono salę konferencyjną a w klasztorze mieszczą się magazyny dzieł sztuki z kościołów i zbiorów prywatnych z terenu całej Zachodniej Ukrainy, ocalone nieraz w niemalże w ostatniej chwili od zagłady. Obiekt nie jest udostępniony do zwiedzania. Zamek położony na wierzchołku stromego wzgórza pośród równiny i bagien. Zbudowany na początku XIV w. przez książąt halicko-wołyńskich został zdobyty przez Władysława Jagiełłę w 1432 r. Wielokrotnie niszczony przez Tatarów, rozbudowany przez wojewodę ruskiego Jana Daniłowicza w końcu XVI w. na wspaniałą rezydencję renesansową z zachowaniem wcześniejszego układu przestrzennego. W 1629 r. urodził się tutaj przyszły król Rzeczypospolitej -Jan III So-bieski, który w 1682 r. nabył zamek. Następnie przeszedł w ręce Rzewuskich. W 1882 r. zamek jako pamiątka narodowa został kupiony przez Komitet Opieki nad Zamkiem w Olesku i ofiarowany krajowi. Prace konserwatorskie trwały właściwie do II wojny światowej. Po wojnie zniszczony, został ponownie odbudowany i mieści obecnie muzeum będące filią Lwowskiej Galerii Obrazów. Zamek założony na pla- 146 nie" owalnym, dostosowanym do kształtu wzgórza składa się z dwóch skrzydeł z dziedzińcem pomiędzy nimi. Od południowej strony dziedziniec zamyka mur z galerią, zaś od strony północnej kwadratowa wieża bramna i przylegający do niej prostokątny budynek zewnętrzny. Na uwagę zasługuje tablica herbowa Jana Daniłowicza z początku XVII w. znajdująca się nad bramą od strony zewnętrznej. Wnętrza zajmuje muzeum ukazujące sztukę dworską z XVII i XVIII w. Na uwagę zasługuje olbrzymich rozmiarów obraz ukazujący scenę bitwy pod Wiedniem, pochodzący z kolegiaty żółkiew-skiej, a także przepiękny stół, na którego blacie ukazana jest mapa świata. Ciekawa jest również galeria portretów sarmac-kich - głównie właścicieli zamków, a także ekspozycja XVIII-wiecznej lwowskiej rzeźby barokowej z warsztatu Jana Jerzego Pinsla. U podnóża zamku rozciąga się wspaniały ogród z kamiennymi rzeźbami lwów, stawem i przepięknym widokiem na sam zamek. Olesko. Zamek książąt halicko-wołyńskich. Synagoga, (XVIII- XIX w). Pierwsza wiadomość o Żydach z Oleska pochodzi z 1500 r., Synagoga znajduje się w centralnej części miasta, jest to budynek murowany, tynkowany (znaczna część tynków odpadła), wzniesiony na planie prostokąta, przykryty dwuspadowym dachem. Wszystkie ściany dekorowane są doryckimi pilastrami, zakończonymi gzymsem. Zachodnia i wschodnia fasada zakończona jest trójkątnymi frontonami. Na południowej i północnej ścianie zachowały się oryginalne okna zakończone łukami.. Obecnie w synagodze znajduje się magazyn. Oporzec (Onopeu,b) rejon skilśkyj Cerkiew p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego, drewniana, zbudowana w 1844 r. Trójdzielna, trójkopułowa. Składa się 147 z nawy na planie kwadratu, mniejszego czworobócźńegó ba-bińca i kwadratowej części ołtarzowej z dwiema zakrystiami, nakrytymi dwuspadowymi dachami z trójkątnymi frontonami. Wszystkie zręby przykryte ośmiopołaciowymi kopułami na podwójnych ośmiobokach, osadzonymi na podwójnych czworobokach. Kopuły wieńczą makówki bez latarni. We wnętrzu naścienne malowidło z 1900 r. Na północny wschód od świątyni dzwonnica, drewniana, czworoboczna, trójkon-dygnacyjna (górna szkieletowa z ażurowymi galeriami) nakryta ośmiobocznym dachem na czworoboku. Orawczyk (OpaBHHic) rejon skilśkyj Cerkiew p.w. Łuki, drewniana, zbudowana w 1862 r., majster S. Kosyłowycz. Trójdzielna, trój szczytowa. Do kwadratowej nawy przylegają mniejsze kwadratowe zręby babińca i części ołtarzowej. Nawa przykryta ośmiopołaciowym gontowym dachem z pięcioma załomami. Zwieńczenie babińca ma trzy załamania, części ołtarzowej dwa. Na zachód od cerkwi dzwonnica z 1801 r., drewniana, czworoboczna, trój-kondygnacyjna, zwieńczona ośmiobocznym namiotowym dachem zakończonym makówką. Pietniczany rejon żidacziwśkyj Baszta obronna jako pozostałość d. zamku Sieniawskich lub pozostałość systemu obronnego d. zespołu klasztornego bazylianów z XV-XVI wieku. Pietniczany. Baszta bramna dawnego zamku. 148 utuu ksicjz.cjl IU&MU1 /.uuuu wany w aiv w. puiuzuny lici wzgórzu, w większości zrekonstruowany w latach 90-tych XX w. Składa się z murowanej wieży bramnej o ciekawym systemie mostu zwodzonego oraz drewnianego parkanu otaczającego całość założenia. Perewołoczna (IlepeBOJioHHa) rejon buśkyj Cerkiew p.w. Wniebowzięcia NMP, drewniana, zbudowana w 1754 r. Trójdzielna, trójkopułowa. Składa się z kwadratowej nawy, mniejszego kwadratowego babińca od zachodu i trójbocznie zamkniętej części ołtarzowej od wschodu. W 1895 r. do babińca dobudowano przedsionek, a do części ołtarzowej od południa prostokątną zakrystię. Zręby jednakowej wysokości, przykryte barokowymi kopułami na ośmio-bocznych bębnach, zwieńczonymi latarniami. Wewnątrz ściany przyozdobione w 1895 r. geometrycznym ornamentem. W babińcu chóry. W czasach współczesnych świątynia mieściła muzeum krajoznawczo - przyrodnicze. Na południowy zachód od cerkwi dzwonnica z XVIII w., drewniana, z sosny, czworoboczna, trójkondygnacyjna (trzecia kondygnacja w formie arkadowej galerii), zwieńczona namiotowym dachem! Płuhów (rinyriB) rejon złocziwśkyj Cerkiew p.w. Paraskewii Panny i Męczennicy, drewniana, zbudowana w 1715 r. W 1753 r. wzniesiono zwieńczenia zniszczone przez burzę. W XIX w. do części ołtarzowej dołączono zakrystię od północy, do babińca przybudówki od zachodu i południa. Trójdzielna, trójkopułowa. Składa się z kwadratowej nawy i mniejszych czworoboków: babińca od zachodu i części ołtarzowej od wschodu, z zamkniętą trójbocznie zakrystią od północy. Do babińca od zachodu przylega wydłużony prostokątny przedsionek, od południa czworoboczna przybudówka. Wszystkie zręby jednakowej wysokości, przykryte masywnymi kopułami na wysokich ośmiobokach, zwieńczonymi makówkami. Świątynię opasuje zadaszenie wsparte na wieńcu słupów. W babińcu chóry wychodzące w nawę. Wewnątrz naścienne malowidła z XIX w. Na południowy zachód od świątyni dzwonnica, drewniana, dwu-kondygnacyjna, zwieńczona czteropołaciowym namiotowym dachem, szkieletowa. 149 Podhórce (liutropm) rejon brodiwśkyj Kościół p.w. Św. Józefa, barokowy, fundacji hetmana Wacława Rzewuskiego, zbudowany w latach 1752-1763 jako świątynia zamkowa; od 1861 parafialny. W 1944 r. uległ splądrowaniu, a następnie zamknięciu w 1945 r. Od 1991 r. kościół znajduje się w gestii Lwowskiej Galerii Obrazów. Kościół osiowo powiązany z zespołem zamkowym zbudowany jest jako wysoka rotunda zwieńczona kopułą z latarnią, poprzedzoną od frontu szerszym od niej portykiem kolumnowym. Na attyce kamienne figury świętych, dzieło Sebastiana Fesinge-ra. Wnętrze kościoła jednolite, naprzeciw wejścia znajduje się wysoka wnęka zamknięta półkoliście, mieszcząca ołtarz. Wnętrze obiega galeria na wysokości nasady górnych okien. Wnętrze kopuły mieści medaliony z przedstawieniami postaci Starego Testamentu. Malowidła ścienne wykonane w latach 1765-1766 przedstawiają: kartusz z orderem Orła Białego i buławą hetmańską, postacie świętych, personifikacje cnót kardynalnych. Na uwagę zasługują tablice epitafijne rodów Lubomirskich i Rzewuskich. Po bokach kościoła znajdują się symetrycznie rozmieszczone dwie dzwonnice w formie łuków triumfalnych oraz kamienne rzeźby świętych. Kamienne figury z 1754 r. Matki Boskiej Niepokalanej oraz Św. Józefa na wysokich kolumnach wstawione przed fasadą kościoła katolickiego, po bokach drogi prowadzącej do zamku (Św. Antoni i Św. Onufry przypisane Józefowi Leblansowi; ok. 1745). Cerkiew p.w. Św. Michała Archanioła, drewniana, zbudowana w 1720 r., przebudowana. Unicka, po wojnie zamieniona na prawosławną. Na planie krzyża, którego ramiona tworzą boczne aneksy nawy, babiniec i część ołtarzowa. Centralną, kwadratową w planie nawę przykrywa masywna kopuła na ośmiobocznym bębnie. Boczne zręby przykryte są dwuspadowymi dachami. W pocz. XX w. wybudowano nową, murowaną także Św. Michała, do której przeniesiono część wyposażenia ze starej świątyni. Zamek położony na wysokim wzgórzu Woroniaków, został wzniesiony w latach 1635-1640 przez hetmana wielkiego koronnego Stanisława Koniecpolskiego, według projektów Gu-illaume de Beauplana i Andrea Dell'Aqua. Od końca XVII w. należał do Sobieskich, Rzewuskich. Ostatnimi właścicielami Podhorzec do II wojny światowej była rodzina Sanguszków. 150 w umcsic micu^ywujcimym ima lwuwsKiegu muz. iNar. mi. Króla Jana III. Na początku lat 30-tych pałac odnowiono. Ekspozycja obrazów i pamiątek po czasach Jana III. Po wojnie obudowany ze zniszczeń wojennych, został zamieniony na Szpital Gruźliczy co wiązało się z całkowitą przebudową wnętrz. Pożar w latach pięćdziesiątych. W latach 90-tych opuszczonym przez szpital zabytkiem zaopiekowała się Lwowska Galeria Obrazów. Obecnie trwają we współpracy z polskimi instytucjami skromne prace restauracyjne mające na celu otwarcie w zamku muzeum. ' Podhórce. Zamek KOniecpolskich z XVII w. Założenie zamku stanowi wczesnobarokowy typ rezydencji obronnej określany jako palazzo in fortezza. W obrębie kwadratowego założenia bastionowego zbudowano okazały pałac, włączony również w system obronny. Murowane bastiony z małymi wieżyczkami strażniczymi na narożach zachowały się od strony południowej (frontowej) pałacu wraz z okazałą bramą wjazdową na dziedziniec wewnętrzny, zaś od strony północnej służyły również jako tarasy pałacu z widokiem na rozległą Równinę Wołyńską. Po wschodniej i zachodniej stronie pałacu położone są kazamaty, przylegające do kurtyn fortecy i pełniące funkcje gospodarcze. Sam pałac zbudowany został na rzucie prostokąta z ryzalitem środkowym, przykryty dachem czterospadowym i pawilonami bocznymi przykrytymi hełmami, na których szczytach umieszczono charakterystyczne postacie Atlasów. W późniejszym okresie na dziedzińcu wewnętrznym zbudowano schody wiodące do bocznych loggii na I piętrze tworząc z południowych bastionów wspaniały, rozległy taras z widokiem na symetrycznie zbudowany do zamku kościół, p.w. Św. Józefa. W połowie XVIII w. nadbudowano II piętro. Wnętrza przebudowane, jedynie na pierwszym piętrze zachowała się dawna kaplica pa- 151 KominKi i portaie wyKonane z marmuru w tnę-cińskich. W zamku zgromadzone zostały olbrzymie zbiory militariów i pamiątek historycznych. W czasie wojny jak i bezpośrednio po niej część bogatych zbiorów podhoreckich, których nie zdołał zabezpieczyć ostatni właściciel zostało rozkradzione. W sąsiedztwie pałacu znajduje się ogród prowadzący od strony południowej w kierunku kościoła dawną aleją, zaś od strony północnej mający charakter tarasowy. Budynki gospodarcze: karczma, budynek przerobiony z dawnej stajni pałacowej. Cerkiew p.w. Św. Onufrego klasztoru bazylianów na Ple-śnisku. Wybudowana w latach 1726-1750 (prace wykończeniowe i dekoracyjne trwały do 1770 r.), murowana o planie prostokąta, zamknięta absydą w typie cerkwi bazyliańskich. Wnętrze cerkwi dzielą cztery kolumny na część główną - wysoką nawę i części boczne - niższe. Centralną cześć budowli wieńczy kopuła z latarnią. Elewacje cerkwi skromnie zdobione. W fasadzie trzy portale zdobiące wejście do świątyni. We wnętrzu zachował się rokokowy ikonostas pochodzący z XVIII w., zaprojektowany przez znanego architekta o. Pawła Giżyckiego w 1754 r. Dzieło ma złożoną strukturę architektoniczną i jest ozdobione licznymi figurkami przedstawiającymi postacie świętych, proroków, główki aniołów oraz szereg innych ornamentów. Ikony: Matka Boska, Zbawiciel, Pantokrator, Zwiastowanie pochodzą z warsztatu Bazylianów w Poczajowie. Ikonę Zwiastowania (służącą do zakrywania głównej ikony Matki Bożej) malował Jakub Głowacki wzorując się na obrazie Szymona Czechowicza. W świątyni zachowane ołtarze boczne i ambona, które nie występują w wyposażeniu cerkwi prawosławnych. Klasztor z XVIII w. Po II wojnie bazylianie usunięci, sanatorium dla gruźlików; 1989 -zwrot unitom. Podkamień rejon bridiwśkyj Miasteczko położone jest u stóp Góry Różańcowej, na której szczycie wznosi się wyniosła sylweta kościoła i klasztoru dominikanów. Wczesna historia Podkamienia obfituje w wątki tajemnicze i legendarne. Klasztorna tradycja mówi, że do Podkamienia dotarła już w XIII w. dominikańska misja św. Jacka Odrowąża, a w r. 1245 dwunastu braci wraz z przeorem Urbanem poniosło tu męczeńską śmierć z rąk Tatarów, 152 Którzy mieli tez spalić pierwszy drewniany kościoi. istnieniu drugiej fundacji klasztoru z 1464 r. położył kres najazd tatarski w r. 1519. Na przełomie XVI i XVII w. na wzgórzu pod-kamienieckim obok ruin zamku istniała, jak się wydaje, drewniana kaplica mieszcząca obraz Matki Boskiej, który stał się przedmiotem szczególnego kultu. Istnieją różne przekazy na temat pochodzenia i wieku obrazu podkamienieckiego. Według najbardziej prawdopodobnej wersji został on po prostu zakupiony w 1598 r. we Lwowie przez szlachcica Aleksandra Paczyńskiego, którego córka doznała cudownego uzdrowienia. Malowidło jest kopią wizerunku z bazyliki Santa Maria Maggiore w Rzymie, zwanego Matką Boską Śnieżną, który i w Polsce cieszył się ogromną popularnością. Na początku XVII w. właściciel Podkamienia Baltazar Cetner sprowadził tu dominikanów. Budowę kościoła i klasztoru rozpoczęto w 1612 r. Wspomógł ją hojnie król Jan III Sobieski (ukończono 1695 r.). Zbudowany został klasztor z murem obronnym o kształcie gwiazdy, wzmocnionym okrągłymi basztami. Świątynia ostateczny kształt otrzymała dopiero w trzeciej ćwierci w. XVIII. Hełm wieńczący wysoką wieżę zaprojektował architekt jezuita Paweł Giżycki. Malowidła we wnętrzu wykonał Stanisław Stroiński, obrazy ołtarzowe Szymon Czechowicz, a rzeźby zapewne Franciszek Olędzki. Gmach klasztoru ukończył w r. 1745 Stanisław Mikoszewski. W 1719 r., na pamiątkę Konfederacji Tarnogrodzkiej wystawiono na dziedzińcu koryncką kolumnę z pozłacaną figurą Matki Boskiej, a tuż obok wykopano studnię o głębokości 94 m. Poza murami wybudowano kilka kaplic barokowych. Jedną z nich zwaną „Stopek Maryi" (wewnątrz kamień ze stopami MB), zamieniono później na cerkiew unicką. Sanktuarium i sława obrazu przyciągały tysiące pielgrzymów, zwłaszcza w czasie odpustów w dniach 2 lipca, 15 sierpnia, 8 września i 4 października. 15 VIII 1727 r. ukoronowano obraz złotymi koronami, przywiezionymi z Rzymu przez wojewodę wołyńskiego, Michała Potockiego. Z okazji koronacji sprawiono dla wizerunku srebrną, pozłacaną sukienkę. We wrześniu 1915 r., gdy klasztor znalazł się na linii frontu au-striacko-rosyjskiego, w wyniku ostrzału artyleryjskiego zarysowały się mury i sklepienia. W 1916 r. pożar zniszczył wieżę. Klasztor kilkakrotnie plądrowały wojska rosyjskie. W okresie międzywojennym podjęto intensywne prace remontowe, m.in. nowe freski w nawie namalowali Polityński i Sagnowski. W 1927 r. przeprowadzono powtórną koronację obrazu Matki Boskiej. Po 1939 r. w klasztorze ulokowano spółdzielnię produkującą odzież i obuwie. Sam kościół pozostał na razie czyn- 153 ny. w wió r. Klasztor oyi miejscem scnronienia poiSKicn uciekinierów z Wołynia. Po wojnie kościół zamknięto. Cudowny obraz wywieziono najpierw do Lwowa, później do wrocławskiego kościoła dominikanów Św. Wojciecha. Obecnie w klasztorze mieści się zakład dla upośledzonych i chorych psychicznie kobiet. Kościół jest zdewastowany, pozbawiony ołtarzy, rzeźb, szyb okiennych. Na ścianach zachowały się resztki polichromii. Nowe władze ukraińskie formalnie przekazały już klasztor greckokatolickiemu zgromadzeniu zakonnemu studytów. Pomorzany rejon złocziwśkyj Cerkiew p.w. Soboru NMP [ul. Sadowaja 8 a], drewniana, zbudowana w 1690 r. Trójdzielna, trójkopułowa. Składa się z nawy i babińca na planie kwadratu, oraz trójbocznie zamkniętej części ołtarzowej z czworoboczna zakrystią od północy. Nawa przykryta kopułą na ośmiobocznym bębnie, zwieńczoną makówką. Gruszkowate dekoracyjne kopuły bocznych zrębów posadowione bezpośrednio na trójpołacio-wych dachach. Obok cerkwi dzwonnica, drewniana, dwu-kondygnacyjna, przykryta namiotowym dachem. Odnowiona wl. 1969-1970. Zamek położony na równinnym terenie wzniesiony w drugiej połowie XVI w. przez wojewodę podolskiego Jana Sie-nińskiego. Zniszczony przez Tatarów, odnowiony przez ówczesnego właściciela zamku króla Jana III Sobieskiego. Wówczas dwukondygnacyjne skrzydło południowe ozdobiono galerią, na parterze wspartą na filarach arkadowych a na piętrze z krużgankami wzorowanymi na wawelskich, ze schodami umieszczonymi na osi. Skrzydło wschodnie zakończone jest okrągłą basztą ogniową; druga baszta umieszczona jest na przedłużeniu skrzydła południowego. W XVIII w. zamek zaczął popadać w ruinę aż przeszedł w ręce rodziny Pruszyń-skich. Wówczas odbudowano dwa skrzydła zamku wschodnie i południowe, zachowane do dziś, pozostałe rozbierając. Do zamku przylega obecnie zdziczały ogród. Zabytek opuszczony. Popiele (rionejii) rejon drohobyćkyj Cerkiew p.w. Opatrzności Bożej, drewniana, zbudowana w XVII w. Trójdzielna, bezszczytowa, przykryta trójkalenico- 154 wym, dwuspadowym dachem. Dach nawy, nieco wyższy od pozostałych części, wieńczy makówka. Do części ołtarzowej od południa przylega czworoboczna zakrystia. Wnętrze nawy przykryte jest zrębowym sklepieniem, część ołtarzowa ściętą piramidą, babiniec stropem. Opodal cerkwi dzwonnica. Drewniana, dwukondygnacyjna, przykryta namiotowym dachem. Potylicz ( rejon żowkowśkyj Cerkiew p.w. Zesłania Ducha Świętego, drewniana, z 1502 r., wzniesiona kosztem garncarzy potylickich w miejsce cerkwi św. Borysa i Gleba. Remontowana w 1736 r.: zmieniono dębowe podwaliny, część ołtarzową przykryto barokową kopułą, odnowiono zadaszenie, a także południowe i zachodnie drzwi. Trójdzielna, dwukopułowa. Składa się z niemal kwadratowej nawy, czworobocznego babińca i trójbocznie zamkniętej części ołtarzowej, z niewielkimi zakrystiami od północy i południa. Nawę wieńczy namiotowy dach z jednym załamaniem, część ołtarzową ośmioboczna kopuła z latarnią, babiniec kalenicowy dach. Południowe i zachodnie drzwi ozdobione artystycznie kutymi zawiasami. Kute kraty w oknach - efekt remontu w 1736 r. Na ścianach monumentalne malowidło 1620-1640, które znacznie ucierpiało podczas remontu w XVIII w. W 1. 1970-1972 zabytek odrestaurowano. Na południowy wschód od cerkwi dzwonnica, drewniana, na planie czworoboku, dwukondygnacyjna, szkieletowa zwieńczona namiotowym dachem, odnowiona w 1736 r. Dzwonnica cerkwi p.w. Św. Trójcy, drewniana, z 1593 r. Szkieletowa, na planie kwadratu, zwieńczona wysokim namiotowym dachem nad ażurową arkadą. Dół opasuje strome zadaszenie oparte na dostawionych wspornikach. Przyłbice (IlpmiGiiii) rejon jaworiwśkyj Cerkiew p.w. Soboru NMP, drewniana, zbudowana w 1741 r. Trójdzielna, jednokopułowa. Do kwadratowego zrębu nawy z zachodu przylega większy prostokątny babiniec, a od wschodu trójbocznie zamknięta część ołtarzowa z zakrystią od północy. Kwadratowy zrąb nawy przechodzi w niski ośmiobok zwieńczony kopułą, boczne zręby przykryte kalenicowymi dachami. 155 Puston*yty rejon pustomytywśkyj Paląc w dawnym majątku ziemskim. Miejscowe dobra w XVII v^- należały do rodziny Dzieduszyckich. Pałac został wzniesiony °a przełomie XVIII i XIX w. w stylu klasycyzmu. Murowariy. jednopiętrowy z poddaszem, na planie prostokąta z centramym dwupiętrowym ryzalitem w głównej i parkowej fasadzie. Portyk (obecnie zamurowany) o czterech kolumnach toskańskich, dźwigających trójkątny fronton. Ryzalit od strony parku stoi na tarasie do którego prowadzą schody z balnstradą. Na schodach u wejścia rzeźby lwów. Do dworu pfzylega dobrze zachowany park w stylu angielskim. Zabytek jest jedną z lepiej zachowanych, licznych kiedyś na ziemi lwowskiej siedzib dworskich. Radwańce (Pasam™) rejon rad^chiwśkyj Kościół P- w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Tradycje parafii rzymskokatolickiej sięgają czasów Kazimierza Wielkiego, powstała ok. 1479 r., za zezwoleniem króla Kazimierza Jagiellończyka. Kolejny kościół stanął w latach 1641-1645, ucierpiał on jednak podczas wojen XVII w. Trzecią, istnieją do dziś świątynię zbudowano w 1754 r. W latach 1939 i 1941 kościół ucierpiał nieznacznie wskutek działań wojennych, ale szkody szybko naprawiono. Świątynia została zamknięty dopiero w 1956 r. Znaczną część jej wyposażenia zdeponowano w cerkwi w Radenicach. Rozebrano ołtarz w kaplicy Opatrzności Bożej oraz usunięto chór muzyczny wraz J sąsiednim filarem międzynawowym. Dywany z kościoła zdobiły podobno siedzibę komitetu KPZR w Krukieni-cach. W kościele urządzono magazyn nawozów sztucznych. W 1989 r- wspólnota rzymskokatolicka odzyskała kościół, po czym przeprowadzono remont. Wyposażenie przechowane w cerkwi powróciło na swe pierwotne miejsce. Kościół drewniany, o konstrukcji zrębowej, wzniesiony na podmurówce z kamienia i cegły. Korpus trójnawowy, pseudo-bazyliko^y. pięcioprzęsłowy. Prezbiterium na planie wydłużonego prostokąta, równe szerokością i wysokością nawie gł., zamknięte trójbocznie. Do elewacji pd. dobudowana niewielka prostokątna kaplica z trójboczną apsydę. Do elewacji pn. przylega zakrystia na planie prostokąta i niewielka prostokątna kruchta. Wejście gł. od zach. chronione gankiem. W nawif gl- strop, w prezbiterium pseudosklepienie przypominające kolebkę. W nawach bocznych, kaplicy, zakrystii 156 i Krucncie stropy. ueiKa tęczowa wsparta na Kroksztynacn o skomplikowanym wykroju, wspierająca postument w formie szczytu, w jego wnętrzu obraz Św. Maria Magdalena, powyżej rzeźba Chrystus Ukrzyżowany. Wejście z zewnątrz do zakrystii prostokątne. Na belce nad oknem w zakrystii napis: CASTA PLACENT SUPERIS PURO CUM CORDE YENITE. Przy ścianie frontowej chór muzyczny (prowizorycznie zrekonstruowany). Wszystkie dachy kryte blachą. Na kalenicy korpusu wieżyczka z sygnaturką, zwieńczona niewielką cebu-lastą kopułką. Obok kościoła drewniana dzwonnica o konstrukcji słupowej, ściany obite gontem, dach czterospadowy, kryty blachą. Radziechów (Pa,nexiB) miasto rejonowe Synagoga (ul. Pidgaj), zbudowana pomiędzy 1826, a 1844 r., z cegły, na planie prostokąta, tynkowana, o tradycyjnej orientacji, z elementami barokowego wystroju Do głównego korpusu przylega dwupiętrowy przedsionek z babińcem. Zachodnia fasada podzielona jest pilastrami, pomiędzy nimi okienne łukowate okna. Gzyms dzieli fasady na dwa piętra, zachodnia i wschodnia fasada zakończona barokową attyką. W czasach komunistycznych synagogę obudowano ze wszystkich stron, przez co utraciła pierwotny wygląd. Repniów (PirraiB) rejon buśkyj Cerkiew p.w. Opatrzności Bożej, drewniana, zbudowana w XVI w, rozbudowana w XIX w, dwukrotnie przenoszona. W 1868 r. odremontowana, przebudowano wszystkie kopuły. Trójdzielna, trójkopułowa. Wszystkie zręby na planie kwadratu, zwieńczone kopułami na ośmiobocznych bębnach. Część ołtarzowa i babiniec z dobudówkami. Kopuły wieńczą makówki na ślepych latarniach. Wzdłuż zachodniej ściany babińca chóry. We wnętrzu malowidło z 1599 r. pędzla F. Sienkowicza. Na północ od cerkwi dzwonnica, drewniana, dwukondygnacyjna na planie kwadratu, szkieletowa, przykryta namiotowym dachem. Ściany obite deskami. Rozdół (Po3fliji) rejon mikołajewśkyj *Zespól pałacowy w dawnym majątku ziemskim. W XVI w. majątek należał do rodziny Czerniejowskich. W 1631 r. prze- 157 Ś szedł jako wiano na własność Rzewuskich, a w 1820 r. właścicielami majątku zostali Lanckorońscy z Brzezia. Pałac swój obecny kształt zawdzięcza przebudowie dokonanej w 2 poł. XIX w. według projektu architekta lwowskiego Juliana Za-chariewicza. Następne rozbudowy doprowadziły do stworzenia jednej z największych rezydencji na terenie dawnego województwa ruskiego. Centralny korpus pałacu jest budowlą dwukondygnacyjną, nakrytą wysokim dachem czterospadowym. Głównym elementem elewacji frontowej jest ryzalit w postaci czworobocznej wieży, w kondygnacji dolnej mieszczący arkadowy podjazd. Elewacja ogrodowa głównego korpusu posiada taras, z którego schody prowadzą do ogrodu. W 1908 r. dobudowane zostało lewe skrzydło boczne. Przed II wojną światową w pałacu mieściła się wspaniała kolekcja malarstwa, bogata biblioteka, a także niezwykle ciekawe zbiory fotografii. Związane to było przede wszystkim z działalnością kolekcjonerską Karola Antoniego Lanckorońskiego (1848-1933). Jego pasję kontynuowały jego córki Karolina i Adelajda Lanckorońskie, które część zbiorów przekazały Bibliotece Polskiej w Londynie. W 1994 r. Karolina Lanckoroń-ska (ostatnia z rodu) najcenniejsze obrazy, meble i inne dzieła sztuki przekazała w darze Zamkowi Wawelskiemu oraz Zamkowi Królewskiemu w Warszawie. Pałac połączony jest ćwierćkołistą galerią z klasycystyczną oficyną znajdującą się do jego prawej stronie. Na uwagę zasługuje rozległy park w stylu angielskim. Do pałacu wiedzie stylowa, kuta w żelazie brama. Obecnie na terenie zespołu pałacowego znajduje się sanatorium dla dzieci. Synagoga, pocz. XX w, pierwsze wiadomości źródłowe o Żydach pochodzą z 1628 r., pozwolono im wtedy osiedlić się w północno zachodniej części miasta, oraz posiadać dwa budynki na rynku. W okresie buntu Chmielnickiego gmina żydowska uległa eksterminacji. Odrodziła się na początku XVIII w. Spis z 1827 r. podaje jedną murowaną i dwie drewniane bożnice. Opisywana synagoga swoją kubaturą wyróżnia się spośród pozostałych budowli miasteczka. Jest to budynek piętrowy, murowany i tynkowany, pokryty dwuspadowym dachem (dach zrekonstruowany po zniszczeniach wojennych). Do głównego korpusu od strony zachodniej przylega trzypiętrowe skrzydło. Pierwotnie okna miały zakończenia łukowe, teraz są prostokątne. Wejście do budynku znajduje się od strony zachodniej, a dodatkowe w fasadzie północnej. W 1960 r. bożnicę odbudowano i przystosowano na salę sportową. W ostatnim czasie przestała pełnić tę funkcję i popada w ruinę. 158 Różanka Wyżną (BepxHH rejon skilśkyj Cerkiew p.w. Zesłania Ducha Świętego, dwiema zakrystiami, drewniana, zbudowana w 1804 r. Trójdzielna, trójsz-czytowa. Składa się z nawy, babińca i części ołtarzowej. Główne zręby na planie kwadratu przykryte ośmiopołaciowy-mi dachami namiotowymi. Dachy nawy i części ołtarzowej posadowione na ośmiobokach wyrastających z podwójnych czworoboków. Dach babińca bezpośrednio oparty na podwójnym czworoboku z jednym załomem. Dachy zwieńczone makówkami. Naścienne malowidło pędzla J. Załuskiego. Restaurowana w 1969 i 1977 r. Na południowy zachód od cerkwi dzwonnica z 1877 r., drewniana, czworoboczna, dwukondygnacyjną, zwieńczona ośmiopołaciowym namiotowym dachem. Rudki (PyflKH) rejon skilśkyj Kościół p. w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny Parafia rzymskokatolicka powstała w drugiej połowie XIV w. lub na początku XV w. Obecny kościół budowany w latach 1685-1728. Murowany z cegły, tynkowany, korpus trójnawo-wy, bazylikowy, trzy i pół przęsłowy, prezbiterium dwuprzęsłowe. Na przedłużeniu naw bocznych od północy kaplica Fredrów p.w. Św. Trójcy, od południa zakrystia. Do nawy głównej od zachodu, a do zakrystii od północy przylegają kruchty na rzucie prostokąta. Pod nawami bocznymi i kaplicą sklepione kolebkowo krypty, dostępne z wnętrza kościoła. Rudki. Kościół p.w. Wniebowzięcia NMP. 159 Nawa główna haKryta sklepieniem RolebKowo-Krzyzowym na gurtach. W prezbiterium sklepienie kolebkowo-krzyżowe, w apsydzie lunetowe. W nawach bocznych sklepienia koleb-kowo-krzyżowe, w kaplicy i zakrystii kolebkowo-krzyżowe. Wejście do zakrystii ujęte w kamienny, profilowany portal z uszkami. Fasada dwukondygnacyjna ze zwieńczeniem; druga kondygnacja ujęta w masywne woluty. Kruchta. W 2. połowie XIX w. kaplica na przedłużeniu nawy pn. kościoła została stopniowo przekształcona na mauzoleum rodziny Fredrów. Intensywne działania w tej sprawie podjął Jan Aleksander Fredro w związku ze śmiercią swego ojca, Aleksandra, wl876 r. Kilka lat wcześniej nabył on we Lwowie ołtarz do kaplicy. W jesieni 1877 r. sprowadzono ze Lwowa nagrobek Seweryna Fredry, brata Aleksandra (zm. 1845), ufundowany przez Seweryna i Marię z Fredrów Brunickich. Pomniki te, a także pomnik kolejnego brata pisarza, Henryka (zm. 1867), umieszczono na ścianie pd. kaplicy, naprzeciwko nagrobka ich rodziców, Jacka i Marii z Dembińskich. Ok. 1946 r. kościół został zamknięty i zamieniony na magazyn żywności. Miejscowa wspólnota rzymskokatolicka odzyskała go w 1988 r. W następnych latach świątynię stopniowo poddano odnowieniu. Prace przy kaplicy i krypcie Fredrów prowadziły Państwowe Pracownie Konserwacji Zabytków. 29 IX 1990 do odrestaurowanej krypty złożono na nowo szczątki członków rodziny Fredrów, umieszczone w nowych sarkofagach z piaskowca. Kościół rudecki słynął z ikony Matki Boskiej, pochodzącej ze spalonej przez Tatarów cerkwi w Żeleźnicy na Podolu, umieszczonej w pierwotnej drewnianej świątyni w 1612 r. Obraz cieszył się kultem zarówno katolików jak i prawosławnych. Dnia 2 VII 1921 r. dokonała się koronacja obrazu. Kiedy kościół został zamknięty (ok.1946 r.) ewakuowano do Polski części wyposażenia kościoła, w tym cudowny obraz Matki Boskiej Rudeckiej, który trafił do Seminarium Duchownego w Przemyślu. Przebywał tam do 1968 r., kiedy to został przeniesiony do kościoła parafialnego w Jasieniu k. Ustrzyk Dolnych; jego intronizacji dokonał kardynał Karol Wojtyła. Niestety, w nocy z 7 na 8 VII 1992 r. ikona została z kościoła skradziona. Synagoga, 1806 r. Kahał w Rudkach zaistniał na początku XVIII w. Żydzi otrzymali pozwolenie na budowę synagogi w 1763 r. Spaliła się ona w 1789 r., na jej miejscu zbudowano nową drewnianą, którą już w 1806 r. zastąpiono murowaną. Synagoga wznosi się na wysokim brzegu rzeki Wiszni, na 160 południowy wscnod od rynku. Zbudowana jesrril planie prostokąta, dwupiętrowa, murowana, tynkowana. Wschodnia i zachodnia fasada podzielona pilastrami zakończonymi oryginalną attyką. Po II wojnie synagogę gruntownie przebudowano - pierwotnie okna miały kształt podłużny, zakończony łukiem. Kształt dachu nie jest również oryginalny, dobudowano także piętro przedsionka równając go z całością budowli. Ryków (Phkib) rejon skilśkyj Cerkiew p.w. św. Wasyla, drewniana, zbudowana w 1810 r., trójdzielna, trójkopułowa. Składa się z nawy, babińca i części ołtarzowej na planie czworoboku. Zręby zwieńczone ośmio-bocznymi kopułami z trzema załomami. Czworobok części ołtarzowej powyżej zadaszenia opasującego świątynię przechodzi w sześciobok. Wielokondygnacyjna konstrukcja zwężających się do góry kopuł wyraźnie widoczna we wnętrzu. W babińcu empora, przechodząca w chóry na zachodniej ścianie nawy. Obok cerkwi dzwonnica z XIX w., drewniana, czworoboczna, dwukondygnacyjna, zwieńczona ośmiobocz-nym namiotowym dachem zakończonym makówką, służyła niegdyś jako brama wejściowa na teren cerkiewny (w dolnej kondygnacji zachowały się łukowate otwory). Sambor (CaM6ip) miasto rejonowe Kościół p. w. Matki Boskiej i Ścięcia Św. Jana Chrzciciela (FARA). Parafia rzymskokatolicka w Samborze powstała przed 1390 r. Od początku podziału diecezji przemyskiej na dekanaty w XVI w. właśnie w Samborze mieściła się siedziba jednego z nich. Kościół należy do najbardziej okazałych budowli gotyckich na Rusi. Budowa rozpoczęta w XV w, została ukończona w 2. połowie XVI w, a znaczne zmiany wprowadzono po wielkim pożarze, który wydarzył się w 1637 r. Wyposażenie kościoła jest barokowe (uzupełnienia z XIX w.). Zachowało się ono w całości. Fara samborska, jako jeden z nielicznych kościołów na terenach włączonych do sowieckiej Ukrainy, nie uległa zamknięciu i dewastacji. Dziś stanowi ośrodek licznej parafii. Obok kościoła, budynek dawnego kolegium, od końca w. XVII użytkowany przez przemyskie zgromadzenie ks. misjonarzy, którzy w okresie późnego baroku nadali mu pałacowy niemal charakter. Obecnie znajdu- 161 Sambor. Kościół parafialny z XV-XVI w. je się tam muzeum regionalne. Próba odzyskania budynku przez parafię rzymskokatolicką nie powiodła się. Kościół usytuowany jest na pn. wsch. od rynku, murowany z cegły, na kamiennym cokole, tynkowany, podpiwniczony. Prezbiterium zamknięte trzema bokami ośmioboku. Korpus trójnawowy, w układzie bazylikowym. Do fasady dostawiona czterokondygnacyjna wieża na planie kwadratu, na jej trzeciej kondygnacji prostokątna płycina z datą 1530, ujęta w dwa otwory strzelnicze, z oculusem powyżej. Na elewacji zewnętrznej przebito otwory strzelnicze (po siedem z każdej strony). Okna nawy głównej i naw bocznych ujęte w listwowe obramowania. W nawie południowej ostro-łukowy profilowany portal. Nad jednym z okien zakrystii niewielka kamienna tarcza z herbem miasta Sambora (biegnący jeleń z szyją przeszytą strzałą), w. XV/XVI. Dachy nawy gł. i prezbiterium dwuspadowe kryte dachówką, naw bocznych oraz aneksu od strony pn. pulpitowe, kryte blachą. Hełm wieży w formie pseudokopuły krytej dachówką z sześcioboczną ażurową latarnią, zwieńczoną krzyżem. W prezbiterium sklepienie gwiaździste, kolebkowe z lunetami, w nawach bocznych krzyżowe. W przyziemiu wieży sklepienie krzyżowe. Portal gł. w przyziemiu wieży ostrołukowy, ujęty w kamienne obramienie. W prezbiterium kamienny portal zwieńczony gzymsem. W zakrystii kamienny portal późnogotycki, deko- 162 rowany lasKowamem, zamknięty tukiem w kształcie trójliścia ściętego. Na sklepieniu nawy gł. bogate dekoracje stiukowe. Chór muzyczny wyk. Jan Majerski w 1886 r., drewniany, o wklęsło wypukłej linii wsparty na dwóch kolumnach, malowany, dekorowany kwadratowymi piycinami z uszakami wypełnionymi kartuszami. Dawny kościół p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii i klasztor oo. bernardynów. Podobno już w 1460 r. miał osadzić bernardynów w Sambo-rze Andrzej Odrowąż, wojewoda podolski. Drewniany kościół i klasztor niebawem całkowicie spłonęły, nie zachowała się nawet o tym trwalsza pamięć. Właściwa fundacja Jana i Beaty Odrowążów nastąpiła w 1471 r. Klasztor został skasowany dekretem z 1785 r., zabudowania przeznaczone na pomieszczenia sądu i więzienia. Bernardyni otrzymali w 1847 r. kościół pojezuicki. Obok wzniesiono dla nich mały klasztor (patrz niżej) W 1905 r. rozpoczęto rozbiórkę kościoła i klasztoru, a następnie na ich miejscu wzniesiono zachowane do dziś budynki sądu i więzienia. Obecnie w gmachu stacjonuje jednostka armii ukraińskiej. Mur biegnący nad rz. Młynówką, wzdłuż pd. boku założenia, jest prawdopodobnie, przynajmniej w dolnej części, oryginalnym murem obronnym klasztoru. Kościół p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii i zespół klasztorny oo. Jezuitów, później oo. bernardynów (ul. Mickiewicza). Jezuici przybyli do Sambora dzięki fundacji wojewody mazowieckiego Marcina Chomętowskiego w 1698 r. Zespół zachowany do dziś, złożony z kościoła, kolegium i szkoły powstał w latach 1709-1773, wedle projektu architekta jezuickiego Pawła Giżyckiego. W 1773 r. zakon jezuitów został skasowany, kościół zamieniono na magazyn, a w kolegium ulokowano biura starostwa. Na początku XIX w. kościołowi przywrócono funkcje sakralne, a w 1845 r. oddano go zakonowi bernardynów, dla których zbudowano niewielki klasztor. W nowej siedzibie bernardyni przetrwali do końca 1945 r. Po II wojnie światowej utraciła ona swe bogate wyposażenie, ale jej architektura szczęśliwie ocalała. Kościół został zamieniony na magazyn, a w budynku klasztornym umieszczono internat (obecnie szkoła muzyczna) W latach 1981-1986 kościół odrestaurowano, zamieniając go na salę koncertową. 