Polska Akademia Nauk Instytut Historii Wojciech Kriegseisen Samorząd szlachecki w Małopolsce w latach 1669-1717 Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1989 Wstęp Literatura poświęcona zagadnieniom samorządu szlacheckiego w Rzeczypospolitej XVI-XVIII w. skupiała się przede wszystkim na badaniu i opisywaniu sejmików. Początek dały tu prace A. Pawińskiego, do dziś będące cennym źródłem informacji i inspiracji. W miarę publikowania kolejnych tomów laudów sejmikowych powstawała oparta na nich literatura. Jeden tylko sejmik wisznieński opisany został w trzech pracach '. Opublikowanie w serii Akt Grodzkich i Ziemskich laudów halickich przyniosło prace o organizacji sejmiku halickiego2. Jedyny sejmik ruski, którego lauda nie zostały opublikowane, przedstawił pobieżnie już w 1908 r. wydawca AGZ-ów A. Prochaska-\ Dodając do tego pracę K. Arłamowskiego o ideologii gospodarczej szlachty ruskiej4, otrzymujemy dość dokładny, choć statyczny i jednostronny, obraz działania samorządu na Rusi. Stosunkowo wcześnie, bo już w 1906 r., powstała, oparta na laudach dobrzyńskich publikowanych przez Akademię Umiejętności, praca poświęcona organizacji sejmiku dobrzyńskiego5. Po II wojnie światowej sejmiki małopolskie cieszyły się szczególnym zainteresowaniem badaczy; powstały kolejno prace: W. Urbana o sejmiku krakowskim w latach 1572-1606, W. Sladkow-skiego o sejmiku lubelskim w latach 1572-1648, tegoż autora o udziale szlachty łukowskiej w tym sejmiku, syntetyczna praca A. Lityńskiego o samorządzie gospodarczym w Małopolsce, praca K. Przybosia i A. Walas/ka ! T. Kostkiewicz. Działalność kulturalna sejmiku ruskiego. „Pamiętnik Hisloi yczno-Pi auny" 1939, t. XIII. /. 2; S. Piotrowski, Uchwaly podatkowe sejmiku generalnego wiszeńskiego (1572-1772), Studia nad historią prawa polskiego, pod red. O. Balzera. t. XIII, z. 4. Lwów 1932; S. Sochaniewicz, Z dziejów sejmiku wiszeńskiego f 1673-1732). KH. 1915. R. XXIX. - S. Śreniowski, Organizacja sejmiku halickiego, Studia nad historią prawa polskiego im. O. Balzera, t. XVI, z. 3, Lwów 1938. ' A. Prochaska, Z dziejów samorządu ziemi chełmskiej, PH. 1908, t. VI. 4 K. Arłamowski, Zapatrywania i dążenia gospodarcze szlachty czerwono-niskiej w XVII n.. Lwów 1927. -s J. Siemieński, Organizacja sejmiku ziemi dobrzyńskiej, Rozprawy AU, Wydział Historyczno-Filozoficzny, seria II, t. XXIII, Kraków 1906. 0 reprezentacji sejmowej województwa krakowskiego w XVII w. i ostatnio K. Przybosia o sejmiku krakowskim w czasach saskich w latach 1697-1762 oraz Z. Trawickiej o sejmiku sandomierskim6. Poza Małopolską tylko dwa regiony doczekały się publikacji: Mazowsze, którego sejmik generalny przedstawił J. A. Gierowski, a sejmik gospodarski ziemi warszawskiej scharakteryzował J. Rafacz. Sejmikowi województwa łęczyckiego poświęcił dwie prace J. Włodarczyk. Sejmiki — średzki i szadkowski omówił w swych ostatnich publikacjach S. Płaza7. W prezentowanym tu, niepełnym przeglądzie prac nie uwzględniam, co prawda, badań poświęconych reprezentacji sejmowej, ale i włączając je uzyskałbym wyraźną przewagę zainteresowań sejmikami małopolskimi. Sejmikami, co nie znaczy samorządem. Większość badaczy, z wyjątkiem może A. Lityńskiego i J. A. Gierowskiego, bardzo wąsko pojmowała przedmiot swych dociekań, ograniczając się wyłącznie do sejmików i opierając się na laudach. Uchodziły uwadze działania pozostające z sejmikami tylko w pewnym, zwykle genetycznym, związku. Szczególnie chętnie zajmowano się omawianiem poglądów i zapatrywań politycznych sejmikujących, stosunkiem do spraw generalnych, ideologią. Wydaje się, że zapoznano w ten sposób sprawy ważne dla zrozumienia działania sejmiku, samorządu i, szerzej, organizmu społecznego danego regionu — organizację, działanie i skuteczność działania samorządu rozumianego tu nie tylko jako instytucja sformalizowana — sejmik, ale jako grupa ludzi szczególnie aktywnych, obdarzonych mandatem współobywateli, z tych czy innych przyczyn biorąca na swe barki troskę o właściwe funkcjonowanie społeczeństwa lokalnego. Celem tej publikacji jest próba opisu tych dziedzin życia społecznego 1 form aktywności szlachty, które w wymienionych pracach analizowano niedostatecznie, a czasem pomijano w ogóle. Próbowano krótko przedstawić i omówić ewolucję podstawowej formy reprezentacji i samorządu — sejmiku, h W. Urban, Sklad społeczny i ideologia sejmiku krakowskiego w latach 1572-1606, PH. 1953, t. XLIV, z. 3; W. Śladkowski, Sklad społeczny, wyznaniowy i ideologia sejmiku lubelskiego (1572-1648), Annales UMCS, sec. F, vol. XII, 1957; tenże, Udział szlachty łukowskiej w sejmiku lubelskim, (w:) Z przeszłości ziemi łukowskiej. Lublin 1959;,A. Lityński. Szlachecki samorząd gospodarczy w Małopolsce (1606-1717), Prace Naukowe US, nr 53, Katowice 1974; K. Przyboś, A. Walaszek, t Reprezentacja sejmowa województwa krakowskiego w XVII w., SH, 1977, R. XX, z. 3; K. Przyboś, Sejmik województwa krakowskiego w czasach saskich Y (1697-1763), Kraków 1981; Z. Trawicka, Sejmik województwa sandomierskiego w latach 1572/696. Kielce 1985. 