Aby rozpocz�� lektur�, kliknij na taki przycisk , kt�ry da ci pe�ny dost�p do spisu tre�ci ksi��ki. Je�li chcesz po��czy� si� z Portem Wydawniczym LITERATURA.NET.PL kliknij na logo poni�ej. 1 ZYGMUNT KA�U�Y�SKI PAMI�TNIK ROZBITKA Copyright by Zygmunt Ka�u�y�ski Wydawnictwo �Tower Press� Gda�sk 2001 2 WST�P Nie nale�y bra� zbyt serio dramatycznego tytu�u tej ksi��ki, niemniej sugeruje on jej intencj�: s� w niej zapiski z paru lat, w trakcie kt�rych nast�pi�y zmiany, ocenione na og� zgodnie, jako fina� likwidacyjny tego stulecia, zanim ono jeszcze dobieg�o swojego kresu chronologicznego czyli okr�g�ej daty roku 2000; za� teksty tu si� znajduj�ce pochodz� od osobnika, kt�remu uda�o si� z tej kl�ski swojego wieku ocale�, mimo �e wyszed� poturbowany. Niekt�re z tych notatek by�y publikowane, ale tylko cz�ciowo, innych nie uda�o mi si� wydrukowa�, jeszcze innych nawet nie pr�bowa�em proponowa� �adnej redakcji � te o�mieli�em si� tutaj za��czy�. Ot� gdy kto� robi podobny tom, stara si� zatrze� jego pochodzenie, by ukry� zamiar zarobienia po raz drugi na kawa�kach ju� uprzednio napisanych, a tak�e sprzedanych w gazetach: ja te� zazwyczaj post�powa�em podobnie, sieka�em, przemieszcza�em, zaciera�em �lady po minionej aktualno�ci. Jednak w tym wypadku, ten paskudny proceder przykrawania materia��w zebranych na kup�, zawsze cokolwiek nieuczciwy, wyda� mi si� niepotrzebny. Rzecz w tym, �e s� tu co prawda poruszone r�ne sprawy, ale w�a�ciwie, robi�em rodzaj pami�tnika, w kt�rym odnotowuje si� osobiste reakcje w miar� wydarze�. Ot� s� czasy, kiedy podobne zapiski oddaj� te w�a�nie czasy. Mo�e si� �udz� z niejak� bezczelno�ci�, ale gdyby pisz�cy nie mia� z�udze�, nie wzi��by si� do pisania. Sam jednak my�l� o tej ksi��ce, jakby o powie�ci, kt�ra narasta�a, bo nie mog�em si� powstrzyma� by nie zapisa� tego co czuj�. W takim wypadku, warto�� podobnej roboty � je�eli ma j� ona w og�le! � polega w�a�nie na tym, �e wygl�da ona tak jak powstawa�a, i zostawia si� j� tak�, z wszystkimi jej ewentualnymi b��dami, po�lizgni�ciami, nerwowo�ci� a nawet demagogi�, poniewa� i one nale�� do owej chwili, ju� minionej. W tym wypadku idzie o zachowanie jej temperatury, jaka ona wtedy by�a, nie za� o oczyszczony i skalkulowany rezultat. W tym czasie, w naszym kraju nast�pi�o przej�cie od spo�ecze�stwa fa�szywie zjednoczonego do otwarcie rozbitego, za� jednocze�nie, i u nas, i na �wiecie, zako�czy�a si� faza typowa dla tego stulecia, zacz�ta, jak twierdz� historycy, w okresie I wojny, czyli mniej wi�cej w czasie, kiedy przyszed�em na �wiat. Nabra�em wi�c ch�ci, zapewne bezczelnej, �eby si� do tej przemiany odnie��, i st�d te zapiski. Niekt�re tycz� polityki, bo oderwa� si� od niej nie spos�b, i zreszt� nie nale�y, ale politykiem nie jestem, interesuj� mnie natomiast pogl�dy. Lata 85-90, kiedy robi�em te notatki, by�y okresem gwa�townego wykruszania si� idei, oraz generalnej niepewno�ci my�lowej. Niekt�rzy uwa�aj� tak� sytuacj� za korzystn�: nic nie bywa narzucone, ka�dy mo�e wybra�, co uwa�a za odpowiadaj�ce mu. Zapewne; ale z drugiej strony, znajdujemy si� w chaosie poj��, kt�rych nie mo�emy sprawdzi�. Tak dzieje si� w nauce: dowiadujemy si�, �e Saturn ma pier�cienie, ale sami do tego doj�� nie potrafimy i musimy zawierzy� owej informacji; lecz jeszcze gorzej jest je�li idzie o histori�, czy o spo�ecze�stwo, bo tam mogliby�my zda� si� na fachowego astronoma, kt�remu ufamy, tu za� nie ma podobnie pewnego