163 Kościół murowany z cegły, tynkowany, korpil§ Jest złożony z czteroprzęsłowej nawy z przylegającymi do niej trzema parami niemal kwadratowych kaplic oraz pary pomieszczeń po bokach przęsła chórowego, stanowiących przyziemie wież. Prezbiterium zamknięte ścianą prostą. Po jego bokach prostokątne, dwukondygnacyjne przybudówki zakrystii i skarbca. Sambor. Kościół p.w. Wniebowzięcia NMP. Fasada trój osiowa, dwukondygnacyjna. Górna kondygnacja części środkowej zlewa się z flankującymi ją, nieco od niej niższymi wieżami. Wieże zwieńczone trójkątnymi przyczółkami. W każdej z trzech osi fasady po trzy otwory: jeden drzwiowy i dwa okienne. Otwór portalu gł. zamknięty archiwoltą, portale boczne prostokątne, ujęte w zdwojone lizeny, dźwigające belkowanie o cofniętym fryzie. Dachy nawy i prezbiterium dwuspadowe, natomiast kaplic, zakrystii i skarbca pulpitowe, kryte blachą. Wieżyczka na sygnaturkę (dobudowana w 1925 r.) obita blachą, sześcioboczna, z ażurową latarnią. Prezbiterium i nawa nakryte sklepieniami kolebkowymi, w kaplicach sklepienia krzyżowe.W zakrystii i skarbcu sklepienia kolebkowe z lunetami. Chór muzyczny murowany, trójarkadowy (o środkowej arkadzie szerszej). Portale (przy 164 wejściu uo wieź, zaKrysm, sKarDca i w przejsciacn mięazy Ka-' plicami), o otworach wejściowych zamkniętych łukiem odcinkowym, ujęte w profilowane obramienia. Nawę i prezbiterium obiega żelazna kuta balustrada z 2. poł. w. XIX. Klasztor Jezuitów, przylega dłuższym bokiem pn. do kościoła od strony prezbiterium, murowany z cegły, tynkowany, piętrowy, na rzucie prostokąta. Szkoła Jezuicka, usytuowana na wsch. od kościoła, tworząca narożnik ul. Mickiewicza i Szkolnej (obecnie Chmielnickie-go). Murowana z cegły, tynkowana. W rzucie zbliżona do prostokąta, piętrowa, wnętrza przesklepione krzyżowo. Klasztor Bernardynów, przylega bokiem wsch. do kościoła, a bokiem zach. do dzwonnicy cerkwi i składa się z murowanego budynku frontowego wychodzącego na ul. Mickiewicza oraz równoległej do niego oficyny. Powstałe w ten sposób podwórze jest od pn. zamknięte murem z bramą, wychodzącą na uliczkę oddzielającą klasztor od cerkwi. Budynek frontowy jest murowany z cegły, tynkowany, jednopiętrowy. Fasada siedmioosiowa, o lekko wysuniętym, środkowym, trójosio-wym ryzalicie. Synagoga na Blichu. W mieście zachowały się dwie synagogi, po II wojnie światowej obie bardzo poważnie przebudowano, w opisywanej znajdują się biura i składy, w drugiej dom mieszkalny. Pierwsza informacja o Żydach w miasteczku pochodzi z 1447 r. W 1542 r. zabroniono im mieszkać w obrębie murów miejskich, zgodnie z przywilejem Zygmunta I przydzielono im ziemię na przedmieściach miasta, o nazwie „Blich". Nazwa pochodzi od cechu bielaczy tkanin. W 1629 r. w Samborze żyło ok. 2000 Żydów, jednakże pozwolenie na wybudowanie synagogi i cmentarza otrzymali dopiero w 1732 r. Z synagogą na Blichu związana jest działalność znanych rabinów - Józefa Mosze Harifa i Arona Lewina. Budowla murowana, tynkowana, na planie prostokąta, pokryta czterospadowym dachem. W czasie II wojny światowej bożnica została częściowo zniszczona, spłonęło sklepienie i aronhakodesz. Sala modlitewna została podzielona na dwa poziomy, zamurowano pierwotne otwory okienne. Zachowały się oryginalne małe łukowate okna pierwszego piętra. W Samborze urodził się w 1913 r. Artur Sandauer, pisarz i wybitny krytyk literacki. 165 ¦frą ¦'iii- rejon złocziwśkyj Cerkiew p.w. Św. Mikołaja, drewniana, zbudowana w XVII w., gruntownie przebudowana w 1731 r. Trójdzielna, trójko-pułowa. Składa się z nawy i babińca na planie kwadratu, oraz trójbocznie zamkniętej części ołtarzowej z dobudowaną w 1883 r. dużą prostokątną zakrystią od północy. Wszystkie zręby jednakowej wysokości. Nawa przykryta kopułą na masywnym ośmioboku. Kopuły bocznych zrębów posadowione bezpośrednio na płaskich spadowych dachach. Zadaszenie opasujące (z wyjątkiem zakrystii) świątynię wsparte na wieńcu słupów, tworzy arkadowy podcień zakryty w dolnej części (na wzór balustrady). W babińcu chóry wychodzące w nawę. We wnętrzu świątyni malowidło z 1681 r. pędzla I. Rutkowicza. Sądowa Wisznia (CyaoBa Bheihh) rejon mostyśkyj Kościół p.w. Najświętszej Panny Marii Wspomożenia Wiernych. Pierwszy kościół zawdzięcza fundację Kazimierzowi Wielkiemu. Ks. Marcin Krowicki proboszcz, w połowie w. XVI przeszedł do obozu reformacyjnego, skutkiem była utrata wcześniejszych przywilejów i uposażenia parafii. Przywrócił je Zygmunt III w 1605 r. Pod koniec XVI w. wybudowano murowany kościół, który w 1785 r. spłonął, materiału z rozbiór- Sądowa Wisznia. Kościół parafialny p.w. NMP Wspomożenia wiernych. K.1 UZ.yiU Ud ŁUUUUWdLlllC UU111UW. INUWy KUSLIU1 pd.Ld.lld.lliy został ukończony i poświęcony w 1890 r. w stylu neo-gotyku. W tym samym stylu utrzymane było wyposażenie. W 1947 r. kościół został zamknięty i zamieniony na magazyn. W 1989 r. wierni odzyskali świątynię, a parafia rzymskokatolicka została odtworzona. Przeprowadzono wówczas remont kościoła. Kościół murowany z cegły, tynkowany. Jednonawowy, ze zwróconym na pd. prezbiterium węższym i niższym od nawy, zamkniętym trójbocznie. Od pn. do nawy przylega wieża, ujęta po bokach w dwa prostokątne aneksy mieszczące od wsch. klatkę schodową, a od zach. kaplicę św. Antoniego. Od wsch. do prezbiterium dostawiona zakrystia na planie prostokąta. Fasada składa się z lekko zryzalitowanej wieży na osi. Dachy nawy i prezbiterium dwuspadowe, nad apsydą wielo-spadowy, dachy aneksów pulpitowe, łączące się z dachem nawy. Wszystkie dachy kryte blachą. Hełm wieży w kształcie wysokiego ostrosłupa. Chór muzyczny drewniany wsparty na dwóch słupach, z ozdobną balustradą. Nowy ołtarz główny pochodzący z kościoła w Tomanowicach. Kościół pw Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii i Klasztor oo. franciszkanów-reformatów. Reformatów sprowadzili do miasta w 1730 r. kasztelan lwowski Jan Siemiński i łowczy kijowski Franciszek Zawadzki. Budowę prowadzono w latach 1730-1741 wg proj. wybitnego architekta Pawła Fontany. W czasie I wojny światowej, po opuszczeniu miasteczka przez wojska austriackie, klasztor zajęli Rosjanie urządzając tam szpital wojskowy, co spowodowało dewastację. 7 IX 1945 r. reformaci zostali zmuszeni do opuszczenia Sądowej Wiszni. W 1970 r. budynki zostały zaadaptowane na zakład dla psychicznie chorych kobiet. Spowodowało to całkowite przebudowanie wnętrza. Klasztor słynął z kultu obrazu Św. Antoniego (teraz znajduje się u reformatów w Brodnicy na Pomorzu). Zabudowania zespołu klasztornego położone są na wzgórzu wchodzącym obecnie w obręb miasta. Kościół jest murowany z cegły. Fasada jednokondygnacyjna, jednoosiowa, zwieńczona szczytem, zwieńczonym trójkątnym przyczółkiem. Pd. elewacja prezbiterium zwieńczona trójkątnym szczytem, w którym rozmieszczono trzy płyciny arkadowe. 166 167 Sąsiadowice (CycwoBOHi) rejon starOsambirśkyj Kościół p.w. Św. Anny i klasztor oo. Karmelitów. Miejscowa parafia powstała w XV w., ok. 1585 r. upowszechni! się w Sąsiadowicach kult płaskorzeźby Św. Anny. Na miejscu jej znalezienia (wg legendy wykopano ją z ziemi) wybudowano drewnianą kaplicę, a w 1589 r. Erazm Herburt ufundował murowany kościół p.w. Św. Anny, w 1609 r. przekazano świątynię karmelitom. Zespół architektoniczny położony poza wsią na wzniesieniu. Klasztor na rzucie w kształcie asymetrycznej podkowy, z przyległym od wsch. kościołem, częściowo wtopionym w jego bryłę. Kościół murowany z cegły i kamienia, obecnie w całości tynkowany. Prezbiterium jednoprzęsłowe, zamknięte trójbocznie, z zakrystią od pn., na planie prostokąta, z również prostokątnym aneksem od wsch. Korpus złożony z dwuprzęsłowej nawy oraz kaplic Matki Boskiej Szkaplerznej od pn. i Św. Józefa od pd. Od zach. obszerna kruchta. Elewacje zewnętrzne prezbiterium ceglane (obecnie tynkowane). W górnej części elewacji, poniżej wieńczącego ją gzymsu, ciąg prostokątnych wnęk. Elewacja pn. kościoła pierwotnie w całości zakryta przez budynek klasztoru (obecnie po Wyburzeniu skrzydła pn. prowizorycznie uporządkowana elewacja kaplicy Matki Boskiej Szkaplerznej oskarpo-wana). Elewacja zach. nawy zwieńczona trójkątnym szczytem. Obecna fasada stanowi część składową elewacji zach. klasztoru. Dach nad nawą i kaplicami wspólny, dwuspadowy, nad prezbiterium dwuspadowy, nad apsydą wielospadowy od wsch. Wieżyczka na sygnaturkę ośmioboczna, obita blachą, nakryta kopułką. Sklepienia nawy i prezbiterium kolebkowe, w kaplicach sklepienia kolebkowe z lunetami. Budynek klasztoru murowany z cegły, tynkowany, piętrowy. Złożony z korpusu centralnego oraz asymetrycznych skrzydeł pn. i pd. przylega od zach. do kościoła. W centrum wieża, na jej osi brama zamknięta półkoliście. Klasztor, jako narażony na najazdy tatarskie, był ufortyfikowany, dó dziś od strony pn. i pn.-wsch. zachowały się ziemne fortyfikacje złożone z wałów i fosy. W pd.-zach. narożniku nasy-p bastionu, na którym wznosi się dzwonnica (2 poł. XVIII w>?) Do r. 1 958 w zabudowaniach klasztornych znajdowały się magazyny miejscowego kołchozu. Kościół stał pusty, a całość założenia popadała w coraz dalej idącą ruinę. Kościół i zacho- wana" częsc klasztoru zostały Odzyskaneprzez" miej scowych wiernych w r. 1989. W latach 1989-1995 przeprowadzono gruntowny remont, dzięki temu uratowano trzon budowli, rozebrano jednak szczątkowo zachowane skrzydło pn. i zatarto wiele istotnych cech zabytku. Kościół od zewnątrz otynkowano. W zachowanym skrzydle pd. klasztoru, a także w części aneksu przed nawą kościoła zmieniono układ wnętrz. W niektórych pomieszczeniach zmieniono sklepienia. Nadbudowano zakrystię oraz zmieniono kształt dachów. W kościele uzupełniono znaczne fragmenty zniszczonych sklepień, zwłaszcza w nawie gł. Freski, poza pozostawionymi fragmentami w kaplicy Matki Boskiej Szkaplerznej, całkowicie przemalowano farbami olejnymi, zamalowując niektóre części i uzupełniając fragmenty. Przerobiono ołtarze i ambonę, starając się uzupełnić ubytki. Z wywiezionych ruchomości w klasztorze oo. Karmelitów na Piasku w Krakowie znajduje się płaskorzeźba Św. Anny, a ponadto w Lwowskiej Galerii Obrazów zespół rzeźb ołtarzowych z Sąsiadowic. Feretron z figurą Matki Boskiej Królowej Polski pochodzi z nieczynnego kościoła parafialnego w No-woszycach, a XIX i XX-wieczne rzeźby drewniane z kościoła parafialnego w Chyrowie. Schodnica (Chahhlw) rejon drohobyćkyj Synagoga drewniana, kon. XIX - pocz. XX w.. Żydzi zaczęli osiedlać się w miasteczku w okresie odkrycia tam złóż ropy naftowej. Zachowana synagoga znajduje się w centrum byłej dzielnicy żydowskiej. Nie ucierpiała podczas II wojny światowej, a jej przystosowanie na szwalnię nie zmieniło zasadniczo jej architektury. To jedna z nielicznych drewnianych synagog jakie ocalały z wojny. Jest to jednopiętrowy budynek postawiony na kamiennej podmurówce, wzniesiony na planie prostokąta, pokryty czterospadowym dachem. Ściany obite są od zewnątrz deskami, wewnątrz tynkowane. Od strony zachodniej znajduje się ganek z głównym wejściem, drugie jest na ścianie południowej. W sali głównej zachował się rząd czterech drewnianych słupów podtrzymujących strop i dzielących salę modlitewną na dwie części - męską i żeńską. Takie rozwiązanie było charakterystyczne dla budownictwa sy-nagogalnego na Ukrainie, a stosowały je uboższe gminy, które nie mogły sobie pozwolić, na zbudowanie piętrowej bożnicy z babińcem na piętrze. 168 169 ¦ 1 semerowita rejon jaworiwśkyj Cerkiew p.w. Św. Jana Ewangelisty, drewniana, zbudowana w 1718 r. Trójdzielna, dwukopułowa. Składa się z kwadratowej nawy, mniejszego czworobocznego babińca i z trój-bocznie zamkniętej części ołtarzowej. Nawę i znacznie niższy babiniec wieńczy czteropołaciowy namiotowy dach z jednym załamaniem, zakończony latarnią, a część ołtarzową pięciopołaciowy dach kalenicowy. W proporcjach, planie i detalach zachowało się wiele archaicznych cech. Babiniec przykryty płaskim stropem, część ołtarzowa zwartym zrębowym sklepieniem. Wzdłuż zachodniej ściany nawy chóry. Sielec (Cijieub) rejon drohobyćkyj Cerkiew p.w. Soboru NMP, drewniana, zbudowana w 1700 r. Trójdzielna, trójkopułowa. Składa się z nawy na planie kwadratu, mniejszego kwadratowego babińca, i trójbocznie zamkniętej części ołtarzowej. Nawę wieńczy ośmiopołaciowy dach na ośmioboku, boczne części przypłaszczone dachy na ośmiobokach. Wszystkie nakrycia wieńczą malutkie makówki. Babiniec połączony z nawą bardzo wysokim i szerokim prześwitem. W zachodniej części babińca chóry. Na południowy - zachód od cerkwi dzwonnica z XVIII w. Drewniana, trójkondygnacyjna, szkieletowa, zwieńczona namiotowym dachem. Skeliwka (d. Felsztyn) (CicejiiBKa) rejon starosambirśkyj Kościół katolicki p.w. św. Marcina, zbudowany w 1726 r., po II wojnie światowej zamknięty i zamieniony na magazyn materiałów chemicznych, w 1990 r. oddany wiernym. Kościół złożony z prostokątnej nawy oraz węższego prezbiterium zamkniętego ścianą prostą, do którego przylega zakrystia ze skarbcem na piętrze. Po obu stronach prezbiterium zbudowane są dwie prostokątne kaplice. Od zachodu do nawy przylega prostokątna kruchta. Wnętrze kościoła o sklepieniach krzyżowych w prezbiterium oraz kolebkowe z lunetami w nawie, kaplicach i kruchcie. W ołtarzu głównym mieści się obraz Matki Boskiej Bolesnej. 170 Skole (CKOJie) rejon skilśkyj Cerkiew p.w. św. Paraskewii Panny i Męczennicy [ul. Szewczenki 7], drewniana, zbudowana w XVII w., odnowiona w 1880 r. Trójdzielna, trójkopułowa. Czworoboczne w planie zręby nakryte czteropołaciowymi namiotowymi dachami. Namiot masywnej nawy z jednym załamaniem, wieńczy makówka na latarni. Zwieńczenia bocznych zrębów bez załamań i makówek, babiniec na poziomie galerii zamknięty warstwą bali. Dwukondygnacyjne rozwiązanie babińca. Na południe od świątyni dzwonnica z 1760 r., drewniana, czworoboczna, dwukondygnacyjna, zwieńczona namiotowym dachem. Dzwonnica pełniła rolę bramy wejściowej na teren cerkiewny. Odrestaurowana w 1967 r. Obecnie wykorzystana na muzeum krajoznawcze. Sokal (CoKajib) miasto rejonowe Kościół p.w. Matki Boskiej Pocieszenia i klasztor oo. bernardynów. Inicjatorem powołania placówki był bp chełmski Stanisław Gomoliński (1591 - 1600). Na wysepce na Bugu wśród bagien obok miasta Sokala znajdował się drewniany kościółek z obrazem Matki Boskiej Pocieszenia, uważany za łaskami słynący. Obraz miał być kopią Matki Boskiej Częstochowskiej. Aby zapewnić opiekę kościółkowi i wiernym, biskup zwrócił się o to w 1598 r. do zakonu bernardynów. Dnia 2 VII 1604 r. bp chełmski Jerzy Zamojski poświęcił kamień węgielny pod budowę nowego kościoła, w którego obrębie miała się znaleźć dotychczasowa kaplica z cudownym obrazem. Wśród dobrodziejów nowej placówki znaleźli się: król Zygmunt III, Jan Zamojski, a potem jego syn Tomasz, Mikołaj Zebrzydowski, Stanisław Żółkiewski, Jerzy Mni-szech, a rodziny Daniłłowiczów i Sobieskich stały się na całe lata opiekunami miejsca. Konsekracja kościoła p. w. Matki Boskiej Pocieszenia w 1619 r. Kościół barokowy, trójnawowy, murowany i otynkowany, z apsydą i transeptem, obszernym chórem zakonnym i wysoką wieżą (górne piętro z zegarem) z barokową kopułą. Obraz Matki Boskiej Sokalskiej umieszczono w ołtarzu w lewej nawie. Do kościoła przylegała zakrystia ze skarbcem. Wzniesiono również masywne mury obronne, ujęte w czworobok, zaopatrzone w cztery baszty. Mury były otoczone głębokimi fo- 171 sami napełnionymi wodąrZaopatrżono klasztor w afrfiaty i sprzęt potrzebny do obrony. Klasztor sokalski stał się po lwowskim najlepiej ufortyfikowanym konwentem w zakonnej prowincji. Z czasem posiadał również wyćwiczoną, zawodową załogę, którą wspomagali zakonnicy i ludność szukająca w murach schronienia. W 1617 r., przystąpiono do budowy murowanego klasztoru. Dekret Józefa II z 1788 r. przeznaczył klasztor do kasaty. Skutkiem starań wysoko postawionych osób i magistratu lwowskiego decyzję uchylono. W 1790 r. w kościele św. Anny w Warszawie wybudowano specjalną kaplicę Matki Boskiej Sokalskiej. Dawne pieśni o Matce Boskiej Sokalskiej były nadal w użyciu i pojawiały się nowe np. „Pieśń dziada sokalskiego", ułożona przez Franciszka Kurpińskiego, stała się znana we wszystkich zaborach. Tragiczne skutki przyniósł pożar z 1843 r.: zniszczył całkowicie wyposażenie kościoła, spalił się ołtarz Matki Boskiej wraz z cudownym obrazem. W 1848 r. poświęcono nowy obraz namalowany na wzór dawnego przez lwowskiego artystę Masz-kowskiego. W 1870 r. kolejny pożar zniszczył odbudowany kościół i klasztor. W lipcu 1915 r. klasztor znalazł się pod silnym ostrzałem artyleryjskim. Odbudowę doprowadził do końca o. Maurycy Rzecznik, przełożony w latach 1927-30. W czasie działań II wojny klasztor nie ucierpiał wiele, stał się natomiast miejscem schronienia dla setek uciekinierów z różnych stron Polski. W 1951 r. zapadła decyzja zmiany granicy państwowej na tym terenie. Klasztor w Sokalu został opuszczony w październiku 1951 r., a wyposażenie kościoła i zakrystii zostało przewiezione do klasztoru w Leżajsku. Kościół i klasztor pozostały w nienaruszonym stanie i zostały zaadaptowane przez władze sowieckie dla celów państwowych. Synagoga, 1762 r. Żydowska dzielnica znajdowała się we wschodniej części miasteczka. Od 1754 r. w mieście działała żydowska drukarnia. Pod koniec XVIII w. niedaleko starej drewnianej synagogi zbudowano murowany bethamidrasz, który zachował się do naszych czasów. Podczas II wojny światowej w starej części Sokala znajdowało się getto, w którym zginęli wszyscy miejscowi Żydzi. W mieście zachowały się dwie synagogi: stara położona w parku, w dawnej żydowskiej dzielnicy i nowa, z końca XIX w. (ul Andrzeja Szeptyckiego). Opisywana synagoga to budynek murowany z cegły, niegdyś tynkowany. Bożnica składała się z sali głównej, zbudowanej na planie prostokąta i niskiej sieni od zachodu nad którą nadbudowano z czasem piętro i dostawionego później wzdłuż ściany póinocnej babinca (nie zachowało się do naszych czasów). Powyżej belkowania elewacji wysoka, arkadowa attyka, z czterema ośmiobocznymi wieżyczkami przykrytymi kopułkami. Między wieżyczkami resztki grzebieni. Zniszczenie bożnicy zapoczątkowali Niemcy, a kontynuowali komuniści. Dzisiaj jest to nie strzeżona ruina, pozbawiona dachu. Stara Sól (Oapa Cuib) rejon starosambirśkyj Cerkiew p.w. Zmartwychwstania Pańskiego (ul. Iwana Franko), drewniana, zbudowana w XVII w. Trójdzielna, dwuszczytowa z późniejszą dzwonnicą przybudowaną do ba-bińca od frontu. Do kwadratowej nawy z zachodu przylega prostokątny babiniec, od wschodu trójbocznie zamknięta część ołtarzowa. Nawa wyższa od bocznych zrębów, przykryta ośmiopołaciowym namiotowym dachem na ośmioboku. Część ołtarzową przykrywa dach dostosowany do jej obrysu, którego wierzchołek sięga podstawy ośmioboku nawy; babiniec dach kalenicowy. Dzwonnica równa w planie nawie, dwukondygnacyjna, nakryta czteropołaciowym namiotowym dachem. W górnej kondygnacji półkoliste otwory późniejszego pochodzenia. W kompozycji bryły wyróżnia się surowy zrąb nawy. Babiniec i część ołtarzowa połączone z nawą łukowatym prześwitem. Przestrzeń wierzchołka części ołtarzowej również wysoko otwarta. Zabytek należy do grupy obiektów, w których zachowały się archaiczne cechy kultowej architektury drewnianej. Cerkiew p.w. Zesłania Ducha Świętego, drewniana, zbudowana w 1440 r. Trójdzielna, dwuszczytowa. Do kwadratowej nawy od zachodu przylega prostokątny babiniec, a od wschodu trójbocznie zamknięta część ołtarzowa z zakrystią od północy. Nawa wyższa od pozostałych części, przykryta czteropołaciowym namiotowym dachem, zwieńczonym wieżyczką ze smukłym ośmiobocznym namiotowym hełmem. Babiniec, którego drugą kondygnację stanowi arkadowa galeria wokół empory, przykryty ośmiopołaciowym namiotowym dachem na wysokim ośmioboku z oknami. Część ołtarzowa przykryta pięciopołaciowym dachem kalenicowym. We wnętrzu wszystkie zręby zwieńczone odpowiednio do zewnętrznych przekryć, nawa ściętym czterospadowym dachem. Babiniec i nawa zamknięte płaskimi stropami na poziomie podstawy ich wierzchołków. Obok dzwonnica z XVII w. drewniana, czworoboczna, trójkondygnacyjna, szkieletowa, 173 zwieńczona czteropółacibwym ńaffiiótówym dacheńTz zata- " maniem. Stary Jazów (CrapHH Hp) rejon jaworiwśkyj Cerkiew p.w. św. Paraskewii Panny i Męczennicy, drewniana, zbudowana w 1 połowie XVII w. (w 1 poł. XIX w. do świątyni dobudowano boczne aneksy, a do wschodniego zrębu zakrystię od północy). Na planie krzyża, jednokopułowa. Część ołtarzowa zamknięta trójbocznie, z dwiema różnych rozmiarów zakrystiami po obu stronach. Centralny masywny, kwadratowy zrąb zakończony kopułą, boczne nakryte kalenicowymi dachami. Kopułę wieńczy makówka na ślepej latarni. Na zewnętrznych ścianach zachowało się wiele rozmaitych napisów XVII-XIX w. o charakterze kronikarskim. Stare Sioło (Crape Ceno) rejon pustomytywśkyj Ruiny zamku zbudowanego w 2 poł. XVI w. przez Ostrog-skich, przebudowanego w XVII w. na wspaniałą rezydencję. W XIX w. popadł w ruinę w której umieszczono browar i gorzelnię. Zamek założony jest na planie pięcioboku z basztami na narożach i basztą bramną. Do wschodniej części murów przylegają pozostałości dawnego budynku mieszkalnego. Do naszych czasów zachowały się mury obwodowe z basztami o renesansowych attykach. Stare Sioło. Ruiny zamku książąt Ostrogskich. atary aamoor (^Tapnii rejon starysambirśkyj Kościół p.w. Sw. Mikołaja. Według tradycji, w XIII w. Tatarzy zniszczyli miejscowość Sambor. Jej mieszkańcy wkrótce założyli w odległości 2 mil, w pobliżu zbiegu rzek Dniestru i Strwiąża, nową osadę, zwaną Pohoniczem lub Nowym Samborem. Z jego nazwy znik-nęło określenie „Nowy", natomiast pierwotną miejscowość zaczęto nazywać Starym Samborem lub Starym Miastem. Tradycja przypisuje założenie parafii Kazimierzowi Wielkiemu, w źródłach pojawia się po raz pierwszy w 1480 r. Istniejący do dziś kościół, trzeci w tym miejscu, został wzniesiony w 1890 r. przez architekta Jabłońskiego z Przemyśla. Po II wojnie światowej kościół został zamknięty, a we wnętrzu mieściła się hala fabryczna i magazyn. Apsyda była odgrodzona niskim murkiem, a wzdłuż nawy zamontowano szynę transportową. Ołtarze wywieziono do Mościsk. Kościół został zwrócony parafianom w 1991 r. Od lat siedemdziesiątych przechowywany w Mościskach ołtarz główny powrócił w 1994 r. na swoje miejsce. Kościół usytuowany jest przy wsch. pierzei rynku, na skraju skarpy opadającej ku Dniestro-wi. Murowany z cegły, tynkowany, neoromański, złożony z bazylikowego trój nawowego korpusu i jednoprzęsłowego prezbiterium zamkniętego półkolistą apsydą. Do prezbiterium na styku z nawą przylega od pn. zakrystia, a od pd. wysmukła wieża z drugą zakrystią w przyziemiu.'Fasada trójo-siowa, dwukondygnacyjna, zamknięta trójkątnym szczytem. Wejście boczne do nawy z tympanonem zdobionym płyciną. Wieża trójkondygnacyjna, z piętrami rozdzielonymi wydatnymi gzymsami. Dachy nad nawą gł. i prezbiterium dwuspadowe, nad nawami bocznymi - pulpitowe, nad apsydą i klatką schodową przy wieży - namiotowe. Wieża zwieńczona strzelistym dachem w kształcie ostrosłupa. Wszystkie dachy kryte blachą. Na wsch. szczycie prezbiterium wieżyczka na sygnaturkę w formie bramki zwieńczonej krzyżem. W prezbiterium i nawie gł. sklepienia krzyżowe ozdobione w centrum każdego z przęseł kolistymi otworami. Apsyda nakryta sklepieniem parasolowym. W nawach bocznych, przedsionku i pozostałych pomieszczeniach sklepienia krzyżowe. Chór muzyczny murowany, wsparty na dwóch masywnych filarach przyściennych, z szerokim przejściem pośrodku. Synagoga, koniec XIX w., Żydzi starosamborscy pojawiają się w źródłach w 1544 r., przywilej na zbudowanie synagogi ffTdTTp f i 174 175 i zaiozeme cmentarza ouzyman w ldoj i. opisywana synagoga znajduje się w centrum miasta, na wschód od rynku. Murowana z cegły, na planie prostokąta, pokryta dwuspadowym dachem. Elewacja frontowa akcentowana jest ozdobnym portalem (wejście zamurowane) oraz łukowato zakończonymi oknami z kamiennymi obramowaniami. Na wschodniej fasadzie znajduje się wnęka w formie portalu, w tympa-nonie z napisem w języku hebrajskim (informacja, że synagoga została zbudowana dla gminy chasydzkiej). Gzyms cokołowy oddziela szczyt od reszty elewacji. Zachowały się również narożne pilastry zakończone sterczynami, oraz częściowo zamurowane otwory okienne. Północna i południowa fasada dekorowane są pilastrami, w utworzonych polach znajdują się częściowo, lub całkowicie zamurowane okna. Wszelkie zmiany architektoniczne są wynikiem przebudowy jaka miała miejsce po 1945 r. Obecnie w synagodze znajduje się magazyn. Stryj (OpHń) miasto rejonowe Wielka synagoga. Żydzi stryjscy otrzymali w 1766 r. od króla Stanisława Augusta przywilej, na mocy którego mogli wybudować synagogę i cmentarz. Synagogę wzniesiono w 1817 r. w centrum miasta. Pozostały z niej tylko mury i drewniane wrota, a na wewnętrznych ścianach zachowało się kilka inskrypcji oraz malowideł. W 1980 r. rozpoczęto przebudowę synagogi na basen kąpielowy. Prace przerwano z braku funduszy. Stybirówka (C™6ipiBKa) rejon brodiwśkyj Cerkiew p.w. Bogarodzicy, drewniana, zbudowana w 1702 r. Trójdzielna, jednoszczytowa. Fundament położony w 1829 r. Cerkiew składa się z kwadratowej nawy, mniejszego babiń-ca i części ołtarzowej. Nawa przykryta namiotowym dachem z dwoma załamaniami, boczne zręby dachami trójpołaciowy-mi. Babiniec połączony z nawą łukowatym prześwitem. Wysoko otwarta przestrzeń nawy, której zwieńczenie wzmocnione ściągiem na poziomie pierwszego załomu. Babiniec przykryty zrębowym sklepieniem, część ołtarzowa płaskim stropem. Na połudn.-zachód od cerkwi dzwonnica, drewniana, dwukondygnacyjana, nakryta namiotowym dachem. 176 | TUTTI! rejon peremyszliańśkyj Kościół p.w. Trójcy Św. i Wniebowzięcia Matki Boskiej. Początkowo kościołem z XV w. opiekowali się dominikanie. Obecny kościół ufundował w 1546 r. Andrzej Świrski (konsekracja w 1561 r.). Pierwotnie musiała to być budowla gotycko-renesansowa, ale obecny jej stan jest wynikiem przebudów w XVII i XVIII w. Kościół jest jednonawowy, z dwiema kaplicami po bokach prezbiterium nadającymi całości kształt krzyżowy. Nie zachowały się żadne elementy wyposażenia kościoła, z wyjątkiem kamiennej płyty nagrobnej Gabriela Świrskiego, znalezionej niedawno w podziemiach. Trochę przedmiotów z kościoła znajduje się w Gierałtowie na Dolnym Śląsku, dokąd po 1945 r. deportowano znaczną część mieszkańców Świrza. Swirz. Zamek książąt Swirskich. Zamek zbudowany na stromym wzniesieniu. Zbudowany , w XV w. przez książąt Swirskich, w XVII w. przeszedł w ręce rodu Cetnerów. Aleksander Cetner kasztelan halicki i chorąży podolski przebudował zamek około połowy XVII w. Zdobyty przez Turków w 1672 r. szybko został odnowiony. Zabytek przetrwał w stanie mało zmienionym do początku w. XX, kiedy to poddany został starannej odnowie przez gen. Lame-zana. Wnętrza otrzymały bogate wyposażenie. Katastrofę przyniosła zamkowi I wojna światowa. 2 IX 1914 wojska ro-* syjskie podpaliły zamek, który stał się ruiną bez dachów i sklepień. Po wojnie gen. Lamezan ponownie przystąpił do odbudowy. Przy pracach zatrudnił jeńców rosyjskich. Prowadzono je starannie. Zamek nakryto łamanymi neobarokowy-mi dachami. Odbudowę ukończono w r. 1926. Ostatnimi 177 właścicielami zamku byli: Irena z Lamezanów i jej mąż Tadeusz Komorowski (przyszły „Bór" - dowódca Armii Krajowej). W czasie II wojny światowej i w okresie powojennym zamek uległ ponownej dewastacji. W r. 1975 rozpoczęto prace remontowo-konserwatorskie, które zabezpieczyły budowlę, ale ostatecznie nie zostały ukończone do dnia dzisiejszego. Obecnie w zamku mieści się ośrodek szkoleniowy sportowców. Jest to budowla wzniesiona na planie nieregularnego kwadratu, z dwoma dziedzińcami wewnętrznymi (reprezentacyjnym i gospodarczym), położonymi na różnych poziomach i połączonymi schodami. Dziedziniec reprezentacyjny zamyka od strony południowej wieża bramna, zaś od północnej skrzydło paradne pałacu. Skrzydło południowe od zewnętrznej (wjazdowej) strony prezentuje się najokazalej. Flankowa-ne jest dwiema kwadratowymi wieżami, zaś elewację pomiędzy nimi a wieżą bramną wieńczą szczyty esownicowe, ze strzelnicami kluczowymi. W sąsiedztwie zamku w parku stoją ruiny wieży, która zapewne należała do wcześniejszego założenia. W 1940 r. urodziła się w Swirzu prof. dr Alicja Grześkowiak, Marszałek Senatu RP w kadencji 1997-2001. Szkło - wieś (HIkjio) rejon jaworiwśkyj Cerkiew p.w. św. Paraskewii Panny i Męczennicy, drewniana, zbudowana w 1732 r. W XIX w. znacznie rozszerzona, na planie krzyża, jednokopułowa. Składa się z kwadratowej nawy z nieznacznie mniejszymi trójbocznie zamkniętymi aneksami, trójbocznie zamkniętej części ołtarzowej z zakrystią i czworobocznego babińca. Czworobok zrębu nawy przechodzi w niski ośmiobok, przykryty kopułą zakończoną latarnią. Boczne zręby pokryte kalenicowymi dachami, których wierzchołki sięgają gzymsu czworobocznego zrębu nawy. Dzwonnica drewniana, czworoboczna, dwukondygnacyjna (górna kondygnacja w formie arkadowej galerii), zwieńczona czteropołaciowym namiotowym dachem. Tartaków (TapTaiciB) rejon sokalśkyj *Pałac w dawnym majątku ziemskim. Zbudowany na przełomie XIX i XX w. przez Zbigniewa Lanckorońskiego w stylu 178 rrancusitiego neobaroku. Jest to budowla piętrowa, założona na rzucie prostokąta. Korpus główny posiada trójosiowy ryzalit z wieńczącą go tarczą herbową. Skrzydła boczne pałacu (częściowo starsze od niego) tworzą od strony ogrodu niemal zamknięty dziedziniec. Przy prawym skrzydle wznosi się kwadratowa wieża zegarowa. Pałac około 1995 r. uległ pożarowi, który strawił dach, sklepienia i wnętrza ( przede wszystkim wspaniały westybul), pozostawiając jedynie ściany zewnętrzne. Tartaków. Ruiny paiacu Lanckorońskich. Ternowica (d. Bruchnal) rejon jaworiwśkyj Kościół katolicki p.w. Św. Trójcy, barokowy, fundacji oboź-nego koronnego Mikołaja Stogniewa , zbudowany w latach 1645-1650, splądrowany w 1944r. a następnie zamknięty i zamieniony na magazyn chemikaliów, obecnie opuszczony, w bardzo złym stanie. Kościół złożony z prostokątnej nawy oraz węższego prezbiterium zamkniętego półkoliście. Nawę poprzedza od wschodu kruchta, od północy do prezbiterium przylega zakrystia. Na zewnętrznym fryzie kościoła umieszczone otwory strzelnicze nadające budowli cech obronnych. Prezbiterium i nawa posiada sklepienie kolebkowe z lunetami, poryte profilowaną i ornamentowaną listwą sztukatorską. W nawie zachowany nagrobek z XIX w. Piotra i Róży Szeptyckich. 