7 J. A. Gierowski, Sejmik generalny Księstwa Mazowieckiego na tle ustroju sejmikowego Mazowsza, Wrocław 1948; J. Rafacz, Sejmik gospodarski ziemi warszawskiej w latach 1717-1775, Sprawozdanie TNW, Wydział Historyczny, Społeczny i Filozoficzny, R. XXXII, z. 1-3, Warszawa 1939; J. Włodarczyk, Uczestnicy sejmików łęczyckich. Zeszyty Naukowe UL, s. I, z. 72, 1970; tenże. Sejmiki łęczyckie, Łódź 1976; S. Płaza, Sejmiki i zjazdy szlacheckie województw poznańskiego i kaliskiego. Ustrój i funkcjonowanie (1572-1632), Zeszyty Naukowe UJ, DCCXX, Warszawa 1984; tenże. Sejmik i zjazdy szlacheckie województwa sieradzkiego. Ustrój i funkcjonowanie. Cześć I, 1572-1632, DCCCLIY, Warszawa 1987. ukazać samorzą racjach n Przed spełniane sujace jest zbi w 2 połowie X reakcji spolecze objęte tu zbion Tak R powołaną tu li zagadnień „normaln. lo/d/ielan Przy wybon stanem zachow ruskie, nie źródeł i w niż z Pode odrębnym Kwerenc po/a tL os nieme ca szych Ui Inaczej przez k\ to szcz a jedne poprz ciężyły wincjona Podst polskich,' Pawińsk krakov viensii na Wav Dla n co w i i \V Hf ukazać samorząd działający w warunkach stanu wyjątkowego — w konfederacjach różnych zakresów i poziomów. Przedstawiam wreszcie organa wykonawcze i najbardziej typowe funkcje spełniane przez samorząd w różnorodnych sytuacjach. Szczególnie interesujące jest zbadanie reakcji społeczeństwa na różne zagrożenia, które w 2 połowie XVII w. i na początku XVIII w. skupiały się w Małopolsce, reakcji społeczeństwa reprezentowanego przez instytucje i grupy nieformalne objęte tu zbiorową nazwą samorządu szlacheckiego. Takie postawienie problemu oraz przygotowanie pola badawczego przez powołaną tu literaturę pozwoliło świadomie wyłączyć z naszych rozważań zagadnienia już wielokrotnie analizowane i opisywane. Mam tu na myśli „normalne" zajęcia samorządu — wszystkie opisane prawem i te, które jak rozdzielanie odszkodowań, zapomóg i largicji wynikały ze zwyczaju. Przy wyborze zachodniej Małopolski jako obszaru badań kierowano się stanem zachowania źródeł i względną obfitością literatury. Województwo ruskie, nie leżące w granicach Małopolski zachodniej, uwzględniono dla źródeł i w przekonaniu, iż więcej łączyło je z województwami zachodnimi niż z Podolem i Ukrainą, których losy w badanym okresie toczyły się odrębnym torem. Kwerendą objęto zasadniczo lata 1669-1717, z pewnymi przekroczeniami poza tę ostatnią datę. Cezurą zamykającą pracę są postanowienia sejmu niemego, a przede wszystkim ogólna pacyfikacja po 1717-1718 r., zmieniająca diametralnie stosunki w prowincji. Wydaje się, iż nie wymaga ona głębszych uzasadnień. Inaczej było z rokiem 1669 otwierającym okres chronologiczny objęty przez kwerendę — rokiem elekcji Michała Kory buta Wiśniowieckiego. Było to szczytowe osiągnięcie ideologii i praktyki szlacheckiego egalitaryzmu, a jednocześnie spektakularne zwycięstwo nad reformistycznymi tendencjami poprzedniego panowania oraz inauguracja epoki rządów sejmikowych. Zwyciężyły te żywioły i te idee, które górowały w działaniach szlachty prowincjonalnej i decydowały o formie procesów samoorganizacyjnych. Podstawowym terenem kwerendy były lauda sejmikowe województw małopolskich, częściowo wydane drukiem8. Korzystano także z odpisów w Tekach Pawińskiego z Biblioteki PAN w Krakowie, częściowo z oryginałów oblat krakowskich w serii ksiąg grodzkich krakowskich, tzw. Libri laudorum craco-viensium (L.l.c.) istniejących w Archiwum Państwowym w Krakowie — Oddział na Wawelu. Podstawowy materiał wydobyto z tych właśnie zespołów. Dla uzupełnienia i potwierdzenia danych z laudów sięgnięto do miscella-neów i sylw politycznych, zbiorów uchwał sejmikowych, korespondencji s Akta sejmików województwa krakowskiego, t. III, IV, wyd. A. Przyboś, Kraków 1959-1963; Lauda sejmikowe wiszeńskie, wyd. A. Prochaska. t. XXI i XXIII Akt Grodzkich i Ziemskich..., Lwów 1911-1914; Lauda sejmikowe halickie, wyd. A. Prochaska, t. XXIV i W. Hejnosz, t. XXV, Akt Grodzkich i Ziemskich..., Lwów 1931-1935. politycznej w odpisach, gazet pisanych itp. materiałów, szczególnie obficie reprezentowanych w zbiorach rękopisów bibliotek naukowych: Ossolineum, Czartoryskich, Biblioteki Narodowej, Jagiellońskiej, Kórnickiej, a także AGAD, gdzie kwerendę przeprowadzono w Archiwum Publicznym Potockich, zespołach pozostałych po Bibliotece Ordynacji Zamoyskich i w dziale II Archiwum Radziwiłłów. Konieczne i owocne okazało się także wykorzystanie niektórych zespołów korespondencji — podstawowe bloki zużytkowane to korespondencja magnacka i szlachecka zachowana w Bibliotece Czartoryskich — listy od i do Sieniawskich, korespondencja Tarłów, Morsztynów, Denhoffów i innych. Dokładnie wykorzystano też dwa duże zbiory materiałów historycznych z tej Biblioteki — Teki Naruszewicza i Zbiór Szembeka. Równie przydatne okazały się niektóre zespoły archiwów rodzinnych, szczególnie resztki Archiwum Mniszchów w Ossolineum, czy Zbiór Pszonków zawierający liczne odpisy laudów i postanowień samorządu lubelskiego, potwierdzające materiał z Tek Pawińskiego. Negatywnym wynikiem zakończyła się długa kwerenda przeprowadzona w zbiorach drukowanych i rękopiśmiennych pism politycznych i publicystycznych — analiza 52 druków ulotnych wykazała zupełny brak istnienia tu głębszej refleksji nad zjawiskami i procesami społecznymi będącymi tematem pracy. Pomocne w poznaniu opinii i nastrojów społeczeństwa okazały się utwory publicystyczne utrzymane w stylu barokowych lamentów, czy zapisy pamiętnikarskie, jak dziełko księdza Oleszowskiego9, wnoszące, mimo retorycznych ozdobników, wiele konkretnej informacji obyczajowej. Podobnie nieliczne pamiętniki, a szczególnie niezastąpiona kronika Otwinowskiego. Trochę informacji dotyczących Małopolski, oglądanej z perspektywy dworu królewskiego, udało się wydobyć z relacji K. Sarneckiego10. Ze względu na temat pracy, dość szerokie granice chronologiczne, wreszcie ogrom materiału, szczególnie korespondencji, mam świadomość, że wiele zespołów wartych kwerendy i źródeł interesujących pominięto — dotyczy to zwłaszcza XVII w. i trudno dostępnych materiałów w archiwach i bibliotekach ukraińskich. W pracy nie posługiwano się żadnym specjalnym aparatem terminologicznym, poza ogólnie obowiązującą terminologią historyczną, świadomie też nie użyto tu żadnej z licznych definicji samorządu, mając świadomość, że precyzacje te, konstruowane w socjologii, nie bardzo przystają do rzeczywi- 4 W. Węgierski, Classicum wolności polskiej.... b.m. 1703, egz. BN. XVIII, 2, 1432; Krzywda nad wszystkie krzywdy..., b.m. 1712, egz. BN. XVIII, 4, 1516; J. Oleszowski, Ahrys domowej nie szczęśliwości 1696-1721, wyd. F. Kluczycki, Kraków 1899. 