autorytetu. Wybiera si� wi�c z regu�y to, co dyktuje emocja, wychowanie, czy osobisty interes. Ale wtedy, zagra�a utrata racjonalizmu, pogr��amy si� w nierozpoznanym p�mroku, ko�czy si� zaufanie do ustale�. Znale�li�my si� cokolwiek w podobnej atmosferze, bo cz�owiek bynajmniej nie kieruje si� racjonalizmem. Ja te� nie. Tote� nigdy nie powa�y�bym si� podawa� tego, co jest w tej 3 ksi��ce, jako zdecydowan� propozycj�: jest w niej tylko to, co mi si� wydaje. Stwierdzam to mo�e w spos�b d�ty, ale to dlatego, �e chcia�bym okre�li� dla �yczliwych Czytelnik�w, co si� tu znajduje: w�asna reakcja na wypadki paru lat, kt�ra ma tylko i jedynie znaczenie reakcji. Mo�na j�, co najwy�ej, potraktowa� z dobr� wol� jako dokument, zapewne marginesowy, ale kt�ry stara si� by� jakim� tam przyczynkiem do czas�w. Chcia�em tylko zasygnalizowa�, �e jest tu niejakie usi�owanie rozeznania si�. Niekoniecznie pasuje ono do ostatnio panuj�cej mody, i dlatego pisz� ten cokolwiek pretensjonalny wst�p. I tak np. nie przy��czy�bym si� do ustalonej ostatnio triumfalnie i powszechnie opinii o �mierci marksizmu. Przynosi on krytyk� spo�ecze�stwa podzielonego na klasy, oraz ekonomii, kt�rej skutkiem jest wyzysk i wyobcowanie: jego celem jest spo�ecze�stwo wolne od ucisku. Pogl�d taki nigdy nie zginie, a nadu�ycia policyjne pope�nione w jego imieniu mog� mu zaszkodzi� tylko okresowo. Nie jest moim celem m�drzenie si�. Zamiarem tej ksi��ki jest co� jeszcze innego: odnotowanie r�nych objaw�w wykruszania si� cywilizacji wieku XX, do kt�rego nale�a�em, oraz niejaka pr�ba podsumowania, kt�ra jednak stanowi tylko moje w�asne widzimisi�. Nie jest to ani naukowe, ani krytyczne, ani ostateczne, lecz osobiste; dlatego o�mieli�em si� m�wi� o prywatnej powie�ci na ten temat, i przedstawi�em si� jako kawa�ek wraka po mijaj�cym okresie. Prosz� to traktowa� jako pami�tnik rozbitka. Je�eli pozwalam sobie go zaproponowa�, to na zasadzie �r�kopisu znalezionego w butelce�, przecie� i na takie rzeczy s� amatorzy do�� wyrozumiali by je czyta�. Ksi��ka ta zaczyna si� od po�egnania kilku charakterystycznych postaci, kt�re odchodz� razem ze swoim okresem, kt�rego by�y wsp�tw�rcami, co daje okazj�, by odnie�� si� do paru g��wnych postaw w kulturze tego wieku. Nast�pn� cz�� stanowi co� w rodzaju wybranych kartek z dziennika: s� to lu�ne refleksje o sprawach, kt�re wy�ania�y si� w ostatnich latach. W dalszym ci�gu tematem jest najnowsza historia, kt�ra zosta�a poddana ostrej weryfikacji w polskiej publicystyce minionych sezon�w: pozwalam sobie om�wi� t� now� wizj� przesz�o�ci jako jej uczestnik, czy chocia�by �wiadek. Kolejny problem, mo�e niespodziewany, to religia: sta�a si� ona tak istotnym uczestnikiem naszej kultury, �e nie mog�em si� powstrzyma� �eby si� nie wmiesza�, mimo �e jest to temat, kt�ry kosztowa� mnie najwi�cej trudu, przeciwno�ci i k�opot�w; to tu w�a�nie znajduj� si� uwagi, kt�rych �aden z naszych publikator�w nie chcia� przyj�� do wiadomo�ci. Wreszcie cz�� ostatnia tyczy zjawisk z dziedziny kultury filmowej. Mo�e wyda� si� zaskakuj�ce, �e za��czy�em j� do ksi��ki, ale wyda�o mi si� to uzasadnione: film jest typow� sztuk� naszego wieku, i zajmowa�em si� nim jako dziennikarz przez wiele lat, z tego powodu, �e w�a�nie w kinie odbija�y si� problemy nowoczesnej kultury. Wydawa�o si�, �e sztuka ta, nieznana w poprzednich stuleciach, b�dzie mia�a nieograniczon� przysz�o��. Tymczasem okaza�o si�, �e ju� pod koniec naszego wieku zagro�ona