179 Toporów (Tonot rejon buśkyj Synagoga, koniec XIX w. (?) Zgodnie ze spisem żydowskich budynków z 1826 r. w miasteczku była jedna drewniana synagoga z 1770 r. W 1939 r. w Toporowie żyło 300 żydowskich rodzin. Żydzi byli właścicielami znacznej liczby budynków otaczających rynek. Synagoga znajduje się w południowej części miasteczka (dawna dzielnica żydowska), do 1941 r była czynna. Po wojnie została zniszczona i przebudowana na budynek gospodarczy. Jest to budynek murowany z cegły, tynkowany, na planie kwadratu, o tradycyjnej orientacji, pokryty czterospadowym blaszanym dachem. Wszystkie elewacje podzielone są na trzy pola prostymi pilastrami, zakończone profilowanymi karniszami. Skromny portal głównego wejścia znajduje się na ścianie zachodniej. Na ścianie wschodniej znajdują się dwa duże okna umieszczone w polach bocznych przęseł. W centralnym polu mieści się barokowa półokrągła nisza z profilowanym obramowaniem. Na skutek przebudowy zmienił się kształt otworów okiennych, z łukowato zakończonych na prostokątne, Rozebrano również przedsionek ze schodami do babińca. Wnętrze synagogi bardzo mocno przebudowane, drewniane niegdyś sklepienie, zastąpiono płaskim betonowym. Istnieje jeszcze drewniany karnisz, który oplata ściany głównej sali, na którym zachowały się ślady polichromii. Tuchołka - wieś (TyxojiKa) rejon skilśkyj Cerkiew p.w. Zaśnięcia NMP (1858), drewniana, trójdzielna, trójkopułowa. Do nawy na planie kwadratu przylega od zachodu mniejszy czworoboczny babiniec, a od wschodu część ołtarzowa z zakrystią, dobudowaną w 1898 r. Główne zręby jednakowej wysokości, przykryte ośmiopołaciowymi namiotowymi dachami, na ośmiobokach z dwoma załamaniami nad babińcem i częścią ołtarzową. Piramidalna kompozycja zwieńczenia nawy bardzo złożona. Szczyty wieńczą wyciągnięte kopułki na ślepych latarniach. Na drugiej kondygnacji babińca arkadowa galeria. Pokrycie gontowe. W babiń-cu wzdłuż ścian chóry. Restaurowana w 1969 r. Obok świątyni dzwonnica z 1862 r., drewniana, dwukondygnacyjna z ośmiopołaciowym zwieńczeniem (górna w formie arkadowej galerii). 180 miasto rejonowe Cerkiew p.w. św. Mikołaja, z 1739 r. budowana przez majstra Daniła Prokopiewa. (W XX w. gontowy dach pokryto ocynkowaną blachą), drewniana. Składa się z trzech części: prezbiterium o trójbocznym zamknięciu, nawy głównej i babińca wzniesionych na planie kwadratu. Centralna część budowli pokryta jest dachem namiotowym ośmiopołaciowym z dwoma załamaniami (typ złożony), Wschodnia niewielka część ma również podobne nakrycie ale z jednym załamaniem i zakończone makóweczkami. Nad babińcem znajduje się dzwonnica, zwieńczona dachem namiotowym czterospadowym. Drewniane makówki, wieńczące dachy, zastąpiono ceramicznymi kulami umieszczonymi pod krzyżami zwieńczenia. Zabytek uważany jest jako jeden z pierwszych wzorów dla ukształtowania się stylu bojkowskiego. Turka. Cerkiew drewniana p.w. św. Mikołaja. Synagoga Tempel, XIX w., pierwszą synagogę zbudowano w 1730 r., jej fundatorem był właściciel miasteczka Jan Antoni Kalinowski. Przed II wojną światową w mieście było kilka synagog. Murowaną synagogę na lewym brzegu rzeki zbudowano w stylu romantycznego modernizmu. Do głównego korpusu na planie prostokąta przylega skrzydło frontowe z dwoma alkierzami. Nad zachodnim zachowała się cztero-kondygnacyjna wieża (druga zniszczona w czasie II wojny światowej), dekorowana trzema łukowato zakończonemi oknami - po jednym na każdym piętrze. W ścianie frontowej synagogi znajduje się główne wejście, nad nim dwa wąskie 181 J'. okna l piętra oraz jedno potężne 11 piętra, maie oKrągie okienko w szczycie. Poszczególne kondygnacje oddzielone są dekoracyjnym fryzem. Taki sam fryz wieńczy trójkątny szczyt. Wschodnia elewacja dwupiętrowa, z okrągłym oknem umieszczonym nad niszą tory i dwoma wielkimi oknami po bokach ściany. W głównej sali zachowało się osiem potężnych słupów, o przekroju kwadratu, ustawionych wzdłuż ściany północnej, południowej i zachodniej. Oparta była na nich galeria dla kobiet. Teraz w synagodze znajduje się magazyn. Udnów (Widnew) (BHflmB) rejon żowkowśkyj Cerkiew p.w. Narodzenia NMP, drewniana, zbudowana w 1738 r. Trójdzielna, jednokopułowa. Wszystkie części na planie czworoboku. Potężna nawa zwieńczona czteropołacio-wym namiotowym dachem z jednym załamaniem. Babiniec i część ołtarzowa przykryte dwuspadowymi dachami. Do części ołtarzowej przylegają po obu stronach wąskie zakrystie, przykryte wspólnym z nią dachem. Babiniec z przedsionkiem szkieletowej konstrukcji, obitej deskami. Zadaszenie oparte na dostawionych wspornikach. Obok dzwonnica, drewniana, dwukondygnacyjna, czworoboczna, przykryta namiotowym dachem, szkieletowa. Uhnów (YrHiB) rejon rawśkyj Kościół p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Pierwszy kościół w Uhnowie wystawił w 1470 r. Zygmunt z Radzanowa, wojewoda ziem ruskich. Na miejscu dwóch kolejnych drewnianych świątyń wzniesiono okazałą murowaną, fundacji Krzysztofa ze Skrzynna Dunina i jego żony Marianny z Zaborowskich, konsekrowaną wraz z trzema ołtarzami 21 sierpnia 1695 r., co upamiętniono okazałą tablicą na fasadzie, w której odnotowano także nazwisko budowniczego -Wojciecha Lenartowicza Qextrux Adulberliis Lenurlowicz. A.D. MDCXCV). Jest on również autorem bliźniaczego kościoła w Warężu. Kościół uszkodzony w czasie I wojny światowej, restaurowany w okresie międzywojennym, kiedy zmieniono rozmiary i formy hełmów. W 1951 r., po „wyrównaniu" granicy między Polską a Związkiem Radzieckim, parafianie uhnowscy wywieźli znaczną część wyposażenia swojej świątyni (m.in. ca- le ołtarze i amDonę; ao uymsK, larnoszyna i lomaszowa Lubelskiego. Kościół został zamieniony na magazyn, a obecnie jest opuszczony i znajduje się w stanie daleko posuniętej ruiny. Budowla jednonawowa, z węższym i niższym prezbiterium, zamkniętym za pomocą prostych ścian. Fasada skomponowana z ryzalitowanych, trójpolowych elewacji frontowych. Górne kondygnacje wież wzniesione na planie ośmioboku i są ozdobione pilastrami toskańskimi. Wnętrza są przykryte sklepieniami kolebkowymi. Nawa trójprzęsłowa, przęsło frontowe mieści rozbudowane empory muzyczne ujęte masywnymi wieżami. Granice pomiędzy nawą i prezbiterium zaznaczono masywnymi arkadami tęczowymi. Ściany boczne nawy oraz ściany prezbiterium zostały wzmocnione od wewnątrz masywnymi filarami, między którymi rozpięto szerokie arkady. Synagoga. Nie zachowały się źródła mówiące o początkach gminy żydowskiej w miasteczku. Bożnica (pocz. XX w.) zbudowana jest w stylu historycznego modernizmu, z elementami wschodnimi i klasycystycznymi. Jest to potężny, dwupiętrowy budynek, zbudowany z cegły. Do prostokątnego na planie budynku od zachodu przylega parterowy przedsionek, od południa, parterowy babiniec. Główna bryła pokryta jest dachem z załomem. Trzy elewacje (oprócz zachodniej, gdzie znajduje się wejście) przecięte są dwoma rzędami okien, zakończonymi łukowato na pierwszym piętrze i prostokątne na parterze. Piętra oddzielone są od siebie ceglanym gzymsem. Wnętrze synagogi całkowicie zmienione, możemy się tylko domyślać, że główna sala miała układ hali dziewięciopolo-wej. Po II wojnie światowej budynek przystosowano na zakład przemysłowy. Waręż (Bapaac) rejon sokalśkyj Kościół p.w. Św. Marka i klasztor OO. Pijarów. Nie znamy daty pierwotnej erekcji parafii w Warężu (status miasta w 1538 r.). Siedzibą parafii był pierwotnie drewniany kościół p.w. Wniebowzięcia Panny Marii, a następnie również drewniany kościół Przemienienia Pańskiego. W 1784 r. przeniesiono parafię do kościoła św. Marka. W końcu w. XVII Waręż był własnością Marka Matczyńskie-go, podskarbiego koronnego i wojewody ruskiego. W 1688 r. Matczyński ufundował w Warężu kolegium pijarów. Według inskrypcji na fasadzie kościoła „Hanc ecciesia fundavit Anno 182 183 DóminIMDCXCIir (1693 r.) - data fundacji. W tym śaffiyfff czasie rozpoczęto zapewne budowę świątyni, którą ukończono już w 1695 r. Autorem projektu był Wojciech Lenarto-wicz, autor bliźniaczego kościoła w Uhnowie. W latach 1728-1750 wzniesiono przy kościele murowane gmachy kolegium z fundacji biskupa chełmskiego Józefa Antoniego Łaszczą. Po kasacie kolegium pijarskiego w 1784 r. świątynia pełniła rolę kościoła parafialnego aż do 1951 r. W początkach w. XX przebudowano i podniesiono hełmy wież. W 1951 r. Waręż znalazł się w granicach Związku Radzieckiego. Proboszcz i parafianie przenieśli wówczas większość wyposażenia waręskicgo kościoła do miejscowości w powiecie luba-czowskim. Obrazy z Waręża znajdują się również w muzeum przy dawnej kurii archidiecezjalnej w Lubaczowie, w proto-katedrze w Lubaczowie i w kościele p.w. Matki Boskiej Królowej Polski w Stalowej Woli. Świątynia została przez władze sowieckie przekształcona na magazyn. W 1983 r. rozebrano częściowo jej dachy, co doprowadziło niebawem do zawalenia się sklepień i zniszczenia efektownych fresków z połowy XVIII w. Obecnie kościół popada w coraz większą ruinę. Kościół w Warężu jest budowlą jednonawową, typu ścienno-filarowego, z wnękami. Nawa jest trójprzęsłowa, z pierwszym przęsłem mieszczącym chór muzyczny, ujętym między kwadratowe wieże. Prezbiterium jest jednoprzęsłowe, zamknięte ścianą prostą, za którą mieści się zakrystia i aneks. Górne kondygnacje wież zostały wzniesione na planie ośmio-boku z pilastrami toskańskimi. Belkowanie wieńczące wieże wspiera ażurową attykę. Pierwotnie malowidła ścienne pokrywały całkowicie ściany i sklepienia wnętrza kościoła i zakrystii. Ściany kościoła dekorowały iluzjonistyczne elementy architektoniczne. W r. 1994 zachowane w stosunkowo dobrym stanie były tylko polichromie w zakrystii i pod chórem muzycznym; malowidła na ścianach kościoła były natomiast zatarte i w wielu miejscach odłupane, a na sklepieniach zachował się jedynie niewielki ich fragment nad chórem muzycznym. Wielkie Mosty (Bejraici Mocth) rejon sokalśkyj Synagoga, pocz. XX w., Żydzi zamieszkiwali miasteczko od połowy XVI w., w 1578 r. otrzymali przywilej wyszynku, a w 1633 r. „usum synagogae et loci sepulture". Drewnianą synagogę wzniesiono w 1627 r. Na planie miasta z 1854 r. zaznaczono bożnicę murowaną. 184 Istniejący do dziś budynek zbudowanyWpócz. XX w. W "Stylu modernizmu, znajduje się we wschodniej części miasta, niedaleko parku. Jest to monumentalny dwupiętrowy, nie tynkowany budynek z czerwonej cegły. Wszelkie dekoracje wykonano również z tego materiału. Do głównego korpusu od strony zachodniej przylega niższy dwupiętrowy przedsionek, z głównym wejściem, oraz dwoma dodatkowymi wejściami w południowej fasadzie. Pierwotnie główna sala pokryta była czterospadowym dachem , a przedsionek dwuspadowym (dziś pokrycia nie istnieją). Elewacje, północna Wielkie Mosty. Ruiny dwupiętrowej synagogi. i południowa, głównego korpusu podzielone są czterema pilastrami każda. W tak utworzonych trzech polach umieszczono wysokie, łukowato zakończone otwory okienne, ozdobione u góry ceglanym obramowaniem. Takie samo rozwiązanie zastosowano od strony wschodniej, umieszczając tu jednak trzy pilastry, tworzące pola pod dwa otwory okienne. Nad przedsionkiem zachodniej elewacji znajdują się trzy półokrągłe okna. Cały budynek przecięty jest gzymsem na wysokości piętra przedsionka. Bóżnica ucierpiała w czasie II wojny światowej. Po 1945 r. przykryto ją nowym dachem i przystosowano na magazyn mięsa. W latach pięćdziesiątych przestała pełnić i tę funkcję, rozebrano dachy, dziś jest to ruina. Na południe od synagogi stoi nieduży, parterowy budynek, prawdopodobnie mieściła się w nim mykwa. Winniki (Bhhhhkh) ';t"^iV': rejon pustomytiwśkyj Kościół katolicki p.w. Wniebowzięcia NMP, barokowy, fundacji Marianny Tarłowej. Zbudowany w połowie XVIII w., wg proj. Bernarda Heretyna, jako miejsce kultu, słynnego z cudów obrazu Matki Boskiej Winnickiej (obecnie w cerkwi Zmartwychwstania Pańskiego), zamknięty w 1946 r., w latach 90-tych oddany wiernym. Kościół o budowie halowej składa się w z wydłużonej nawy zamkniętej płytką przestrzenią ołtarzową o ścianie prostej, z zakrystią i skarbcem po bokach. Od północy przylega do nawy wydłużony prostokątny przedsionek (1989). Wnętrze o pięknych filarach przyściennych, dźwigających sklepienie krzyżowe pozbawione pierwotnego wyposażenia. Na uwagę zasługują ocalałe malowidła z 1912 r. Wojutycze rejon sambirśkyj Kościół p.w. św. Katarzyny Aleksandryjskiej Parafia pojawia się po raz pierwszy w źródłach w 1472 r. Istniejący do dziś kościół jest trzecią świątynią, wystawioną w miejscu dwóch drewnianych. Pracę przy opisywanym kościele rozpoczęto w 1714 r., z fundacji Jana Franciszka Stad-nickiego, wojewody wołyńskiego, właściciela Wojutycz, oraz Józefa Mniszcha, marszałka wielkiego koronnego, który zezwolił na wykorzystanie do budowy kamieni z ruin zamku w Rakowej. W 1922 r. podjęto remont kapitalny kościoła. W latach 1922-1924 sprowadzono dzwony. W 1930 r. pobielono wnętrze kościoła, a w 1934 r. ułożono nową posadzkę. Kościół został zamknięty ok. 1947 r., parafianie odzyskali go w 1989 r. W następnych latach przeprowadzono prace remontowe. Kościół położony jest w centrum wsi, przy drodze z Sambo-ra do Sąsiadowic, murowany z cegły, tynkowany. Złożony z dwuprzęsłowej nawy i węższego od niej, również dwuprzęsłowego prezbiterium, zamkniętego ścianą prostą. Od zach. nawę poprzedza prostokątna kruchta. Do prezbiterium przylega od pn. kwadratowa zakrystia, z aneksem od wsch. i przedsionkiem od zach., a od wsch. - kaplica Tchorznickich. Chór muzyczny, wsparty na dwóch murowanych kolumnach toskańskich, w partii środkowej występujący ku przodowi. Fasada trójosiowa, jednokondygnacyjna, z trójkątnym szczytem. Elewacje kruchty gładkie, z kamiennym cokołem, od zach. trójkątny szczyt. Portal prostokątny, zamknięty profilo- 186 -ŁCCt Wojutycze. Kościół parafialny z XVIII w. waną arkadą z kluczem. Dachy nad nawą i prezbiterium dwuspadowe, kryte dachówką. Wieżyczka na sygnaturkę sześcio-boczna, obita blachą. Na szczycie dachu nad nawą żelazny krzyż, na szczycie fasady takiż krzyż z kotwicą. Kaplica Tchorznickich złożona jest z płytkiego prostokątnego prezbiterium, niemal kwadratowej nawy oraz otwartego portyku od wsch. Przy ścianie zach. kamienna mensa, prezbiterium wydzielone kutą kratą żelazną. Elewacje zewnętrzne kaplicy obiega kamienny cokół. Ozdobiona trójkątnym szczytem, w którego polu płaskorzeźbione tarcze z herbami Jelita i Kor-czak, zwieńczone szlachecką koroną. Nad nawą kaplicy dach namiotowy. Kostnica (napd. od kościoła) murowana, na rzucie kolistym, o elewacjach zewnętrznych z prostokątnymi wnękami, zamkniętymi półkoliście. Dzwonnica (na pn. od kościoła) wolno stojąca, murowana, w formie trójprześwitowej bramki. Wola Wysocka (Bora Bncoiibica) rejon żowkowśkyj Cerkiew p.w. św. Mikołaja , (1598) drewniana. Składa się z nawy na planie kwadratu, równego szerokością prostokątnego babińca i mniejszej czworobocznej części ołtarzowej z nawą od północy. Świątynia opasana szerokim zadaszeniem na rysiach. Wysoka nawa zwieńczona czteropołaciowym da- 187 che z jednym załamaniem, zaKonczonym maKowKą. uzęsc ołtarzowa przykryta ostro podniesionym dwuspadowym da-chern, którego wierzchołek sięga gzymsu. Babiniec przykryty kalenicowym dachem zwieńczonym w narożu kopułką na ażurowej latarni. Wnętrze nawy nakryte na poziomie podstawy dachu płaskim stropem. Babiniec połączony z nawą ozdobnym łukowatym prześwitem. W nawie wąskie chóry. We wnętrzu ikonostas z 1655 r. i malowidło z 1. 1688-1689 pędzla I. Rutkowicza. Restaurowana w 1979 r. Na północny wsChód od cerkwi dzwonnica z XVIII w., drewniana, dwtikondygnacyjna, czworoboczna, przykryta namiotowym dachem. rejOn buśkyj Cerkiew p.w.Wniebowstąpienia Pańskiego (1680), drewniana, trójdzielna, jednoszczytowa. Składa się z nawy na planie kwadratu, mniejszego kwadratowego babińca, i trójbocz-nie zamkniętej części ołtarzowej, z zakrystią od strony południowej. Świątynię opasuje szerokie zadaszenie wsparte na s}upach i wielkich ozdobnych wspornikach. Wzniesiona z sosnowych bali na dębowej podwalinie. Obszerny zrąb centralnej części przykryty ośmiopołaciową kopułą na wysokim ośrriioboku. Boczne części nakryte trójpołaciowymi dachami kalenicowymi. W niewysokim babińcu, na wschodniej ścianie rozmieszczone wąskie chóry. Babiniec połączony z nawą dwukondygnacyjnym łukowatym prześwitem. We wnętrzu ikonostas z malowidłem z 1. 1680-1682 I. Rutkowicza, arcydzieło sztuki cerkiewnej. Wołosianka (Bojiooraica) rejon skilśkyj Cerkiew p.w. Przemienienia (1804-24), drewniana, trójdzielna, trój szczytowa. Składa się z nawy na planie kwadratu z dwoma kapliczkami oraz równej szerokości babińca i części ołtarzowej z wąską zakrystią od północy, ustawionych szerszymi ścianami prostopadle do nawy. Wschodnia i zachodnia elewacja zaakcentowane odkrytymi galeriami, występ dachu nad nimi podtrzymują ozdobnie rzeźbione słupy. Główne zręby jednakowej wysokości przykryte ośmiopopłaciowymi dachami z wieloma załamaniami. Dachy wieńczą kopułki na grubych ośmiobokach. Jednakowa wysokość kaplic i zrębów, ściany równomiernie poszatkowane otworami okiennymi 188 naaprozami. świątynię opasuje wąskieZada-szenie wsparte na wspornikach. We wnętrzu przestrzeń nawy i części ołtarzowej wysoko otwarte do podstawy szczytów, wzmocnionych drewnianymi ściągami. Kaplica i babiniec przykryte płaskimi stropami. Wąskie chóry wzdłuż zachodniej ściany babińca, połączonego z nawą szerokim łukowatym prześwitem. Obok cerkwi dzwonnica, drewniana, czworoboczna, trójkondygnacyjna, zwieńczona ośmiopołaciowym namiotowym dachem z makówką. Wróblaczyn (Bopo6jmhhh) rejon jaworiwśkyj Cerkiew p.w. Przemienienia Pańskiego (1662), drewniana, restaurowana w 1864 r. Trójdzielna, jednoszczytowa. Do kwadratowego centralnego zrębu nawy z zachodu przylega prostokątny babiniec, a od wschodu trójbocznie zamknięta część ołtarzowa z zakrystią od północy. Centralny zrąb świątyni przykryty kopułą, wyraźnie góruje nad bocznymi. Boczne zręby przykryte kalenicowymi dachami, których wierzchołki sięgają gzymsu nawy. Szerokie zadaszenie oparte na rysiach. Pokrycie gontowe. Przestrzeń wnętrza nawy wysoko otwarta, niskie boczne części przekryte zrębowymi sklepieniami. Na północnej ścianie monumentalne malowidło z XVIII w. Wykoty (Bhkoth) rejon samborśkyj Cerkiew p.w. Zesłania Ducha Świętego (1671 r.), drewniana, przeniesiona na obecne miejsce z innej części wsi. Trójdzielna, jednokopułowa. Składa się z kwadratowej nawy, czworobocznego babińca i trójbocznie zamkniętej części ołtarzowej. Nawa przykryta masywną ośmioboczną kopułą na niskim ośmioboku, zwieńczoną ośmioboczną wieżą z hełmem. Boczne zręby nakryte kalenicowymi spadowymi dachami, zwieńczonymi w narożach ozdobnymi makówkami. Zadaszenie opasujące świątynię wsparte na słupach. Babiniec i część ołtarzowa nakryta zrębowym sklepieniem. Babiniec z wąskimi chórami przy zachodniej ścianie połączony z nawą trapezowatym prześwitem. Na północ od świątyni dzwonnica, drewniana, czworoboczna, dwukondygnacyjna, zwieńczona namiotowym dachem. Druga kondygnacja to nadwieszone pięterko w formie arkadowej galerii. 189 zawercszyca rejon gorodokśkyj Cerkiew p.w. Wniebowzięcia NMP (1693 r.) drewniana. Data „<1836>" na framudze drzwi od strony południowej, wskazuje prawdopodobnie czas odnowienia świątyni. Trójdzielna, jednokopułowa. Zręby na planie kwadratu. Spora nawa przykryta dachem namiotowym z jednym załamaniem, zwieńczonym makówką na ażurowej latarni. Boczne części pokryte trójpołaciowymi kalenicowymi dachami. Zadaszenie opasujące świątynię, wsparte na rysiach. Przy zachodniej ścianie babińca chóry. Obok cerkwi dzwonnica z XIX w., drewniana, czworoboczna, jednokondygnacyjna. Podwalinę budowli przykrywa oryginalny pochyły daszek. Złoczów (3ojioh1b) miasto rejonowe W 1523 r. miasto otrzymało prawo magdeburskie. Wkrótce potem Złoczów przeszedł w ręce wielkopolskiej rodziny Gór-ków, a w 1592 r. - Marka Sobieskiego. Wówczas powstała kolonia kupców i rzemieślników ormiańskich, którzy mieli własny kościół. Najwięcej miasto zawdzięcza jednak Jakubowi Sobieskiemu. Dawny kościół parafialny, ob. cerkiew Zmartwychwstania, wzniesiony dzięki fundacji Jakuba Sobieskiego w latach 1624-1626. W kopule zachowały się wykonane w stiuku monumentalne płaskorzeźby przedstawiające świętych. W 1838 r. na mocy ugody pomiędzy parafianami obydwu obrządków kościół został przekazany wspólnocie unickiej, a parafię rzymskokatolicką przeniesiono do kościoła popijarskiego. Kościół popijarski, powstał wraz z kolegium dzięki fundacji królewicza Jakuba ok. 1730 r. Wschodnie partie naw bocznych otaczają apsydę ołtarzową. Fasadę przebudowano w 1878 r., nawiązując do architektury XVIII w. Do kościoła dostawiono od frontu wieżę, tworząc charakterystyczny, asymetryczny układ. Kolegium pijarskie zostało skasowane przez Austriaków w 1788 r., a kościół zamieniono na magazyn. Do funkcji sakralnych powrócił w 1838 r. i pełni je do dziś. Fakt ten sprawił, że w kościele zachował się komplet zabytkowego wyposażenia. Cerkiew Sw. Mikołaja, XVI-wieczna, o prostym rzucie, oszkarpowanej bryle i dekoracyjnej barokowej fasadzie z 1765 r. Zamek położony na południowo- wschodnim krańcu miasta. Zbudowany w latach 1634-1636 przez wojewodę ruskie- 190 go Jakuba Sobieskiego w kształcie XVTI-wieczriej twierdzy bastionowej. Stoi na miejscu drewnianego poprzednika, został zbudowany jako w nowoczesna twierdza z kamiennymi obwarowaniami. Fortyfikacje nie uchroniły Złoczowa przed spaleniem przez Turków w r. 1672. W r. 1674 nowo obrany król Jan III ześrodkował pod Złoczowem wojska przed pochodem na Podole i Ukrainę. Rok później hetman Stanisław Jabłonowski zatrzymał tu zagon tatarski. W 1690 r. Tatarzy ponownie podeszli pod Złoczów i zagrozili przebywającemu tam królowi. Po śmierci Jana III właścicielem Złoczowa był jego syn Jakub. Jego córka Maria Karolina w 1740 r. sprzedała swe dobra ks. Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi zwanemu „Rybeńko". Po rozprzedaży majątków Radziwiłłow-skich, Złoczów przeszedł w ręce Sapiehów, a na pocz. XIX w. Komarnickich. Koniec XVIII i początek XIX w. był okresem upadku Złoczowa, tym bardziej, że w 1797 r. miasto spustoszył pożar. Od 1834 r. zamek złoczowski służył jako koszary, a w 1873 r. został wykupiony przez rząd austriacki z przeznaczeniem na więzienie. W okresie II wojny światowej była to katownia NKWD i gestapo. Obecnie zamek jest własnością Lwowskiej Galerii Obrazów, która rozpoczęła tu konserwację we współpracy z instytucjami polskimi. Twierdza zbudowana jest na planie kwadratu z bastionami na narożach. Nasypy ziemne mają wysokość znacznie przekraczającą mury kamienne z wieżyczkami strażniczymi Na wieżyczkach tarcze z herbami rodziny Sobieskich. W wałach od strony wewnętrznej znajdowały się kazamaty. Od strony północnej budynek bramny prowadzący na dziedziniec pośrodku którego znajduje się fontanna, a perspektywę zamyka pawilon chiński. W zachodniej części dziedzińca stoi skromnie zdobiony pałac - obecnie mieszczący sale wystawowe. Zwartów (3Bep-riB) rejon żowkowśkyj Cerkiew p.w. Św. Szymona Słupnika (1776), drewniana, trójdzielna, jednokopułowa. Składa się z nawy na planie kwadratu, mniejszego czworobocznego babińca z przedsionkiem i trójbocznie zamkniętej części ołtarzowej z dwiema zakrystiami. Wszystkie części na planie czworoboku. Nawa zwieńczona wyciągniętą w górę kopułą na ośmioboku, zakończoną wysoką kopulastą wieżyczką. Niższe boczne zręby nakryte spadowymi dachami, zwieńczonymi w narożach kopułkami -makowicami. Zadaszenie opasujące świątynię, wsparte na wypustach zrębów. Przestrzeń nawy wysoko otwarta, część 191 ołtarzowa i babiniec" przykryte'zrębowymi sklepieniami. W babińcu połączonym z nawą szerokim łukowatym prześwitem, wąskie chóry wzdłuż zachodniej ściany. Na północny zachód od cerkwi dzwonnica, drewniana, dwukondygna-cyjna przykryta kopułowatym hełmem, szkieletowa. Żółkiew ()KoBKBa) miasto rejonowe Kolegiata p.w. śś. Wawrzyńca Męczennika i Stanisława fundacji hetmana wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego, budowane w latach 1606-1618 według projektu Pawła Włocha zwanego Szczęśliwym, zamknięta w 1946 r., przez władze sowieckie, zamieniona na magazyn, w 1989 r. oddana wiernym. Kościół zbudowany na planie krzyża łacińskiego Żółkiew. Kolegiata z pocz. XVII w. z prostokątną nawą, kwadratowymi ramionami transeptu oraz prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Między ramionami transeptu i prezbiterium umieszczona zakrystia (od południa) i skarbiec (od północy). Na zewnątrz fryz z tryglifami i metopami wypełnionymi rzeźbionymi postaciami konnych rycerzy. W krzyżu kościoła umieszczona jest kopuła zwieńczona latarnią. Ołtarz główny, późnobarokowy mieszczący w dolnej części figurę Chrystusa na Krzyżu, w górnej zaś obraz Św. Wawrzyńca. Po bokach ołtarza znajdują się dwa renesansowe nagrobki rodziny Żółkiewskich o identycznym schemacie i dekoracji: po lewej stronie nagrobek hetmana i kanclerza wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego poległego w walce z Turkami z czasie wyprawy mołdawskiej w 1620 r. oraz jego syna Jana starosty hrubieszowskiego i ja- 192 Wofówskieg6"Hriarłego 1623 r., po prawej zaś śtróńie nagrobek żony hetmana Reginy z Herburtów Żółkiewskiej zmarłej w 1626 i ich córki Zofii z Żółkiewskich Daniłowiczowej wo-jewodziny ruskiej. Na uwagę zasługują dwa identyczne póź-norenesansowe portale prowadzące do zakrystii i skarbca. Przy wejściu do prezbiterium, na północnej ścianie znajduje się nagrobek kasztelana krakowskiego Jakuba Sobieskiego (ojca króla). Po drugiej stronie wejścia do prezbiterium nagrobek starosty korsuńskiego i czehryńskiego Stanisława Da-niłowicza. Są to dzieła jednego z najwybitniejszych twórców europejskich Andrzeja Schliitera. Ważną pamiątką w kościele jest krypta z marmurowymi sarkofagami Żółkiewskich, Sobieskiego i Daniłowicza. Płyta przykrywająca wejście do krypty, metalowa z wymienionymi miejscami bitew w których udział brali zmarli. Na uwagę zasługują różnego rodzaju tablice pamiątkowe zdobiące świątynię. W pobliżu kościoła stoi późnorenesansowa dzwonnica, pierwotnie baszta obronna wzniesiona w 1 połowie XVII w., nakryta charakterystycznym hełmem, posiadająca w dolnych kondygnacjach otwory strzelnicze. Na teren kościelny wchodzi się przez bramę wzniesioną w 1687 r. za fundusze króla Jana III Sobieskiego. Kościół i klasztor dominikanów fundacji kasztelanowej krakowskiej Teofili z Daniłowiczów Sobieskiej, wnuczki hetmana Stanisława Żółkiewskiego, którą ustanowiła w intencji syna Marka, starosty krasnostawskiego, zamordowanego Żółkiew. Kościół dawnego klasztoru dominikanó 193 przez Kozaków po bitwie pod Batohem w 1652 r. Klasztor istniał do II wojny światowej. Po wojnie został zamknięty i przez władze sowieckie zamieniony na magazyn, a budynki klasztorne adaptowano do celów administracyjnych. W 90-tych latach przekazany cerkwi greckokatolickiej. Kościół zbudowany w latach 50 -tych XVII w. na rzucie krzyża, z szeroką nawą z bocznymi kaplicami połączonymi ze sobą i ramionami transeptu wąskimi przejściami. Prezbiterium zamknięte ścianą prostą. Na uwagę zasługują bardzo zniszczone nagrobki Marka Sobieskiego i fundatorki Teofili Sobieskiej, oraz polichromia wykonana na początku XX w. umieszczona na sklepieniu i ścianach, silnie zniszczona. Cudowny obraz Matki Boskiej obecnie znajduje się w kościele dominikanów w Warszawie przy ul. Dominikańskiej. Budynek klasztoru zachował swój pierwotny układ. Całość założenia klasztornego otaczają mury z basztą znajdującą się w północno-wschodnim narożniku. Dzwonnica zbudowana na dziedzińcu klasztornym, z ażurowymi arkadami, w niej zachowane przedwojenne dzwony spiżowe. Kościół i klasztor Felicjanek ufundowany przez Zofię z Żółkiewskich Daniłowiczową w 1627 r. Zgromadzenie istniało do II wojny światowej. W 1946 r. kościół zamieniono na magazyn. Na początku lat 90-tych został przekazany cerkwi prawosławnej. Kościół wzniesiony na planie krzyża greckiego, z ośmioboczną nawą i krótkimi ramionami, z których północne mieści prezbiterium, natomiast południowe przedsionek i niewielki chór muzyczny. Wyposażenie kościoła z końca XIX w. Budynek klasztoru bez wyraźnych cech stylowych. Nowy dom zakonny zbudowany na planie prostokąta, połączony parterowym budynkiem z zachodnim skrzydłem klasztoru. Dawny kościół i klasztor Dominikanek usytuowany na Przedmieściu Glińskim, fundacji Andrzeja Wysockiego. Klasztor uległ kasacie w ramach reform józefiańskich w 1782 r. i został zamieniony na szpital wojskowy. Budynki uległy całkowitej przebudowie. Jedyną dostrzegalną pamiątką po klasztorze jest tablica wmurowana od strony ulicy z napisem w języku łacińskim informująca o przeszłości tego miejsca. Cerkiew grekokatolicka p.w. Serca Pana Jezusa (dawniej p.w. Narodzenia Pańskiego) w płn. zach. części miasta i monastyr bazylianów. Fundatorem pierwotnej drewnianej był Stanisław Żółkiewski w 1612 r. (wraz ze szkołą i szpitalem). 194 w ibaz r. cerKiew za zgodą Jana III objęli bazylianie sprowadzeni przez bpa Józefa Szumlańskiego. Król wspomógł budowę murowanej świątyni i drewnianego klasztoru, którego pierwszym ihumenem został przebywający na wygnaniu metropolita suczawski Dozyteusz (zm. 1693), mołdawski pisarz i poeta. Budowle ukończone w 1690 r., w roku następnym uszkodził pożar. Prace budowlane i wyposażenie wnętrza trwało prawie przez cały XVIII w. Na początku tego stulecia świątynia otrzymała m.in. wspaniały ikonostas z obrazami malowanymi przez Iwana Rutkowicza; w latach 1721-1759 stanęła potężna wieża - dzwonnica prowadząca na dziedziniec cerkiewny, a w 1780 r. zakończono prace przy wznoszeniu murowanego, piętrowego klasztoru. Od 1753 r. monastyr funkcjonuje jako opactwo fundacji Michała Kazimierza Radziwiłła. Pierwszym archimandrytą, został o. Jozafat Wysoc-ki. W latach 1691-1783 cerkiew żółkiewska pełniła rolę sanktuarium cieszącego się w kościele wschodnim dużym kultem św. Jana Suczawskiego, którego relikwie z okupowanej przez Turków Mołdawii przywiózł metropolita Dozyteusz. Decyzją cesarza Józefa II ciało świętego przeniesiono do Suczawy. Do 1939 r. Bazylianie prowadzili w Żółkwi drukarnię, której trwająca dwieście lat działalność miała wielkie znaczenie dla rozwoju cerkiewnego i rusko-ukraińskiego piśmiennictwa. Opactwo zlikwidowali Austriacy w 1855 r. Po kolejnym pożarze w 1833 świątynię odbudowano w cztery lata później. W1906 r. znacznie rozbudowano, wg projektu Ed-gara Koratsa w stylu moskiewskim. W wyniku tych działań ze starej cerkwi pozostała krótka nawa, do której dostawiono kwadratowe prezbiterium z absydą, nakryte kopułą, wspartą na czterech filarach i otoczoną półkopułkami. Do cerkwi od pn. przylega piętrowy klasztor. W latach 1911-1913 wnętrze pokryła polichromia pędzla Juliana Bucmaniuka. Świątynię zamkniętą w 1946 r. po likwidacji kościoła grekokatolickiego w ZSRR, przez wiele lat użytkowaną jako magazyn, odzyskała miejscowa parafia unicka w 1992 r. Do klasztoru powrócili zakonnicy. Cerkiew p.w. Narodzenia NMP (1705), drewniana. Wystawiona ( według tradycji na miejscu dawnej świątyni) przez ks. Józefa Kiernickiego. Trójdzielna, jednokopułowa. Składa się z kwadratowej nawy, czworobocznego babińca i trójbocz-nie zamkniętej części ołtarzowej. Nawa przykryta kopułą na masywnym ośmioboku, zręby boczne nakryte kalenicowymi dwuspadowymi dachami zakończonymi szczytami. Nawa rozmiarami góruje nad pozostałymi częściami. Szerokie za- 195 daszenie opasujące świątynię oparte na rysiach. Boczne części przykryte zrębowymi sklepieniami. W nawie oddzielonej od babińca łukowatym prześwitem - chóry. We wnętrzu malowidło 1708-1710, pędzla I. Rutkowicza. Ikonostas do cerkwi wykonał w 1708 r. żółkiewski stolarz Kunasz, a ikony mają pochodzić z pracowni królewskiego malarza Iwana Rutkowicza. Odrestaurowana w 1968 r. Cerkiew p.w. św. Trójcy [ul. Lwowska 90] (1720), drewniana. Nową budowlę po pożarze poprzedniej w 1718 r., wystawiono na koszt królewicza Konstantego. Trójdzielna, trójko-pułowa. Składa się z kwadratowej nawy, mniejszego prostokątnego babińca poszerzonego przy nawie w osi północ - południe i trójbocznie zamkniętej części ołtarzowej do której od wschodu przylega murowana zakrystia. Wszystkie części wieńczą kopuły na ośmiobokach. Szerokie zadaszenie opasujące świątynię oparte na rysiach. Na ścianach polichromia z XVIII w. Proporcje budowli i liczne detale (latarenki, gzymsy nad oknami) stawiają świątynię w rzędzie najznakomitszych wytworów ludowej halickiej architektury cerkiewnej. Odrestaurowana w 1. 1976-1981. Okazały ikonostas z obrazami przypisywanymi Bazylemu Petranowiczowi, malarzowi ruskiemu w służbie Sobieskich, wyk. ok. 1700. Żółkiew. Cerkiew drewniana p.w. św. Trójcy. 196 z.ameK poiozony w poiuamowo- zacnoamej części miasta zbudowany został przez hetmana wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego (1547-1620), założyciela miasta. Po śmierci hetmana Żółkiew stała się własnością jego córki Zofii, od 1610 r. zamężnej z Janem Daniłowiczem, z czasem wojewodą ruskim. Wraz z jej śmiercią majątek rodzinny przeszedł w 1634 r. na jej dzieci - Stanisława, starostę korsuń-skiego i czehryńskiego, zmarłego bezpotomnie w 1636 r., a następnie Teofilę, poślubioną w 1627 r. przez Jakuba Sobie-skiego, z czasem kasztelana krakowskiego, ojca Jana, późniejszego króla. Żółkiew należała do ulubionych rezydencji Jana III. Zamek starannie odnowiono nadając mu barokowy charakter, siedziba stała się swoistym muzeum pamiątek po hetmanie Żółkiewskim i trofeów wojennych Sobieskiego. Ostatnim właścicielem miasta z linii Sobieskich była córka królewicza -Jakuba Ludwika, księżna Maria Karolina de Bouillon. Mając świadomość historycznego znaczenia rodowej spuścizny, przekazała Żółkiew kuzynowi, księciu Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi „Rybeńce", ordynatowi nieświeskie-mu, wojewodzie wileńskiemu i hetmanowi wielkiemu litewskiemu, wnukowi Katarzyny z Sobieskich. Radziwiłłowie ponownie przebudowali wnętrza zamku, tym razem w stylu rokoka. W XIX w. zamek popadał w zaniedbanie, w 1890 r. kupiła go gmina miasta, budowlę przystosowano do celów administracyjnych (sądy, urzędy starostwa, mieszkania urzędników) i szkolnych. Obecnie bardzo zaniedbany, służy w dalszym ciągu szkole i administracji. Twórcą zamku, ukończonego w pierwszym dziesięcioleciu XVI w. , był przypuszczalnie architekt Paweł Szczęśliwy. Budowla włączona w system miejskich fortyfikacji wzniesiona jest na planie kwadratu z basztami umieszczonymi na narożach. Skrzydło pn., frontowe, wyróżnione wieżą i okazałym portalem, prowadzi na dziedziniec, było przeznaczone dla służby i na arsenał. Główny pałac znajduje się naprzeciwko bramy, po obu bokach dziedzińca mieściły się pawilony gospodarcze. Zasadniczy kształt zamku nie uległ zmianie. Przed 1640 r. przy skrzydle pd. wzniesiono kaplicę. Na większą skalę prace budowlane podjął Jan III Sobieski, zatrudniając architektów Piorta Bebe-ra z Wrocławia i Augustyna Locciego. Poważniejszych przekształceń wnętrz w stylu późnego baroku, zwłaszcza w skrzydle reprezentacyjnym, dokonał Michał Kazimierz Radziwiłł w poł. XVIII w. Pracami tymi kierował architekt Antonio Castelli. Na uwagę zasługują częściowo zachowana kamie-niarka okienna - szczególnie od strony parku z sentencjami łacińskimi. 