10 E. Otwinowski, Dzieje Polski pod panowaniem Augusta II od roku 1696 do 1728, Krakćm 1849; K. Sarnecki, Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego. Diariusz i relacje z lat 1691 1686, wyd. J. Woliński. Wrocław 1958. stości społecznej badanej epoki. Tam, gdzie w tekście posłużono się terminem „Małopolska" lub „prowincja" odnosi się to do obszaru badanego, a nie terytorium w historycznych granicach, tzn. z Ukrainą. Na zakończenie należne wyrazy wdzięczności chciałbym złożyć wszystkim tym, którzy przyczynili się do powstania tej książki. Przede wszystkim Panu Profesorowi Jerzemu Michalskiemu, a także Panom Profesorom: Józefowi Andrzejowi Gierowskiemu i Emanuelowi Rostworowskiemu. Wiele zawdzięczam życzliwym i krytycznym uwagom Pani Docent dr hab. Teresy Zielińskiej, a także Pana Profesora Henryka Olszewskiego, którzy zechcieli zadać sobie trud przeczytania pracy. Wdzięczny jestem także wszystkim uczestnikom zebrań Pracowni Dziejów Kultury Staropolskiej Instytutu Historii PAN kierowanej przez Panią Profesor Marię Bogucką, którzy długo i cierpliwie pomagali autorowi w znalezieniu ostatecznej formy tej książki. Wyrazy szczególnej wdzięczności chciałbym złożyć Panu Doktorowi Jerzemu Koweckie-mu. Osobne podziękowania należą się bibliotekarzom i archiwistom — szczególnie pracownikom Archiwum Głównego Akt Dawnych i Biblioteki Narodowej, których pomocy i uczynności rzecz ta zawdzięcza powstanie. Warszawa 1987 r. ROZDZIAŁ I Warunki działania samorządu szlacheckiego w Małopolsce na przełomie XVII i XVIII w. Rozdział ten jest próbą przedstawienia warunków działania małopolskiego samorządu i opisania różnorakich zagrożeń, którym ów samorząd musiał się przeciwstawiać. Uznano tu za konieczne dzielenie zagrożeń na ogólne, tzn. obejmujące całą Małopolskę, i lokalne oraz na stałe, czyli występujące wcałym okresie chronologicznym objętym badaniem, i incydentalne. Sprawy ustroju umiejscawiano w laudach sejmikowych zawsze przed sprawami bytu, kondycji ekonomicznej. Jest to wynik obowiązywania pewnej frazeologii, wyniesionego z retoryki przekonania o znaczeniu polityki, zagadnień ustrojowych. Oddaje to utrwalony w świadomości społecznej stan zagrożenia ustroju wolnościowego. Obowiązująca doktryna zakładała stały konflikt inter maiestatem ac libertatem1. Potwierdzały te założenia doświadczenia wyniesione z lat panowania Jana Kazimierza. Mimo braku realnego, wewnętrznego zagrożenia wolności lauda pełne są frazesów o gotowości szlachty do obrony wolności i wdzięczności za królewskie „około wolności pieczołowanie". Splata się tu frazeologia z utrwalonym przeświadczeniem o skłonności każdego monarchy do ograniczania praw szlacheckich, dyktując Małopolanom zwroty świadczące o braku zaufania do króla. Najostrzejszy stan poczucia zagrożenia ustroju przez władzę państwową występował w Małopolsce, jak i w całej Rzeczypospolitej, za panowania Augusta II. Źródłem, w którym najwyraźniej, poza publicystyką będącą narzędziem propagandy, odbijały się obawy o trwałość ustroju szlacheckiej Rzeczypospolitej, były instrukcje sejmikowe. Nie jest to oczywiście źródło idealne — z jednej strony krępowały autorów względy etykiety i szacunku należnego władcom, mimo podejrzeń o ich absolutystyczne czy tylko reformistyczne plany. Z drugiej strony instrukcje formułowano w myśl zaleceń obecnych 1 Najpopularniejszym głosicielem tej doktryny był Andrzej M. Fredro m. in. w: Scriptorum sen togac et hel/i notationum fragmenta. Accesserunt peristromata regum symholis e\pr<'xsa. Gdańsk 1660, Frankfurt 1685, szczególnie Wstęp, cz. I o roli króla, senatu, dworu, np. s. 57. na sejmiku lub reprezentowanych przez swoich klientów, „wielkich ludzi" — przedstawicieli stronnictw, i często wyrażały one bardziej ich stanowisko niż opinię szlachecką. Zdajemy sobie jednak sprawę z faktu, iż ingerencje w treść instrukcji lub narzucanie jej autorom własnych stronniczych postulatów nie mogło iść zbyt daleko, za bardzo rozmijać się ze stanowiskiem i intencjami szlachty. Niemożność lub niechęć do otwartego formułowania zarzutów wobec panującego powodowała kierowanie ich, niejako w zastępstwie, pod adresem senatorów — współpracowników monarchy. Typowe były tu zastrzeżenia sejmiku wisznieńskiego z lat 1687 i 1712, protestującego przeciw zbyt daleko idącym uroszczeniom rad senatorów2. Narzędziem większości absolutystycznych czy reformistycznych planów tej epoki było wojsko, a szczególnie wojsko cudzoziemskiego zaciągu. Skutkiem tego, mimo deklarowanego w laudach małopolskich szacunku dla zasług wojska koronnego, w sferze działań praktycznych samorządu szlacheckiego często żołnierz występował jako przeciwnik, w najlepszym razie uciążliwy gość. Ideolog szlachecki A. M. Fredro nie ukrywał swej niechęci do wojska zaciągu cudzoziemskiego3 i radził rozbudować zaciąg narodowy, jako formację obywatelską, trudniejszą do wykorzystania przez tyrana. Wydaje się, że w badanym okresie wojsko funkcjonowało w świadomości szlachty małopolskiej obciążone pewną dwuznacznością, jako obrońca granic i jednocześnie gotowe narzędzie zamachu stanu. Kolejnym elementem zagrażającym trwałości ustroju Rzeczypospolitej była dezorganizacja sprawnego funkcjonowania sejmików — podstawy ustroju szlacheckiej demokracji i samorządu. Wbrew opinii starszej literatury, począwszy od fundamentalnej pracy Pawińskiego4. stoimy na sprecyzowanym przez A. Lityńskiego5 stanowisku o jedności sejmiku — opartym na założeniu, że nie istniała wielość sejmików: poselski, relacyjny, deputacki, komisarski, gospodarski, lecz jeden sejmik wykonujący różne funkcje, czy to na różnych sesjach, czy też na jednym posiedzeniu. Tak rozumiane sejmiki w wypadku Małopolski różnią się tylko zakresem terytorialnym obowiązywania podjętych postanowień. Najrozleglejszą moc miały uchwały sporadycznie zbierającego 2 Instrukcja wisznieńska 16 XII 1687 r. AGZ, t. XXII, s. 207. p. 10; instrukcja wisznień-ska 23 II 1712 r., ibidem, s. 499. p. 2. 