197 Synagoga. Pierwsza wiadomość o zyaacn w miasteczku yu-chodzi z 1600 r., kiedy to Stanisław Żółkiewski pozwolił im na zbudowanie drewnianej bożnicy, oraz wyznaczył miejsce pod browar, słodownię, łaźnię i studnię. W latach 1601-1626 gmina żydowska stanowiła przykahałek gminy lwowskiej, potem się usamodzielniła. W kwartale północnym miasta mieściła się dzielnica żydowska. Jedna z czterech bram w obwarowaniach miejskich nosiła nazwę Żydowskiej. Żółkiew była kolebką żydowskiego drukarstwa: pierwszej drukarni założonej w tej części Rzeczypospolitej. W 1640 r. Żydzi otrzymali zgodę na otworzenie jesziwy. Pozwolenie na zbudowanie murowanej synagogi otrzymali od Stefana Daniło-wicza w 1635 r., jednakże bożnica została wzniesiona dopiero na podstawie zezwolenia arcybiskupa lwowskiego w 1692 r. Budowę wspomógł pożyczką 6 tys. zł. Jan III Sobieski. Synagoga zbudowana jest na planie kwadratu, o grubych ścianach z kamienia, od wschodu i północy wsparta potężnymi przyporami. Brak przypór od strony zachodniej i południowej świadczy, być może, o istnieniu tam już od początku dobudowanych pomieszczeń. Salę przykrywa pogrążony dach ukryty za wysoką, arkadową attyką, w której znajdowały się pierwotnie otwory, zarówno na odprowadzanie wody opadowej, jak i strzelnicze, co świadczy o obronnym charakterze budowli. Wzdłuż zachodniej ściany attyki biegnie dekoracyjny grzebień z ażurowymi wieżyczkami w narożnikach. Od południa przylegał niegdyś do sali głównej niski sklepiony babiniec. Zachowała się natomiast od strony zachodniej sień, Żółkiew. Synagoga z końca. XVII w. 198 i pomieszczeniem narożnym, z trzema charakterystycznymi późnobarokowymi portalami. Jej autorstwo jest przypisywane Piotrowi Beberowi. Sala główna jest halą dziewięciopolową, cztery wolnostojące kolumny, połączone szerokimi gurtami z odpowiadającymi im naściennymi pilastrami dzielą przykrycie na dziewięć pól, wypełnionych sklepieniami krzyżowymi. Pilastry dzielą ściany na trzy pola, w każdym znajdują się wysokie, półkoliście przesklepione okna. Jedynie nad aron hakodesz znajduje się okno okrągłe. Poniżej okien, pomiędzy pilastrami biegnie zakończony u góry gzymsem fryz arkadowy. Jest on, oprócz resztek aron hakodesz, czterech wcześniej wspomnianych kolumn i sklepienia pozostałością po bardzo bogatym niegdyś wnętrzu synagogi. Synagogę remontowano w 1908 i 1938 r. W czasie II wojny światowej została spalona, na początku lat dziewięćdziesiątych zabezpieczono ją i podjęto prace remontowe. Rozebrano południowy babiniec, naprawiono dach, otynkowano i pomalowano ściany zewnętrzne. Dziś przed bóżnicą, zapewne jak przed laty odbywa się targ miejski, nie widać już jednak Żydów w chałatach, nie słychać też już jidysz. Zurawno (>KypaBHe) rejon żydacziwśkyj Zespół pałacowy w dawnym majątku ziemskim. Pierwotnie majątek należał do rodziny Żurawińskich. Pod koniec XVIII w. dobra te przeszły w ręce rodziny Żebrowskich, którzy zbudowali na miejscu dawnego zameczku obronnego pałac, który uległ pożarowi w 1904 r. Pałac zbudowany po 1904 r. przez nowych) właścicieli majątku - Skrzyńskich stylem nawiązuje do rezydencji francuskich. Jest to budowla dwukon-dygnacyjna na planie zbliżonym do kwadratu. Elewacja główna składa się z trzech rozmaitej szerokości odcinków. Skrajne odcinki prawy i lewy połączono częścią środkową z wysuniętym do przodu portykiem nad którym umieszczono balkon. Frontową część pałacu naktyto łamanym dachem mansardowym. Zasadnicze elementy i podziały powtórzono w obu elewacjach bocznych i w elewacji ogrodowej, w której dodatkowo umieszczono obszerny, otoczony balustradą kamienny taras ze schodami prowadzącymi do dawnego ogrodu kwiatowego. Na obrzeżach majątku znajduje się klasycy-styczna stajnia. Całość otoczona parkiem w stylu angielskim. Obecnie w pałacu znajduje się Dom Dziecka. W Zurawnie uKodził się Mikołaj Rey. 199 1 OKRĘG STANISŁAWOWSKI (OBJlACTb IBAHO-^PAHKIBCbKA) Angełów rejon rożniatiwśkyj Wielki piec. Zbudowany w latach 1808-1811 na brzegu rzeki Łomnicy. Głównym budowniczym był I. Mautner. Początkowo do zespołu hutniczego należało 12 kopalń, piec, dwa składy rudy i jedna kuźnica. Pierwszy spust surówki żelaza miał miejsce wiosną 1812 r., zakład nie pracował jednak długo, ponieważ został zamknięty w 1818 r. Eksploatacja złóż niskoprocentowej rudy przestała się w tym czasie opłacać. Zakład zniszczono podczas I wojny światowej po ostrzale austriackiej artylerii. Do dziś zachowały się: wielki piec i resztki fundamentów i murów całego zespołu budowli przemysłowych z początków XIX w., unikalnej szczególnie na obszarze dawnej Galicji. Babin (Ea6nH) rejon kosiwśkyj Cerkiew p.w. Wniebowstąpienia (1896), drewniana, jed-nokopułowa, wzniesiona na planie krzyża, (trzy jednakowe kwadraty na osi podłużnej i dwa ramiona poprzeczne utworzone z prostokątów). Uwidoczniona jest tu tendencja do wydłużania prezbiterium na planie krzyża. Świątynię otacza zadaszenie oparte na wydłużonych wieńcach zrębu. Do wschodniej części przylegają boczne pomieszczenia (w tym zakrystia), wejścia do cerkwi obudowane są gankami. Wewnątrz ścinany są ozdobione XX-wiecznymi malowidłami (geometryczne ornamenty). Na zachód od budowli znajduje się nadbramna, kamienna dzwonnica, zbudowana na planie prostokąta, dwupoziomowa, z pięcioma prześwitami, w których zawieszone są dzwony. Bohorodczany miasto rejonowe Kościół p.w. Nawiedzenia N. P. M. i klasztor oo. dominikanów. Cały kompleks otoczony był murem z trzema bramami, do dziś zachowała się jedna (południowo-zachodnia). Świątynię zbudowano w latach 1742-1761 na miejscu drewnianego kościółka z 1631 r. Prace remontowe przeprowadzono w latach 1904-1905, a następnie 1922-1923 i w 1930 r. 201 (tablica pamiątkowa "fTa fasadzie głównej) po powaznycn zniszczeniach z czasów I wojny światowej. Barokowa, murowana i tynkowana bazylika z kwadratowym prezbiterium. Fasadę główną ozdabiają korynckie pilastry i rozwinięte gzymsy, całość zakończona dwiema wieżami. W środkowej części dwuspadowego dachu znajduje się sygnaturka z krzyżem. Bohorodczany. Kościół p.w. Nawiedzenia NMP Budynki klasztorne, dobudowane w 1762 r. do północnej ściany kościoła. Murowana, dwupiętrowa budowla z wewnętrznym dziedzińcem. Fasada główna zakończona barokowym szczytem z korynckimi zdobieniami, całość pokryta dwuspadowym dachem. W XVIII i XIX w. czynna tu była szkoła. Bolechów (BoJiexiB) rejon dolińśkyj Cmentarz żydowski, jeden z najpiękniejszych zachowanych na Ukrainie, ok. 100 nagrobków. Synagoga. Położona w zachodniej części rynku dzielnica żydowska powstała wraz z lokacją Bolechowa w 1601 r. w po-łudniowo-wschodniej części miasta. Tam też stanęła pierw- 202 , prawdopodobnie drewniana synagoga (została zniszczona przez Tatarów w 1670 r.). Pod koniec XVIII w. za ówczesnym miastem powstała żydowska dzielnica zwana Nowym Bolechowem, z czasem wtopiła się w całość zabudowy. Ok. 1870 r. Żydzi stanowili 1/3 mieszkańców miasta. Istniejąca do dziś synagoga to budynek z 1789 r., murowany z kamienia, na wysokiej podmurówce, pokryty dwuspadowym dachem. Zbudowany na planie prostokąta, z trzema wejściami. Fasada podkreślona jest narożnymi pilastrami, dominują jednak na niej z daleka widoczne dwa olbrzymie półokrągłe okna, dekorowane archiwoltami. Elewacja budynku zwieńczona jest barokowym szczytem. Niższa część fasady została przebudowana. Ściany boczne zakończone są profilowanym gzymsem, na północnej ścianie znajduje się pięć olbrzymich, półokrągłych okien, dekorowanych archiwoltami, pod każdym z nich znajdują się okrągłe okna podmurówki. Południowa ściana posiada trzy nisze okienne i dwa łukowe okna zakończone również archiwoltami. Nad północnym wejściem znajduje się relief z Gwiazdą Dawida. Zachodnia fasada dekorowana jest dwoma okiennymi otworami dekorowanymi archiwoltami. Nie zachowało się nic z wystroju wnętrza synagogi. W latach pięćdziesiątych XX w. budynek został przystosowany na klub młodzieżowy. Bołszowce (Ei.nbiiiiBni) rejon hatyćkyj Kościół oo. karmelitów p.w. Zwiastowania N.M.P. Początki parafii wiążą się z cudownym pojawieniem się hetmanowi polnemu Marcinowi Kazanowskiemu wizerunku Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Działo się to w 1621 r. Podczas przeprawy wojska przez rzekę zauważono unoszoną przez nurt rzeki tablicę, która po wyłowieniu okazała się cudownym obrazem. Wydarzenie uznano za opatrznościowe i po zwycięstwie hetman w dowód wdzięczności umieścił obraz w swej prywatnej kaplicy w Kazanowie, po czym przystąpił w 1623 r. do budowy pierwszego obronnego kościoła i klasztoru. Pieczę nad obrazem powierzył sprowadzonym w 1632 r. karmelitom trzewiczkowym. W 1777 r. biskup Kryspin Cieszkowski uroczyście ukoronował obraz Matki Boskiej. W 1853 r. korony skradziono, ale odnaleziono je po kilku miesiącach. Powtórnie poświęcone przez papieża Piusa IX, do dziś zdobią obraz. W czasie pierwszej wojny światowej obraz wywieziono do Wiednia, stamtąd do Lwowa, potem powrócił do Bołszowiec. Pod koniec drugiej wojny światowej karmelici wywieźli obraz 203 r f etoi swego klasztoru w Krakowie na Piasku. W 1966 r. źrTalazi schronienie u karmelitów w Gdańsku, gdzie czczony jest zarówno przez tamtejszą ludność, jak i kresowiaków, którzy każdego roku, w dzień Matki Boskiej Szkaplerznej, tłumnie ściągają z różnych stron. Bołszowiecki obraz przypomina ikonę, choć w istocie jest wystylizowaną na ikonę kopią „Madonny pod jodłami!" Łukasza Cranacha Starszego. Bołszowce. Kościół p.w. Zwiastowania NMP. Istniejący do dziś kościół i klasztor karmelitów trzewiczko-wych ufundował pułkownik Jan Gałecki, budowę ukończono w 1726 r. Zabytek został bardzo poważnie uszkodzony podczas I wojny światowej. Odbudowany w latach trzydziestych. Świątynia w stylu barokowym, murowana i otynkowana, w formie bazyliki, z szeregiem kaplic w nawach bocznych. Okazała fasada główna zakończona szczytem z niszą, podzielona charakterystycznymi dla sztuki barokowej dekorowanymi gzymsami, pilastry w stylu jońskim, wejście obudowane przedsionkiem z balkonem, nad którym okno zakończone łukowato. Po bokach podłużne nisze. Świątynia jest opuszczona. Władze sowieckie najpierw umieściły w niej skład butelek, później magazyn nawozów sztucznych. Całe wyposażenie wnętrza zniszczone, z dawnego ołtarza głównego pozo- 204 staio pięć par ustawlOnycn ukośnie kolurrrfiTmarmOTówych i dwie pary pilastrów. Widać nikłe fragmenty pięknych niegdyś fresków: na południowej ścianie czarny orzeł w koronie z herbem (Pilawa?) i święty rycerz w szyszaku (św. Marcin?), pod chórem muzycznym - inni święci. W pierwszej prawej kaplicy ocalały cztery z sześciu malowanych medalionów z wyobrażeniem członków rodu Jabłonowskich. W odrapanych murach dawnego klasztoru ulokowano stację sanepidu. Zachowały się sklepione klasztorne korytarze, dawny dziedziniec pokrywa dziś zwarta ściana chaszczy. Synagoga, XVIII w, usytuowana w centrum miasta, w południowo wschodniej części rynku. Jest to duża, wolno stojąca budowla na planie prostokąta, murowana z cegły, tynkowana, pokryta nowym, czterospadowym dachem. Fasady bożnicy zakończone są karniszami o prostym profilu. Dodatkową ozdobą fasad są pilastry z prostymi kapitelami i cokołowymi bazami. Na płaszczyznach utworzonych przez nie przęseł znajdują się prostokątne okna. Centralna część fasady głównej akcentowana jest frontonem i portykiem na czterech kolumnach oraz balkonem z ceglaną balustradą. Na tympano-nie znajduje się olbrzymi łukowaty otwór okienny z prostym obramowaniem. Zachodnia fasada flankowana jest narożnymi pilastrami i przecięta jednym prostokątnym oknem na pierwszym piętrze, okno drugiego piętra zostało zamurowane. Przy zachodniej ścianie zachował się balkon babińca. Po II wojnie światowej synagogę przystosowano na dom kultury, co spowodowało jej częściową przebudowę, od strony zachodniej dostawiono westybul ze schodami, a od wschodniej budynek, w którym mieści się scena. Wnętrze synagogi zostało całkowicie przebudowane. Dwór wzniesiony w latach 1927-1929 przez właściciela Boł-szowic Kornela Krzeczunowicza (1894-1989), wg projektu Tadeusza Mokłowskiego. Budynek w stylu klasycystycznym, parterowy, z częścią środkową podwyższoną o niskie piętro, z alkierzami od strony ogrodowej, całość przykryta łamanym dachem. Dwór wyglądem przypominał siedziby ziemiańskie z przełomu XVIII i XIX w. Najbardziej monumentalnie prezentowała się elewacja ogrodowa, do jej części środkowej przylegał taras otoczony kamienną balustradą z okazałymi schodami (dziś przebudowany) W wysokim hallu z belkowanym stropem i galerią na piętrze wisiały portrety rodzinne Krzeczunowiczów, dziś malowidła o tematyce staroruskiej. W zabytku mieści się obecnie szpital. 205 Brustury (BpycrypiB) rejon kosiwśkyj Cerkiew p.w. Wniebowstąpienia z r. 1785; klasyczna huculska cerkiew jednokopułowa, wzniesiona na planie krzyża (trzy jednakowe kwadraty na osi podłużnej i dwa ramiona poprzeczne utworzone z prostokątów), prezbiterium wydłużone. Do bryły głównej dodano dwie prostokątne zakrystie zajmujące wąską przestrzeń pod zadaszeniem tak, że tworzą jedną linię z bocznymi zrębami. Centralny zrąb budowli nakryty jest kopułą. Na ścianach znajdują się olejne malowidła. Budowla odznacza się harmonijną kompozycją i należy do najpiękniejszych przykładów architektury huculskiej. Na północny zachód od cerkwi stoi drewniana dwupoziomowa dzwonnica zbudowana na planie kwadratu. Bursztyn (EypmTHH) rejon hałyćkyj Kościół p.w. Św. Trójcy (dawny oo. trynitarzy) Parafia została założona w 1740 r. przez Pawła Bonoego, kościół zbudowano ok. 1773 r. (poświęcony rok później). Po kasacie zakonu zamieniony na kościół parafialny. Skromna jednonawo-wa barokowa świątynia, od strony fasady głównej wieża na rzucie kwadratu, z barokowym hełmem, podzielona gzymsami na trzy poziomy, środkowy ozdobiony doryckimi pilastra-mi i półokrągłym oknem. Szczyt fasady zakończony blendami. Kościół służy dziś polskiej parafii katolickiej. Bursztyn. Kościół p.w. św. Trójcy. 206 ygg ma w, (ui. Hiercena; w drugiej poiowie aviii w. w miasteczku istniała ludna gmina żydowska, synagoga pojawia się po raz pierwszy w austriackim spisie z 1826 r. Przed I wojną światową w Bursztynie działała żydowska szkoła barona Hirsza i szkoła dla dziewcząt. Budynek synagogi znajduje w centralnej części miasta, niedaleko starej żydowskiej szkoły, na ulicy, przy końcu której znajduje się żydowski cmentarz. Po II wojnie światowej przeznaczono synagogę na zakład naprawczy, a następnie na poradnię gruźliczą (funkcjonuje ona do dnia dzisiejszego), co spowodowało całkowite jej przebudowanie. Jest to budowla ceglana, tynkowana, postawiona na kamiennej podmurówce. Bryła synagogi składała się z jednej sali modlitewnej, na planie prostokąta. Obecnie dwa wejścia do budynku, od strony zachodniej i wschodniej, zarówno drzwi jak i okna są współczesne. Na zachodniej fasadzie zachowały się schody, pierwotnie prowadzące do babińca. Budynek przykryty jest czterospadowym dachem, opartym na współczesnej konstrukcji. Zewnętrzną bryłę zdobi trójkątny szczyt zakończony ozdobnym gzymsem, zachowały się również narożne pilastry. Całkowicie przebudowano wnętrze budowli, nie można stwierdzić, jaki był jego pierwotny układ. Bursztyn. Synagoga z pocz. XIX w. Cmentarz żydowski - kobieca część się zachowała, z mace-wami, mającymi charakterystyczne szabasowe świeczniki. 207 Bystrzyca (Bhc rejon nadwirniańśkyj Cerkiew p.w. św. Jerzego (Jura), z dzwonnicą z 1924 r., drewniana, ciekawy przykład ciągłości w tradycyjnym budownictwie huculskim tzn. cerkwi jednokopułowej, wzniesionej na planie krzyża greckiego. Podobne można zobaczyć w Osławach Białych (1835 r.) - rej. Sniatyń, Sokołówce (1866), Prokurawie (1889) - obie w rejonie kosowskim. Okrążona szerokim zadaszeniem opartym na wysuniętych belkach zrębu. Centralna bryła cerkwi zwieńczona dachem namiotowym na wysokim ośmiobocznym tamburze. Cerkiew wewnątrz ozdobiona olejnymi malowidłami. Obok budowli, po stronie północno-zachodniej znajduje się dwuczęściowa dzwonnica, w górnej części ozdobionej arkadami umieszczono dzwony. Czeremoszna ( rejon werchowyńśkyj Cerkiew p.w. św. Michała Archanioła (1872). Na planie krzyża, z krótkimi bocznymi ramionami. Cerkiew wieńczy kopuła posadowiona na ośmiobocznym tamburze. Wejście przez dobudowaną kruchtę. Czernelica (HepHejiHiiw) rejon horodeńśkyj Kościół oo. Dominikanów p.w. św. Antoniego Padewskiego. Świątynia zbudowana z bloków kamiennych w 1661 r. z fundacji Czartoryskich, w stylu renesansowym. Z południowego zachodu przylega do głównego korpusu wieża ze schodami prowadzącymi na galerię. Główna fasada zakończona trójkątnym frontonem ozdobionym niszami, wejście główne ujęte w kamienny rzeźbiony portal z tarczą herbową. Zachowały się również renesansowe obramienia drzwi bocznych i okien. Całość pokryta czterospadowym dachem - na co warto zwrócić uwagę - gontem. Wewnątrz sklepienia ze-browo - krzyżowe, zachowały się resztki fresków z motywami herbów. Ruiny twierdzy położone nieopodal Dniestru. Fortyfikacje zostały zbudowane w XVII w. przez wojewodę bracławskiego Michała Jerzego Czartoryskiego. Twierdza bastionowa na planie kwadratu z nasypami ziemnymi i kamiennymi murami. Wielokrotnie niszczona w czasie wojen tureckich, w XIX w. 208 ' "pcipadia w"całkowitą ruinę. Zachowlry"śJc częściowo umocnienia z bastionami oraz ruiny budynku bramnego z pozostałościami dekoracji rzeźbiarskiej. Cześniki (Mcchhkh) rejon rohatynśkyj Cerkiew p.w. św. Mikołaja z XIV w. Zbudowana z wapienia, trzyczęściowa, z prostokątną nawą i babińcem, z pięciobocz-ną wschodnią częścią bryły. Nakryta trzema kopułami. Gontowy dach nad nawą ma wygląd kwadratowego wierzchołka z dwoma załomami, boczne pomieszczenia pokryte spadzistym gontowym dachem. Dolina (flojiHHa) miasto rejonowe **Synagoga, (ul. Szeptyckiego), koniec XIX w, potężna, wolno stojąca budowla wzniesiona w stylu romantycznego modernizmu. Synagoga jest murowana, postawiona na wysokiej podmurówce z kamiennych bloków, dwupiętrowa, o tradycyjnej orientacji i strukturze planowania, pokryta dwuspadowym dachem. Zachodnia i wschodnia fasada akcentowane są schodkowymi łączeniami. Podział na piętra zaznaczony ceglanymi gzymsami. Do północnej fasady przylega parterowa budowla, która zakrywa pierwsze piętro. Fasady budynku wykończone są gzymsami z łukowatym ceglanym paskiem w stylu mauretańskim. W zachodniej fasadzie znajdują się trzy strzeliste okna, poniżej środkowego umieszczono główne wejście. Fasady północna i południowa są identyczne, podzielone na cztery przęsła - trzy równe - osobnej sali modlitewnej, i szersze - zachodniej części. W polu każdego przęsła znajdują się okna - zakończone łagodnym łukiem na pierwszym piętrze i ostrołukowe na drugim piętrze. Warzelnia soli (ul. 1 maja 11). Jest to zespół budowli: warzelnia soli, składy, pomieszczenia administracyjne, kopalnie, zbiornik solanki oraz inne obiekty pomocnicze. Podczas pożaru w 1886 warzelnia ocalała, jednak po 12 latach nowy pożar zniszczył kopalnie. Odbudowana w 1900 r. została opuszczona w 1903 r. W 1923 r został zbudowany nowy zbiornik betonowy na solankę. W 1940 r. uruchomiono kopalnię „No-wiczka", która nie pracowała od 1927 r. Wtedy też rozbudowano fabrykę soli i dokonano kapitalnego remontu kopalni „Barbara". Warzelnia składa się z trzech części: warzelnia, budynki administracyjne i składy. Warzelnię soli stanowi jed- 209 T nbpiętrowy, ceglany budynek z trzema pawilonami. Za warzelnią znajdują się dwa kominy, osadzone na wysokich cokołach o kwadratowej podstawie, ozdobione w dolnej części geometrycznym ornamentem z białej i czerwonej cegły Budynki składów solnych zbudowane również z cegły, na planie wydłużonego prostokąta. Jest to unikalny zabytek architektury przemysłowej z przełomu XIX i XX w. na obszarze Wschodniej Galicji. Gwoździec (FBi3fleub) rejon horodeńśkyj Kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia N.M.P i klasztor oo. Bernardynów. Fundacja kniazia Michała Puzyny i jego żony Zofii z Potockich. Zbudowany w latach 1723-1735, restaurowany w 1838 r., 1880, po pożarach w 1896 r. i w 1918 r. W XVIII w. klasztor stał się jedną z najważniejszych placówek bernardyńskich na Rusi - tu właśnie znajdowała się siedziba prowincjała. Klasztor istniał do II wojny światowej, następnie został zamieniony na magazyn, budynki klasztorne do dziś służą jako szkoła muzyczna i biblioteka. W 90-tych latach kościół oddano wiernym. Świątynia barokowa, jedno-nawowa, z transeptem i kwadratowym prezbiterium zamkniętym prostą ścianą. Piękna niegdyś barokowa fasada kościoła ze względu na usytuowanie wież jest znacznie szersza Gwoździec. Kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP. 210 od naWy. Linia raś'ady zróżnicowana "przez" wypukłą część* środkową i miękką linią elewacji wież. W niszach fasady drewniane rzeźby Św. Franciszek i Św. Antoni. Po bokach głównego wejścia dwie kolumny granitowe z korynckimi kapitelami, podtrzymującymi bogaty tympanon. Wnętrze kościoła ozdobione pilastrami, sklepienie krzyżowe. Pierwotne wyposażenie prawie całkowicie zniszczone. Przed kościołem ciosowa, arkadowa dzwonnica ozdobiona wazonami. Pomiędzy dzwonnicą, a kościołem wysoka kamienna kolumna z klęczącą figurą Św. Jana z Dukli. W budynku klasztoru zmieniono układ przystosowany do nowych funkcji. Halicz (TajiHH) miasto rejonowe Cerkiew p.w. Bożego Narodzenia (usytuowana przy rynku) z przełomu XIII i XIV w, (niektórzy datują powstanie budowli na przełom XIV i XV stulecia). Pierwsze poświadczone w dokumentach informacje pochodzą z 1550 r. Cerkiew wielokrotnie ulegała zniszczeniom. W 1557 wnętrze ozdobiono malowidłami, budynek pokryto gontowym, barokowym dachem z jedną kopułą pośrodku. W 1825 cerkiew została przebudowana i rekonstruowana. Wówczas dobudowano po stronie płn. i płd. empory. Do pocz. XX w. świątynia była pokryta dwuspadowym dachem z barokowym zachodnim frontonem, fasadę zamykała drewniana dzwonnica. Obecny wygląd nadano zabytkowi podczas rekonstrukcji w latach 1904-1906 (arch. L Lewiński). Nałożono wówczas kopułę i wnętrze otrzymało nowe wyposażenie. W 1960 dokonano gruntownego remontu. Cerkiew zbudowana jest z miejscowego kamienia - jako budowla trójnawowa z transeptem, z trzema apsydami, jednokopułowa. Trójdzielna konstrukcja świątyni jest typowa dla cerkwi drewnianych. Wnętrze ozdobiono monumentalnymi dwudziestowiecznymi malowidłami. Synagoga (ul. E. Konowałcia). Najstarsze wiadomości o żydowskiej społeczności w miasteczku pochodzą z 1436 r. Na początku XVII w. w mieście istniały dwie społeczności żydowskie, z których liczniejsza była karaimska, każda z nich miała własny dom modlitwy (kienesa nie zachowała się do naszych czasów). W 1939 r. w Haliczu żyło 1100 Żydów i już tylko ok. 100 Karaimów. Do dnia dzisiejszego zachowały się trzy bożnice, dwie znajdują się w bliskiej odległości, na ul. E. Konowałcia. Obydwie po II wojnie światowej przebudowano, 211 "przez "co"straciły swój pierwotny wygląd i ńle stanowią juz dziś interesujących zabytków. Trzecia pochodzi z końca. XVIII w. Budynek murowany z cegły, tynkowany, pokryty czterospadowym dachem, zachowane elementy architektoniczne mają charakter barokowy. Budynek na planie kwadratu, tradycyjnie podzielony na część męską i babiniec. Dwupiętrowe fasady zakończone są profilowanymi karniszami. Płaszczyzny ścian podzielono pilastrami, pomiędzy którymi znajdowały się łukowato zakończone okna. Synagoga, przełom XIX/XX w. Wolno stojący budynek w mieszkalnej części miasta. Murowana z cegły, tynkowana, pokryta dwuspadowym dachem ze współczesną konstrukcją. Kryta dachówką. Do zbudowanej na planie prostokąta synagogi od strony północnej przylega budynek mykwy. Północna i południowa fasada wykończone są gzymsami (karniszami). Zachodnia i wschodnia fasada ozdobiona jest pilastrami. Wnętrze zabytku zostało całkowicie zmienione , jedynie w mykwie zachowała się oryginalna podłoga z płytek ceramicznych. Cmentarz karaimski (zierat). Obok Żydów w miasteczku żyła niegdyś liczna społeczność karaimska. Wedle tradycji w 1397 r. wielki książę litewski Witold przywiózł z wyprawy na Krym 383 rodziny karaimskie. Osiedlił je w Trokach, oraz na pograniczu z Zakonem Kawalerów Mieczowych. W XV w. Karaimi zamieszkali na ziemiach ruskich Korony. W 1578 r. Stefan Batory wydał przywilej pozwalający osiedlać się Karaimom w Haliczu. Cmentarz położony jest malowniczo na wysokim brzegu Dniestru. Na nagrobkach w kształcie macew dominują napisy karaimskie alfabetem hebrajskim, można również spotkać młodsze nagrobki z napisami w języku polskim. *Ruiny zamku położone na wzgórzu nad miastem. Zbudowany przez Kazimierza Wielkiego jako drewniany, w XVI w. po zniszczeniach został odbudowany jako murowany. Składał się z dwóch części rozmieszczonych na dwóch tarasach: zamku górnego oraz zamku dolnego, służącego celom gospodarczym. Zamek, wielokrotnie oblegany przez Tatarów, po zdobyciu przez Turków w 1676 r. został spalony i już w XVIII w. był w stanie ruiny. Do dzisiejszego dnia zachowały się fragmenty murów zamku górnego: pięciobocznej baszty i kaplicy zamkowej połączonych ze sobą murem ze strzelnicami. 212 HofOdenka (1 opóflemca) " miasto rejonowe W Horodence już w XV w. istniał zamek, miejscowość wchodziła w skład starostwa kołomyjskiego, w 1668 r. miasteczko otrzymało prawo magdeburskie, co przyczyniło się do rozwoju rzemiosła i handlu. W procesie tym ważną rolę odegrała ludność ormiańska. Ormianie, zmuszeni do emigracji ze swej zakaukaskiej ojczyzny, przynosili ze sobą prastarą tradycję chrześcijańską, połączoną z orientalnym obyczajem i wysokimi umiejętnościami rzemieślniczo-artystycznymi. Sztuka polska XVII i XVIII w. zawdzięcza im wiele pięknych i oryginalnych osiągnięć. Ormiańscy rzemieślnicy stworzyli specyficzny dekoracyjny styl polskiego uzbrojenia, podjęli też jako pierwsi krajową produkcję pasów kontuszowych. Najciekawszy okres w dziejach Horodenki, to połowa w. XVIII. Miasteczko wchodziło wówczas w skład rozległych dóbr Mikołaja Potockiego, wojewody bełzkiego i starosty kaniowskiego, sławnego z dziwactw, ale jednocześnie wybitnego mecenasa sztuki. Kościół ormiański. Zbudowany w 1706 r. z fundacji Stefana Potockiego. Jednonawowy, murowany, z dwoma bocznymi kaplicami - Sw. Grzegorza i Św. Kajetana, Nie tynkowane szkarpy nadają pozór budowli niemal fortecznej. Wejście główne umiejscowione w wysuniętym przedsionku. W kościele znajdował się obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, pierwszy skradziono prawdopodobnie w 1779 r., jego wierna kopia powstała w 1862 r. (namalowana przez Błażeja Luxa). Po licznych przenosinach obraz czczony jest dziś w kościółku obrządku ormiańskiego p. w. Św. Trójcy w Gliwicach. Znajduje się tam również pochodzący z Horodenki osiemnasto-wieczny obraz Św. Kajetana, patrona polskich Ormian. Kościół p. w. Niepokalanego Poczęcia N. M. P. klasztor oo. misjonarzy. Jest to najwspanialsze dzieło mecenatu Mikołaja Potockiego i jeden z najcenniejszych zabytków późno-barokowej architektury i rzeźby XVIII w. w całej Rzeczypospolitej. Fundacja miała miejsce w 1743 r., budowę ukończono ok. 1755 r. Projekty sporządził Bernard Meretyn, najwybitniejszy obok Jana de Witte architekt działający w XVIII w. na południowo-wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej. Liczne architektoniczne detale kościoła (np. futryny okien, formy balustrad i balkonów) powtarzają się w cerkwi Św. Jura we Lwowie - również autorstwa Meretyna. Monumentalna fasa- 213 ¦ i i da wygięta wewnętrznie do ściany nawy giównej, zakończo-na dwoma potężnymi wieżami (na planie kwadratu) wysuniętymi nieznacznie w stosunku do głównej osi budynku, pomiędzy nimi barokowy szczyt. Fasady ozdobiono korynckimi pilastrami i gzymsami. W pracy nad dekoracją wnętrza Mere-tyn miał - jako współpracownika - mistrza Jana Jerzego Pin-sla. Dwaj artyści wspólnie stworzyli wspaniały ołtarz główny, ozdobiony monumentalnymi rzeźbami. Pinsel wykonał również ołtarze boczne i bogato zdobioną ambonę. Niestety, dziś zabytek jest pustą skorupą murów, zachowały się tylko ko-rynckie kapitele z pozłacanymi drewnianymi detalami. W latach powojennych większość rzeźb Pinsla została zniszczona. W muzeum tego artysty, powstałym niedawno we Lwowie, można oglądać uratowane resztki. Zabudowania klasztorne, przylegają do kościoła od strony wschodniej, jest to barokowa budowla murowana, z wewnętrznym dziedzińcem o różnych poziomach - dwupiętrowa z północnej strony, jednopiętrowa z południowej. Ryzalit ozdobiony pilastrami i zakończony profilowanymi gzymsami. Wewnątrz sklepienia krzyżowe. Synagoga. Żydzi mieszkali w Horodence od XVI w., właściciel miasta Mikołaj Potocki w 1743 r. wystawił gminie przywilej zezwalający na swobodne uprawianie rzemiosła i handlu oraz dał miejsce pod budowę synagogi i cmentarza. W drugiej połowie XIX w. Żydzi stanowili 1/3 ludności miasteczka. W pierwszej połowie. XVIII w. na czele gminy stał uczeń Bal Szem Towa (założyciela chasydyzmu), Nachman (zm. 1780 r.). W latach 1898-1914 w mieście funkcjonowała szkoła żydowska fundacji barona Hirsza. Obecna synagoga (zbudowana w latach 1915-1920) stoi na miejscu starej drewnianej (zniszczonej przez wojska rosyjskie w 1915 r.), w centralnej część miasta, niedaleko od bazaru (który znajduje się na miejscu starego cmentarza żydowskiego!). Nowa synagoga zbudowana jest w stylu eklektycznym z klasycy-stycznymi i modernistycznymi elementami. Jest to budynek murowany z cegły, tynkowany, postawiony na kamiennej podmurówce. Do głównego budynku od strony zachodniej przylega sień z wydzielonymi schodami prowadzącymi do galerii dla kobiet na piętrze, z krzyżowym sklepieniem. Cmentarz żydowski, składa się ze starszej i nowej części, interesujący jest pomnik ufundowany przez Nowojorski Komitet Horodeński w 1919 r. ofiarom pogromów kozackich. 214 jaremcze miasto wydzielone Cerkiew p.w. św. Michała z XVII w. (ul. Galana 32), położona na wzgórzu byłej wsi Dora, obecnie wcielonej do miasta. W 1844 roku cerkiew została rozbudowana pod kierunkiem mistrza W. Hnyszyka. Drewniana, na planie krzyża, jed-nokopułowa. Centralny korpus znacznie większy od pozostałych części budowli, zwieńczony jest kopułą namiotową. Boczne części pokryte dachem dwuspadowym z frontonami. Budowlę otacza poddasze na wydłużonych wypustkach zrębów, chóry znajdują się w babińcu, na ścianach malowidła XX- wieczne. Cerkiew św. Jana Miłościwego z XIII w. (ul. Kowpaka 2) położna w dawnej części wsi Jaremcza. Z północnej strony dobudowano zakrystię, a obok cerkwi drewnianą dzwonnicę, na planie kwadratu, dwukondygnacyjną, zwieńczoną dachem namiotowym. Huculszczyzna z górskimi masywami Czarnohory i Gorga-nów należała do najbardziej atrakcyjnych rejonów turystyczno-wypoczynkowych w przedwojennej Polsce. Jednym z najchętniej odwiedzanych miejsc była malownicza dolina Prutu i leżące w niej kurorty: Jaremcze i Worochta. Popularna już pod koniec XIX w., w okresie, gdy narastało zainteresowanie kulturą Hucułszczyzny. Rozwój tych wsi umożliwiła w 1895 r. linia kolejowa biegnąca doliną Prutu i następnie przez Karpaty w kierunku doliny Cisy, łącząca Galicję Wschodnią z Węgrami. Budowa tej linii stanowiła wielkie osiągnięcie inżynieryjne. Prowadzi ona licznymi tunelami i wiaduktami. Miejscowości zasłynęły także jako punkty wypadowe w Gor-gany. Istniało tutaj schronisko „Doboszanka" oraz liczne wille i pensjonaty. Już pod koniec ubiegłego stulecia wzniesiono ich tutaj kilkadziesiąt. Jaremcze nazwano „największym i najładniej położonym letniskiem Beskidów Wschodnich". Szczególnie malowniczy był w tym miejscu przełom Prutu z niewielkim wodospadem, a ozdobą miejscowości stał się kamienny most kolejowy o wysokości 28 m i rozpiętości środkowego przęsła 65 m., dzieło inż. Stanisława Kosińskiego. Wiadukt ten został zniszczony w czasie I wojny światowej. Dopiero w 1927 r. odbudowano go, lecz został ponownie zniszczony w czasie II wojny światowej. Na jego miejscu wzniesiono nowy, równie imponujący, wsparty na smukłych żelbetowych filarach. Dobrze zachowała się liczna, przedwojenna zabudowa willowa (podobnie w Worochcie). Budownictwo drewniane prezentuje typowe dla polskich podkarpackich kurortów 215 formy nawiązujące do motywów szwajcarskich i zakopiańskich, łącząc je z elementami miejscowymi. Kołomyja (Kojiomhh) miasto rejonowe Kościół parafialny rzymskokatolicki p.w. Wniebowzięcia N. P. M. Parafia wzmiankowana 1353 r., obecny kościół wzniesiony jako drugi lub trzeci, na tym samym miejscu, w latach 1762-1772, według projektu Bernarda Meretyna z fundacji ks. Szczepana Mikulskiego, proboszcza w Kołomyi. Po pożarze ołtarza głównego w 1833 r. kościół gruntownie odnowiono, nowy ołtarz poświęcono w 1851 roku. Kościół po 1946 r. gruntownie przebudowany na handlowy „Dom Dziecka" (rozebrane szczyty, dachy i wieżyczka na sygnaturkę; wnętrze podzielone na dwie kondygnacje). Przejęty w 1994 r. przez Cerkiew Greckokatolicką z przeznaczeniem na świątynię szkolną, od 1997 r. rekonstruowany (z wyjątkiem wieżyczki na sygnaturkę, zamienionej na kopulastą banię). Świątynia słynna była z cudownego obrazu Matki Boskiej Kołomyjsko-Pokuckiej. Według legendy „rówieśnik obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej" i na jego „wzór malowany", miał być pozyskany na Węgrzech przez księcia Władysława Opolczyka i przekazany do kaplicy zamkowej w Kołomyi. Z czasem przeniesiony został do kościoła ojców dominikanów, których konwent ufundował w 1412 r. Po kasacie Kołomyja. Kościół parafialny. 216 Klasztoru w 1/88 r. przez austriackie władze zaborcze został w uroczystej procesji przeniesiony do kościoła parafialnego i umieszczony w ołtarzu głównym. Uszkodzony, najpewniej w czasie pożaru ołtarza w 1833 r., następnie poddany renowacji i w 1851 r. umieszczony w nowym, neobarokowym ołtarzu. Dnia 2 kwietnia 1946 r. został potajemnie wywieziony z Kołomyi przez siostry Petronelę Kossowską i Zuzannę Pe-rejmy i przechowywany w mieszkaniu obu sióstr, najpierw w Mielcu, potem w Krakowie. W 1956 r. przekazany do kościoła parafialnego w Skomielnej Czarnej koło Myślenic. W lutym 1993 r. z inicjatywy prof. Ryszrda Brykowskiego przeprowadzono gruntowne badania obrazu, ustalono, że jest to kopia pierwotnego wizerunku namalowana w 1635 r. przez częstochowskiego paulina o. Stanisława B(r)ezanesisa, z fundacji Michała Stanisławskiego herbu Pilawa. Z funduszu Generalnego Konserwatora Zabytków, Paweł Pietrusiński wykonał kopię obrazu, którą przekazano na ręce ks. Piotra Buka, proboszcza parafii w Kołomyi. Uroczystość odbyła się w Warszawie w dniu 28 października 1993 r. Kościół pojezuicki p.w. św. Ignacego Loyoli (obecnie parafialny rzymskokatolicki p.w. Matki Boskiej Częstochowskiej). Jezuici zaproszeni zostali do Kołomyi przez Gminę Miejską w 1895 r. Tymczasową kaplicę p.w. św. Ignacego Loyoli i rezydencję otwarto 29 XI 1895 r. Kościół ukończono w stanie surowym w listopadzie 1897 r., prace wykończeniowe trwały zapewne do 1905 r. Po 1946 r. kościół zostaje zamknięty, z czasem zamieniony na magazyn meblowy. Przed frontem kościoła wzniesiono budynek bezpośrednio z nim połączony z przeznaczeniem na sklep meblowy. Odzyskany w 1990 r., konsekrowany 3.XI.1990 r., od tego czasu stopniowo restaurowany m.in. przy pomocy kołomyjan z kraju i rozproszonych po świecie. Neogotycki, o jednowieżowej elewacji frontowej, murowany. Wewnątrz zachowane, mocno zniszczone, malowidła ścienne: w prezbiterium starsze, być może sprzed 1914 r., o motywach architektoniczno-dekora-cyjnych, w korpusie nawowym z ok. 1930 r. o charakterze or-namentalno-roślinnym, wykonane przez malarza Wacława Jakuba Jeziorko z Bochni (1859-1935), osiadłego w Kołomyi. We frontową ścianę kościoła w 1912 r. wmurowano tablicę pamiątkową poświęconą ks. Piotrowi Skardze, dla uczczenia trzechsetnej rocznicy urodzin jezuity. Cerkiew p.w. św. Michała Archanioła, (grekokatolicka, obecnie katedralna) z 1855r., po II wojnie światowej przejęta przez prawosławnych, powróciła do grekokatolików 217 w 1990 r. Zbudowana w stylu kissycystycznym, na pianie krzyża greckiego w miejscu dawnego dominikańskiego klasztoru. Cerkiew jest murowana, z dwuwieżową elewacją, nakryta kopułą. Wnętrze ozdobione malowidłami z końca XIX w, przedstawiającymi Chrystusa Błogosławionego, śś. Cyryla i Metodego, a na pendentywach kopuły przestawiono Czterech Ewangelistów (znacznie przemalowane po 1946 r.). Cerkiew cmentarna p.w. Zwiastowania N.M.P., dawniej grekokatolicka, obecnie prawosławna, cmentarna (przy ul. Karpackiej). Nowsze badania wskazują, iż niektóre elementy świątyni pochodzą z końca XVI w., wówczas miała ona być wzniesiona jako budowla trójdzielna, wydłużona, z kopułą nad nawą. W XVIII lub XIX w. dobudowano nawy do ramion bocznych, w ten sposób cerkiew uzyskała wygląd zbliżony do huculskich, budowanych na planie krzyża. Całość bryły ma jednak charakter jednorodnej, osiemnastowiecznej, drewnianej świątyni huculskiej. Przy cerkwi znajduje się osiemnasto-wieczna drewniana dzwonnica, dwukondygnacyjna, dolna szersza o konstrukcji zrębowej, górna węższa, słupowa. Kołomyja. Cerkiew p.w. Zwiastowania NMP. Synagoga (ul. Szuhewycza). Żydzi zaczęli osiedlać się w Ko-łomyji prawdopodobnie ok. 1424 r., kiedy to nadano miastu prawo magdeburskie. W 1616 r. gmina tutejsza otrzymała ziemię pod budowę synagogi i cmentarza. W austriackim spisie nieruchomości z 1827 r. istnieje murowana synagoga. Żydzi kołomyjscy prowadzili aktywną działalność społeczno-polityczną. W 1872 r. w mieście istniało 16 synagog i 35 do- 218 lnów modlitwy. Gmina posiadała swój szpital, szkołę, gimria-zjum, teatr, kasę oszczędnościową, cechy kupców, lekarzy i adwokatów. Również dzisiaj istnieje w mieście mała społeczność żydowska z synagogą. W mieście zachowało się pięć synagog, trzy na rogu ulic Walowoi i Szuhewycza, jedna na ul. Filipowa i przy ul. Piekarskiej (Pekarśkyj). Opisywana synagoga znajduje się niedaleko rynku, zbudowana w drugiej poł. XIX w. w stylu romantycznego modernizmu. W czasach komunistycznych budynek był niejednokrotnie przebudowywany i remontowany. Teraz jest to budynek mieszkalny -przebudowano dach oraz otwory okienne i drzwi. Chociaż budowla utraciła swój pierwotny wygląd, ciągle przypomina o dawnym przeznaczeniu. Jest to budynek murowany z cegły, tynkowany, na planie skośnego prostokąta, o tradycyjnym planowaniu przestrzennym. Do sali głównej od zachodu przylega przedsionek z babińcem na drugim piętrze. Budynek jest pokryty trzyspadowym dachem. Zachodnia fasada synagogi, to ślepa ściana zakończona szczytem. Główne wejście w północnej ścianie przedsionka jest teraz zamurowane. Na północnej fasadzie wydzielony jest nieduży ryzalit, podkreślony szczytem. Przed ratuszem wyeksponowano fragmenty macew, użytych do zbudowania cokołu pod pomnik Lenina (po 1946 r.), odkrytych po jego demontażu w 1990 r. Ratusz. Budynek góruje nad rynkową zabudową. Ukończony w 1877 r., jako budowla neorenesansowa, murowana i otynkowana. Dwupiętrowy, o wysokich kondygnacjach, z wbudowaną kwadratową siedmiokondygnacyjną wieżą. Ostatnia kondygnacja wieży, otoczona nadwieszonym balkonem, pełniła funkcję strażnicy przeciwpożarowej. Pomimo przebudo- Kołomyja. Ratusz. 219 wy dokonanej po 1948 f. fatfiśż Yachował jednak pierwotny wygląd. We frontową elewację w 1894 r. wmurowano tablicę pamiątkową poświęconą Tadeuszowi Kościuszce w setną rocznicę Insurekcji. Dworzec kolejowy. Wzniesiony w 2 pól. w. XIX. Eklektyczny, łączący neoromanizm z neorenesansem. Murowany, na rzucie wydłużonego prostokąta. Piętrowy z ryzalitami od frontu, od torów kolejowych przylega do budynku kryty peron, dach wsparty na żeliwnych kolumienkach. Budynek Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół" (ul. Tarnowskich). Towarzystwo „Sokół" założone zostało w Kołomyi w 1885 r. Budynek z 1895 r. w formie modernistycznej willi z elementami stylu niemiecko-szwajcarskiego. Wzniesiony został ze składek i zbiórki publicznej, mieściła się w nim m.in. obszerna sala gimnastyczno-teatralna, opodal założono boiska sportowe. Murowany, ostatnia kondygnacja wieży wzniesiona w konstrukcji słupowo-ramowej, wypełnionej cegłą, nieotynkowana; poniżej, z trzech stron, ceramiczny fryz dekoracyjny wykonany przez malarza Waleriana Krycińskiego (1852-1929). Obecnie w budynku mieści się miejski ośrodek kultury. Kołomyja. Dom rodzinny prof. Brykowskiego. Stan dawny. Pomnik Ofiar Kosaczowa. Wzniesiony na cmentarzu rzymskokatolickim w części wojskowej w 1922 r. dla uczczenia ok. 1000 (lub 1400) Polaków, ofiar obozu internowanych, zorganizowanego przez władze Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej w latach 1918-1919. Wykonany według projektu artysty malarza Stanisława Leopolda Maksymiliana Daczyń- 220 ro isto r. zniszczono marmurowe piyty z nazwiskami zmarłych. Pomnik odnowiony w 1995 r. Żelbetowy, złożony z dwóch elementów: krzyża na trzystopniowej podstawie, z niewielką żeliwną tablicą: „OFIAROM /KOSACZOWA/ RODACY", na ramieniu poprzecznym krzyża napis „1918-1919" oraz żeliwny łańcuch w formie różańca. Niegdyś część środkową wypełniały białe marmurowe płyty z nazwiskami zmarłych. W lewym dolnym narożu płycina z resztką płytki, na której napis: „... /KORR KN.... a ... EVIN/ BILD-MAUER". Obecny stan zachowania: pomnik ponownie zamalowywany, pokryty napisami; łańcuch z krzyża zerwany i zabrany przez nieznanych sprawców; znów wymaga odnowienia, a w przyszłości rekonstrukcji płyt z nazwiskami zmarłych. Pomnik Adama Mickiewicza. Znajduje się Parku Miejskim im. Adama Mickiewicza przy Alei Wolności i ul. Stefana Czarnieckiego. Wzniesiony w 1898 r. dla uczczenia setnej rocznicy urodzin Wieszcza. Prawdopodobnie autorstwa malarzy Stanisława Leopolda Maksymiliana Daczyńskiego i Karola Łuszczewskiego, nauczycieli Krajowej Szkoły Garncarskiej w Kołomyi. W Kołomyi urodził się uczony połski prof. dr Ryszard Brykowski, historyk sztuki. Kosów (Kocib) miasto rejonowe Sanatorium dr Apolinarego Tarnawskiego. Kosów jest nieodłącznie związany z postacią dr Apolinarego Tarnawskiego i jego sanatorium, słynnego z bardzo nowoczesnych i zarazem odważnych metod leczenia. Hrabia czy generał, jeżeli chciał się leczyć, musiał tak, jak wszyscy w zakładzie, spać przy otwartym oknie, wstawać rano i na bosaka biec nad rzekę Rybnicę, kąpać się w zimnej wodzie, chwilę potem gimnastykować się na trawie pokrytej jeszcze rosą, jadać jarskie potrawy lub znosić kilkudniową głodówkę (główne lekarstwo stosowane przez doktora). Musiał też pokornie przyjmować takie lekarskie zalecenia, jak np. wożenie kamieni taczkami przez dwie godziny lub pracę w ogrodzie. W zakładzie obowiązywało specjalne ubranie. Materiał, z którego wykonywano ubrania, tkano i szyto w gospodarczej części sanatorium. Były to ubrania przewiewne, nie krępujące ruchów, przeważnie białe. Panie musiały zrezygnować z gorsecików, wąskich 221 spódnic i butów na wysokim obcasie. W zamian zato otrzyj ' mywały spodnie - szarawary, luźne bluzki i specjalne sandały, tzw. trepci. Doktor założył w Kosowie dobrze prosperujące winnice, plantacje brzoskwiń i moreli oraz sprowadził wiele odmian jarzyn i owoców. Ten ascetycznie żyjący człowiek przypisywał pięknu właściwości terapeutyczne. Intrygujące swoją odmiennością okazy botaniczne miały za zadanie m.in. ożywiać uśpione w pacjentach siły witalne przez wzbudzanie zdziwienia i zachwytu nad możliwościami przyrody i dziełem Stwórcy. Z pomocą przyjaciela, Kazimierza Mokłowskiego, doktor projektował wille, pawilony i altany. Od 1891 r. aż do wybuchu drugiej wojny światowej każdego roku powstawały nowe budynki. Z wyjątkiem kaplicy, ozdobnego zadaszenia utrwalonego na wielu przedwojennych zdjęciach, stróżówki i bramy głównej, które nie zachowały się, większość zabudowań znajduje się w dobrym stanie. Altany i kiosk wydają się nie starzeć, jedynie letnia jadalnia i łazienki, dwa najpiękniejsze budynki w całym zespole, chylą się ku upadkowi. Niektóre budynki ornamentem i proporcjami przywodzą na myśl styl zakopiański, inne konstrukcją i budulcem kojarzą się z huculskimi szałasami. Główny dworek ma drewniany ganek i obramienia okienne, jak ramki obrazków z huculskiej zagrody, a ponad oknami pokuckie płytki ceramiczne. Najciekawszym zachowanym obiektem jest jadalnia letnia - poszczególne elementy zdobiące jej dach, okna, werandy i balkony znane są z wzorników europejskich, ale skomponowane w sposób niespotykany w uzdrowiskowej i sanatoryjnej architekturze oraz w budownictwie willowym. Przyjeżdżali do sanatorium na kurację m.in.: profesor literatury polskiej Ignacy Chrzanowski (stały gość przez 30 lat), Kazimierz Wierzyński, Gabriela Zapolska, Xawery Dunikowski, a także znany miłośnik Hu-culszczyzny Antoni Ossendowski. Cerkiew p.w. św. Wasyla z 1895 r., drewniana na planie krzyża (zbliżonym do krzyża łacińskiego), jednonawowa, jednokopułowa. Do głównego zrębu budowli przylegają pię-cioboczne pomieszczenia, a od zachodu i południa dobudowano ganki wsparte na drewnianych słupach. Zadaszenie wokół cerkwi osadzono na wysuniętych belkach zrębu. Centralna część budowli przykryta dwuspadowym dachem namiotowym ozdobionym latarniami zwieńczonymi makówkami, nad centralną częścią wyrasta kopuła z latarnią. Wnętrze centralnej bryły z wysoko otwartą przestrzenią dominuje nad płasko nakrytymi bocznymi zrębami. Zabytek nawiązuje do 222 luaowego drewnianego Duaownictwa nucuisKiego. JNa poitP dnie od cerkwi znajduje się drewniana dzwonnica na planie kwadratu, dwukondygnacyjna, z czterospadowym, namiotowym dachem. Cmentarz żydowski, jedna z lepiej zachowanych nekropoli żydowskich w Galicji Wschodniej, nagrobki z XVIII i XIX w. Kryłoś (Kpmioc) rejon hałyćkyj Cerkiew p. w. Uśpienia Przeczystej Bogurodzicy-Wnie-bowzięcia. Początki datuje się na wiek XVI. Wybudowana w stylu renesansowym z budulca pozostałego po Uspieńskim Soborze z XII w. zburzonym przez Mongołów w 1241 r. Zniszczona w 1676 r. w czasie najazdu tureckiego, została ponownie odbudowana w latach 1699-1702. Odrestaurowana i przebudowana w latach 1824-1825. W czasie I wojny światowej wybuchł pożar, który zniszczył cerkiew, zabudowania, dzwonnicę z sześcioma dzwonami (XVII i XVIII w.), oraz cenne archiwum i bibliotekę teologiczną z XVI i XVII w. Cerkiew została odbudowana i rekonstruowana w 1926 r. Nad polichromiami zdobiącymi wnętrze świątyni pracował malarz A. Monastyrski. W latach 1972-1973 odbyła się kolejna renowacja (arch. LM. Dmytrowicz). W czasie jej trwania odkryto XII-wieczny relief z białego kamienia przedstawiający smoka, a pochodzący jeszcze z Uspieńskiego Soboru. Początkowo cerkiew była trójnawowa z czterema kolumnami, zwieńczona kopułą. W 1 poł. XVIII w. kopuła zawaliła się, wówczas dobudowano kruchtę na planie kwadratu. Fasada podzielona pilastrami, ozdobiona kamiennymi kapitelami. Portal główny późnorenesansowy z kamienną płaskorzeźbą Wniebowzięcia NMP, portal boczny 1702 r. z rzeźbionymi drzwiami kamiennymi. Kaplica p.w. św. Wasyla, ok. 1500 r. Zbudowana na fundamentach zburzonego Soboru Uspieńskiego z 1157 r. Ściana południowa, zbudowana została z kamienia pochodzącego ze zburzonej w czasie najazdu tatarskiego świątyni. Z dawnego soboru zachował się fragment fundamentu o wysokości 146 cm i długości 10 m. Kaplica zbudowana na planie kwadratu z niewielką apsydą ze wschodniej strony z ciosanych kamiennych bloków i cegły, przykryta beczkowym sklepieniem, nad którym znajduje się czterospadowy dach. Od zachodniej strony wejście zdobi kamienny portal z ciosanego białego kamienia. 223 irorowma (KpiroopiBHJi) rejon werchowynśkyj Cerkiew p.w.Narodzenia Bogarodzicy, drewniana na planie krzyża, z krótkim bocznymi ramionami i przedłużonym babińcem, jednokopułowa. Główna bryła budowli przykryta jest kopułą. Ściany cerkwi ozdobione są XIX w. olejnymi malowidłami. Obok cerkwi na południowy wschód znajduje się dzwonnica z 1818 r., dwukondygnacyjna. Kuty (KyTH) rejon kosowśkyj Cmentarz żydowski, dobrze zachowany, nagrobki z XVIII i XIX w. Maniawa (MaHHBa) rejon bohorodczańśkyj Ruiny monastyru Skitu-Maniowskiego, położone w lesie za wioską. W 1611 r. zaczęto budować prawosławny klasztor z fundacji Piotra Lachowicza, dzierżawcy Żup Solotwińskich dla słynącego z niezwykłej pobożności pustelnika Jana Kni-hynickiego, syna mieszczanina z Tyśmienicy, który wiele lat spędził w klasztorach na górze Atos. Za czasów Władysława IV w monastyrze maniawskim było „kilka cerkwi i dwieście czerńców" (mnichów). Wśród świątyń znajdowała się drewniana cerkiew pw. Św. Krzyża wzniesiona w 1612 r., która spłonęła. Na jej miejscu zbudowano w 1681 kolejną cerkiew pod tym samym wezwaniem. Była ona wzniesiona na planie krzyża greckiego utworzonego z dwóch jednakowych kwadratów umieszczonych na osi podłużnej i stanowiących babiniec oraz środkowy człon nawowy. Pozostałe trzy ramiona tworzyły prostokąty o ściętych narożnikach, z których prezbiterium było większe. W latach 1611-1785 monastyr był główną siedzibą oo. bazylianów. Pierwsze pomieszczenia mnichów wybudowano w 1611 r., w następnym roku wzniesiono drewnianą cerkiew. W ciągu kilku lat wybudowano dalsze cele klasztoru oraz budynki gospodarcze. Mikuliczyn rejon nadwirniańsky Cerkiew p.w. Św. Trójcy z 1868 r., drewniana na planie krzyża, jednokopułowa, z zadaszeniem wokół naw, osadzonym na wydłużonych zrębach konstrukcji nawy głównej. Babiniec i prezbiterium są jednakowe, kwadratowe, ramiona 224 Doczne prostoKątne. centralną czesc KonstruKcjl wieńczy kopuła. Dzwonnica położna na północny zachód od cerkwi, na planie kwadratu, trójkondygnacyjna, górna część ośmiobocz-na, trzecia z arkadową galerią. Pniów (Pniw) (IlmB) rejon nadwirnianśkyj **Ruiny zamku położone na wzgórzu, wzniesiony w XVI w. przez Kuropatwów, przebudowany w XVII w., nie zdobyty w czasie buntu Chmielnickiego i wojen tureckich. Opuszczony w XIX w. popadł w ruinę. Zbudowany na rzucie pięciobo-ku z basztami na narożach. Od strony wschodniej zaopatrzony z wydatną ostrogę ze strzelnicami w dwóch kondygnacjach, a od strony południowej umocniony budynkiem bram-nym. Przy wschodnim odcinku murów stał dom mieszkalny. Zachowały się mury obwodowe, trzy narożne baszty, budynek bramny oraz fragmenty budynku mieszkalnego. Psary (npno3epHe) rejon rohatyńśkyj **Dwór i park, XVIII-XIX w. Zespół składa się z pałacu, bramy wjazdowej, spichlerza i stajni, rozmieszczonych w starym parku. Na teren rezydencji wiedzie brama wjazdowa (1822) murowana z cegły, jednopoziomowa, od wschodniej strony przylega do niej niewielka wieża ( w latach 70-tych zamurowano przejazd przez nią). Brama położona na centralnej osi, wzdłuż drogi do pałacu lipowa aleja, po jej obu stronach sze- Psary. Pałac z XIX w. 225 reg rybnych stawów. Pałac (II połowa XIX w.) zbudowany w stylu neobarokowym. Murowany z cegły, jednopiętrowy, na kamiennym cokole, o niesymetrycznym planie. Fasada główna zwraca uwagę trzema ryzalitami, w środkowym wejście główne do pałacu. Całość przecięta dwoma rzędami okien. Fasada parkowa (tylna) również z ryzalitami o rusty-kowanych zakończeniach, z wysokimi gzymsami. Osobliwego wrażenia nadają pałacowi wieże różnej wysokości i kształtu rozmieszczone na bocznych fasadach. Całość przykryta dachami o różnej konstrukcji i kształtach. Spichlerz (XVIII w.) znajduje się południowo-zachodniej stronie, budowla murowana z cegły, na planie prostokąta, jednopiętrowa, przykryta czterospadowym dachem z załomem (do 1936 r. kryty gontem - dziś blachą). Gładkie płaszczyzny fasad równomiernie podzielone maleńkimi oknami, wejście do spichlerza przez drewniany most. Zabytek należy do unikalnych przykładów budowli chłopskich, które zachowały się w pierwotnym kształcie do naszych czasów. Stajnia (XVIII w.) znajduje się w północno-zachodniej części parku, budowla murowana parterowa, na planie prostokąta, pokryta dachem czterospadowym. Rakowiec (PaKaBenb) rejon horodenkiwśkyj * Ruiny zamku położone na wysokim brzegu Dniestru, u podnóża stromego wzniesienia. Zbudowany w połowie XVII w. przez podczaszego halickiego Dominika Wojciecha Bieniewskiego, bezskutecznie oblegany przez Kozaków i Tatarów został zdobyty przez wojska tureckie. W czasie konfederacji barskiej spłonął, popadł w ruinę. Założony na planie nieregularnego czworoboku, z budynkiem bramnym od północy, przylegającym do niego budynkiem mieszkalnym. Zachowała się baszta położona we wschodniej części dawnych murów, oraz resztki murów w północno-zachodnim narożniku. Z ruin zamku rozciąga się wspaniały widok na Dniestr. Rohatyn (PoraTHH) miasto rejonowe Kościół p.w. św. Mikołaja Biskupa. Parafia założona w XIV w., odnowiona w 1535 r. Kościół zbudowany na przełomie XVI/XVII w., przebudowany w 1666 r. z dawnego gotyckiego, dodano wtedy elementy renesansowe. W XIX w. przeprowadzono generalny remont kościoła, w 1862 r. odremontowano kaplicę. W 1944 r. uszkodzony został dach, zburzona 226 Rohatyn. Kościół p.w. św. Mikołaja. iglica wieży i pokrycie nad prezbiterium. Rok później odremontowano wieżę, podwyższając ją o 2 metry i wieńcząc namiotowym daszkiem, ostatnie prace remontowe przeprowadzono w latach 1969-1973. Kościół zbudowany w stylu gotyckim z wieloma elementami renesansowymi, murowany z kamienia ciosowego, trójnawowy, z wieżą-dzwonnicą na froncie. Do centralnej części kościoła z obu stron przylegają niewielkie kaplice. We wnętrzu system krzyżowo-żebrowych sklepień, ściany wzmocnione przyporami. Cerkiew p.w. św. Mikołaja z 1729 r., drewniana, trójzrębo-wa, trójkopułowa. Budowlę stanowi kwadratowy centralny zrąb, do którego przylegają ośmiościenne, równe rozmiarami, zręby babińca i prezbiterium. Wszystkie części budynku przykryte są ogromnymi barokowymi kopułami. Rozmiary cerkwi imponujące. W kompozycji bryły dominują piętrowe części, wzmocnione szerokim wyniesieniem poddasza. We wnętrzu naścienne olejne malowidło. W latach 1977-1978 zabytek został odremontowany i adaptowany na muzeum hi-storyczno-krajoznawcze. Na zachód od cerkwi znajduje się drewniana, zbudowana na planie kwadratu, szkieletowa, trzypiętrowa dzwonnica z czterospadowym, namiotowym pokryciem. 227 Cerkiew p.w. Narodzenia Bogurodzicy XIV - XV w. Spalona w XVIII w., odbudowana w 1827 r. W 1869 r. wnętrze zostało przyozdobione monumentalnym malowidłem pędzla J. Pankiewicza. W 1896 r. do wschodniej części bryły dodano przybudówkę. Zbudowana z kamienia i czerwonej cegły na wapiennej zaprawie, trójnawowa, jednoabsydowa, dwuwie-żowa, dwukopułowa. Budowla typu halowego, z dwoma oporowymi filarami. Ośmioboczne cienkie filary, raczej przypominające kolumny, wspierają układ gwiaździstych żebrowanych gotyckich sklepień. Ściany wzmocnione są podporami. Fasady pokryte głębokimi wnękami, w których zatopione są strzeliste okna, a także mniejszymi niszami przyozdobionymi olejnymi malowidłami z XX w. W głównym portalu z 1637 r. malownicza renesansowa rzeźba z białego kamienia. Dzwonnica przylega do cerkwi z zachodu. Zbudowana z wapienia i czerwonych cegieł, na planie kwadratu, cztero-poziomowa, zwieńczona kopułą. Cerkiew św. Ducha z 1598 r. Niektórzy badacze datują budowlę na 1562, inni na 1648 r. W XVIII w. dobudowano dzwonnicę. W 1895 r. przeprowadzono prace restauracyjne. Cerkiew drewniana, trójdzielna, z kwadratowym centralnym zrębem z pięciobocznie zamkniętym prezbiterium i babiń-cem, jednokopułowa. Od zachodu do babińca przylega dzwonnica o szkieletowej konstrukcji zbudowana na planie kwadratu, trój poziomowa, zwieńczona namiotowym dachem. Centralna część świątyni znacząco góruje nad bocznymi, nakryta szczytem z dwoma załomami, zakończonym arkadową sygnaturką. Boczne zręby pokryte spadzistym dachem. Zadaszenie wspiera się na wystających ozdobnych wspornikach. Początkowo dębowe zręby budowli były z zewnątrz pokryte malowidłami (zachowały się fragmenty). Synagoga. Na podstawie bardzo skąpych źródeł wiadomo, że do 1792 r. istniała w mieście drewniana bożnica, austriacki spis żydowskich budowli z 1826 r. podaje już murowaną. Opisywana synagoga zbudowana została na przełomie XIX i XX w. w stylu eklektycznym. Znajduje się w południowo wschodniej części śródmieścia. Jest to wolno stojący budynek. W czasach komunistycznych została przebudowana na obiekt mieszkalny, co szczególnie widać na zachodniej fasadzie. Synagoga jest murowana z cegły, tynkowana, zbudowana na planie prostokąta, o tradycyjnej orientacji, przykryta czterospadowym dachem. Fasady zakończone są rzeźbionym, mocno profilowanym karniszem. Okna wschodniej fasady są w kształcie prostokąta, a północnej półokrągłe. Sufit głównej 228 sali jest płaski, wzmocniony drewnianymi belkami. W górnej części ścian zachowały się malowidła. Podłoga wyłożona jest ceramicznymi płytkami. Rożen Mały (Maji. Pohchh) rejon kosiwśkyj Cerkiew p.w. Narodzin Jana Chrzciciela z pocz. XIX w. Klasyczna huculska cerkiew jednokopułowa, wzniesiona na planie krzyża. Widoczna tendencja do wydłużania prezbiterium. Znaczne rozmiary budowli są typowe dla budownictwa huculskiego drugiej połowy XIX w. Centralna część świątyni jest nakryta namiotową kopułą. Ściany cerkwi ozdobiono polichromią, cześć z niej to geometryczne ornamenty, a pozostałe przedstawiają postaci świętych i inne. Obok cerkwi znajduje się drewniana dzwonnica: dwukondygnacyjna, na planie prostokąta, zwieńczona dachem namiotowym. Rożen Wielki (Beji. Pohchh) rejon kosiwśkyj Cerkiew p.w. św. Dymitra z r. 1895, drewniana, jednokopułowa, wzniesiona na planie krzyża. Widoczna tendencja do wydłużenia prezbiterium. Centralna część przykryta czterospadową kopułą. Podobne rozwiązania można spotkać w Zielonej, Chlebiczynie, Rożeniu Małym, Starych Kutach, Długopolu. Dzwonnica położona na południowy zachód, od cerkwi, jest budowlą drewnianą, na planie kwadratu, trójkondy-gnacyjną, zwieńczoną dachem namiotowym. Pierwsza kondygnacja posiada konstrukcję słupową, dwie pozostałe są mniejsze, szkieletowe. STANISŁAWÓW Kościół kolegiacki p.w. Najświętszej Marii Panny i śś. Andrzeja i Stanisława. Świątynia pierwotnie była drewniana, murowany kościół został wzniesiony w latach 1672-1703. Przebudowany w 1737 r., w 1877 r. wnętrze świątyni ozdobił freskami E. Fabiański. W czasie pożaru w 1882 r. spalił się dach, wieża z kopułą, zniszczenia szybko jednak naprawiono. Kościół stanowił sanktuarium rodowe Potockich. Jego bogate wyposażenie, pochodzące głównie z I połowy XVIII w. uległo niestety w większości zniszczeniu i rozproszeniu. Kościół gruntownie wyremontowano w 1979 r. i przystosowano na muzeum sztuki, prezentujące głównie resztki malowideł i rzeźb religijnych ze Stanisławowa i okolicy. W kolegiacie tej Henryk Sienkiewicz usytuował nabo- 229 zenstwo żałobne" po śmierci Micnaia woioayjowsKiego. Świątynia zbudowana w stylu barokowym, w formie bazyliki, trójnawowa, z transeptem. Fasada główna, ozdobiona doryc-kimi i korynckimi pilastrami, zakończona barokowym frontonem, zwieńczona dwoma wieżami. Pokryta krzyżowym systemem stropów, z centralną kopułą zakończoną dwupoziomową, arkadową sygnaturą. Dawny kościół ormiański p. w. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Panny Marii ( od 1992 r. sobór katedralny p.w. Matki Boskiej Pokrowy) zbieg ul. S. Melnyczuka i Wir-menskiej. Historia parafii ormiańskiej w Stanisławowie rozpoczyna się wkrótce po założeniu miasta przez Jędrzeja Potockiego. W dokumencie lokacyjnym z 7 maja 1662 r. stwierdza on: „Ormianom, religii greckiej na cerkiew, Żydom na szkolę, miejsca wymierzone będą, z których każdy według wiary swojej, aby odprawiali nabożeństwo dopuszczam". Zapewne już w tym samym roku z Mołdawii i Węgier przybyli Ormianie. Pierwotny drewniany kościół wzniesiono ok. 1663/64 r. Inicjatorem budowy murowanej świątyni i głównym jej fundatorem był sam Jędrzej Potocki. Okres rozkwitu Stanisławowa w 2. ćwierci XVIII w. (przebudowa pałacu Potockich i kolegiaty, budowa kościoła i kolegium jezuickiego, kościoła i klasztoru trynitarzy oraz nowej bożnicy żydowskiej) zbiegł się z niezwykłym wydarzeniem w historii Stanislawów. Dawny kościół ormiański. 230 ormiańskiej świątyni. Byio nim pojawienie się 22 sierpnia 1742 r. łez na znajdującym się tam obrazie Matki Boskiej. Liczne cuda wiązane z tym wizerunkiem wykorzystał ówczesny proboszcz Jakub Manugiewicz jako powód do rozpoczęcia budowy większego, murowanego kościoła. Prace budowlane trwały w latach 1743 - 1762, a poświęcenia kościoła dokonał ormiański arcybiskup Jakub Augustynowicz. Pod koniec XVIII w. wnętrze świątyni ozdobiła polichromia Jana Sołeckiego. Odbudowa po wielkim pożarze Stanisławowa 28 września 1868 r. i po zniszczeniach wojennych przeciągnęła się do lat dwudziestych XX w. W dniu 30 maja 1937 odbyła się uroczystość koronacji cudownego obrazu Matki Boskiej Łaskawej przez prymasa Polski Augusta Hlonda. Po II wojnie światowej kościół zamknięto, a część jego ruchomego wyposażenia przewieziono do Polski. Elementy ołtarza głównego i obraz Matki Boskiej Łaskawej trafiły do gdańskiego kościoła śś. Piotra i Pawła, którego zakrystię przekształcono w kaplicę ormiańską. Opuszczony przez Ormian budynek kościelny przekazano w 1946 r. Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, później pełnił funkcję pracowni malarskiej i kamieniarskiej, a od 1971 r. Muzeum Historii Religii i Ateizmu. W 1990 przejęła go Ukraińska Autokefaliczna Cerkiew Prawosławna, która przystosowała świątynię do potrzeb swojego obrządku. W r. 1992 cerkiew została podniesiona do rangi soboru katedralnego, siedziby metropolity halickiego i lwowskiego. Kościół murowany z cegły, tynkowany, jego krzyżowy plan dzięki dostawieniu aneksów przypomina układ dwóch połą-' czonych kwadratów o różnej wielkości W skład większej, wschodniej części świątyni wchodzi prostokątne prezbiterium oraz transept o kwadratowych ramionach. Do dwuprzę-, słowej nawy przylegają z dwóch stron pary kwadratowych kaplic. Natomiast od zachodu poprzedza nawę półkolisty przedsionek, połączony z nią za pomocą jednej dużej i dwóch mniejszych arkad. Zachodnie wejście do kościoła flankują dwie okrągłe wieże. Południowa pełniła funkcję składziku (obecnie sklepu z dewocjonaliami), zaś północna mieści klatkę schodową prowadzącą na chór muzyczny. Na osi fasady, w dolnej kondygnacji, umieszczony jest ozdobny portal. Do prezbiterium przylega od północy zakrystia, a od południa dawny skarbiec. We wnętrzu świątyni zachowały się nad gzymsem malowidła Jana Sołeckiego, kilkakrotnie przemalowywane. Na sklepieniu prezbiterium przedstawiono scenę Zwiastowania, w przęśle krzyżowym Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny, zaś sklepienie nawy zdobi kompozycja o układzie wzorowanym 231 na fresku Andrea Pozza ź kościoła S. lgffazld w Rzymie. Centrum kompozycji stanowi scena Koronacji Matki Boskiej. Między lunetami przedstawiono postacie Ewangelistów, a u podstawy sklepienia Apostatów. Nad chórem muzycznym ukazany jest Dawid grający na harfie. Na sklepieniu południowego ramienia transeptu ocalała, nie naruszona w czasie pożaru, scena Modlitwy w Ogrójcu. Towarzyszą jej przedstawione na sąsiednich ścianach Pocałunek ]udasza, Chrystus przed Piłatem i Niesienie krzyża. Ściany północnego ramienia transeptu ozdobione są scenami alegorycznymi, związanymi z wątkiem misyjnym lub gloryfikacją Kościoła. W iluzjonistycznych niszach na cokołach siedzą starcy (być może Piotr i Paweł), z których jeden trzyma księgę, a drugi krzyż. Wokół nich zgromadziło się po kilka postaci, a wśród nich Chińczyk, Murzyn i półnagi Indianin w pióropuszu na głowie, z łukiem i kołczanem na plecach. Najciekawsza scena znajduje się jednak na sklepieniu, gdzie przedstawiony został Chrzest króla Armenii Tirydatesa III i jego małżonki królowej Aszchen udzielany im przez św. Grzegorza Oświeciciela (wydarzenie z pocz. IV w.). Oprócz malowideł wnętrze świątyni stanisławowskiej zdobił niegdyś zespół trzydziestu siedmiu rzeźb drewnianych, których część zachowała się nad gzymsem prezbiterium i transeptu. Przy wschodniej ścianie prezbiterium widoczna jest grupa Zwiastowania. Pod łukiem tęczowym stoi Konstantyn Wielki (niegdyś trzymający kartusz z napisem: IN HOC SI-GNO VINCES) i Św. Longin, dziś pozbawiony włóczni. W narożach przęsła krzyżowego przedstawieni są kolejno Św. Jerzy, Archanioł Michał oraz dwaj inni Święci Rycerze, w północnym ramieniu transeptu - Św. Andrzej i Św. Jakub, zaś w południowym - dwaj Święci Biskupi. W zwieńczeniu ambony zachowała się figura Św. Ambrożego. Pozostałe rzeźby, stojące niegdyś na cokołach w dolnej części kościoła, uległy rozproszeniu: przeniesiono je do Muzeum Krajoznawczego w Stani-sławowie, tamtejszego Muzeum Sztuki, i do magazynu Lwowskiej Galerii Obrazów w Olesku. Sobór Katedralny p.w. Zmartwychwstania Chrystusa (dawny kościół Jezuitów p.w. Niepokalanego Poczęcia N. M.P.). Barokowa budowla z lat 1752-1761, projektu o. Pawła Giżyckiego. Po kasacie zakonu jezuitów kościół został zamieniony na katedrę greckokatolicką. Pierwotny kościół zbudowano w latach 1720-1729, przy wznoszeniu popełniono poważne błędy techniczne i świątynię trzeba było rozebrać. W 1885 i 1955 r. przeprowadzono gruntowne remonty ko- 232 I?"'11' Stanisławów. Sobór katedralny ścioła. Świątynia murowana, tynkowana, trójnawowa w formie bazyliki, przykryta dwuspadowym dachem. Uwagę zwraca typowo łacińska pięciopolowa fasada z dwiema wieżami o barokowych zakończeniach. Wewnątrz zachowała się XVIII-wieczna nastawa ołtarzowa ukryte dziś za ikonostasem. Dawny klasztor oo. jezuitów, zbudowany w 1744 r. w sty- lu barokowym, murowany, trzypiętrowy, na planie prostokąta, pokryty dwuspadowym dachem. W latach dwudziestych pełnił funkcję gimnazjum państwowego, teraz jest własnością Akademii Medycznej. Kościół polski p.w. Chrystusa Króla, monumentalna budowla z okresu międzywojennego, fundacji kolejarzy węzła stanisławowskiego, jest ośrodkiem licznego i dziś społeczeństwa polskiego. Świątynię tę przywrócił do działania, odbudował i ozdobił ks. dziekan Kazimierz Halimurka. Synagoga postępowa (1895-1899). W centrum Stanisławowa zachował się kompleks żydowskich budynków, czynna do tej pory synagoga, budynek kahału, oraz przedwojenne gimnazjum żydowskie założone w 1925 r. Żydzi otrzymali ziemię pod budowę pierwszej drewnianej synagogi w 1667 r., znaj- 233 dowała się ona w południowej części miasta'. W drugiej połowie XIX w. do Stanisławowa dotarł żydowski ruch Haskala, spowodował on zmiany w architekturze nowo budowanych synagog. Pierwsza postępowa synagoga w mieście znajdowała się w prywatnym budynku przy ul. Halickiej 15, śpiewał tu kantor Abraham Bajzingier. Powstanie tej synagogi spowodowało sprzeciw ortodoksyjnych rabinów i chasydów. Postępowa synagoga w Stanisławowie powstała dużo później niż we Lwowie. Miejscowy architekt Maksymilian Szlos poparł budowę i na początku 1894 r. osobiście przedstawił jej projekt. Synagoga została zbudowana wg projektu braci Grzegorza i Maksymiliana Szlosów. Naciski ortodoksów spowodowały również w tym projekcie pewne zmiany, zrezygnowano z zakończenia budynku potężną kopułą. Na znak zgody, 20 czerwca 1895 r. otwarciu synagogi przewodniczył ortodoksyjny rabin Izaak Gorowicz. W czasie II wojny światowej synagoga została zrujnowana, odbudowano ją w 1950 r. i przekazano akademii medycznej. Pierwotnie synagoga posiadała cztery narożne, potężne wieże, o przekroju ośmiokątnym, z mauretańskimi kopułami, zakończonymi szpicami z gwiazdami Dawida. Do 1990 r. w zachodniej części budynku znajdowała się sala koncertowa, a w sali modlitewnej mieściło się audytorium akademii. W tym samym roku odzyskali ją Żydzi, jest ona jedyną istniejącą synagogą w mieście. Synagoga znajduje się w centralnej części miasta, na wschód od rynku. Jest to monumentalny, murowany i tynkowany, dwupiętrowy budynek, dominujący pośród okolicznej zabudowy. Wzniesiony jest na planie prostokąta. Od strony wschodniej znajduje się apsyda. Całość pokryta wiełospadowym, blaszanym dachem opartym na drewnianej konstrukcji. Fasady ozdobione są pilastrami i profilowanymi karniszami. Pierwsze piętro przecięte jest prostokątnymi oknami dekorowanymi prostymi archiwoltami, drugie, oknami półokrągłymi. Wszystkie okna dekorowane są parapetami z małymi korynckimi kapitelami. Płaszczyzny ścian alkierzy ozdobione są mauretańskim łukowatym fryzem i rzeźbioną dekoracją w kształcie kratki. Budynek uwieńczony jest niewysoką attyką w kształcie fryzu dekorowanego. Na zachodniej fasadzie znajduje się pięć półokrągłych otworów drzwiowych. Północna i południowa fasada są identyczne. W zachodnim alkierzu znajdują się metalowe schody. We wnętrzu synagogi zachowała się galeria dla kobiet otaczająca zachodnią, północną i południową ścianę. Opiera się ona na czterech masywnych słupach ozdobionych pilastrami i półkolumnami z mauretańskimi kapitelami. 