3. •' A. M. Fredro, op. cit., rozdz. I, ostatnie fragmenty dotyczą przewagi żołnierza polskiego nad cudzoziemskim. 4 A. Pawliński, Rządy sejmikowe w Polsce 1572—1795 na tle stosunków województw kujawskich. Warszawa 1972. 5 A. Lityński, Szlachecki samorząd gospodarczy w Malopolsce 1606-1717, Katowice 1974, Prace Naukowe UŚ. nr 53. ,r1VM-!& .y .^ ..*. .*^te,7'ł..«9«i3i|6fl *»BCI ,*>i, i .M-A of się sejmiku generalnego w Nowym Mieście Korczynie. Węższy zakres miały uchwały sejmików wojewódzkich: proszowickiego, opatowskiego, lubelskiego, bełskiego oraz wisznieńskiego. Funkcjonowały też regularnie sejmiki, których uchwały "dotyczyły jednej ziemi: chełmski, halicki, zatorski. Najwęższy zakres obowiązywania miały lauda sporadycznie obradujących sejmików powiatowych: sanockiego, lwowskiego, żydaczowskiego, łukowskiego. Sejmiki te były odpowiednim forum do rozwiązywania najistotniejszych dla samorządu ziemskiego spraw finansowych. W ich zakres wchodziły: repartycja podatków przyjętych z sejmu, uchwalanie, ustalanie przeznaczenia i repartycja podatków wojewódzkich. Regulowano tam zasadnicze dla ziemian sprawy form poboru i osób przeprowadzających pobór, wreszcie przeprowadzano rozliczenia z poborcami. Dotychczasowa literatura przedstawiająca sejmiki przede wszystkim przez pryzmat problemów politycznych, w skali ogólno-państwowej, nie zawsze doceniała te, tak żywotne dla szlachty, problemy. Przeniesienie w l połowie XVII w. rozgrywek politycznych z sejmu na sejmiki poselskie i relacyjne doprowadziło w latach sześćdziesiątych do częstego ich zrywania6. To zdominowanie sejmików przez politykę spowodowało, jak sądzimy, przeniesienie zagrożonych uchwał finansowych na sejmiki de-putackie, jako pewniejsze. Dalszym etapem narastania zagrożenia ustroju, wyrażającego się dezorganizacją uchwał podatkowych, było zrywanie sejmików deputackich, w wyniku wzrostu politycznej roli trybunałów, i zdominowania przez taktyczne rozgrywki polityczne wszelkich zgromadzeń szlacheckich. Utworzone dla uniknięcia tego niebezpieczeństwa sejmiki gospodarskie, których wyłącznym zadaniem było załatwianie spraw finansowych i porządkowych, też w krótkim czasie uległy „rwaczom", rywalizującym o stanowiska poborców i za pomocą nierównej repartycji usiłującym zapewnić sobie klientelę polityczną7 (por. rozdz. II). Bardzo charakterystyczną reakcją na ten proces jest apel ziemian halickich w instrukcji przed sejmem w 1680 r.: „nulla sancitorum executio, gdy privatorum commoda, respekty do poborstw konkurencje relationum rwać, albo leges tamże dispensare zwykli i to serpens ubique malum piissimas Rzeptej konfunduje intentiones..., aby na sejmie teraźniejszym circa tak contributionem, jako ordinem et modum contribuendi, które województwa przy deklaracjach dadzą, była constitutio..., żeby przez zwłokę sejmików wojsko w borgowej służbie nie zostawało...8 Jako przyczynę niedochodzenia sejmików i niepodejmowania uchwał podają Halicza-nie konkurencje o stanowiska poborcy i troskę o ustalenie „ordinem modum contribuendi" usiłują przerzucać na sejm. Chwalebna dbałość o pieniądze dla wojska wynikała zapewne nie tyle z wysokiego poziomu świadomości obywatelskiej w Haliczu, ile ze strachu przed możliwą egzekucją wojskową, przy założeniu, że nie jest to skutek działań bardzo w tym f1 A. Pawiński, op. cit., s. 479. 7 Np. praktyki starościca pilzneńskiego Tarły w woj. sandomierskim, relacja z sejmiku opatowskiego, marzec 1715, rps Czart. 5962, nr 42172. * AGZ. t. 24. lauda halickie, nr 223, s. 425. p. 5. -., - . ' okresie wpływowej. z urzędu dbałego Jest oczywiste, zaciekłych walk , procesów ogólnok: rżeniem sejmiku wania sądów uległy omówić Rzeczypospolitej] Skrajną foi wanie". najeż polski źródła opis - Relacja 9 septembm saskie i korom Nie ograniczał tach 1703-17161 kich biorącychl incydentalne i, ności To są istotnego ustroju woli Wskute nieniu rencja o cyjnych sądy grc sądownie strony uz wyroki czone sejmikov innych y Ano 1849. s. 2 w Ko n f 1705 r., uwięź i, 1958. i niemały, tud/ieżobi 10 okresie wpływowego na sejmiku halickim Stanisława Jabłonowskiego, hetmana, z urzędu dbałego o płace dla wojska. t5* " Jest oczywiste, że zrywanie sejmików nasilało się szczególnie w okresie zaciekłych walk politycznych w Małopolsce, będących zwykle odbiciem procesów ogólnokrajowych. Zjawisko to doprowadziło w końcu, poza wytworzeniem sejmiku gospodarskiego, do szerokiego stosowania limity i powstawania sądów skarbowych (por. dalsze rozdziały). Istotne jest, że najszybciej uległy omówionym procesom sejmiki najznaczniejsze politycznie w całej Rzeczypospolitej: proszowicki, opatowski oraz wisznieński9. Skrajną formą zakłócania funkcjonowania sejmiku było jego „oprymo-wanie". najczęściej z pomocą wojska. Wypadków takich na terenie Małopolski źródła odnotowały dziesiątki; szczególnie znany jest drukowany opis — Relacja sejmikowa z województwa krakowskiego w Proszowicach die 9 septembris 1697 roku](}. Dotyczy on obrad otoczonego przez wojsko saskie i koronne sejmiku krakowskiego, mającego potwierdzić wybór Augusta II. Nie ograniczano się do wywierania presji obecnością wojska. Czasem w latach 1703-1716 aresztowano niewygodnych polityków sejmikowych lub wszystkich biorących udział w sejmiku urzędników11. Były to jednak zagrożenia incydentalne i, mimo swej jaskrawości, mniej groźne niż stały upadek zdolności decyzyjnej sejmików na skutek dominowania ich przez politykę. To samo zjawisko, w mniejszym co prawda stopniu, dotyczyło ostatniego, istotnego z punktu widzenia interesów, szlachty prowincjonalnej, elementu ustroju wolnościowego Rzeczypospolitej — wymiaru sprawiedliwości. Wskutek procesu bardzo podobnego do omawianego uległy upolitycznieniu sądy ziemskie, a przede wszystkim elekcje sędziów ziemskich. Konkurencja o funkcje w tych sądach prowadziła do zrywania sejmików elekcyjnych i ziemstwa nie urzędowały całymi latami. Rolę ich przejmowały sądy grodzkie. Sprawy te omawia J. Michalski w swej pracy o reformie sądownictwa12. Ale i sądy grodzkie nie zapewniały sprawiedliwości; z jednej strony uzależnione od starosty, zwykle zaangażowanego politycznie, ferowały wyroki stronnicze — z drugiej w okresach zamętu nie funkcjonowały, opuszczone przez zbiegłych lub zmarłych oficjalistów. Stwierdzają ten stan lauda sejmikowe i apelują do starostów o uporządkowanie grodów lub poszukują innych dróg wyjścia13. W okresach względnego spokoju w Małopolsce g Anonim, tzw. Otwinowski, Dzieje panowania Augusta II..., (dalej: Otwinowski). Kraków 1849, s. 214-215. 10 Korzystano z egzemplarza BN XVII, 4, 1422. """"* n Rps Bibl. PANKr. 8338, TP, lauda sandomierskie t. 2. k. 132-139. Opatów 26 VI 1705 r., sejmik z uniwersału prymasa M. Radziejowskiego, antyaugustowski, ujmuje się za uwięzionymi urzędnikami obecnymi na poprzednim, rozpędzonym sejmiku. '- J. Michalski. Studia nad reformą sądownictwa i prawa sądowego w XVIII w., Wrocław 1958. '•' Charakterystyczna skarga w laudum halickim 9 V 1707 r.: „Gdy zaś przez czas niemały, a prawie już od kilku lat w ziemi naszej, stante praesenti calamitate publica. tudzież ob defectum imci pp. officjalistów. tak ziemskie, jako i grodzkie, sądy wakują, a przeto n rolę sądu pierwszej instancji przejmował Trybunał Lubelski. W czasie wojen i zamieszek Trybunał limitował swe obrady, prowincja pozostawała bez sądów14. Omówione tu zjawiska prowadzić musiały do wytwarzania nowych form, które w ramach istniejącego ustroju, nieco tylko zmodyfikowanego, zapewniały funkcjonowanie samorządu szlacheckiego i tym samym przetrwanie zagrożonego ustroju. , Omawiając poszczególne elementy i zjawiska będące różnego stopnia zagrożeniami społecznego bytu szlachty małopolskiej, więcej miejsca poświęcić należy wojsku; stosunkowi szlachty do swojego wojska, działaniom wojsk obcych, formom utrzymywania wojsk, często kosztem społeczeństwa prowincji. Problem — wojska jako zagrożenie — podzielony został na kilka, częściowo pokrywających się zagadnień. Nie da się w praktyce ściśle rozgraniczyć pewnych form działania sił zbrojnych, np. różnica między egzekucją a rabunkiem, czy między egzekucją z powodów politycznych a zorganizowanym wyciskaniem gotówki z prowincji była niewielka lub w praktyce żadna, szczególnie z punktu widzenia poddanego egzekucji ziemianina. Przede wszystkim rozpatrzyć należy funkcję wojska działającego jako instrument gry politycznej, wykorzystywany szczególnie w okresach kryzysowych. Wojsko to przede wszystkim armia koronna. Należy wziąć też pod uwagę oddziały będące do dyspozycji ośrodków politycznie aktywnych na terenie Małopolski. Wojska saskie, częściowo rosyjskie służyły Augustowi II przed i po wojnie północnej w okresie 1701-1706, a szczególnie w latach 1713-1717. Armia rosyjska wykorzystywana była przez generalność konfederacji sandomierskiej; oddziały szwedzkie służyły politycznym celom konfederatów warszawskich. Wojsko koronne pozostające w dyspozycji hetmanów w badanym okresie kilkakrotnie konfederowało się, uzyskując tym samym polityczną samodzielność lub zmieniając dysponenta. Pozostają wreszcie oddziały nadworne magnatów i nielegalne zaciągi na usługach zwalczających się stronnictw politycznych. Zadaniem wojska, jako środka działania politycznego, było wymuszanie posłuszeństwa politycznego całej Małopolski, czy poszczególnych ziem, powiatów i okolic sąsiedzkich. •#* Kryzys polityczny 1672 r. przyniósł dowody na dyspozycyjność wojska. iniuriati sprawiedliwości żadnej otrzymać nie mogą, consequenter tem większe oh impunitatem oriuntur excessa i oppressje.... AGZ, t. 25 lauda halickie, nr 57, s. 85, p. 8. Starostą halickim był Józef Potocki. 14 O rosnącej roli trybunału M. Goyski, Reformy tryhunalu koronnego, Lwów 1909, „Przegląd Prawa i Administracji" R. XXXIV. s. 32n.. odb.; kierowanie spraw od razu do trybunału „ex cruda citatione" stwierdza J. Michalski dla połowy XVIII w., było tak zapewne i wcześniej, J. Michalski, Studia nad reformą sądownictwa i prawa sądowego w XVIII w., Wrocław 1958, cz. I. s. 181. 12 Malkontenci organizowali zaciągi prywatne, oddając je pod komendę rezygnujących ze służby w armii koronnej oficerów. Z relacji posła pruskiego Hoverbecka wynika, że zaciągi te w lipcu 1672 r. i-s liczyły 4 tyś. osób. Dla obrony dworu skupiło się jesienią 1672 r. w Małopolsce, pod Gołębiem, szlacheckie pospolite ruszenie, które przekształciwszy się w konfederację oddało władzę nad wojskiem w ręce króla. Dopóki jednak konfederaci pod przywództwem marszałka Stefana S. Czarnieckiego, pisarza polnego koronnego, nie zwerbowali nowych oddziałów, była to władza czysto teoretyczna. Stary zaciąg koronny, z wyjątkiem kilku dosłownie chorągwi, pozostał wierny hetmanowi i w jego obronie skonfederował się pod Szczebrze-szynem. Tu 23 listopada zatoczono koło generalne koronne. Doszło do rozłamu, wygnano cztery chorągwie wierne królowilf). Następnie rozdano oddziałom skierowania na konsystencje zimowe z kwaterą główną w Łowiczu, rezydencji prymasa, tylko część oddziałów pozostała w Małopolsce. Po przejściu oddziałów w okolice Łowicza odetchnęły, szczególnie zrujnowane przez armię, pospolite ruszenie i uciekinierów z Ukrainy i Rusi, ziemie lubelska i sandomierska. W całej jednak Małopolsce nie ustawały niepokoje, chorągwie starego i nowego zaciągu łupiły dobra malkontentów, neutrali-stów, takich jak biskup krakowski Andrzej Trzebicki i zwolenników królewskich, jakaś niezidentyfikowana chorągiew wdarła się nawet do Krakowa 17. Skargi na wojsko i jego nadużycia powoli wygasały — pacyfikacja warszawska, zwycięstwo chocimskie, śmierć króla — zmieniły sytuację polityczną. Dopiero latem 1674 r. po elekcji Jana III Sobieskiego. a przed kampanią październikową tegoż roku, rozpoczęły się w Sandomierszczyźnie niepokoje wywołane antagonizmem między szlachtą a wojskiem maszerującym na Ruś i dopuszczającym się ponoć po drodze nadużyć, wiele hałasu narobiły też w Małopolsce werbunki Hieronima Augustyna Lubomirskiego, który w porozumieniu z dworem zbierał tu żołnierzy dla przygotowywanego korpusu interwencyjnego, przeznaczonego na Węgry18. Całe panowanie Sobieskiego to okres, w którym brak, mimo politycz- 15 Za A. Przybosiem, Konfederacja goląbska, Tarnopol 1936, s. 62, dwie z tych chorągwi stały w krakowskiem, a 11 w ruskim województwach, rps Bibl. PANkr. 