234 tsrowar (ui. wyroonicza 4/j. Cały kompleks składa się z kilku budynków, z których dwa wybudowane zostały w 1767 r. Pierwszy - w stylu barokowym, murowany, na planie prostokąta, jednopiętrowy, pokryty dwuspadowym dachem. Drugi różni się dwupiętrową strukturą z poddaszem, zbudowany na wysokiej podmurówce, przykryty naczółkowym dachem. Fasady podzielone pseudopilastrami, tworzącymi pola z niedużymi prostokątnymi oknami na pierwszym i półokrągłymi na drugim piętrze. Cały kompleks przedstawia rzadki przykład architektury przemysłowej z II poł. XVIII w. Wykorzystywany jest ze swoim pierwotnym przeznaczeniem. Ratusz. Pierwszy został zbudowany ok. 1695 r. na charakterystycznym planie krzyżowym, na jego miejscu stoi nowy -interesująca budowla modernistyczna z lat trzydziestych naszego stulecia. Pomnik Adama Mickiewicza. Pierwszy kamienny pomnik autorstwa lwowskiego rzeźbiarza Tadeusza Błotnickiego od-słonięto 20 listopada 1898 r. Poważnie uszkodzony w listopadzie 1918 r. przez ukraińskich żołnierzy został zastąpiony kopią odlaną w brązie. Zdemontowany i ukryty podczas II wojny światowej, wrócił na swoje miejsce (choć już na skromniejszy postument). Jako ciekawostkę można podać, że artysta sprzedał w 1903 r. kopię pomnika miastu Wieliczce. Śniatyń (Chothh) miasto rejonowe Synagoga. Przywilej pozwalający osiedlać się Żydom w miasteczku wydał Zygmunt III Waza w 1628 r. Synagoga z 1930 r. znajduje się we wschodniej części miasteczka, jest zbudowana w charakterystycznym dla tego okresu stylu konstruk-tywizmu. Jest to monumentalny, wolno stojący budynek. W latach czterdziestych i pięćdziesiątych bożnica była wykorzystywana jako magazyn. Następnie została przebudowana i przystosowana na szwalnię, co całkowicie zmieniło jej wnętrze. Stary żydowski cmentarz. Św. Stanisław ( rejon hałyćkyj Cerkiew p.w. św. Pantalemona z XII w. i dzwonnica z 1611 r. - jest to jedyny zachowany zabytek średniowiecznej halickiej architektury. Obecny wygląd pochodzi z 1600 r. z czasów 235 przebudowy" przeprowadzonej przez o.o. iranciszKanow. W rezultacie zburzono kopułę i pokryto świątynię dwuspadowym dachem, dodano nowe empory zbudowane na wspierających kolumnach, powiększono okna, zach. fasadę ozdobiono w stylu barokowym. Zabytek był wielokrotnie niszczony, szczególnie w czasie najazdów tatarskich 1575 i 1676 i w czasie pożaru w 1802 r. Poważnie też został uszkodzony podczas I wojny światowej. Odbudowany w 1926 r. (arch. L. Lewiński). Ostatnią restaurację obiektu przeprowadzono w latach 1965-1969. Trójnawowa, czterokolumnowa, krzy-żowo-kopułowa, z trzema apsydami, zbudowana z ciosanych Sw. Stanisław. Cerkiew p.w. św. Pantalemona, bloków kamiennych. Nawa centralna pokryta jest dwuspadowym dachem, nawy boczne - sklepieniem łukowym, a na końcu naw przy apsydach sklepieniem kopułowym. Fasady podzielone pilastrami na nierównomierne przęsła, apsydy podzielone małymi kolumienkami o antycznych bazach i różnych kapitelach. Zachodnie i północne, wejścia ozdobione rzeźbionymi portalami. Szczególnie bogato zdobiony jest portal zachodni. Wewnątrz i na zewnątrz zachowały się napisy w różnych językach oraz rysunki z XVI-XVII w. Najwcześniejsze zapisy w cyrylicy pochodzą z 1212 r. Zabytek ten kryje cechy staroruskiej, romańskiej architektury. Przejawiają się one przede wszystkim w kopułowo-krzyżowych założeniach budowli i w technice dekoracji. Na zachód od zabytku położona jest dzwonnica zbudowana na planie prostokąta, dwuczęściowa, ze zwieńczeniem o cechach renesansowych. 236 rejon iwano-frankiwśkyj "IŁ Cerkiew p.w. Narodzenia Bogarodzicy jy3i r.: drewniana, jednokopułowa. Jest kopiowanym roz\vj;,Zi niem, którego pierwowzorem była cerkiew w Skicie Manie, w^kim. podobnie jak ta ostatnia, świątynia tyśmienicka wzni^wona została na planie krzyża greckiego utworzonego z dvvp się dzwonnica z 1737 r., drewniana, zbudowana na plai^f kwadratu, dwu-kondygnacyjna, z namiotowym zakończ^j^rn, szkieletowej konstrukcji. Na filarach zachowały si? K:zne inskrypcje z 1 poł. XVIII w. Cerkiew św. Wasyla z XVI w. Na przeniesiona w 1733 r. W 1812 r. głównym zrębem. Świątynia jest trójkopułowa. Skonstruowana na p z większym w środku. Główny zrąb niL nych, przykryty czteropołaciowym d;l' czone makówkami. Opasana poi^;'i wspornikach. We wnętrzu bardzo n) miejsce została KfJmłę nad tr^ rębowa, ^idratów, >d bocz-zwień- !u »Ji0bnych się i Z 237 z centralną budowlą niewysokim łukowym wycięciem, wewnętrzną przestrzeń rozświetla kilka malutkich okiennych otworów. Prace restauracyjne przeprowadzono w 1970 r. Uścieryki rejon werchowynśkyj Cerkiew Wniebowstąpienia, 1938. Plan i rozwiązanie architektoniczne są bardzo podobne do tych, które zastosowano w Witowie (1824), Roztoczkach (1832), Zielonej (1848), Kosowie, Chlebiczynie (1854). Budowla jest jednokopulowa, wzniesiona na planie krzyża, (trzy jednakowe kwadraty na osi podłużnej i dwa ramiona utworzone z prostokątów). Kopuła jest wzniesiona nad centralną częścią cerkwi, czyli na skrzyżowaniu ramion krzyża. Zachodnie wejście do cerkwi zdobi ganek. Worochta (BopoxTa) rejon nadwirianśkyj Cerkiew p.w. Narodzenia Maryi; w 1780 r. przeniesiona z Jabłońca i zestawiona w obecnym miejscu, w 1979 r. odrestaurowana, drewniana, na planie krzyża, jednonawowa. Główny zrąb budowli na planie czworoboku przechodzi w ośmiobok przykryty dachem uskokowym z kopułą. Turystyczną karierę Worochty zapoczątkowało otwarcie w tej wsi domu wypoczynkowego tzw. Dworku Czarnohor- Worochta. Cerkiew p.w. Narodzenia NMP. 238 skiego. Ż biegiem fat zaczęły tutaj powstawać liczne domy z pokojami do wynajęcia i pensjonaty. W okresie międzywojennym w Worochcie znajdowały się m.in.: sanatorium Ubez-pieczalni Społecznej, Dom Kapłanów, Dom Akademików Żydowskich, dom kolonijny DOKP Stanisławów. Miejscowość słynęła z atrakcyjnych terenów narciarskich i skoczni. Po II wojnie światowej Worochta stała się jednym z głównych ośrodków szkolenia skoczków narciarskich dawnego ZSRR. Niewielką miejscowość ujmują dwa efektowne wiadukty kolejowe, jeden w dole, drugi w górnej jej części. Górny wiadukt skręca w kierunku tunelu o długości 1200 m, w którym linia przechodzi przez pasmo górskie na południe od przełęczy Tatarskiej, na dawną stronę węgierską, a w okresie międzywojennym słowacką (Ruś Zakarpacka). Na stoku w pobliżu dworca kolejowego stoi murowana dawna kaplica katolicka w stylu neogotyckim, znajdująca się obecnie w stanie daleko posuniętej destrukcji. Dobrze zachowana przedwojenna, drewniana zabudowa willowa. Zagórze (3aripn) rejon rohatynśkyj Cerkiew Podwyższenia Krzyża z XVIII w.: drewniana, trójzrębowa, jednoszczytowa z poddaszem na ozdobnych wspornikach. Centralny zrąb wyraźnie góruje nad bocznymi, przykryty czteropołaciowym dachem. Boczne zręby nakryte są spadzistymi dachami. Wysoko odsłonięta przestrzeń zwieńczenia nad centralną częścią budowli kontrastuje z niskimi częściami bocznymi. Przestrzeń babińca łączy się z centralnym wysokim dwupoziomowym łukiem - wycięciem. We wnętrzu naścienne malowidła z XIX w. 239 RRÓTKIKtJRŚ DZIEJÓW BUKOWINY OKRĘG CZERNIOWIECKI (OBJlACTb HEPHIBEUbKA) Okręg Czerniowiecki jest częścią Bukowiny, krainy podzielonej po 1945 r. pomiędzy USRR i Rumunię. Bukowina od zarania była krainą pogranicza cywilizacji łacińskiej i bizantyjskiej, Pokucia (od zachodu) z krainą Podola (od wschodu). Znajdowała się pod władzą różnych sił: Tatarów, Rzeczpospolitej, Mołdawii, Turcji, Austro-Węgier, Rumunii, Związku Sowieckiego, dziś Ukrainy i Rumunii. Najstarszymi jej mieszkańcami byli Rusini (przeważający na północy) oraz Mołdawianie (liczniejsi na południu) i dziś ich potomkowie dzielą pomiędzy siebie Bukowinę. W 1774 r Bukowina została przyłączona do Monarchii Habsburskiej, a wraz z tym rozpoczął się okres dynamicznego rozwoju wielonarodowego regionu, w 1849 r. powstało autonomiczne Księstwo Bukowiń-skie z odrębną administracją. Habsburgowie wspierali rozwój gospodarczy i kulturalny, kładli duży nacisk na oświatę, na tolerancję religijną i narodowościową. Zwieńczeniem tych procesów byia tzw. „Ugoda Bukowińska" zawarta w 1910 r., gwarantująca w praktyce wielonarodowy system parlamentarny, w którym każda grupa narodowa miała sprawiedliwy udział we władzy. Tym samym określenie „Europa w miniaturze", jak zwykło się mawiać o Bukowinie, zyskało odniesienie nie tylko do kultury, ale także do polityki i prawa. „Epoka ugody" skończyła się z chwilą wybuchu pierwszej wojny światowej, do głosu doszły opcje skrajnie narodowe, w przypadku Bukowiny - rumuńskie i ukraińskie. Po I wojnie światowej Bukowina w całości znalazła się w granicach Królestwa Rumunii. Rok 1940 i 1944 przyniosły aneksję północnej Bukowiny przez ZSRR, stan taki utrzymał się po zakończeniu II wojny światowej. Ta część regionu stanowi dziś okręg czerniowiecki - szczególny region na mapie Ukrainy, na jego obszarze splata się bowiem historia Północnej Bukowiny oraz części Besarabii. O specyfice i odrębności ukraińskiej Bukowiny stanowi jej multietniczność, gdzie od wieków razem żyją i współpracują ze sobą Ukraińcy, Rumuni, Polacy, Ormianie, Żydzi, Niemcy, Rosjanie oraz przedstawiciele innych narodowości. Zgodnie z danymi ostatniego spisu powszechnego z 1989 r. na obszarze obwodu mieszkają przed- 241 stawiciele aż 69 narodowości. Oczywiście ma to swoje odbicie również w architekturze, gdzie obok tradycyjnego sakralnego budownictwa bukowińskiego, bardzo mocne piętno odcisnął okres władztwa austriackiego, widać to szczególnie w Czerniowcach, z klasyczną, dobrze zachowaną i teraz restaurowaną XIX-wieczną zabudową. Należy również pamiętać, że w północno-wschodniej części okręgu znajduje się twierdza Chocim, na stałe wpisana w polską historię. Jacek Tokarski KiiHeub) miasto rejonowe Kościół p.w. św. Anny. Zbudowany w drugiej połowie XIX w., skromna jednonawowa budowla, murowana i tynkowana, od strony fasady głównej czworoboczna wieża, zakończona namiotowym dachem z krzyżem. Polska parafia rzymskokatolicka odrodziła się po r. 1989. Jest to jedna z kilkunastu placówek czynnych na terenie Bukowiny (zarówno w części ukraińskiej, jak i rumuńskiej). Parafią tutejszą opiekują się księża misjonarze z Krakowa. W ostatnich latach kościół gruntownie odnowiono. Synagoga, koniec XIX w. Dobrze zachowany, wolnostojący budynek bożnicy znajduje się w południowej części miasteczka (obok bazaru). Bogaty wizerunek synagogi świadczy o dawnej zamożności miejscowej gminy żydowskiej. Jest to budynek murowany, tynkowany, na planie prostokąta z poprzecznym skrzydłem od strony zachodniej. Najbardziej efektowna jest fasada zachodnia, podzielona pilastrami wy- 262 Storożyniec. Synagoga z końca XIX w. stającymi nad gzyms, w środkowej części dwa dawne, dziś zamurowane, wejścia, nad nimi trzy łukowate, podłużne okna. Na szczycie mały, okrągły otwór, w nim fragmenty ramki okiennej w kształcie Gwiazdy Dawida. Wszystkie otwory (okna i drzwi) w ozdobnych kamiennych obramieniach. Wystrój wnętrza nie znany - dziś w synagodze czynne jest ognisko muzyczne. Na elewacji, na kawałku nowego tynku symbol ZSSR - gwiazda, sierp i młot. Wejście do budynku przez skromne drzwi, wybite po 1945 r. Szepot (IHenrr) rejon putitśkyj Cerkiew p.w. św. liii (1898), drewniana, na kamiennym fundamencie, trójdzielna (na planie zbliżonym do łacińskiego krzyża) i jednokopułowa. Składa się z czworobocznego babińca i części ołtarzowej z dwiema zakrystiami, oraz z prostokątnej wydłużonej nawy. Zadaszenie opasujące świątynię, wsparte jest na profilowanych rzeźbionych wspornikach -wypustach. Stanowi ono jednocześnie przykrycie arkadowej galerii, otaczającej babiniec. Stromy dach kalenicowy z wklęsłymi spadami przykrywa babiniec i część ołtarzową. Zwieńczenie nawy stanowi potężna gruszkowata ośmioboczna kopuła na niskim ośmiobocznym bębnie. Każdy ze zrębów podkreślony jest wielobarwną linią gzymsu. Dekoracyjny styl fa- 263 saa aopemiają sirzensie oiuia ł wieiuua.i wuyini sz.yL>i) rejon irszawśkyj Cerkiew p.w. Św. Michała Archanioła (1658), drewniana, trójdzielna, nakryta kalenicowym dachem. Nawa i babiniec są równej szerokości, natomiast znacznie mniejsza jest część ołtarzowa. Przy frontowej ścianie babińca znajduje się odkryty przedsionek o konstrukcji szkieletowej. Wszystkie zręby nakrywa wspólny dach. Nad babińcem znajduje się niska, czworoboczna wieża, nakryta spiczastym zwieńczeniem z okapem z dębowego ozdobnego gontu. Wnętrze nawy i części ołtarzowej przykryte skrzyniowymi sklepieniami, zaś babiniec płaskim stropem. Podłoga wyłożona płytami piaskowca. Na południowy zachód od cerkwi znajduje się dzwonnica: drewniana, czworoboczna, dwukondygnacyjna, z opasującym zadaszeniem. Namiotowy dach, zadaszenie i ściany pokryte gontem. Kobylecka Polana (Ko6HJieiibKH IToJiHHa) rejon rachowśkyj Cerkiew p.w. Wniebowstąpienia Pańskiego (XVIII w.), drewniana, dwudzielna, trzyczęściowa, bezszczytowa. Składa się z równych szerokością: nawy i babińca, oraz znacznie węższej części ołtarzowej, nakrytych kalenicowym dachem. W XIX w. ściany otynkowano i pobielono. Nad babińcem umieszczono niewysoką, czworoboczna, wieżę z dzwonnicą, nakrytą barokowym zwieńczeniem. Do zachodniej ściany babińca przylega odkryty przedsionek. Zadaszenie opasuje jedynie nawę. Dachy pokryte dranicą. Wnętrze nawy przykryte wysokim sklepieniem, część ołtarzowa sklepieniem w formie ściętej piramidy a babiniec płaskim stropem. Wzdłuż zachodniej ściany nawy chóry z wejściem z babińca. Na południowy zachód od cerkwi dzwonnica: drewniana, czworoboczna, dwukondygnacyjna, zwieńczona namiotowym dachem. 277 nofoczawa (RojionaBaj '~-f—7—--rejon meżgorśkyj Cerkiew p.w. Sw. Ducha, drewniana, zbudowana w 1795 r. przez majstra F. Gekka. Świątynia jest budowlą dwudzielną, z dwukalenicowym dachem, wzniesiona ze świerkowych bali. Ściany powyżej zadaszenia pokryte gontem, wszystkie dachy, zwieńczenia i ściany pokryte gontem dębowym, profilowanym. Od wschodu do zrębu nawy i babińca przylega prostokątna część ołtarzowa. Od zachodu dwukondygnacyjna szkieletowa galeria, z ażurową arkadą w górnej części. Nad babińcem czworoboczna, szkieletowa wieża, z wielopoziomowym barokowym zwieńczeniem. Czworoboczne latarnie wieńczą grzbiety kalenicowych dachów. Zadaszenie opasujące świątynię wsparte na wypustach zrębów, przy zachodniej ścianie na rzeźbionych słupach galerii. Wnętrze nawy nakryte sklepieniem, części ołtarzowej - namiotowym zrębowym zwieńczeniem, babińca stropem. Na zachodniej ścianie centralnego zrębu chóry. Odnowiona w latach 1969-1970. Obok dzwonnica, czworoboczna, dwukondygnacyjna, przykryta namiotowym dachem. Kołoczawa. Cerkiew p.w. iw. Mikołaja. jvoioanoje rejon taczewśkyj Cerkiew p.w. Św. Mikołaja, drewniana, zbudowana w 1470 r., przebudowana w XVIII w. Wzniesiona na uroczysku Odarow i w kilka lat później przeniesiona na obecne miejsce. W XVI w. dobudowano drugą kondygnację nad nawą. W latach 70 - tych XVIII w. dobudowano galerię, wieżę przeniesiono nad babiniec i przykryto barokowym zwieńczeniem. Kamienne fundamenty. Dwudzielna, trzyczęściowa. Do babińca przylega ganek. Pod kalenicowymi dachami kryją się sklepienia i stropy przykrywające poszczególne części. Nad babińcem wysoka szkieletowa wieża dzwonnicza, w górnej części izbica z otwartą arkadą, przykryta rozwiniętym barokowym dwukondygnacyjnym zwieńczeniem w formie dzwonu. Zadaszenie opasujące świątynię wsparte na wypustach zrębów łagodnie przechodzące w okap dachu nad częścią ołtarzową. Wokół babińca podcień z rzeźbionymi słupkami i profilowanymi na kształt luku zastrzałami, na drugiej kondygnacji babińca galeria z rzeźbionymi portalami. W części ołtarzowej zachowały się dwa pierwotne okna: okrągłe na południowej ścianie i krzyżowe na wschodniej. We wnętrzu na ścianach i sklepieniach części ołtarzowej i nawy zachowały się malowidła z końca XVIII w. wykonane przez ludowych artystów pod kierunkiem A. Bali. Restaurowana w latach 1970-1971 r. Komarowce (KoMapiBni) rejon użhorodśky Kościół reformowany (1729 r.). Według miejscowej tradycji początki świątyni sięgają XIII wieku. Z tego okresu pochodzi jakoby krypta znajdującą się pod obecną budowlą. Pierwotny kościół nie zachował się, a pożar w XVII w. zniszczył jej wszystkie drewniane konstrukcje. Gruntowna przebudowa została zakończona w 1729 r., kiedy to nadbudowano kamienną dzwonnicę o gotyckim drewnianym zwieńczeniu. Ściany wzniesiono z cegły, a fundamenty i krypty z kamienia. Kościół zbudowany na planie prostokąta z trójkondygnacyjną apsydą, umocnioną przyporami. Nad nawami i prezbiterium znajdują się płaskie drewniane sufity. We wnętrzu zachowały się elementy barokowych zdobień, oraz rzeźbione drewniane wyposażenie. ¦Ml i i ii ii] 278 279 Koroliewo(KopOJfeBe7".....'"......."'""¦.....''" Rejon winohradśkyj Ruiny zamku z XIV w. W XII w. na miejscu dawnego słowiańskiego horodyszcza wzniesiono drewniany królewski dom myśliwski (stąd nazwa miejscowości). W XIV zastąpił go kamienny zamek o planie nieregularnym, dostosowanym do ukształtowania terenu. W 1672 r. budowla została zburzona w wyniku umowy podpisanej przez tutejszych magnatów. Do dzisiaj zachowały się tylko fragmenty murów zamku. Zamek położony był na dwóch skalistych tarasach nad rzeką Cisą. Jego główna część znajdowała się na najwyższym tarasie. W południowo-zachodniej części zachowały się fragmenty baszty. Długość wyższego zamku wynosi 57 m., a szerokość 47 m. Wysokość murów sięga 9,6 m. a grubość do 2 m. Za głównym zamkiem, na szczycie, zachowała się wolnostojąca baszta o wymiarach 9,6 m. na 10 m. i o wysokości ok. 7 m. Kostryna (KocTpHHa) rejon wielikobieriezniańśkyj Cerkiew p.w. Opatrzności Bożej (1645). Na obecne miejsce została przewieziona w 1703 r. ze wsi Sianki w okręgu lwowskim. W 1761 r. nad zrębem szczytu nadbudowano szkieletową dzwonnicę. Cerkiew jest budowlą drewnianą, trójdzielną, trójkopułową. Wszystkie trzy części zbudowane są na planie kwadratu. Centralny zrąb jest szerszy od pozostałych. Wszystkie części świątyni przykryte są namiotowymi dachami z dwoma załamaniami. Nad babińcem zbudowano empory. Budowla otoczona jest poddaszem zawieszonym na rysiach. Ściany cerkwi powyżej zadaszenia pokryte są gontem. Zachowały się drewniane rzeźby z XVIII w. Krajnikowo (KpańHHKOBe) rejon hustśkyj Cerkiew p.w. św. Michała Archanioła (1668), drewniana, dwudzielna, trzyczęściowa, ze znacznie mniejszym prezbiterium. Dzwonnica umiejscowiona na styku babińca i nawy głównej. Dach wspólny, dwuspadowy, kryty gontem. Wieża -dzwonnica zwieńczona jest iglicą, z czterech stron otoczona (na rogach dachu) niewielkimi wieżyczkami zakończonymi również iglicami. Na wysokości pierwszej kondygnacji znajduje się zadaszenie opasujące wszystkie części cerkwi. Wejście do świątyni, umiejscowione w zachodniej fasadzie, jest 280 ozdobione ornamentami wyciosanymi' w odrzwiach, ria skrzydłach drzwi wejściowych. Wewnątrz świątyni zachowało się wyposażenie oraz polichromie pochodzące z XVII i XVIII w. Malowidła na wschodniej ścianie nawy pochodzą z czasów zakończenia budowy cerkwi. Kwasowo (KBacoBe) rejon berehowśkyj Ruiny zamku (XII-XIII w). Położony na skale, której wysokość od lustra rzeki Borżawy sięga 15 m., Od strony zachodniej głęboka fosa. Zachowały się kamienne mury o grubości 1,3 m i baszta. Do części mieszkalnej przylega dodatkowa budowla o nie ustalonym przeznaczeniu. Według badań najstarszą zachowaną częścią kompleksu jest donżon, do którego pierwotnie przylegały drewniane umocnienia okrążające cześć mieszkalną zamku. Likicary rejon pereczyńśkyj Cerkiew p.w. św. Wasyla (XVII), drewniana, przebudowana w 1 748 r. Z pierwotnej cerkwi zachowały się ściany zrębów i namiotowe zwieńczenia nad nawą, babińcem i częścią ołtarzową. Budowla dwudzielna, zewnętrzne ściany pokryto gontema zwieńczenie wieży ocynkowaną blachą. Zrąb budowli jest wspólny dla nawy i babińca oraz części ołtarzowej. Całość przykrywa kalenicowy dwuspadowy dach. Nad babińcem znajduje się niewysoka, czworoboczna wieża z barokowym zwieńczeniem. Podobnej konstrukcji jest wieżyczka z kopułką nad częścią ołtarzową. Zadaszenie opasujące świątynię wsparte na wypustach zrębów. Po obwodzie zadaszenia i dachu przechodzi profilowany gzyms z jednolitej belki. Pod wysokim dachem schowane są namiotowe zwieńczenia z załamaniami. Babiniec przykrywa strop. Podłogi wyłożono płytami piaskowca. Na północny wschód od cerkwi znajduje się dzwonnica, drewniana, czworoboczna, z namiotowym zwieńczeniem, posadowiona na bardzo wysokim kamiennym fundamencie. Mukaczewo miasto okręgowe Miasto Mukaczewo powstało w XII w, jednak jego szybki rozwój przypada na następne stulecie. Po najeździe tatarskim 281 w 1241 r. król węgierski Bela IV ściągnął tu osaaniKow niemieckich, co było częścią większej akcji kolonizacyjnej prowadzonej szczególnie intensywnie w Siedmiogrodzie i na Spiszu. Prawa miejskie Mukaczewo uzyskało w 1352 r. z rąk żony króla Karola Roberta i Elżbiety, córki Władysława Łokietka. Szybki rozwój miasta odnotowano za czasów regencji Jana Hunyadiego, który nadał miastu prawo magdeburskie, potwierdzone przez jego syna króla Macieja Korwina. Po klęskach Węgier i podziale kraju Mukaczewo staje się na ponad 100 lat przedmiotem sporu między Habsburgami a książętami Siedmiogrodu, zakończonym zwycięstwem strony austriackiej. Wiek XIX - to złote czasy dla miasta. Rozwija się ono gwałtownie, powstaje nowoczesna zabudowa w stylu neobarokowym, neorenesansowym i modernistycznym, zachowana do naszych czasów. Do miasta przybywają Żydzi, którzy tworzą tu największą gminę na całym Zakarpaciu. Pomyślny rozwój przerywa I wojna światowa. W okresie przynależności do Czechosłowacji miasto było nadal zamieszkane głównie przez Żydów i Węgrów, na przedmieściach skupiała się w sporej liczbie ludność rusińska. Klasztor św. Mikołaja (1360-1804), ul. Północna 2, Sie-wierna. Znajduje się na Czarnej Górze, założony był przez kniazia Fiodora Koriatowicza. Według innej wersji Koriato-wicz odnowił tylko klasztor, który był już założony wcześniej. Klasztor początkowo był drewniany. W 1661 roku (arch. C. Pianiens) zbudowano kamienną cerkiew w kształcie rotundy. Rozebrano ją w 1826 roku. Zespół klasztorny obejmuje obecnie: cerkiew, cele mnichów, ogrodzenie z basztami z XVII w. Według zachowanego letopisu (kroniki) w klasztorze znajdowała się dość pokaźna biblioteka, sprzedana następnie Użhorodzkiemu Uniwersytetowi. Cerkiew św. Mikołaja, wzniesiona w latach 1789-1804 w stylu klasycystycznym z elementami barokowymi. Zbudowana na planie wydłużonego prostokąta, z apsydą oraz wieżą - dzwonnicą o podstawie kwadratu, od strony zachodniej. Wewnątrz budowli zachowały się malowidła ścienne z XIX w. oraz z lat 1910-1911 pędzla J. Wiraga. W 1978-1979 malowidła odrestaurowano. W krypcie pochowany jest budowniczy klasztoru D. Rac (1710-1782). Wzniesione przez niego budynki zachowały się bez większych zmian. Złożona z trzech skrzydeł budowla z cegły, otynkowana. Od strony rzeki Latyczy baszta oraz wydłużone przejście, osadzone na dwu kamiennych łukach. Na osi między budynkami klasztor- 282 "nymi a cerkwią wznosi się cztefbkohdygnacyjna Baszta z dzwonnicą. Kaplica św. Marcina (XIV w), ul. Pokoju 51, Mira., Jest to część gotyckiego kościoła, rozebranego w 1904 r. Kamienna, jednonawowa, z wielobocznym prezbiterium, oraz z niewielką basztą ze spiczasto zakończonym zwieńczeniem. Ze wszystkich stron ściany umocnione są kamiennymi wspornikami. Portal łukowy z tympanonem, ozdobiony rzeźbami. W ścianach zachowały się liczne płyty z epitafiami. Wewnątrz gotyckie malowidła z XIV stulecia. Zabytek restaurowano w 1967 roku, a polichromie w 1978. Synagoga, koniec XIX w. (?), ul. Kosmonauty Bielajewa. Po II wojnie światowej budynek był wielokrotnie przebudowywany, teraz znajduje się na terenie jednostki wojskowej i dostęp do niego nie jest możliwy. Zamek komitacki, istniał zapewne już w XII w. Bronił granicy Węgier w Karpatach, oraz był dogodną bazą wypadową dla wypraw na Ruś Halicką. Fakt ten posłużył potem zarówno antagonistom Kazimierza Wielkiego, którzy udowadniali węgierskie prawa do spadku po kniaziach halickich, jak i Marii Teresie, która w imię tych samych pretensji zajęła południową Małopolskę i Ruś w 1768-1773 (I rozbiór). Muka-czewski zamek sukcesywnie rozbudowywano, wznosząc z czasem największą twierdzę na całym Zakarpaciu, będącą V również siedzibą żupanów komitatu Bereg. Zamek był przez pewien czas rezydencją żony króla Ludwika Wielkiego (Wę- 1 gierskiego) Elżbiety Bośniaczki. Dalszą rozbudową zamku j zajął się Fedor Koriatowicz, który otrzymał dominium muka-czewskie od króla węgierskiego Zygmunta Luksemburskiego. W 1423 r. na zamku rezydował despota serbski Jerzy Brankowicz. Po podziale Węgier do 1541 r. zamkiem władali Jan Zapolya i jego żona Izabela Jagiellonka, potem przeszedł w ręce Habsburgów. W 1629 r. zamek został rozbudowany do dzisiejszego kształtu przez starostę Jana Ballinga, jednak rok później zdobył go książę Siedmiogrodu Jerzy I Rakoczy ' i włączył wraz z całym komitatem do swego księstwa. Pod koniec XVII w. panem zamku był Emeryk Tho kó ly, przywódca kuruców, powstańców walczących z Habsburgami. Po odsieczy wiedeńskiej i dalszych klęskach Imperium Otomań-skiego władcy Austrii wrócili na Zakarpacie jako dziedzice Korony św. Stefana. Po klęsce powstańców i ucieczce Emery-ka do Turcji, jeszcze przez trzy lata jego żona Ilona Zrinyi 283 broniła zamku przed wojskami austriackimi. Jej syn, książę..... Siedmiogrodu Franciszek II Rakoczy rozpoczął ponownie walkę przeciw Habsburgom. W latach 1703-1711 zamek mukaczewski stał się stolicą wolnych Węgier. Dopiero po klęsce powstańców i podpisaniu pokoju Mukaczewo, jak i cały Siedmiogród definitywnie weszły w skład habsburskich Węgier. Niemalże przez cały XIX w. w zamku znajdowało się ciężkie więzienie. W nim straciło życie wielu powstańców węgierskich z 1848 r. Obecnie w części pomieszczeń zamkowych mieści się muzeum krajoznawcze. Twierdza mukaczewska składa się z trzech zamków: dolnego, średniego i wysokiego. Zamek dolny posiada trzy korpusy. Po prawej stronie zachowała się średniowieczna baszta. Do zamku dolnego prowadzi most zwodzony, przerzucony nad suchą fosą. Od północy z zamku dolnego idzie się do średniego przez most. Na średni zamek wchodzi się przez korpus bramny ujęty po bokach bastionami. Jest to jeden z najstarszych budynków zamkowych z drugim piętrem, dobudowanym nad arsenałem w 1624 r. Do korpusu bramnego przylegają skrzydła boczne służące niegdyś jako koszary dla wojska. Wysoki zamek zachował relikty dawnego zamku Fiodora Ko-riatowicza. Podczas rozbudowy w XVII w.powstał, dziś jeszcze widoczny, wewnętrzny dziedziniec arkadowy. Nad całym zamkiem dominuje wieża zegarowa zbudowana już w XX w. Ze wszystkich stron wysoki zamkek chroni system bastionów, który wraz z systemem bastionowym zamku średniego tworzy potężną twierdzę. Pałac 1667-1748 (ul. Pokoju 26). Zachował się, choć znacznie przebudowany. Wzniesiony z cegły i częściowo z łamanego kamienia, otynkowany, piętrowy. Najbardziej przekształcona została jego najstarsza część zwana „Białym Domem" lub „mukaczewskim zamkiem". Początkowo budowla była parterowa, na planie kwadratu, zbudowana z cegieł, z renesansowymi galeriami. Wokół kompleks zabudowań gospodarczych. Całość otaczały ceglane mury. W 1746-1748 obiekt przebudowano (archit. B. Neiman): do pierwotnego budynku dobudowano dwa skrzydła, likwidując przy tej okazji galerie. W czasie remontu rezydencji w XIX w. w barokową fasadę wmontowano marmurowy portal. W ten sposób pierwotny wygląd zachowała jedynie północno-zachodnia część budowli. Drewniane sklepienia w najstarszej części zabytku zachowały się nienaruszone i takie same sklepienia zbudowano w nowych skrzydłach. 284 MuźjeWo rejon berehowśkyj Kościół p.w. Św. Jana Chrzciciela (1117, ruiny). Przebudowany w XVI w, a w 1657 zburzony. Zbudowany z kamiennych ciosów, na planie prostokąta. Nawę główną od prezbiterium oddziela łuk. W zachodniej fasadzie zachował się gotycki portal. Na ścianach do 1920 roku widać było ślady fresków. Niewickoje (HeBmice) rejon użhorodzkij Ruiny zamku z XII-XIII w. Położone na wysokiej górze porośniętej lasem, nad rzeką Uż. W XIII stuleciu pierwotną drewnianą budowlę zastąpiono nowym zamkiem z kamienia, który uległ zniszczeniu w 1644 roku. Od 1894 ruiny stały się celem wycieczek krajoznawczych. W kompleks ruin twierdzy wchodzą: główny korpus dawnego zamku, wały, rowy i mury wraz z basztami, stanowiące system obwarowań. Zewnętrzny wał okręgiem otacza zamek, za nim znajduje się głęboki rów, a dalej wał wewnętrzny, na którym w XIV i XV w. wzniesiono mury twierdzy z czterema basztami. Trzy z nich są półowalne, czwarta zbudowana na planie trójkąta. Główny korpus zamku ma wymiary 35 m. na 12 m. Wewnątrz zachował się donżon na planie kwadratu, na którym w czasie robót konserwatorskich umieszczono taras widokowy pod dachem. Na dziedzińcu zamkowym znajduje się studnia z kołowrotem, cembrowana kamieniem. Podczas prac wykopaliskowych odsłonięto fragmenty murów obronnych i donżonu z XII i XIII w. Niżny Studeny (Hpdk. OryfleHHH) rejon meżhorśkyj Cerkiew p.w. Zwiastowania NMP (Błahowieszczeńśka, 1820) drewniana, trójdzielna, nakryta dwukalenicowym dachem. Do czworobocznej nawy przylegają bardzo wąskie prostokątne zręby części ołtarzowej i babińca z dwukondygna-cyjną galerią. Arkada drugiej kondygnacji opasuje górną kondygnację babińca. Nawa i babiniec nakryte wspólnym dachem, w który wcina się niższy dach nad częścią ołtarzową. Nad babińcem niska wieża przykryta barokowym, przypłaszczonym, ośmiobocznym zwieńczeniem. Szczyty dachów nad nawą i częścią ołtarzową zdobią barokowe kopułki. Zadaszenie opasujące świątynię wsparte jest na rysiach. Wnętrza 285 wszystkich części przykrywają sklepienia. Górna częśfwiezy szkieletowa. Na zachodniej ścianie nawy chóry. We wnętrzu zachowała się dekoracyjna snycerka z końca XVIII w. Na południowy zachód od cerkwi znajduje się dzwonnica: drewniana, czworoboczna, dwukondygnacyjna, zakończona zwieńczeniem namiotowym. Zadaszenie opasujące dolną kondygnację oparte na wypustach zrębów. Górna część szkieletowa, pokryta gontem, z dwupoziomową, arkadową izbicą. Nowosolica (HoBocejiHiw) rejon winohradowśkyj Cerkiew p.w. Wniebowzięcia NMP (XVII w.), drewniana z babińcem i nawą jednakowej wielkości, pokryta dachem kalenicowym z jednym załamaniem. Część ołtarzowa bardzo wąska i niska, również na planie prostokąta, przykryta osobnym dachem. Wieża nad babińcem kwadratowa, zwieńczona wysokim szczytem (iglicą) z fartuchem, osadzonym na izbi-cy. Ściany i dach pokryte dębowym, ozdobnie nacinanym gontem. Ościeże drzwi wejściowych ozdobione płaskorzeźbami w formie powrozu, zębów i słońc. Ściany i wejście centralnego zrębu pokryte malowidłami z drugiej połowy XVII w. przez mistrzów halickiej szkoły malarstwa i w XVIII w. przez miejscowych zakarpackich artystów. Zabytek restaurowany w latach 1979-1980, polichromia w latach 1979-1981. Na południowy zachód od cerkwi dzwonnica drewniana, czworoboczna, dwukondygnacyjna. Namiotowy dach dzwonnicy pokryty ozdobnie nacinanym gontem. azieia sztalugowego, temperowego malarstwa'LKvTTw.'za-karpackiej mistrzowskiej szkoły, w szczególności niejakiego liii z Mukaczewa. Olchowica ( rejon mukaczewśkyj Cerkiew p.w. św. Dymitra (XVII w.), drewniana. W 1910 r. przewieziona na obecne miejsce ze wsi Bystrzyca i przebudowana. Dwudzielna, przykryta kalenicowym dachem. Przedsionek i nawa na planie prostokąta, część ołtarzowa trójbocz-nie zamknięta. Fundamenty kamienne. Ściany nad zadaszeniem pokryte gontem. Nad przedsionkiem wznosi się czworoboczna, jednokondygnacyjna, szkieletowa wieża, zakończona czteropołaciowym zwieńczeniem ze ściętymi narożnikami. Stropy wnętrz i pudełkowate sklepienia ukryte pod stromymi dachami (dwuspadowy nad nawą i babińcem, wielopo-łaciowy nad częścią ołtarzową). Zdobienie świątyni skromne: na obramowaniu zachodniego wejścia wycięcia w formie ząbków i rozet. We wnętrzu interesujący profilowany prześwit w wewnętrznej ścianie między babińcem a nawą. Zachowane 286 Pilipiec rejon meżhorśkyj Cerkiew p.w. Narodzenia NMP (1780), drewniana, dwudzielna, nakryta dwukalenicowym dachem. Składa się z nawy i babińca o równej szerokości, przykrytych wspólnym, wysokim, dwuspadowym dachem oraz mniejszej części ołtarzowej z osobnym znacznie niższym dachem. Zadaszenie opasujące świątynię oparte na rysiach. Do frontowej ściany babińca przylega otwarty przedsionek wsparty na rzeźbionych słupkach. Babiniec powyżej zadaszenia i przedsionka opasany Pilipiec. Cerkiew p.w. Narodzenia NMP. ażurową arkadą, nad którą wznosi się niewielka szkieletowa, czworoboczna wieża z wielopoziomowym barokowym zwieńczeniem. Zadaszenie, dachy i ściany nad zadaszeniem pokryte gontem, na zwieńczeniu wieży gont pomalowany czerwoną farbą. Wnętrze nawy przykryte sklepieniem, babińca i części ołtarzowej - stropami. Na południowy zachód od cerkwi znajduje się dzwonnica: drewniana, dwukondygnacyjna, czworoboczna, przykryta ośmiopołaciowym namiotowym dachem. 287 Podobowiec rejon meżhorśkyj Cerkiew p.w. św. Mikołaja (XVII w.), drewniana, przebudowana w 1785 r., dwudzielna, pokryta kalenicowym dachem. Składa się z pięciościennego zrębu kryjącego nawę i babiniec, oraz z mniejszej prostokątnej części ołtarzowej. Przykryta dwuspadowym dachem. Nad babińcem wnosi się szeroka wieża dzwonnicza z barokowym zwieńczeniem. Wnętrze nawy przykryte pudełkowym sklepieniem. Zadaszenie opasujące świątynię wsparte na rysiach, na zachodniej fasadzie przekształca się w otwarty przedsionek na słupach. Nad babińcem arkadowa galeria. Na północny zachód dzwonnica, drewniana, prostokątna, dwukondygnacyjna. Roztoka (Po3TOKa) rejon meżgorśkyj Cerkiew p.w. Wniebowstąpienia (XVII w.), drewniana, przebudowana w 1759 r. Pierwotnie trókopułowa, dwudzielna, pokryta dwukalenicowym dachem. Ściany wieży powyżej zadaszenia i dach oraz zwieńczenie wieży pokryte gontem. Do pięciościennego zrębu nawy i babińca przylega od wschodu wąska prostokątna część ołtarzowa. Na frontowej ścianie babińca pod zadaszeniem parterowa szkieletowa galeria. Nawa i babiniec przykryte wspólnym wysokim dachem, część ołtarzowa znacznie niższym. Zadaszenie opasujące świątynię wsparte na rysiach. Nad górną kondygnacja babińca wieża: czworoboczna, dwukondygnacyjna, z barokowym zwieńczeniem, w dolnej części zrębowa, w górnej szkieletowa. Świątynia posiada dwoje drzwi. Wnętrze nawy przykryte pudełkowatym sklepieniem, babińca i części ołtarzowej stropem. Na zachodniej ścianie nawy chóry. We wnętrzu zabytku zachowały się dzieła sztalugowego, temperowego malarstwa za-karpackich mistrzów XVI do XVIII w. Na zachód od cerkwi dzwonnica, drewniana, czworoboczna, dwukondygnacyjna, pokryta ośmiopołaciowym namiotowym dachem. Dolna kondygnacja zrębowa, opasana szerokim zadaszeniem, górna szkieletowa w formie otwartej arkady, obita poziomo deskami. Wszystkie dachy pokryte gontem. Ruska Dolina (PycbKa flojiHHa) Rejon winohradowśkyj Cerkiew p.w. Wjazdu Chrystusa do Jerozolimy (Srietie- nia) (XV w), drewniana, w 1. 1936-37 przeniesiona ze wsi 288 " JNowe Sioło. W 1759 r. nadbudowano ściany, położono skrzyniowe sklepienia w części ołtarzowej i nawie, dobudowano galerię, pokryto ozdobnie nacinanym gontem. W drugiej połowie XIX w. nad babińcem postawiono wieżę również pokrytą gontem. W latach 1936-37 dachy obito blachą, poszerzono okna i prześwit między babińcem a nawą. Budowla dwudzielna. Do prostokątnego zrębu nawy i babińca, od wschodu przylega bardzo wąska prostokątna część ołtarzowa. Zachowane pierwotne okno w kształcie krzyża. Do zachodniej ściany babińca przybudowana galeria. Nawa i babiniec z galerią przykryte wspólnym wysokim dachem. Znacznie niższym dachem przykryta część ołtarzowa. Nad babińcem wznosi się czworoboczna niska wieża pokryta namiotowym dachem z baniastym zwieńczeniem. Sól (Cijib) rejon ielikobieriezniańskyj Cerkiew p.w. św. Wasyla (1703 r.). W 1834 r. przeniesiona ze wsi Sianki jako trójdzielna, trójkopułowa. Po przeniesieniu - przebudowana. Drewniana, trójdzielna, z o wiele szerszą centralną częścią i mniejszymi częściami bocznymi zbudowanymi na planie prostokątów. Pokryta czterospadowym dachem namiotowym. Nad babińcem wznosi się szkieleto-woslupowa wieża z dzwonnicą, z wielokondygnacyjnym barokowym zwieńczeniem. Nad prezbiterium znajduje się kwadratowa wieżyczka. Zadaszenie opasujące cerkiew oparte jest Sól. Cerkiew p.w. św. Wasyla. 289 na rysiach, a z zacrio3niej strony Babińca"ńa słupach otwartej galerii. Nad babińcem zbudowano pomieszczenie z wejściem na chór (znajdujący się w nawie cerkwi). Serdnie (CepeflHe) Rejon użhorodśkyj Ruiny zamku z XII w. W wiekach XVI i XVII zamek odgrywał ważną rolę, na początku XVIII stulecia utracił strategiczne znaczenie. Został opuszczony i popadł w ruinę. Zbudowany na planie prostokąta, o ścianach grubości 2,5 m do 3 m. Wejście do zamku znajduje się na wysokości drugiej kondygnacji, dostępne po drewnianej kładce, którą wciągano do wnętrza w sytuacji zagrożenia. Od zewnątrz w murach widoczne przeplatające się pasy, ułożone na przemian z małych i dużych kamieni. W centrum dziedzińca brukowanego kamieniem znajduje się donżon, zbudowany z kamienia łupanego. Naroża utwierdzono kamiennymi blokami z białego piaskowca. Zamek otoczony jest dwoma liniami umocnień: pierwsza to mury o grubości 1 metra otaczające dwór zamkowy, z czterema basztami, druga linia składała się z wałów ziemnych i fosy wypełnionej wodą oraz drewnianych umocnień. Całość twierdzy zajmowała powierzchnię 240 m na 210 m. Steblewka (Cre6.niBKa) rejon hustski Cerkiew p.w. Narodzenia NMP (XVI w.), przebudowana w 1797 r., drewniana, trójdzielna, z wieżą nad babińcem. Składa się z prostokątnej nawy i babińca równych szerokością oraz znacznie węższej części ołtarzowej. Z pierwotnej świątyni zachowały się ściany zrębów. W odróżnieniu od innych podobnych budowli, wnętrza wszystkich zrębów zamknięte są pudełkowatymi sklepieniami. Cerkiew nakryta stromym dwukalenicowym dachem. Wyższa partia wieńczy nawę, niższa część ołtarzową. Nad babińcem szkieletowa wieża dzwonnicza z izbicą w formie arkadowej galerii, zwieńczona wysoką smukłą iglicą, na narożach otoczoną mniejszymi iglicami przypominającymi kominy zakarpackich chat. Ościeża drzwi do przedsionka i babińca dekorowane płaskorzeźbą. We wnętrzu zachowany drzeworyt i malowidła ludowych artystów z XVIII w. Dzwonnica stojąca wcześniej obok cerkwi, przeniesiona w sąsiedztwo nowej murowanej świątyni. Drewniana, dwukondygnacyjna, przykryta namiotowym dachem. " Strumkówka (OrpyMKiBKa) Rejon użhorodśkyj Kościół z XV w., kamienny, jednonawowy, składa się nawy głównej zbudowanej na planie prostokąta do której dobudowano znacznie węższe i krótsze prezbiterium na planie kwadratu. Kościół jest pokryty dwuspadowym dachem. Od zachodu dobudowano trójkondygnacyjną dzwonnicę, nakrytą czteropołaciowym dachem zakończonym szpicem z iglicą. Suchy (CyxHń) rejon wełykobereznyj Cerkiew św. Jana Chrzciciela (Predteczinskaja), drewniana, zbudowana około 1700 r. przez majstrów, którzy uprzednio wznieśli cerkiew we wsi Wyszka. W 1769 r. namiotowy dach nad babińcem zamieniono na znacznie wyższy szkieletowy. Trójdzielna, trójszczytowa. Zadaszenie opasujące świątynię oparte na rysiach. Namiotowe zwieńczenia i ściany nad zadaszeniem pokryte gontem. Podłoga wyłożona płytami z piaskowca. Namiotowe zwieńczenie zrębów ma po trzy załamania. Nad płaskim przykryciem babińca znajduje się empora. Zachowały się dzieła sztalugowego malarstwa temperowego z XVI-XVIII w. Swalawa (CBajMBa) miasto rejonowe Cerkiew p.w. św. Mikołaja (1588 r.), przebudowana w 1759 r. Z pierwotnej cerkwi zachowały się zręby babińca i nawy z załomami. Wniesiona w osadzie niedaleko Swalawy (dawniej Bystre), obecnie w granicach miasta. Trójdzielna, bezsz-czytowa. Ściany wieży pokryte gontem, dachy i ściany ń gontem ozdobnie nacinanym i profilowanym. Składa się z trzech równej szerokości zrębów, każdy pokryty oddzielnym kalenicowym dachem. Poddasze oparte na rysiach. Grzbiety dachów nawy i części ołtarzowej zwieńczone niewielkimi czwo-robocznymi wieżyczkami z cebulastymi kopułkami. Czworo-boczna, szkieletowa wieża nad babińcem, przykryta dwukon-dygnacyjnym barokowym zwieńczeniem, pod nim arkadowa izbica. Elementy zwieńczenia zachowały polichromię w kolorach: błękitnym, czerwonym i białym. Pod dachem nawy załom zrębu, drugi załom przerobiony na pudełkowate sklepienie. Nad częścią ołtarzową pudełkowate sklepienie, nad babińcem strop. Obiekt odnowiony w 1972 r. 290 291 rejon użhorodśkyj Kościół (XIX w.), jednonawowy z wieżą, otynkowaną ze skromnie dekorowana fasadą. Wewnątrz nawę nakrywa płaski drewniany sufit, nad nim dwuspadowy dach. Tjaczew miasto rejonowe Kościół reformowany (XIII-XVIII). Jednonawowy, na planie prostokąta, zbudowany z kamienia. Z XIII w. zachowały się w całości ściany. Od zachodu dobudowano dzwonnicę na planie kwadratu, zwieńczoną dachem namiotowym. W jej szczycie znajduje się zegar. Ściany boczne wzmocnione dwiema dużymi przyporami. W głębokich niszach ścian zachowały się dwie okienne wnęki pochodzące z pierwszego okresu istnienia świątyni. Na drewnianym, kasetonowym suficie widnieje polichromia, pochodząca z 1748 r. Synagoga (koniec XIX w.) Położona w centralnej części miasta, wyróżnia się pośród otaczającej zabudowy. Jest to budowla parterowa, zbudowana z cegły, tynkowana, na kamiennej podmurówce, przykryta dwuspadowym dachem. Północna elewacja podzielona pilastrami na trzy przęsła, z dwoma potężnymi oknami każde. Wejście znajduje się w centralnym przęśle. Wschodnia fasada zakończona jest frontonem, w polu utworzonym przez narożne pilastry znajdują się dwa duże okna, pomiędzy nimi okrągłe okno centralne (pierwotnie znajdujące się nad niszą Tory). Wszystkie okna zdobione kamiennymi obramowaniami. W rozplanowaniu wnętrza bożnicy wykorzystano schemat dziewiętnastowieczny. Podzielona jest na dwie części, salę modlitewną i inne pomocnicze pomieszczenia z babińcem. Sala modlitewna posiada płaski drewniany strop. Pierwotnie w ścianie dzielącej korpus istniały trzy łukowate wejścia, z których dwa zamurowano. Od końca II wojny światowej synagoga wykorzystywana jako sala sportowa. Użhorod (węg. Ungvar) Miasto okręgowe Użhorod jest miastem, w którym w dalszym ciągu żywa jest tradycja wieloetnicznej Rusi Zakarpackiej). Obok większości ukraińskiej żyją tutaj Słowacy i Węgrzy. Dla tych ostatnich Użhorod jest nadal jednym z symboli nieistniejącej już Koro- 292 .......ny św. Stefana - dawnego" Królestwa Węgierskiego, które obejmowało niegdyś terytorium Słowacji (jako tzw. Górne Węgry), Chorwacji (Sławonia i Dalmacja), północnej Serbii (Wojwodina i Banat) i Rumunii (Siedmiogród, Banat i Mara-muresz). Dla Węgierskich nacjonalistów Użhorod, to nie tylko dawna siedziba żupana, ale także stolica całej dawnej węgierskiej Rusi. Już w XIII w. w węgierskiej kronice Gęsta Hun-garorum możemy odnaleźć informacje, iż miasto, położone na jednym ze szlaków, którym watahy Madziarów przekroczyły Karpaty i podbiły Nizinę Panońską, zostało założone pod koniec IX w. przez Almosa Akkora. - jednego z hersztów konnicy Arpada. W 1 połowie XIII w. Użhorod stał się stolicą ko-mitatu Ung. Powstał wówczas pierwszy zamek komitacki -siedziba żupana (jakby gubernatora). Rozwijającą się osadę całkowicie zniszczył wielki najazd Tatarów pod wodzą Batu-chana (wnuka Czingis-Chana) w 1241 r. Dzięki licznym przywilejom królewskim odbudowane miasto stało się najważniejszym ośrodkiem miejskim na węgierskiej Rusi. Po klęskach Węgrów w wojnach z Imperium Otomańskim w 1 połowie XVI w. nastąpił podział Królestwa Węgierskiego na trzy części. Użhorod, w przeciwieństwie do innych miast Rusi podkarpackiej należących do nowego Księstwa Siedmiogrodu, pozostał przy Koronie Węgierskiej reprezentowanej przez dynastię Habsburgów jako królów węgierskich.. W połowie XVI w. pod wpływem sąsiedniego Siedmiogrodu miasto przechodzi na luteranizm. Jednakże protestantyzm nie utrzymał się długo i już w 1 połowie XVII w. następuje reka-tolizacja całego komitatu. W latach 1679-1684 w Użhoro-dzie panował Emeryk Thókóly, samozwańczy król Węgier. W XVIII w. Habsburgowie sprowadzają do miasta licznych urzędników niemieckich. Po I wojnie światowej Użhorod staje się ośrodkiem administracyjnym Rusi Podkarpackiej włączonej na podstawie traktatu pokojowego w Trianon do Czechosłowacji. Stan ten trwał do listopada 1938 r. kiedy to Użhorod powrócił do Węgier. Po II wojnie światowej włączony w obszar USRR, Użhorod stał się miastem obwodowym Zakarpacia. Kościół w Horianach (obecnie Użhorod) jest niewątpliwie najcenniejszym zabytkiem Zakarpacia. Miejscowość Horiany (Gereny), wchodzące obecnie w skład Użhorodu, była w XIII w. jego rywalem w walce o status miasta komitackiego. Na początku XIII w. istniał tu gród ziemno-drewniany, otoczony palisadą. Na początku XIV w. rycerz króla Karola Roberta -Filip Drugeth wzniósł tu zamek, który jednak nie przetrwał 293 do naszych Czasów, len sam hinp przeniósł ostatecznie sie-dzibę komitatu do zamku w Użhorodzie. Świątynia składa się z dwóch części: rotundy z XIII w. oraz nawy z XIV-XV w. Rotunda na zewnątrz cylindryczna, wewnątrz posiada budowę konchową o sześciu absydach schowanych w grubości muru. Przykryta jest kopułą. Nawa dobudowana do rotundy w XV w. na planie prostokąta posiada elementy gotyckiej kamie-niarki okien i portalu. Pomiędzy rotundą a nawą została dobudowana prostokątną zakrystia. W 1912 r. przy zachodniej fasadzie nawy dobudowana została drewniana dzwonnica. Wewnątrz rotundy zachowały się freski z 1360 r. pędzla malarzy włoskich, sprowadzonych przez fundatora, sędziego królewskiego Jerzego Drugetha. Freski te wykonane we wczesnorenesansowej manierze włoskiego Trecenta, są unikatowe, gdyż wiele innych zabytków tego typu zostało zniszczonych w czasach najazdów i panowania Turków, natomiast inne zachowane są późniejsze, bądź - jak w Siedmiogrodzie - należą właściwie do sztuki bizantyjskiej. W absydzie wschodniej wyobrażono Maiestas Domini i Maryję Tronującą, dalej przedstawiony jest cykl chrystologiczny. W nawie znajdują się freski młodsze z przełomu XIV i XV w. przedstawiające Zwiastowanie, Niepokalane Poczęcie (ściana północna), oraz Ukrzyżowanie (ściana południowa), wykonane prawdopodobnie przez malarzy z kręgu sztuki czeskiej tego okresu. Katedra grekokatolicka p.w. Podwyższenia Krzyża z lat 1644, dawny kopleks klasztru oo. jezuitów. W 1775 po kasacie zakonu jezuickiego (1773) cesarzowa austriacka Maria Teresa oddała kościół i klasztor na katedrę grekokatolicka. Jezuitów sprowadził do Użhorodu w 1640 r. żupan komitatu Jonas Drughet. On też przyczynił się do wybudowania barokowej świątyni, ale przede wszystkim do konwersji na katolicyzm znaczącej liczby szlachty protestanckiej. Do 1780 roku trwała przebudowa nowej katedry unickiej, która zajęła miejsce kościoła jezuickiego. Pracami kierował architekt austriacki F.A. Hillebrand zarazem projektant nowej świątyni. Kolegium jezuickie przebudowano na pałac biskupi, w którym począwszy od roku 1781 rezydowali władycy. Katedra jest świątynią pokaźnych rozmiarów znacznie górującą nad miastem, zwłaszcza, że położna jest na wzgórzu zamkowym. Jej obecny wygląd pochodzi z kolejnej przebudowy i remontu w roku 1848. Jest budowlą trójnawową (nawa główna dwukrotnie szersza niż nawy boczne), obok prezbiterium jednoprzęsłowego, zamkniętego prostą ścianą, znajdują się 294 Użhorod. Katedra grekokatolicka. dwa niższe pomieszczenia (kaplica i zakrystia). Nawę główna kryje sklepienie kolebkowe z lunetami, nawy boczne z kaplicami (po trzy z każdej strony) - sklepienia krzyżowe. Pierwotna fasada dwuwieżową w czasie przebudowy w XIX stuleciu otrzymała neoklasycystyczny portyk zwieńczony trójkątnym frontonem wspartym na czterech korynckich kolumnach. Zachowano jednak barokowe cechy pierwotnej fasady m.in. barokowe medaliony. Wnętrze kościoła posiada wyposażenie głównie barokowe i rokokowe. Szczególny przepych cechuje rokokowy potężny ikonostas, bogato zdobiony i złocony. Ikona patronacka soboru, czyli Podwyższenia Krzyża przedstawia króla Węgier św. Stefana w otoczeniu szlachty węgierskiej. W stylu rokokowym są również stalle kanoników, tron biskupi, ambona i ławki. Sklepienie nad prezbiterium zdobią XVIII-wieczne freski przedstawiające Ewangelistów i chóry anielskie adorujące Boga-Ojca. Polichromie nawy głównej pochodzą z lat 30-tych XX w, i są autorstwa J. Bo-skaya i F. Vidry. 295 Po II wojnie światowej katedra ćżynM byia fló 1947 r., ria-stępnie władze sowieckie bezwzględnie zwalczające unitów, zamknęły świątynię, a biskupa Teodora Rożma skrytobójczo zamordowano. Dopiero w 1991 roku biskupstwo zostało wskrzeszone i odzyskało świątynię. Katedra (sobór) prawosławna z 1930 r. Powstała z inicjatywy tzw. białej emigracji rosyjskiej z wielką księżną Anastazją na czele. Przygotowanie projektu powierzono rosyjskiemu architektowi Kratkowowi, który korzystał z wzoru XIV-wiecznej drewnianej cerkwi w miejscowości Komarowsk pod Moskwą. Jest to świątynia o tzw. typie wieżowym, z wysokim ostrosłupowym dachem zwieńczonym latarnią z cebulastą kopułką. Uskokowe, trójkątne szczyty ścian wieńczą kopuły (tzw. beczki) posadowione na ośmiokątnych tamburach. Budowla jest urozmaicona przez różnego rodzaju elementy architektoniczne. Elewacje zdobione są arkadowymi galeriami i schodami krytymi daszkami pulpitowymi. Różnorodność konturów bryły podkreślono, stosując dwubarwny tynk: biały i bordowy, dachy zaś pomalowano na kolor zielony. Wewnątrz znajduje się neobarokowy ikonostasu poważnie wzorowany na dawnym ikonostasie z Komarowska. Obecnie planowane jest przyozdobienie świątyni polichromiami nawiązującymi do średniowiecznych polichromii rosyjskich. Historia tej prawosławnej świątyni jest bardzo ściśle powiązana z burzliwymi dziejami (szczególnie najnowszymi) cerkwi prawosławnej na tych terenach. Po I wojnie światowej nasiliło się odrodzenie prawosławia na Rusi Zakarpackiej (spis z 1930 wykazał 112 tys. prawosławnych i 360 tys. grekokato-lików). W 1921 roku prawosławni z terenów Podkarpacia powołali Karpato-Ruski Wschodni Kościół Prawosławny. Część wiernych uznała Patriarchat w Konstantynopolu, część patriarchat serbski w Belgradzie. Władze Czechosłowacji opowiedziały się za Belgradem i w 1931 roku Eparchię organizowaną w Mukaczewie podporządkowały patriarchatowi serbskiemu, a w 1932 roku powołano osobną eparchię, przywracając jej tradycyjna nazwę biskupstwa mukaczewskiego, lecz jej siedzibę umieszczono w Użhorodzie. Z tymi perturbacjami zbiegła się wspomniana inicjatywa białej emigracji rosyjskiej. Po 1945 roku ze względów oczywistych biskupstwo to władze sowieckie poddały zwierzchnictwu Patriarchatu Moskiewskiego i Całej Rusi. Cerkiew greko-katolicka p.w. św. Michała Archanioła. Wzniesiona we wsi Szelestowo, przeniesiona w 1927 r.do 296 Mukaczewa a w 1976 r. do Użhorodu, gdzie została włączana jako cenny zabytek do obiektów gromadzonych przez Zakar-packie Muzeum Architektury Ludowej. Wówczas dokonano częściowej rekonstrukcji. Jest to budowla trójdzielna, nawa na rzucie wydłużonego prostokąta z wyodrębnionym wewnętrznie babińcem. Wieża słupowo-ramowa, o ścianach prostych, posadowiona na zrębie babińca, izbica wydatna, z arkadowym prześwitem, zwieńczona okazałym hełmem baniastym, z pozorną ośmioboczną latarnią. Nad nawą umieszczono namiotową kopułę, czterokrotnie łamaną, nad prezbiterium kopuła a nad w babińcem płaski strop. Wokół zachodniej części (nawa i babiniec) podcień słupowy, przechodzący wokół prezbiterium w niewielkie zadaszenie. Zwieńczenia kopuł nad nawą i prezbiterium baniaste, przechodzące w stożek. Synagoga (ul. Teatralna 10), 1904 r., zbudowana wg projektu Djuli Pappa i Forjenca Sabolcsa w stylu neomauretańskim, charakterystycznym dla budownictwa żydowskiego przełomu XIX i XX w. Synagoga położona nad brzegiem rzeki Uż, zamyka architektonicznie rynek i jest nieodłącznym elementem jego zabudowy. Jest to budowla z betonu, obłożona ceglanymi blokami, w różnych formach, koloru czerwonego i żółtego. Do głównej sali modlitewnej, od strony zachodniej przylega dwupiętrowa mniejsza budowla. Synagoga postawiona jest na potężnej, kamiennej podmurówce, większej objętościowo od głównego budynku, przez co zyskał on dodatkowy taras. Prowadzą do niego kamienne schody, z odkrytymi arkadami z trzema bogato zdobionymi łukami na kamiennych kolumnach. Zachodnia fasada stanowi osobną kompozycję, akcentowana jest ryzalitem z portalem z wysoką niszą. Portal zwieńczony jest frontonem o łamanym profilu. Fasada zakończona jest wysokimi, ośmiokątnymi wieżyczkami. Boczne ściany dekorowane są pilastrami, pomiędzy nimi znajdują się łukowo zakończone potężne okna. Wystrój architektoniczny synagogi jest bardzo bogaty - obramowania okien, kolumny, pilastry, wieże i terakotowe gzymsy podkreślają piękny wygląd budowli. W latach 1940-1950 w synagodze znajdowała się filharmonia, co spowodowało częściową przebudowę wnętrza, w latach osiemdziesiątych miała miejsce częściowa rekonstrukcja bożnicy, odnowiono w tym czasie zachodnią fasadę, oraz polichromię wnętrza. Zamek komitacki powstał na początku XIV w. jako siedziba żupana (gubernatora) komitatu Ung. Przez 350 lat godność tą sprawowali kolejni przedstawiciele rodziny Drugethów. 297 W 1 połowie XVI w. zamek stal się przedmiotem rywalizacji pomiędzy Ferdynandem Habsburgiem (królem Węgier po śmierci Ludwika Jagiellończyka), a Janem Zapolyą (magnatem węgierskim, wybranym również na króla Węgier po śmierci Ludwika przez średnią szlachtę). Walkę tę wygrał Za-polya, który opanował zamek i włączył go do utworzonego przez siebie Księstwa Siedmiogrodu. Nie trwało to jednak długo, gdyż w 1551 r. jego syn, książę Jan Zygmunt Zapolya, wraz ze swoja matką Izabelą Jagiellonką, córką Zygmunta Starego, sprawującą właściwe rządy w księstwie, zmuszeni zostali do oddania Habsburgom zamku. Został on definitywnie włączony wraz z całym komitatem do Królestwa Węgierskiego. Odtąd zamek stał się najbardziej wysuniętym na wschód bastionem habsburskiego cesarstwa.. W 1619 r. książę Gabriel Bethlen idący z wojskiem na Wiedeń zdobywa na krótki czas zamek. 24 VI 1646 r. na zamku zawarto Unię Użhorodzką, wzorowaną na Unii Brzeskiej, między Kościołem rzymskokatolickim a Kościołem prawosławnym reprezentowanym przez duchownych prawosławnych z terenu habsburskich Węgier. Pod koniec XVII w. następuje rozbudowa, która doprowadziła do dzisiejszego wyglądu zamku. W XVIII w. twierdza traci na znaczeniu, a w 1728 r. i 1879 r. pożary dokonują częściowego zniszczenia. Zamek ma podwójną linię murów. Linia zewnętrzna, zbudowana w XVI-XVII w. na planie zbliżonym do prostokąta złożona jest z systemu narożnych bastionów, połączonych ze sobą murem kurtynowym. Droga na podwórzec zamkowy wiedzie przez bramę od strony południowo-wschodniej. Nad bramą widoczna data: „1592" (wtedy przebudowano zamek na nowożytną twierdzę). Wewnątrz bastionów znajduje się czwo-roboczny budynek właściwego zamku, zbudowanego na rzucie kwadratu, z wewnętrznym dziedzińcem arkadowym (obecnie krużganki częściowo zamurowane). Po bokach fasady wejściowej widoczne prostokątne wieże, pierwotnie gotyckie, broniące średniowiecznego zamku od najbardziej zagrożonej strony. Obecnie w zamku mieści się muzeum krajoznawcze. Na podwórcu znajdują się relikty kościoła zamkowego, pochodzącego prawdopodobnie z XIV w., nie odbudowanego po pożarze w 1728 r. Na uwagę zasługuje rzeźba orła upamiętniająca Milenium Węgier (896-1896), a także dwie klasycystyczne rzeźby W. Kinnego z 1849 r. - Herkules Walczący z Hydrą i Hermes Odpoczywający. Dom zupny (komitacki) zbudowany na potrzeby instytucji samorządowych szlachty. Już w 1231 r. szlachta wywalczyła 298 sobie przywilej królewski, zezwalający na odbywanie własnych zgromadzeń w celu rozstrzygania sporów. Szlachta zbierająca się co roku na generalnych kongregacjach wybierała spośród siebie podżupana oraz czterech sędziów - swych przedstawicieli w sądach szlacheckich. Urzędnicy skarbowi również byli wybierani i podlegali kontroli kongregacji. Decyzje kongregacji obowiązywały wszystkich szlachciców i magnatów zamieszkałych w danym komitacie. W domu zupnym mieściły się urzędy: podżupana, sądu komitackiego, kasy komitackiej oraz kapitanii - urzędu odpowiedzialnego za porządek i bezpieczeństwo obywateli. Obecny budynek wzniesiono w 1769 r. w stylu klasycystycznym, a przebudowano w 1809 r. Jest to budynek trój skrzydłowy na planie podkowy. Uwagę zwraca główna fasada w ryzalitem w środkowej części, uwieńczonym frontonem. Nad bramą umieszczony herb komitatu - rycerz z pękami pawich piór w rękach. Na dziedziniec wewnętrzny, pierwotnie arkadowy, prowadzi paradna sień, nakryta sklepieniem żaglastym (tzw. czeskie kapy). Obecnie w budynku mieści się archiwum miejskie, galeria obrazów oraz inne instytucje. Użok (Y>kok) rejon wielikobieriezniańśkyj Cerkiew p.w. św. Michała, z 1745 r. Zbudowana przez mistrzów R Czerniewa i I. Cyganinika. Drewniana, z świerkowych bali, pokryta gontem. Narożne połączenia wypełniają prosty szczyt sklepienia, nakryty dwuspadowym dachem, spod którego mało widoczny jest główny zrąb budowli. Trój- Uzok. Cerkiew p.w. ś. Michała. 299 dzielna, trojlcopułowa. Z wyglądu i kónsfruKć]! należy ao przykładu drewnianej architektury bojkowskiej, jednak w odróżnieniu od niej zachodni szczyt przewyższa szczyt nad prezbiterium. Centralna i wschodnia część cerkwi jest pokryta dachem namiotowym z załamaniami. Na płaskim pokryciu babińca ustawiono empory. Nad emporami wznosi się niewielka szkieletowa wieża, z odkrytą arkadową galerią pod dachem. Zadaszenie okalające cerkiew, wsparte na rysiach, przechodzi w dach. Na północny zachód od cerkwi znajduje się dzwonnica zbudowana na planie kwadratu. Na rysiach pierwszej kondygnacji, znajduje się opasujące dzwonnicę zadaszenie, druga kondygnacja jest szkieletowa, pokryta dachem namiotowym. Wielkij Byczków (Beji. rejon rahiwśkyj Synagoga, ok. 1920 r. Przed drugą wojną światową w wiosce były trzy synagogi, zachowała się tylko jedna. Wzniesiona została w stylu historycyzmu z naleciałościami barokowymi, na szczęście nie była nigdy przebudowana. Zbudowana na planie prostokąta, jako materiał posłużył miejscowy piaskowiec, tynkowana, o tradycyjnej orientacji, pokryta dwuspadowym dachem. Synagoga posiada dwa wejścia, od północy i zachodu (do galerii dla kobiet). Wszystkie występujące dekoracje wykonane są z czerwonej cegły. Na wschodniej dwupiętrowej fasadzie z frontonem, znajdują się dwa ogromne okna ozdobione archiwoltami i pilastrami. Zachodnia fasada o analogicznym kształcie, ale bez żadnych dekoracji, drzwi i okna w kształcie prostokąta, we frontonie jedno okrągłe okienko. Wiłok (Bhjiok) rejon winohradśkyj Kościół św. Elżbiety z 1788 r, kamienny, otynkowany, jed-nonawowy, z czterokondygnacyjną wieżą przy głównej fasadzie, dobudowaną w XIX w. z czerwonej cegły, sklepienia nawy łukowe. W krytym przedsionku znajdują się kręcone schody. Wystrój zabytku klasycystyczny. Malowidła wewnątrz pochodzą z początków XX w. Wołowiec (B rejon wołowiećkyj Cerkiew grekokatolicka p.w. Opieki Bogurodzicy. Zbudowana w 1792 r. we wsi Ploskoje, przeniesiona w 1926 na ooecne miejsce, zapewne parokrotnie remontowana. Przekształcono nieco dachy, zwłaszcza nad prezbiterium. Dwudzielna; nawa na rzucie wydłużonego prostokąta, z wyodrębnionym wewnętrznie babińcem; prezbiterium węższe, zbliżone do kwadratu, zamknięte trójboczne Wieża słupowo-ra-mowa o ścianach prostych, posadowiona na zrębie babińca. Nad nawą i prezbiterium kopuły namiotowe, łamane uskoko-wo; nad babińcem strop. Wokół zachodniej części (nawa i babiniec) podcień słupowy, przechodzący wokół prezbiterium w zadaszenie wsparte na belkach zrębu. Hełm wieży i kopuła nad nawą baniaste, z pozornymi czworobocznymi latarniami. Nad prezbiterium dach kalenicowy, trójpołaciowy ze smukłą, czworoboczną wieżyczką. Wyszka (BHiuica) rejon wielikobierieznianśkyj Cerkiew p.w. św. Michała, ok. 1700 - połowy XVIII, zbudowana przez majstrów, którzy trzy lata później zbudowali cerkiew we wsi Suchom. W drugiej połowie XVIII w. wysoka szkieletowa dzwonnica nad babińcem została zastąpiona namiotowym szczytem. Cerkiew drewniana, trójdzielna, trójko-pułowa. Zbudowana ze świerkowych bali na kamiennym fundamencie. Główna bryła cerkwi zbliżona kwadratu jest znacznie szersza od pozostałych części. Wszystkie trzy części bryły przykryte są namiotowym dachem z dwoma załamaniami i zwieńczone makówkami. Nad babińcem znajdują się empory z dobudowaną później szkieletową kondygnacją służącą jako dzwonnica. Całość budowli otacza zadaszenie osadzone na wydłużonych belkach ścian. Zadaszenie i ściany nad nim pokryte są gontami. Na ścianach gont ułożony jest w tzw. jodełkę. W cerkwi ocalały przykłady sztuki dekoracyjnej datujące się na 1700 r. Winohradów (Nagyszólós) (B miasto rejonowe Miasto otrzymało prawa miejskie w 1262 r. stając się w niedługim czasie centrum uprawy winnej latorośli. Podobnie jak inne ośrodki tego typu na Węgrzech miasto umiało z handlu winem dobrze prosperować. Królowie węgierscy, aby podnieść kulturę uprawy, sprowadzili na te tereny osadników niemieckich. Dawny herb miasta przedstawia szlachcica z kiściami winogron w rękach, a węgierską nazwę tłumaczy się jako „wielkie winogrona". Już w początku XIV w. miasto sta- 300 301 ło się stolicą komitatu Ugocsa. W XVI w. "W czSsiewaik między Siedmiogrodem a Habsburgami miasto wielokrotnie przechodziło z rąk do rąk. W XVIII w. traci na znaczeniu. Zaznacza się dominacja możnego rodu Perenyich, którzy dzierżąc już od średniowiecza urząd żupana komitatu Ugocsa, stają się najzamożniejszym rodem na całej Węgierskiej Rusi. Kościół, koniec XII-XV w. (Ul. Pokoju 12 Mira), Zbudowany z kamiennych ciosów i cegły, jednonawowy z rozbudowanym chórem i dzwonnicą trójkondynacyjną. Zabytek wielokrotnie był przebudowywany. Z pierwotnego kościoła zostały gotyckie i romańskie portale odsłonięte w południowej i północnej fasadzie w czasie renowacji przeprowadzonej w 1971 r. W absydzie zachowała się kamienna gotycka rzeźba z XV w. oraz fragmenty średniowiecznych fresków. Klasztor XV-XIX. Kompleks klasztorny składa się z kościoła i części zabudowań klasztoru przylegającego do kościoła od strony zachodniej. Na południe od zabudowań znajdują się resztki sadu klasztornego. Kościół budowany był w stylu gotyckim. W 1717 został zburzony przez ordę Gireja-Chana. W XVIII wieku odbudowano go w stylu barokowym. W XIX wieku był opuszczony, a dopiero 1889 r. częściowo przebudowany. Współcześnie jest to jednonawowa bazylika, pod koniec XIX w. nakryta półsferyczna kopułą bez tamburu. Wtedy dobudowano również dzwonnice. Stropy pokryto malowidłami w XIX w. Główna fasada podzielona pilastrami. Najlepiej zachował się budynek klasztoru, zniszczona została tylko jego południowa część. Budowla jest z cegły i kamienia, otynkowana. Zachował się pierwotny wygląd budynku z oryginalnymi stropami na parterze i na piętrze zabytku. Paląc z XVI-XVIII w, datowany według badań w czasie restauracji zabytku. Początkowo budowla była parterowa z basztami i miała założenia zamku. W XVII w. dobudowano piętro, basztom nadano barokowy wygląd, podobnie jak całemu obiektowi. Zbudowany na planie prostokąta, w rogach cztery baszty na planie kwadratów oraz nieco wysunięte centralne wejście w głównej fasadzie. Budowla wzniesiona jest z kamienia i cegły, dwukondygnacyjna z ogromnymi piwnicami. W części centralnej barokowa fasada. W głównej sali pałacu zachowały się na ścianach polichromie z XVIII w. Pałac znajduje w głębi zespołu, do którego należą: brama wjazdowa, budynki gospodarcze i mieszkania służby, natomiast na tyłach* znajduje częściowo zachowany park, ni znacznych rozmiarów. W 1977 roku przeprowadzono renowacyjne. Ruiny zamku Ugocsavar (Uhoczanskyj) położone $ na Czarnej Górze, pomiędzy miastem a rzeką Cisą. Piern^ny zamek z XIII w. został zburzony przez króla Karola Ro^rta andegaweńskiego, co było elementem rozprawy z opo^cją wewnętrzną panów węgierskich wobec nowej dynastii garnek jako siedziba żupanów komitatu Ugocsa został wk^ce odbudowany i od 1399 r. pozostawał w rękach rodu Peieriy-ich, którzy posiadali przywilej na dziedziczne sprawoM,ai-iie urzędu żupana. W XVIII w. opuszczony przez właścicieli postał rozebrany na materiał budowlany. Obecny stan poz^il; nam stwierdzić, iż była to budowla na planie prostokątu posiadająca wieże narożne a także dość masywną wieżę btar-n-ną, do której przylegał budynek mieszkalny. Na wierzchołku góry zamkowej zachowały się relikty kaplicy kalwaryjskiej z przełomu XVII i XVIII w. Wyżny Studeny (Bhjk. rejon miżhirśkyj Cerkiew p.w. Sw. Mikołaja, drewniana, zbudowana w 1804 r. Datowana według napisu na zrębie. Trójdzielna, trójszcz)tc> wa. Wzniesiona ze świerkowych bali. Składa się z czw'orc:> bocznej nawy, do której z zachodu i wschodu przylegająv^-skie zręby babińca i części ołtarzowej. Wszystkie zręby Pokryte czteropołaciowymi namiotowymi dachami z cztefi^i załamaniami. Przykrycie nawy zwieńczone latarnią z k°Pf. '' ką. Zadaszenie opasujące świątynię wsparte w części preZ terium i nawy na wypustach zrębów (rysiach), w częśc) ' bińca na słupach. Na zachód od świątyni dzwonnica, ® niana, czworoboczna, dwukondygnacyjna, zwieńczeń miotowe. Zadaszenie opasujące dolną kondygnację op^ zr wypustach zrębów. Dolna część zrębowa, górna zi'%0 węższa, szkieletowa. Ściany powyżej zadaszenia pokry(t k tem. I Żmijewka (3MieBKa) rejon berehowśkyj ^ Kościół z XIII-XIV w. Budowę zaczęto w XIII w. od n^ji kiej kaplicy, która stała się częścią później wznieś' 302 TkościofarW XIV wieku dobudowano nawę główną. Składa się ona z dwu części, na planie prostokątów, Okna romańskie, przypominają okna rotundy w Użhorodzie. We wnętrzu zachowały się fragmenty fresków z końca XIV w., odkryte w 1911 r. Podobnie jak w architekturze tak i we freskach widoczne są wpływy użhorodzkiej rotundy. Słownik terminów architektonicznych Akant - roślina, której stylizowany liść wykorzystywany jest jako motyw dekoracyjny np. w kapitelu korynckim. Alabaster - biała, krystaliczna odmiana gipsu, stosowana w rzeźbiarstwie i do dekoracji wnętrz. Antepedium (antependium) - zasłona dolnej, przedniej części ołtarza, często ozdobna, wykonana z kamienia, metalu lub tkaniny. Aronhakodesz - nisza lub scofa we wschodniej ścianie synagogi, przeznaczona na przechowywanie tory. Apsyda (absyda) - pomieszczenie zawierające ołtarz i zamykające kościół od tyłu, zwykle półkoliste lub wieloboczne. Attyka - poziomy element architektoniczny ponad wieńczącym gzymsem budowli, zasłaniający częściowo lub całkowicie dach. Babiniec - przednia część cerkwi łącząca się z nawą; w synagogach wydzielona część przeznaczona tylko dla kobiet. Bastion - dzieło fortyfikacyjne (zazwyczaj pięcioboczne) wznoszone w dawnych twierdzach na załamaniach ich obwałowania. Bazylika - świątynia chrześcijańska, podzielona kolumnami na trzy lub pięć naw, przyczym środkowa jest wyższa od pozostałych. Bęben - okrągła lub wieloboczna podstawa, na której opiera się kopuła. Blenda - ślepa arkada, motyw dekoracyjny fasad. Bonie, boniowanie - sposób zdobienia elwacji przez okładanie oprofilowanymi kamieniami, lub (częściej) imitacja bloków kamiennych wykonana z tynku. Cytadela - zwarte umocnienia wewnątrz twierdzy lub fortecy, stanowiące centrum obrony. Donżon - w zamkach średniowiecznych wieża, stanowiąca ostatni element obrony. Eklektyzm - kierunek w architekturze, łączący w jednym dziele elementy różnych stylów, czasem w sposób niespójny. Epitafium - tablica nagrobkowa z napisem. Fresk - malarstwo ścienne farbami wodnymi na mokrym tynku. Fryz - pas dekoracyjny biegnący poziomo. Girlanda - ornament w formie wieńca lub splotu liści i kwiatów. 