1070, ks. 245 — awizy z 1670 r. 16 Jan Sobieski do żony, Szczebrzeszyn 26 XI 1672 r.. Listy Jana Sobieskiego___ wyd. A. Helcel, t. II, nr 76, s. 250-251; list ze Szczebrzeszyna 26 XI 1672 r.; rps Czart. 7622, k. 523, TN. '7 A. Trzebicki bp krak. do M. Czernego, Kielce 20 XII 1672 r., rps. Czart. 2076, nr 7, s. 36. Swawolę tę potwierdza laudum krakowskie pod Kucharami 25 VIII 1672 r., t. 3, nr 178. s. 418-419: Nowiny z Krakowa 8 X 1672 r., rps PANKr. 1070, k. 542. i« 12 VIII 1674, SiM, t. XII, cz. 2, s. 292, rps Bibl. PANKr. 8338, TP 21, k. 575: Senatus consultum w Gdańsku 28 XII 1677 r., rps AGAD APP 48, s. 6 opinia oficjalna w sprawie zaciągów na Węgry. Protesty szlachty krakowskiej przeciw zaciągom na Węgry, rps Czart. 2076, nr 15, s. 67: K. Matwijowski, Pierwsze sejmy z czasów Jana III, Wrocław 1976, S. 153. 169. '~«^ ? ->"*! WJirjnl^ -mw-Ł •« -»-*.mivivc. «WTHIC-»•« 13 nych kryzysów, faktów świadczących o dążeniu którejś ze stron do bezpośredniego wykorzystania wojska w walce politycznej. Zagrożeni czują się w 1678 r. Sandomierzanie |y; mówią o konfederacji szlacheckiej z pomocą wojska'po sejmie grodzieńskim 1688 r., ale kończy się na planach, armia koronna angażuje się na terenach położonych nad Dniestrem. Kolejny wielki kryzys z udziałem wojska to okres bezkrólewia po śmierci Jana III. Małopolskę niszczą i rabują oddziały koronne, skonfede-rowane pod marszałkiem Bogusławem Baranowskim20. Szczególnie w województwach krakowskim i ruskim wymuszający „chleby krwawo zasłużone" żołnierze dali się szlachcie we znaki. J. F. Drobysz-Tuszyński stwierdza na Rusi głód wiosną 1697 r., szlachta krakowska i oświęcimska bezskutecznie skarży się na napastujące dwory chorągwie21. Po rozdwojonej elekcji, latem 1697 r. o zwycięstwie elektora saskiego zadecydowało wprowadzenie do Małopolski wojsk saskich i zajęcie Krakowa; w Małopolsce skupiły się też popierające Sasa oddziały koronne. Utrzymujące się kosztem Małopolan wojska wyparły z województwa sandomierskiego zbierające się tam zaciągi partii francuskiej werbowane przez podkomorzego krakowskiego Franciszka Lanckorońskiego22. Gdy wiosną 1702 r. Karol XII wkroczył przez Litwę do Korony i zajął 7 sierpnia Kraków, wojsko szwedzkie było w Małopolsce drugim obcym wojskiem obok saskiego. Były one narzędziem odmiennych koncepcji politycznych, a wkrótce dwóch zwalczających się stronnictw — szwedzkiego i saskiego. Typową dla działań szwedzkich była, zakończona neutralizacją i w konsekwencji przejściem na stronę Karola XII, akcja egzekucyjna przeciw rodzinie i klientom Lubomirskich — ich sandomierskim i ruskim majątkom. Połączony z grabieżą przemarsz oddziału wydzielonego z głównego korpusu szwedzkiego, pod wodzą Magnusa Stenbocka, głównego w sztabie szwedzkim specjalisty od wyciskania z dóbr pieniędzy, wykonany w październiku — listopadzie 1702 r. wywarł odpowiednie wrażenie na zgromadzonych we Lwowie senatorach i dygnitarzach małopolskich23. Poczynania i technika Stenbocka zasługują na odrębne omówienie. |l) Instrukcja posłom do króla z okazowania pod Koprzywnicą, 18 IV 1678 r., rps AGAD AR II, ks. 25, s. 271. 20 Opinie o przyczynach związku, do dziś nie ustalonych u: H. Zdzitowiecka-Jasicń-ska, Konfederacja Baranowskiego w dobie bezkrólewia po Janie III, „Ateneum Wileńskie" R. VI: 1927, także M. de Mongrillon, Pamiętnik.... wyd. Ł. Cześcik, Wrocław 1982, gdzie straty spowodowane przez rabunki wojsk związkowych w Małopolsce ocenia się na 15 min zip. 21 J. F. Drobysz-Tuszyński, Pamiętnik— (w:) Dwa pamiętniki 2 XVII w., wyd. A. Przy-boś, Wrocław 1954, s. 91: Liber laudorum cracoviensium 4, APK 761 A. k. 7: laudum proszowickie 4 II 1697 r. Uniwersał sądu kapturowego krakowskiego z 8 I 1697 r. 22 „Jakoż zaciągali de Contiste w różnych miejscach, ale ich wszędy hetman ro/ganiał, i podczas samej koronacyi poczęła się była pokazywać partia nie miała ludzi około Pińczowa", Otwinowski, s. 6. r ,^-, 2-ł Z. Łakociński, Magnus Stenbock w Polsce, Wrocław 1967, s. 48-49, 50. u • .. i .- •. - .- W latach 1704-1706, po wyjaśnieniu sytuacji na Litwie i w Wielkopolsce, Małopolska pozostaje jedyną prowincją wierną Augustowi II. Sejmiki obradujące pod lufami muszkietów szwedzkich wyrzekają się Sasa i natychmiast po 'odejściu Szwedów powracają do posłuszeństwa obranemu monarsze. Przykładem było województwo lubelskie, które natychmiast po wymarszu zimujących tu wojsk Karola XII zawarło konfederację dla obrony praw Augusta II i wysłało do niego poselstwo z obediencją24. Konsekwencją T» zdrady hetmana Lubomirskiego była konfederacja antyhetmańska wojska koronnego, która pod wodzą oficerów-augustowców i przy współpracy z sejmikiem sandomierskim wypowiedziała mu posłuszeństwo 2 II 1704 r.2-\ stając się dogodnym narzędziem polityki dworskiej. Jak Sasi, Szwedzi i Rosjanie — tak wojska koronne wybierały stacje przede wszystkim w Małopolsce. Jednocześnie na jej terenie działały nieregularne oddziały w barwach zwalczających się stronnictw26. Wreszcie w maju 1705 r. doszło pod naciskiem szwedzkim do zwołania sejmików uznających świeżą królewskość Stanisława Leszczyńskiego, koronowanego 4 V 1705 r. w Warszawie27. Sejmikiem opatowskim kierowali