304 305 Gwiaździste sklepienie - odmiana sklepienia krzyżowo-że-browego, którego pola podzielono dodatkowo na kształt dekoracyjnej gwiazdy. Hełm - dach przykrywający wieżę, w kształcie ostrosłupa lub stożka, zwykle kryty blachą, w stylu barokowym miewa skomplikowane, wielokondygnacyjne formy. Ikonostas - dekorowana ikonami i bogato zdobiona ścianka w cerkwi, oddzielająca sanktuarium od pomieszczenia dla wiernych. Kartusz - ozdobnie obramowany element dekoracyjny w kształcie tarczy herbowej. Kaseton - prostokątne wgłębienie u spodu sufitu (stropu), profilowane lub dekorowane. Katedra - główny kościół diecezji, z siedzibą biskupa lub arcybiskupa. Kolebkowe sklepienie - ma kształt połowy walca, przeciętego w osi poziomej. Kolegiata - kościół, przy którym znajduje się zgromadzenie kanoników. Koncha - półkopuła (ćwierć kuli) zasklepiająca wnękę. Krenelaż - zębate zwieńczenie dawnych murów obronnych, w budowlach neogotyckich element dekoracyjny. Krzyżowe sklepienie - utworzone przez przenikanie się pod kątem prostym dwóch sklepień kolebkowych. Latarnia - cylindryczna lub wieloboczna nadbudówka na szczycie kopuły, z otworami przepuszczającymi śwatło (tzw. ślepa latarnia nie ma tych otworów). Lizena - pionowy występ zewnętrzny w murze, pozwala uplastycznić ścianę i rozczłonkować elewację. Łamany dach - dach o dwóch kondygnacjach połaci, oddzielonych od siebie ścianką lub gzymsem. Manieryzm - styl architektoniczny przejściowy od renesansu do baroku. Naczółkowy dach - forma dachu dwuspadowego, z trójkątnymi małymi połaciami, ścinającymi szczyty od góry. Namiotowy dach - mający tyle płaszczyzn (połaci) ile boków ma nakryty nim budynek, lub część budynku. Pilaster - element konstrukcyjny i dekoracyjny, ma postać pionowego występu o dekoracyjnej podstawie i głowicy, stosowany wewnątrz lub zewnątrz budynków. Połać - jedna z płaszczyzn dachu. Portal - otwór wejściowy w ozdobnym obramowaniu. Prezbiterium - w świątyniach chrześcijańskich część przeznaczona dla duchowieństwa, zazwyczaj wydzielona z nawy. 306 Kozeta- okrągłe oknógotyckie lub neogotyckie, z promienistym podziałem, zwykle umieszczone na fasadzie śwąty-ni. Ryzalit - wysunięta przed lico elewacji część budynku, najczęściej na rzucie prostokąta. Sobór - katedra prawosławna lub grekokatolicka, a także każda ważniejsza i okazalsza cerkiew miejska. Stalle - ozdobne ławy, zwykle w przezbiterium, przeznaczone dla duchownych lub możnych. Stiuk - masa gipsowo-wapienna (ew. ze sproszkowanym marmurem), służąca do wykonywania dekoracji wnętrz. Transept - poprzeczna nawa przecinająca się z główną. Tympanon - wewnętrzne pole frontonu, najczęściej trójkątne, zwykle bogato dekorowane. Woluta - spiralny element dekoracyjny. Zrębowa konstrukcja - konstrukcja z poziomych belek (bali) drewnianych, łączonych na narożnikach, czyli węgłach, czworoboczna lub wieloboczna. Żebrowe sklepienie - sklepienie z podkreślonymi elementami (żebrami) utworzonymi w miejscu przenikania się kolebek. 307 * Ważniejsza literatura (w języku polskim) Aftanazy R., Materiały do dziejów rezydencji w Polsce, t. IX, Warszawa 1993 Aftanazy R., Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, Ossolineum 1991-1994 Architektura Lwowa XIX wieku, Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie, Kraków 1997 Bałaban M., Żydzi lwowscy na przełomie XVI-XVII wieku, Lwów 1906 Bałaban M., Z historii Żydów w Polsce, Warszawa 1920 Bałaban M., Historia lwowskiej synagogi postępowej, Lwów 1909 Browarek T., Chałupczak H., Zielińska N., Mniejszości narodowe w Polsce. Materiały do bibliografii 1990-1996, Lublin 1998 Brykowski R., Kołomyja, jej dzieje, zabytki, Warszawa 1998 Brykowski R., Drewniana architektura cerkiewna na koronnych ziemiach Rzeczypospolitej, Warszawa 1995 Chanas R., Czerwiński J., Przewodnik turystyczny po Lwowie, Wrocław 1993 Chrząszczewski J., Ormiańskie świątynie na Podolu, Kraków 1998 Czerwoński J., Lwów i okolice, Piechowice 1999 Czołowski A., Janosz B., Przeszłość i zabytki województwa tar-nopolskiego, Tarnopol 1926 Dąbrowski S., Ilustrowany przewodnik po województwie stanisławowskim, Stanislawów 1931 Kaczorowski B., Zabytki starego Lwowa, Warszawa 1990 Keblowski J., Dzieje sztuki polskiej, Warszawa 1987 Kukiz T., Madonny kresowe i inne obrazy sakralne z kresów w archidiecezji wrocławskiej i diecezji legnickiej, Warszawa 1999 Kurek J., Sacrum i mentalność w kształtowaniu świątyń kościoła wschodniego na przykładzie drewnianych cerkwi województwa przemyskiego, Kraków 1997 Lerski G., Lerski H. T., Jewish-Polish Coexistence 1772-1939. A Topical Bibliography. Mańkowski T., Lwowskie kościoły barokowe, Lwów 1932 Materiały do dziejów sztuki sakralnej. Kościoły i klasztory rzymsko-katoliskie dawnego województwa ruskiego, red. J.K. Ostrowski, Kraków 1993-1999 Miłobędzki A., Architektura polska XVII wieku, Warszawa 1980 Mokłowski K., Sztuka ludowa w Polsce, Lwów 1903 309 INacieja s., cmentarz uoroncow Lwowa, wrociaw iw\j ¦•-............ Olipra R, Ross I., Przewodnik po powiecie radechowskim, Rade- chów1937 Orłowicz M., Ilustrowany przewodnik po Lwowie, Lwów 1925 Ostrowski J. K., Kresy bliskie i dalekie, Kraków 1998 Ostrowski Jan, Lwów Dzieje i Sztuka, Kraków 2000 Papee E, Historia miasta Lwowa w zarysie, Lwów - Warszawa 1924 Petrus T.J., Przewodnik po katedrze lwowskiej, Warszawa 1999 Petrus T.J., Żółkiew i jej kolegiata, Warszawa 1997 Piechotkowie M. K., Bramy nieba. Bóżnice murowane, Warszawa 1999 Płaj, Almanach Karpacki, Warszawa 1986-2000 Polak T., Zamki na Kresach, Warszawa 1997 Prochazka A., Historia miasta Stryj, Lwów 1926 Sas-Zubrzycki J., Zabytki Miasta Lwowa, Lwów 1928 Schall J., Dawna Żółkiew i jej Żydzi, Lwów 1939 Sokalski B., Powiat sokalski pod względem geograficznym, etnograficznym, historycznym, Lwów 1899 Spotkania z zabytkami (czasopismo), za lata 1989-2000, Warszawa Stopka K., Ormianie w Polsce dawnej i dzisiejszej, Kraków 2000 Strajt J., Historia Stanisławowskiej Synagogi Postępowej, Stani- slawów 1939 Sztuka dawnej ziemi chełmskiej i województwa bełzkiego, red. R Krasny, Kraków 1999 Sztuka kresów wschodnich, red. T-3, J. K. Ostrowski, red. t. 4, A. Betlej, P. Krasny, Kraków 1944-1999 Sztuka pogranicza Rzeczypospołitej w okresie nowożytnym, red. A. Baranowski, Warszawa 1997 Szydłowski T., Ruiny Polski, Lwów 1919 Szyper N., Historia Żydów w Polsce, Lwów 1927 Wasylewski S., Lwów, Poznań 1931, reprint Wrocław 1990 Wurm D., Z historii Żydów miasta Brodów, Brody 1935 Wyczaski H.E., Klasztory bernardyńskie w Polsce i jej granicach historycznych, Kalwaria Zebrzydowska 1985 Zabytki sztuki polskiej na dawnych kresach wschodnich, Polskie Dziedzictwo kulturalne. Seria B. Wspólne Dziedzictwo, Warszawa 1998 310 maeKS osod Abrahamowicz Gertruda 256 Abrahamowiczowie 256 Adwentowicz Karol 119 Agopsowicz Izaak 83 Aigner Piotr Christian 16 AkkorAlmos 292 Alberti Tomasz de 109 Aleksander Lupul 101 Anastazja Romanów księżna 295 Anczowski Marcin 109 Andreolii Dominik 114 Ankwicz Andrzej abp. 62 Arciszewski Krzysztof 116 Arpad 292 Augustynowicz Jakub abp. 231 Augustynowicz Krzysztof 97 Avellides Bernard 78 Axentowicz Teodor 57 Baber Piotr 101 Badeni Kazimierz 25 Baczewscy 114, 127 Bajzingier Abraham 234 Bala A. 279 Ballingjan 283 Bal Szem Tow 214 Balzer Oswald 131 Ballaban Aleksy 102 Banach Stefan 123, 131, 132 Bandinelli Bartolomeo 109 Bandinelli Robert 109 Bandrowski Aleksander 121 Bandurski Wł. bp. 129 Barącz Tadeusz 62, 125 Barbon Piotr 78, 101, 109 Barczewscy 127 Baszczykjan 70 Batu-Chan 293 Bauman Fryderyk 77, 111 Baworowski Wiktor 117 Baziak Eugeniusz abp. 53 Beauplan Guillaume de 21, 150 Beber Piotr 197, 199 Bechertjan 90 Bela IV król 281 Bełza Władysław 131 Bem Jakub ks. 57 Bem Józef płk. 77 Bemer Andrzej 67, 78, 102 Benedykt o. 80 Benko Anna 69 Benko Mikołaj 69 Benoid 91 Bernatowiczowie 111 Bethlen Gabriel 271, 298 Betlej Andrzej 7, 11 Biały Jan 64 Bian-Ots Józef 122 Bieganowska Urszula 83, 88 Bieganowski Mikołaj 83, 88 Bielowski August 77 Bieniewski Dominik Wojciech 227 Bihanycz Luka 127 Bilczewski Józef abp. 65,81, 144 Bilczewski Józef bp Bitschan Jurek 130 Błotnicki Tadeusz 100,236 Boberska Felicja 87 Bobrowski Józef 131 Bogdański Heni 128 Bogusławski Wojciech Boim Dorota 68 Boim Jadwiga 67, 68 Boim Jerzy 67, 68 Boim Paweł 68 Boim Paweł Jerzy 67, 68 Boimowie 68 Bolesław Trojdenowicz książę 13 Boni Jakub 84 Bonoe Paweł 206 Borkowska Józefa 71 Bortnicki R.S. 79 Borzemski Wacław 131 311 y J Boullion de Maria Karolina 197 Boznańska Olga 122 Branicki Piotr 87 Brankowicz Jerzy 283 Bremer Andrzej 60 Brener Mejlech 27 B(r)ezanezis Stanisław 217 Briano Giacomo 89 Brodowski Antoni 122 Brunicka Maria 160 Brunicki Seweryn 160 Brykowski Ryszard 217,221 Brzeska Zuzanna 84 Bucmaniuk Julian 195 Buczaccy 55 Buczacka Anna 62 Budionny Siemion 21 Buk Piotr 217 Bzowski Baltazar 56 Castelli Antonio 197 Cetner Aleksander 177 Cetner Baltazar 58, 153 Cetner Franciszek 95 Cetnerowie 177 Cetnerówna Zofia 95 Charczewski Franciszek 40 Chmielnicki Bohdan 5, 21, 52, 72, 78, 79, 83, 87, 158, 225 Chodkiewicz Aleksander 111 Chodkiewicz Jan Karol 245 Chodkiewiczówna Zofia 16 Chojnicki Józef 60, 61, 64 Chomętowski Marcin 163 Chrzanowski Ignacy 223 Cieszkowski Kryspin 203 Cybisjan 122 Cyganinikl. 299 Czajkowski G. 87 Czartoryscy 208 Czartoryski Michał Jerzy 208 Czechowicz Szymon 152, 153 Czerniejowscy 157 ¦" v_zermew f. Czerwiński Bolesław 131 Czeszek Sebastian 33 Czetwertyńska Helena 95 Czingis-Chan 293 Czworochowicz Jerzy 79 Ćwiklińska Mieczysława 119 Ćwikliński Ludwik 125 Daczyński Stanisław Leopold Maksymilian 221 Daniłowicz Jan 79, 146, 147, 197, Daniłowicz Lew kniaź 99 Daniłowicz Mikołaj 36 Daniłowicz Stanisław 193, 197 Daniłowicz Stefan 198 Danilowiczowa Zofia 193, 194, 197 Daniłowiczowie 83, 171 Dell'Aqua Andrea 21, 150 Derzachariasiewiczowie 114 Dębicki Stanisław 66, 121 Dmytrowicz L.M. 223 Dobryniccy 143 Doliński Łukasz 80, 100, 103, 104 DolskaAnna 95 Dołęgowska Izabela 7 Domagalicz Jan 59 Domagalicz Wojciech 55 Domagaliczowie 59 Domagaliczówna Katarzyna 58 Dominici Paweł 78, 102 Dorchi 97, 99 Dow Aron 17 Dow Issachar 17 Dow Joszua 17 Dow Szolem 17 Dowbor-Muśnicki Józef 261 Dozyteusz metropolita 195 Drelicharz Wojciech 11 Dropan Stefan 103 Drugeth Filip 293 Drugeth Jerzy 293 312 Drugeth jonas 294 "•">'—¦ <~»-Drugethowie 297 Dubiński Tomasz 73 Ducheński Roman 57 Dunikowski Xawery 223 Dunin Borkowski Jerzy 87 Dunin Krzysztof 182 Dunin Marianna 182 Dunin-Borkowscy 127 Dunin-Borkowski Józef 58 Dwernicki Józef gen. 87 Dybowiecki Stanisław 114 Dybowski Benedykt 128, 131 Dykas Tomasz 66 Dzieduszyccy 127, 156 Dzieduszycka Maria 90 Dzieduszycka Seweryna 57 Dzieduszycki Jerzy 90 Dzieduszycki Wacław 70 Dzieduszycki Wojciech 57 Dzyndra Ewhen 127 Eckstein Franciszek 90 Eckstein Sebastian 90 Eichłerówna Irena 119 EkielskiW. 58 Elżbieta Bośniaczka królowa 283 Elżbieta Łokietkówna 281 Englert E. 100 Eutymiusz archimandryta 99 Fabiański E. 100, 230 Fałat Julian 122 Fedorenko Maksym 7 Fedorowicz Iwan 104 Feliński Roman 122 FelkmerF. 255 Ferdynand d'Este 95 Fesinger Fabian 79 Fesinger Klemens Ksawery 71 Fesinger Sebastian 71,82, 89, 94, 99, 100, 150 Filewicz Michał 100 Filipowicz 113 Filippi Parys 87 Fontana u jozer 144 --";-« Fontana Paweł 167 Franciszek II Rakoczy 283 Franciszek Pistka abp. Frankę Jerzy 60 Franko Iwan 7, 118, 127 Fredro Jan Aleksander 160 Fredro Aleksander 15, 16, 80, 123, 160 Fredro Henryk 160 Fredro Jacek 160 Fredro Jan 29 Fredro Maria 160 Fredrowie 15 Fredrówna Zofia 80 Frenkeldr 122 Fridman Izrael 251 Gadomski 71 Gałeckijan 204 Gensecke Mikołaj 53 GekkoF. 277 Gerson Wojciech 122 Gersseron G. 275 Gębarowicz Mieczysław 131 GiovanettiJ. 121 Girej-Chan 302 Giżycki Paweł 152, 153, 163, 233, 234 Glanzer Jakub 24 Glazjodok 112 GławkaJ. 248,253 Głowacki Jakub 152 Głowiński Samuel bp. 85 Godny Marcin 84, 85 Gołuchowscy 120 Goluchowski Agenor 86 Gomoliński Stanisław bp 171 Gorayska Jadwiga 21 Gorgolewski Zygmunt 120, 132 Gorowicz Izaak 234 Goszczyński Seweryn 131 Górkowie 190 Grabowski Ambroży 117 Gradowski Marcin 109 Grędoszjan 34 313 \J1UI_11UWSJS-1 59, 76, 111 Grodzicki Krzysztof 66, 115 Grodzicki Paweł 66, 116, 117 Gronacki Kazimierz 93 Groswajer Anna 61 Groswajer Marcjan 61 Grottger Artur 71, 122, 132 Grozwaj er Marcin 114 Grzegorz z Sanoka abp. 65 Grześkowiak Alicja 7, 178 Gyurkowich Ludomił 29 Haberschrach Mikołaj 59, 66 Halicki W. 87, 127 Halimurek Kazimierz ks. 234 Haller Józef gen. 261 Han Stanisław 92 Hanowa Zofia 92, 110 Harasymowicz M. 121 Harifjosef 163 Hauer-Schimzer Franz 71 Hausman ks. 66 Helmer G. 125, 255 Hemar Marian 123 Henel Stanisław 56 Heppner Paweł 113 Herburt Erazm 168 Herburt Jan Szczęsny 31 Herburtowie 30, 31, 32 Heretyn Bernard 186 Hillebrand F. A. 294 Hirsz 207, 214 Hlond August kard. 231 HnyszykW. 215 Hochberg Juliusz 117 HochbergerJ. 119 Hoffmanowa z Tańskich Klementyna 56 HomiukI, 50 Horst Henryk 54, 60 Huetter Tomasz 79, 85 Hunyadijan 281 Hussein Pasza 245 Hutte Herman 70 Hutter Tomasz 62, 79, 82 inurucn R.UUOH iz» -----t" Iwaszkiewicz Wacław gen. 128, 129 Izabela Jagiellonka 283 Jabłonowscy 55, 91, 205 Jabłonowska Anna 64 Jabłonowska Katarzyna 57 Jabłonowski Jan 90 Jabłonowski Stanisław 91, 191 Jabłonowski Wincenty 88 Jabłoński Marcin 59, 103, 175 Jadwiga św. 13, 111, 136 JakubzKaffy 97 Jan III Sobieski król 43, 72, 87, 93, 101, 110, 125, 136, 146, 153, 154, 191, 193, 195, 197, 198 Jan Kazimierz król 53, 59, 72, 90, 111, 117 Jan Olbracht 108 Jan Paweł II papież 59, 100 Jan z Dukli bł. 77, 79, 80 Januszajtis Marian Józef ppłk. 263 Jarecki Władysław 122 Jarosław Osmomyśl kniaź 100 Jaworski Marian abp. 53 Jerzy I Rakoczy 283 Jeziorko Jakub 217 Joachim z Wrocławia 53 Józef II cesarz 90, 97, 127, 172, 195, 247 Jurecki Michał 7, 10 Kaczmarski A. 50 Kaczor-Batowski Stanisław 58 Kalinowska Uta 7 Kalinowski Antoni 181 Kamieniecka Jadwiga 145 Kampian Krzysztof 61 Kampian Marcin 60, 61 Kampian Paweł 60, 61 314 Kapinosjan 79 Kampinos Wojciech 45, 102 Karaszewicz-Tokarzewski Michał ppłk. 128 Karol Robert król 281, 293, 302 Karol XII król 92 Kasprowicz Jan 115, 122 Kazanowski Marcin 203 Kazimierz Jagiellończyk król 45, 156 Kazimierz Wielki król 13, 20, 32, 38, 52, 69, 105, 107, 115, 142, 156, 166, 175, 212, 283 Kętrzyński Wojciech 132 Kicki Ferdynand Onufry abp. 65 Kielar Albert 85 Kielar Wojciech 85 Kiernicki Józef 195 Kilianstjan 114 Kindzielski B.J. 39 Kinga św, 31, 82 KinneW 298 Klemens XIII papież 90 Knihynicki Jan 224 Kochanowscy 256 Kochanowski Antoni 256 Kolbe Maksymilian Maria św. Kołyszko Benedykt 127 Komarniccy 191 Komorowska Irena 178 Komorowski Tadeusz 178 Konaszewicz-Sahaj daczny Piotr 102, 245 Koniecpolscy 21 Koniecpolski Michał 88 Koniecpolski Stanisław 21, 150 Konopnicka Maria 132 Konstancja księżna 82 Kopystyński 85 Korats Edgar 195 Korczak-Szumlański Józef 127 Koriatowicz Fiodor kniaź 282, 283, 284 KornblutA. 107 Korniakt Konstanty 101, 102, 103, 110 Kórnicki Ignacy 248 Korolewicz-Wajdowa Janina 121 Korwin-Kossakowski Wojciech 7 Korwin Maciej król 281 Korybut-Wiśniowiecki Michał król 111 Korytkowski Felicjan 114 Korzeniowski Józef 23 Kosiński Stanisław 215 Kossak Juliusz 122 Kossak Wojciech 122, 126 Kossowska Petronela 217 Kosyłowicz S. 148 Kościuszko Tadeusz 54,126 Kotkiewicz Jacek 7 Kotsis Aleksander 122 Kowalczuk Michał 57 Kowalska Beata 7 Kozakiewicz Piotr 127 Krasowski Piotr (Italus) 98 Kratkow 295 Kreczetnikow gen. 111 Krosnowski abp. 62 Krosnowski Mikołaj 62 Krowicki Marcin 166 Kruszewski Tadeusz 58 Kryciński Walerian 66, 121, 220 Kryciński Wojciech abp. 80, 81 Krzeczunowicz Kornel 205 Krzemunowicz Aleksander 97 Krzywonos Maksym 115 Kucharska Jolanta B. 7 Kucharski Piotr 57 Kudelka 57 KugelM. 107 Kulczycki Franciszek 100, 103 Kulik Petro 127 Kunasz 196 315 TLunaszowski Onufry Hieronim 128 Kurczyński Zygmunt 113, 114 Kurek Jan 10 Kutschenreiter Konrad 62, 79 Kwasieborski Piotr 7 Labenwolf Pankracy 59, 60 Lachowicz Piotr 224 Lamezan gen. 177 Lanckorońscy 109, 158 Lanckorońska Adelajda 158 Lanckorońska Karolina 158 Lanckoroński Karol Antoni 158 Lanckoroński Zbigniew 178 Lanichius Sebastian 89 Laterna Marcin 89 Laufberger Ferdynand 58 Leblans Józef 150 Lenartowicz Wojciech 182, 184 Lenin Włodzimierz 27 Leopolski Wilhelm 122 Lepszy Edward Ignacy 58 Leszczyński Stanisław 95 Lewin Aron 163 LewińskiJ. 95,211,236 Linde Samuel Bogumił 76 Lisiewicz Tomasz Antoni 58 Liske Ksawery 132 Liszt F. 119 Locci Augustyn 197 Longhamps-Berier Bogusław 128 Lorencowicz Jan 109 Lorencowicz Regina 109 Lubaczowski M. kard. 100 Lubomirscy 72, 139, 150 Lubomirski Henryk 77 Lubomirski Stanisław 245 Lubońska Anna 7 Luboński Paweł 7 Ludwik Jagiellończyk król 297 Ludwik Węgierski król 13 TupuTWasyT 104" Lux Błażej 213 Łaszcz Antoni Józef 184 Łączyńska Teresa 138 Łokietek Władysław król Łoziński Walery 132 Łukiewicz Apolonia 92 Łukiewicz Jan Antoni 92 Łuszczewski Karol 221 Łuszkowska Jadwiga 114 Majer Józef 85 Majerscy 55 Majerski Bronisław 256 Majerski Ferdynand 59 Majerski Jan 163 Makarewicz Juliusz 58 Makarowicz G. 272 Makowski Tadeusz 122 Malczewski Jacek 122 Małecki Antoni 132 Małkowska Olga 56 Małkowski Andrzej 56 Manugiewicz Jakub 231 MarconiL. 118, 119 Maria Teresa cesarzowa 283, 294 Markel Józef 108 Marratris Pierantonio 80 Marry Józef 91 Martynowicz Hipolit 256 Martynowiczowie 256 Massaro Antonio de 112 Maszkowski 172 Matczyński Marek 183 Matejko Jan 58, 118, 122 Mautner I. 201 Mayer 58 Mazur S. 124, 125 Mazurkiewicz B. 87 Mazurkiewicz Benedykt 79 Mączyński Czesław 129 Mączyński Franciszek 97 Mehoffer Józef 97, 122 Mendel Menachem 266 Meretyn Bernard 40, 48, 76, ¦99,103, 114,Hl, 213,........... 214, 216 Michał Korybut Wiśniowiecki król Michałowski 82 Michał z Kulikowa 50 Mickiewicz Adam 36,125 Mier Wojciech 25 Mikoszewski Stanisław 153 Mikuli Karol 132 MikuliczA. 255 Mikulski Szczepan 40, 216 Milewski Piotr 66, 67 Minasiewicz A. 95 Minkiewicz Witold 97 Młodeccy 21 Mniszech Adam Józef 138 Mniszech Andrzej 83 Mniszech Jerzy 171 Mniszech Józef Wandalin 26, 186 Modrzejewska Helena 119 Mokłowski Kazimierz 222 Mokłowski Tadeusz 205 Monastyrski A. 223 Morakowski Mikołaj 69 Moskalik Piotr 92 Mucha 57 Nachman 214 Nachmanowicz Izaak 106 Napnerowie 113 Neiman B. 284 Niczko (Mikołaj) 53, 70 Nobile Piotr 77 Obmiński Tadeusz 95 Obrockijan 55, 56, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 71 Odnowski Mikołaj Herburt 50,59 Odrowąż Andrzej 163 Odrowąż Beata 163 Odrowąż Jacek św. 152 Odrowąż Jan 163 Odrzywolski Sławomir 81 OlbinT. 271 OlędzkiF. 109 Olędzki Franciszek 65,153 Ordon Julian 132 Osman II sułtan 245 Ossendowski Antoni 223 Ossolińscy 72 Ossoliński Józef Maksymilian 76 Ostrogórska Zuzanna 61 Ostrogórski Marcin 61 Ostrogscy 174 Ostrogski Konstanty 102, 103 Ostroróg Mikołaj 45 Paczyński Aleksander 153 Paderewski Ignacy 121 Paganini N. 119 PankiewiczJ. 228 Panos s. Abrahama 97 Papp Djula 297 Parachoniak J. 26 Paweł z Nowego Sącza 79 Paweł zw. Rzymianinem 55, 60, 83,94, 112 Pawlikowski Tadeusz 119 Pedretti Giuseppe Carlo 79, 87 Perejmy Zuzanna 217 Perenyi'owie 301, 302 PerierAbel 127 Perier Henryk 127, 128, 132 Petlura Symon 13 Petranowicz Bazyli 196 Petrykiewicz Antoś 130 Pfisterjan 67, 68, 69 Pforster Jerzy 54 Pianiens C. 282 Pichel Ludwik 119 Pieczycki Łukasz 93, 94 Pietrachowicz Mykoła 102 Pietrusiński Paweł 217 Pietsch Miron 66, 121 Piłat Roman 132 Piłsudski Józef 5, 108, 130 Pinsel Jan Jerzy 74, 85, 87, 100, 147, 214 316 317 Piotr Wielki car 113 Pirawski Tomasz bp. 64 Pistka Franciszek abp. 95 Pochwalski Kazimierz 118 Podgórski E. 121 Podleśny Andrzej 102 Pokorowicz Jan 86 Polański Teodor 101 Polej owski Maciej 54, 64 Polejowski Piotr 58, 60, 64, 71, 109 Polityński 153 Poniatowska Konstancja 42 Poniatowski Józef 114 Popiel Antoni 123,125,132 Poradowska Anna 88 Potoccy 21, 28, 70, 230 Potocka Krystyna 28 Potocki Jędrzej 230, 231 Potocki Józef 70, 95 Potocki Michał 153 Potocki Mikołaj 213, 214 Potocki Mikołaj Bazyli 70 Potocki Stanisław 21 Potocki Stefan 213 Potocki Szczęsny Kazimierz 28 Prochenkowicz Aleksander 64 Prokopiew Daniło 181 Próchnicki Jan Andrzej abp. 53,89 Pruszyńscy 154 Pryliński Tomasz 142 Przychylny Ambroży 78, 84, 102 ' Pstrokońska Anna 85 Puzyna Michał 210 Puzynowa Zofia 210 RacD. 282 Raciborowska Antonina 138 Radziwiłł Michał Kazimierz 191, 195, 197 Radziwiłł Katarzyna 197 Rakoczy Ferenc II 273 Ramułtowa Katarzyna 33 318 Ratzenheim Józef "TW""'"1....... Reguła Jakób 114 Rehman Antoni 132 Reichman Aloizy 73 Rej chan Antoni 61,121 Rej chan Józef 91 Riedl Edmund 132 RiegerT. 117 Rodakowski Henryk 118 Rohring 126 Romer Eugeniusz 115 Rosen Jan Henryk 97 Rozwadowski Tadeusz gen. 129 Rozwadowski Z. 121 Różem Teodor bp 295 Rubczyński Jan 84 Rubin Władysław kard. 66 Rutkowicz Iwan 166,188, 195, 196 Rybkowski 121 Rytel Krzysztof 7 Rzecznik Maurycy 172 Rzeszowski Jan ks. 53 Rzewuscy 110, 146, 150, 158 Rzewuska Antonina 146 Rzewuski Józef Seweryn 146 Rzewuski Seweryn Michał 79 Rzewuski Stanisław M. 109 Rzewuski Wacław 150 Sabolcs Forjenc 297 SadłowskiW. 124 Sadłowski Władysław 66 Saganowski 153 Salzmanjan 77, 119 Samsonowska Krystyna 7, 10 Sandauer Artur 163 Sanguszkowie 150 Sapieha Leon 60 Sapiehowie 60, 191 Sapieżyna Jadwiga 60 Saporowska Katarzyna 94 Saporowski Adam 94 Sas-Czułowski Józef 127 Sasowski G. 51 Sawczuk Piotr ks. 139 scnimser Anton iz/ Schimserjan 127 Schimser Leopold 127 Schlueter Andrzej 193 Schmalenberg Anna 9 Schmalenberg Władysław 9 Schmidt Wilhelm 77 Schulz Brunon 115 SchulzJ. 127 Sembrowicz Sylwester bp. 100 Semkowicz Teodor 16 Senkowicz 102 Seyner Christian 97 Siber Antoni 65 Siberowa Genowefa 65 Sienkiewicz Henryk 230 Siemieńscy 15 Siemińskijan 167 Siemiradzki Henryk 121 Sieniawscy 146 Sieniawska Elżbieta 89 Sieniawski Prokop 89 Sienińskijan 154 Sienkowicz F. 157 Sierakowski Wacław Hieronim abp. 55, 59, 65, 74, 86 Skarbek Jan abp. 56, 76, 95 Skarbek Stanisław 109,119 Skarbkowie 109 Skibniewski inż. 122 Skokowski Ambroży 91 Skowron F. 119 Skrzyńscy 199 Smółka Franciszek 115,132 Smuglewicz E. 100 Sobiescy 21, 150, 171, 196 Sobieska Maria Karolina 191 Sobieska Teofila 72, 193, 194, 197 Sobieski Jakub 22, 72, 110, 190, 191, 193, 197 Sobieski Jan 45, 91, 115, 245 Sobieski Marek 190, 193, 194 Sołecki Andrzej 33 Solikowski Dymitr abp. 29, 53, 89 boiiKowsKi Jan Dymitr abp. '"" 62 Solski Ludwik 119, 123 Sołecki Jan 231, 232 Sroczyński RJ. 79 Stadler Fidelis 117 Stadnicki Jan Franciszek 184 Stalin Josip 27 Stanisław z Chodcza 45 Stanisław August król 42, 176 Stanisławski Michał 217 Stańkowski ks. 84 Starzechowski Piotr Starzechowski Piotr abp. Stefan Batory król 67, 89, 212 Stefan Św. król 294 Stefan Wielki 115,246 Stefanyk Wasyl 77 Stroiński Marcin 74 Strepa Jakób 55, 65 Stroiński Stanisław 56, 57, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 79, 85, 153 Strzałkowski Mikołaj 93 Strzechowski Piotr abp. 20 Strzelecki Jan abp. 53 Strzemboszowie 51 Strzembosz Tomasz 51 Styka Jan 126 Sulikowski Jan abp. 64 Swoszowski Jan 70 Szajnocha Karol 132 Szczerbokoski E. 39 Szczęśliwy Paweł 106,112, 192, 197 Szczuczyna Elżbieta 90 Szeptyccy 100, 113 Szeptycka Róża 179 Szeptycki Andrzej abp. 100 Szeptycki Atanazy bp. 99 Szeptycki Leon bp. 99 Szeptycki Piotr 179 Szeptycki Wincenty gen. Szlos Grzegorz 234 Szlos Maksymilian 234 319 bzoic Manusz t>/ ........~,..™- Szok Stanisław 108 Szolc-Wolfowicz Jan 94 Szolc-Wolfowicz Józef 58, 59 Szolc-Wolfowicze 55, 84 Sztyl Antoni 85, 87 Szulc Bruno 37 Szumlański Józef bp 195 Szwaner Andrzej 73 Szydłowski Szymon Wizunas 128 Szymonowie Szymon 111 Swidrygiełlo 111 Świrscy 177 Swirski Andrzej 177 Świrski Gabriel 177 Talowski Teodor 81 Tarłowa Marianna 186 Tarnawski Apolinary 222 Tarnowska Urszula 57 Tarnowski Jan 84 Tarnowski Jan abp. 64 Tavellio Antonio 48, 141 Thokoly Emeryk 283, 29 Thorwaldsen Bertel 71 Tomza Stefan 103 Torosowicz Mikołaj abp. 86 Trescher Franciszek 108 TuchA. 58 Twardowski Bolesław abp. 95 Twardowski Kazimierz 132 Ubaldini 109 Ujejski K. 123 Urbanik Marcin 70, 71, 85 Ustrzycka Konstancja 57 Ustrzycki Bogusław 57 VidraF. 295 WalińskiJ. 79 Wdziekoński Jan Kapistran 79 Wedelski Hieronim 109 wieniawsKi Marcin 4», 141 Wieniawski Roch 48, 141 Wierzchlejski Franciszek Ksawery abp. 62 Wierzyński Kazimierz 223 Wiktor Bronisław 38, 114 Wilczek Bernard abp. 54 Wilczkowie 109 Wilczkówna Anna 109 Winterowski L. 37 WiragJ. 282 Wisłocki 31 Wiśniowieccy 55, 62, 82, 97 Wiśniowiecka Teofila 62 Wiśniowiecki Janusz 62 Wiśniowiecki Janusz Antoni 82 Wiśniowiecki Jeremi 5 Witkowska Franciszka 66 Witkowski Franciszek ks. 57 Witold WKs, 212 Wytowski Dmytro 128 Wittedejan 70, 103, 111, 213 Wittlin Józef 115 Wittwer Hartman 57, 108, 127 Władysław IV król 72, 80, 111, 116,224 Władysław Jagiełło król 13, 32, 38, 53, 108, 111, 136, 146 Władysław Opolczyk 69, 108, 111, 216 Władysław Warneńczyk król 108 Włodek Stanisław 70 Wojciechowski Stanisław 130 Wojtowicz Piotr 65, 81, 121 Woj tyła Karol kard. 160 Wołoszynks. 269 Woroszyłow Kliment 26 Wujek Jakub ks. 89 Wysocki Andrzej 194 Wysocki Jozafat 195 Wyspiański Stanisław 58 Wyżycki Karol 90 320 Wyżycki Mikołaj abp. 83, 92 Zach 57 Zachariewicz Julian 74, 83, 96, 118, 125,252 ZałuskiJ. 159 Zamojski Jan 171 Zamojski Jerzy 171 Zamojski Tomasz 171 Zamoyski Jan 88 Zamoyski Jan abp. 64 Zapałowie 63 Zapolska Gabriela 132,223 Zapołya Izabela 297 Zapolya Jan 283, 297 Zapołya Jan Zygmunt 297 Zasławski-Ostrogski Aleksander 86 Zawadzki Franciszek 167 Zborowski Aleksander 84 Zebrzydowski Mikołaj 171 Zieliński płk. 261 Ziemowit IV książę 16 Zirriórowicz Bartłomiej "60," 11 "4" Zrinyi Ilona 283 Zuber Rudolf 132 Zubrzycki Eugeniusz Wieniawa 256 Zygmunt I August król 24, 163 Zygmunt II Waza król 70 Zygmunt III król 86, 89, 112, 114, 166, 171, 236 Zygmunt Luksemburski król 283 Zygmunt Stary król 34, 297 Zygmunt z Radzanowa 182 Zebrowscy 199 Żółkiewscy 192, 193 Żółkiewska Regina 193 Żółkiewski Stanisław 21, 60, 171, 192, 193, 194, 197, 198 Żuławski J. 123 Żurawińscy 199 321 treści Od wydawcy...........................5 Od autora.............................9 Do czytelnika..........................11 Krótki Kurs dziejów Galicji Wsc)iodhiej......13 Okręg Lwowski............. • •.........15 Okręg Stanisławowski.......• • •........201 Krótki Kurs dziejów Bukowiny . • • •........241 Okręg Czerniowicki.........• • •........243 Krótki Kurs dziejów Rusi Zakarpackiej......269 Okręg Zakarpacki ..........• • •........271 Słownik terminów architektonicznych......305 Ważniejsza literatura........• • •........309 Indeks osób................ ¦ ,........311 323 ' ^ffli ILUSTROWANY PRZEWODNIK PO ZABYTKACH KULTURY NA BIAŁORUSI ¦ Najobszerniejszy i jak dotąd JEDYNY w Polsce katalog zabytków na Białorusi (400 miejscowości, 1000 zabytków) ¦ INDEKS nazwisk ułatwi Kresowiakom szukanie swych korzeni. ¦ Nazwy miejscowości w dwu językach, mapa i 100 ilustracji ułatwią orientacją w terenie i pomogą w zwiedzaniu Książkę, najtaniej możecie zamówić w księgarni wysyłkowej NEPO CENA 25.- zł (w tym koszt wysyłki!) Przy zakupie całej paczki - 10% rabatu! Księgarnia Wysyłkowa NEPO Skrytka 105 01-865 Warszawa 45 Można zamawiać na kartkach pocztowych, telefonicznie lubfaksem: Tel/fax (022) 633 53 15 e-mail: ksie3arnia@nepo.kom.pl Katalog internetowy: www.nepo.kom.pl/burchard MAMY WIELE INNYCH CENNYCH KSIĄŻEK (TAKŻE Z PRAWEJ PÓŁKI!) Jeszcze w sprzedaży! ILUSTROWANY PRZEWODNIK PO ZABYTKACH KULTURY NA LITWIE ¦ Najobszerniejszy jak dotąd katalos zabytków na Litwie (1000 zabytków, 400 miejscowości). ¦ Osiem milionów Polaków w pierwszym, drugim lub trzecim pokoleniu wywodzi się właśnie stamtąd. INDEKS 2000 nazwisk ułatwi czytelnikom szukanie swych korzeni. ¦ 120 ilustracji i kolorowa mapa ułatwią dodatkowo zwiedzanie. Książką najtaniej możecie zamówić w księgarni wysyłkowej NEPO. CENA 30 zł. (w tym koszt wysyłki!) Przy zakupie całej paczki - 10% rabatu. Księgarnia Wysyłkowa NEPO Skrytka 105 01-865 Warszawa 45 Można zamawiać na kartkach pocztowych, telefonicznie lubfaksem: tel/fax (0-22) 633 53 15 e-mail: ksiegarnia@nepo.kom.pl katalog internetowy: www.nepo.kom.pl/burchard MAMY WIELE INNYCH CENNYCH KSIĄŻEK, (TAKŻE Z PRAWEJ PÓŁKI!) Jeszcze w sprzedaży! 'FRANKOWSKI, CZERNIOWIECKI i ZAKARPACKI 50 75 100 km stolice okręgów stolice rejonów stolice rejonów nieopisane w książce pozostałe opisane miejscowości granice państw granice okręgów granice rejonów i miast wydzielonych główne drogi większe rzeki i zbiorniki wodne wano w większości przypadków tradycyjne nazewnictwo ap Wojskowego Instytutu Geograficznego z okresu i. W nawiasach podano nazwy współczesne, o ile różnią się ()d dawnych. Opracowanie: Anna i Paweł Lubońscy