bardzo aktywni wówczas w Małopolsce, a szczególnie w województwie sandomierskim, Morsztynowie, stronnicy Leszczyńskiego. Interwencja wiernych Augustowi II oddziałów Śmigielskiego udaremniła ich plany. W Krakowskiem sejmiki odbywały się najprawdopodobniej pod osłoną wojska pod dowództwem Józefa Potockiego wojewody kijowskiego — stanisławczyka28. Po abdykacji Augusta II w 1706 r. Małopolska, okupowana przez powiększoną na mocy postanowień sejmu lubelskiego armię koronną, z konieczności już tylko pozostała wierna konfederacji sandomierskiej i jej przywódcom. O obliczu politycznym prowincji nie decydowały kolejne, rozganiane i organizowane na nowo sejmiki opatowskie i proszowickie deklarujące wierność to Stanisławowi, to konfederacji, ale konsekwentna postawa wojsk hetmana Adama Sieniawskiego — sojusznika cara Piotra I i, pozostającego w kontakcie z Dreznem, przywódcy konfederacji sandomierskiej — łowczego litewskiego, a potem miecznika koronnego, Stanisława Denhoffa29. 24 Laudum lubelskie sejmiku z limity, Lublin 17 IV 1703 r., rps Bibl. PANKr. 8338, TP 16, k. 85-86. 2? Confederatio wojska koronnego. Opatów 2 II 1704 r., rps Oss. 274/III, s. 69-72. 2f) Otwinowski. s. 98. Wiadomość z Lublina 13 IV 1704 r.: „Po przedmieściach panowie związkowi haniebnie drą, do miasta przysłali upominając się largicji i wymawiając, że przeszłego roku 50 m. talerów bitych same miasto ... Stenbockowi wydało...", rps Czart. 198, s. 307 TN. 27 Informacje o przebiegu wypadków w Proszowicach: rps Czart. 22130, s. 341. Liber laudorum Crac., t. 3, WAPKr. 761. nr 18, s. 31-34, rps Oss. 233, k. 292-296. Sejmik opatowski 4 VII 1706 r. rozpędził Adam Śmigielski. 2* Informacje o tzw. spisku Morsztynów w Małopolsce m. in. w rpsach: Czart. 5790 III, Oss. 5825/1, Czart. 5896. 5966. 29 W. Kriegseisen, Walka polityczna w województwach małopolskich w roku 1708, KH 1985, z. l, ss. 3-31. - --^ , •-=-, „____ ..-•...•.-. % - ts *f Powrót Augusta II latem 1709 r. do Rzeczypospolitej oznaczał dL prowincji konieczność utrzymywania oprócz Rosjan i wojsk koronnych także Sasów, którzy zastąpili tu Szwedów. Uchwały walnej rady warszawskiej z 1710 r.* rozbudowując komput koronny, wzmocniły pozycję hetmanów; wobec małej aktywności politycznej Stanisława Rzewuskiego hetmana polnego, rolę główną odgrywał hetman wielki. Szlachta apelująca od 1710 r., a szczególnie od 1713 r., o wycofanie wojsk saskich i rosyjskich, do niego udawać się będzie z prośbą o ochronę przed rabunkami żołnierskimi. 0 repartycji wojska do ziem na leża zimowe decydował sam hetman, w zależności od wyniku sejmików — nieposłuszne ziemie liczyć mogły na obecność wojska, korzystającego z przymusowej gościny w dobrach ziemskich™. Stosunki panujące ówcześnie między wojskiem a społeczeństwem szlacheckim charakteryzuje fragment listu wojewody sandomierskiego Stanisława Morsztyna do Adama Sieniawskiego: „Czy może tesz jusz bydź większa niewola, kiedy krom nieznośnych paletów hic et nunc jeżdżą po dworach szlacheckich cum ingenti oppressione revisores, każą sobie otwierać, albo sami odbijają szpiklerze, spisują w regestra, zakazują z nich ruszać, statki wszystkie do jednego pozabierali na rzekach i tak przedaż i wyżywienie odjęte..."31 Wreszcie w jesieni 1715 r. poselstwa wyprawiane do sandomierskiej partii wojska koronnego32 przez szlachtę podgórską, dały skutek w postaci anty-hetmańskiej i antysaskiej konfederacji wojskowej, która rychło przerodziła się w konfederację szlachecką prowincji małopolskiej, zawiązaną w Tarno-grodzie 26 XI 1715 r.33 „Opisanie buław" i uchwalenie stałej płacy wojsku w traktacie warszawskim i na sejmie niemym, osłabiając armię i hetmanów, położyło przejściowo kres ciągłemu wykorzystywaniu wojska w walkach o władzę. Jednocześnie wymuszona ewakuacja oddziałów saskich pozbawiła drugą stronę narzędzia ucisku ekonomicznego i politycznego. Wojsko było stałym 1 bardzo dokuczliwym elementem egzystencji społeczeństwa małopolskiego w badanym okresie. Stanowiąc ciągłe, potencjalne zagrożenie, w momencie rozpoczęcia działań wojennych stawało się zagrożeniem totalnym bytu szlachty. Brało się to z charakteru wojsk, jakimi prowadzono wojny, niekarnych oddziałów zaciężnych i najemnych. Działania wojenne, rozumiane jako bezpośrednie zbrojne starcia i przygotowania do nich (długotrwałe oblężenia, tak typowe dla sztuki wojennej 2 połowy XVII w., zdarzały się na terenie -'» A. Sieniawski do J. Szembeka, Nisko. 31 VII 1710 r., rps Czart. 457. nr 67. k. 152-153: O zdzierstwach wojsk w prowincji, Otwinowski, op. cit., s. 166. <i S. Morsztyn do A. Sieniawskiego. b.m.. 7 VII 1710 r., rps Czart. 58%. nr 26366. '2 Geneza konfederacji w: J. A. Gierowski, Między saskim absolutyzmem a zlotą wolnością, Wrocław 1953. •ł-ł Opis początków konfederacji tarnogrodzkiej w: Otwinowski. s. 2291 n. oraz A. Pro-chaska. Konfederacja tarnogrodzka, „Przewodnik Nauk i Lit.", Lwów 1917. ,.. ., ._, ,„. 16 łan. Rzeczypospolitej rzadko, a w Małopolsce nigdy), występowały w następującym porządku chronologicznym: 1672 r. . — turecka blokada Lwowa, zagony Tatarów pustoszą woj. ruskie, aż do granic podgórskich woj. krakowskiego, 1672-1673 r. — w woj. sandomierskim walki wojsk z zaciągami konfederackimi, 1675 r. — Tatarzy pustoszą woj. ruskie, 1676 r. — kampania żurawińska, spustoszenie woj. ruskiego, 1684 r. — Tatarzy pustoszą woj. ruskie, szczególnie ziemię halicką, 1687 r. — Tatarzy pustoszą woj. ruskie aż do Żółkwi. 1690-1695 r. — najazdy i walki z Tatarami w woj. ruskim, 1698 r. — ostatni najazd Tatarów, kampania podhajecka, 1702 r. — walki szwedzko-sasko-polskie w woj. sandomierskim i krakowskim, bitwa pod Kliszowem, zajęcie Krakowa, 1704 r. — starcia szwedzko-polskie w woj. sandomierskim, wyprawa Karola XII na Ruś i zajęcie Lwowa, 1705 r. — starcia sasko-polskie (J. Potocki) w woj. ruskim, 1706 r. — starcia wojsk polskich miedzy sobą, starcia szwedzko-rosyjskie, w woj. lu- belskim, krakowskim i Spiszu, 1708 r. — walki wojsk polskich w woj. sandomierskim i krakowskim, bitwa pod Ko- niecpolem zamykająca kampanie, 1709 r. — walki szwedzko-polskie na terenie Małopolski, 1710 r. — starcia w woj. krakowskim, przemarsz oddziałów Potockiego z Pomorza przez woj. krakowskie, Pogórze, na Węgry, 1712 r. — wyprawa Jana Grudzińskiego z Podola przez woj. ruskie i krakowskie do Wielkopolski, 1713 r. — ziemia halicka sporadycznie okupowana przez oddziały Potockiego przecho- dzące Dniestr, 1715-1717 r. — konfederacja tarnogrodzka, wałki z Sasami w całej Małopolsce do połowy 1716 r., zbrojne pogotowie do 1717 r. Wiele z wymienionych tu kampanii i walk nosiło charakter lokalny. I chociaż np. najazdy tatarskie bezpośrednio zagrażały tylko ziemiom ruskim, to jednak pośrednio ich skutki odczuły województwa zachodnie. Można tu wymienić walki w Sandomierskiem w 1672 r., czy ekspedycje Józefa Potockiego i Jana Grudzińskiego, w sposób istotny burzące ład i poczucie bezpieczeństwa. Zestawienie nie ujmuje wielu zaszłości drobnych, lokalnych, obejmujących obszar parafii czy sąsiedztwa. Źródła podają dużo takich zdarzeń w małej skali i jeśli nie były one częścią szerzej zakrojonych działań, nie zostały uwzględnione. Założyć można też, że większość takich wypadków nie znalazła odbicia w źródłach. Dużo dokuczliwsza niż akcje bezpośrednie była stała obecność wojsk w Małopolsce spowodowana działaniami wojennymi w sąsiedztwie lub przygotowaniami do takich działań. Skutkiem tego było kwaterowanie na Rusi wojsk przeznaczonych do walk z Turkami i Tatarami, a w czasie wojny północnej stała obecność wojsk walczących stron. Marsze i kwaterunki były dużo dokuczliwsze niż akcje bojowe, gdyż prowadzono je systematycznie i wolno, w okresach między letnimi kampaniami wojennymi. Chronologicznie przyczyny marszów, kwaterunków lub innych form (obozy) obec- 2 — Samorząd szlachecki... 17 ności wojsk w Małopolsce przedstawiają się następująco (częściowo pokrywając się z poprzednim wykazem działań bojowych): 1672 r. . — walki z Tatarami, konfederacja gołąbska i szczebrzeszyńska, 1673 r. — zaciągi na wojnę turecką, marsz wojsk pod Chocim, 1674 r. — przygotowania do kampanii jesiennej, leża w Małopolsce. 1675 r. — przemarsze na Rusi i w woj. krakowskim. 1676 r. — kampania żurawińska. przemarsz z leż w Małopolsce. 1677-1678 r. — werbunki na wojnę węgierską, przemarsz oddziałów na Węgry, 1680 r. — przemarsze w woj. ruskim i ziemi halickiej, 1683-1684 r. — przygotowania i konsekwencje wyprawy wiedeńskiej, 1686 r. — przygotowania do kampanii budziackiej w woj. ruskim, 1687 r. — marsz przeciw Tatarom i blokada Kamieńca, 1688 r. — I wyprawa wołoska, nadużycia wojsk w woj. ruskim, 1690 r. — II wyprawa wołoska, koncentracja wojsk przeciw Tatarom, 1691 r. — III wyprawa wołoska, koncentracja wojsk przeciw Tatarom. 1692-1695'r. — koncentracja wojsk przeciw Tatarom, w woj. ruskim, lubelskim, 1698 r. — koncentracja wojsk polskich i saskich, przemarsz pod Brzeżany. dłuższe stacjonowanie bez walk w woj. ruskim, 1702-1716 r. — stała obecność wojsk, wymiennie: polskich, litewskich, saskich, szwedzkich, rosyjskich, kozackich, kałmuckich. Działania pomocnicze występowały na terenie Małopolski dużo regularniej niż właściwe bojowe. Jak w zestawieniu poprzednim, tak i tu zagrożenia 2 połowy XVII w. skupiają się na terenie województwa ruskiego (wojny tureckie). Pierwsze lata XVIII w. przenoszą ciężar działań i przygotowań do zachodnich województw małopolskich (wojna północna), choć i województwo ruskie nie było oszczędzane, przyjmując, jako pierwsze, szczególnie dokuczliwych sojuszników kozackich i kałmuckich. Było jednocześnie centrum zaopatrzeniowym dla działań armii rosyjskiej i armii koronnej w latach 1704-1711. Wycofanie się z tych terenów sojuszników po 1711 r., wobec wzrostu liczebności armii koronnej zgodnego z uchwałami walnej rady warszawskiej w 1710 r., w niczym nie polepszyło sytuacji. Teoretycznie rzecz biorąc, wojska własne i sojusznicze miały obowiązek ograniczać stacje do królewszczyzn i dóbr duchownych, a gdy tych nie wystarczało, korzystać z dóbr szlacheckich, z wyłączeniem dworów. W praktyce do świadczeń pociągane były wszystkie kategorie dóbr, a postoje w dworach połączone z rabunkami były nagminne. Być może najcięższym okresem dla szlacheckiej gospodarki w prowincji były lata 1710-1716, gdy stacjonowały tu wojska rosyjskie, a od 1713 r. saskie i przez cały ten czas armia koronna. Lata te, po zniszczeniach wojennych sprzed 1709 r. i po wielkiej wyniszczającej zarazie, miały być latami odbudowy. Niestety, groza odnowienia wojny tureckiej i rywalizacja stronnictwa hetmańskiego z dworem pozbawiły prowincję szans na powrót do stanu sprzed wojny. Generalnie, najtrudniejszy w całym badanym okresie był czas wojny północnej i lata po niej następujące: 1702-1717, kiedy to przyszło utrzymywać wrogów i sojuszników, wojska komputu i zaciągi prywatne, które w W; i lek Wi er\ ku. ni L tylko ty' k. dr danym Wlaścicil_ Sp1 ~ vifl nów-ł-s. <\ Kłc regimenl! S1: powstał wali, co S /aciągół nie do Francis miersk i neutn nr 18 w latach wojny północnej rozmnożyły się szczególnie i skutecznie uzurpowały sobie prawa jednostek regularnych: „Dlatego namnożyło się chorągwi lekkich niezliczony prawie komput, jedne były z dymowych zaciągów podczas wejścia Szwedów do Polski, gdy na pospolite ruszenie stawały województwa erygowane, drugie różni panowie polscy swoim kosztem podnosili polskie, kozackie albo tatarskie ... Te wszystkie były ekstra komputu wojska koronnego nie mając nigdzie repartycji swojej do brania zasług naznaczonej, tylko gdzie w kraj przyszli, tam sobie płacili drąc lud ubogi. Regimentów tych także ekstra komputowych namnożyło się było dosyć, a takich hetman koronny miał sześć. Było i insz