jest wyga�ni�ciem, w tej przynajmniej postaci, w jakiej podbi�a wiek XX. Zast�puj� j� formy elektroniczne, telewizja, video, nagrania domowe dost�pne ka�demu, kt�re zmieniaj� mentalno�� odbioru kultury na czasy nadchodz�ce. Z tego wzgl�du przyjrzenie si� bardziej szczeg�owe jej agonii daje te� wgl�d w charakter przemian zachodz�cych na progu odchodz�cego wieku, kt�rych obserwacja jest cich�, mo�e zbyt aroganck� ambicj� tej ksi��eczki. Ale nie spos�b w og�le bra� si� do pisania, je�li nie jest si� cokolwiek czelnym! 4 I PO�EGNANIE WIEKU XX Pierwszy rozdzia� tej ksi��ki wygl�da raczej paradoksalnie: zawiera on koniec, tam gdzie powinien by� pocz�tek, mianowicie sk�ada si� z nekrolog�w z okazji pogrzebowej, ale czy nie tak powinno by� przy temacie fina�u stulecia? Nie bez powodu bowiem, wraz z nim odchodz� czo�owe postaci, kt�re by�y wsp�tw�rcami jego kultury. Wybra�em tutaj cztery figury, kt�re wydaj� mi si� najbardziej charakterystyczne dla mijaj�cego okresu, ka�da w swojej dziedzinie: Greta Garbo jako symbol godno�ci sztuki kina, Samuel Beckett jako przedstawiciel literatury awangardowej, wybuch�ej w tym stuleciu, Salvador Dali jako reformator sztuk plastycznych naszych czas�w, i wreszcie Simenon jako czo�owy reprezentant pi�miennictwa popularnego, w gatunku jakiego nie by�o dotychczas w dziejach i kt�ry sta� si� typowy dla owego wieku: powie�� kryminalna. Ka�de z nich, w swojej bran�y, by�o pionierem; wszyscy razem daj� profil, zapewne szkicowy, ale do�� ca�kowity, kt�ry zarysowuje, co by�o uderzaj�co nowego w kulturze naszych czas�w. PAMI�� PO KR�LOWEJ Greta Garbo zmar�a w roku 1990 w wieku lat 85; za� z�o�y�o si� tak, �e jeszcze przed jej odej�ciem wysz�a w cyklu �Arty�ci� (PIW) ksi��ka o niej Alexandra Walkera, kt�ra jednak mnie nie zadowoli�a. Walker uchodzi za najwybitniejszego krytyka angielskiego lecz ani nie stara si� okre�li�, jakie by�o znaczenie Garbo w kulturze, ani nawet nie charakteryzuje jej film�w, tylko odnotowuje anegdotki: �e jej ojciec by� czy�cicielem ulic w Sztokholmie, �e by�a uparta w przetargach z wytw�rni�, �e z partnerami niskiego wzrostu musia�a gra� przykucni�ta, i �e by�a czy raczej wci�� jest (mia�a wtedy 82 lata) egoistk� unikaj�c� kontakt�w. Walker pisze, �e spotka� Gret�, i �e ma ona fascynuj�cy czar, ale nic mu nie powiedzia�a, co rzeczywi�cie wida� z ksi��ki. Ja bym uj�� spraw� inaczej, co pozwalam sobie poda� poni�ej. Greta Garbo stanowi indywidualno��, jedn� z nielicznych w historii kina. Bo w sztuce filmowej osobowo�� jest rzadko�ci� � w przeciwie�stwie do ka�dej innej bran�y kultury. W kinie nazwiska autentycznie tw�rcze mo�na policzy� na palcach. Je�li idzie o re�yser�w, b�d� to: Eisenstein, Orson Welles, Kurosawa, Bunuel, Fellini i niewielu wi�cej. Wielkich indywidualno�ci aktorskich jest jeszcze mniej, co dowodzi, �e kino jest przede wszystkim kolosaln� machin�, i nawet wybitne osi�gni�cia sztuki filmowej s� produktem pracy kolektywnej, bardziej rezultatem okoliczno�ci ni� indywidualno�ci. Co ju� stawia Gret� w sytuacji wyj�tkowej. Innym zjawiskiem uderzaj�cym tu jest, i� Garbo stanowi jedn� z dw�ch postaci w dziejach kina (drug� jest Chaplin), kt�rych dzia�alno�� wygas�a od dawna, lecz kt�rych autorytet trwa 5 bez przerwy. Dzia�alno�� Garbo sko�czy�a si� przed przesz�o p� wiekiem (ostatni film: 1941r.! ), a jednak s�ysza�o si� o niej ci�gle, mimo �e pokolenia, kt�re mog�y j� pami�ta�, wymieni�y si� ju� przynajmniej trzykrotnie. Szczeg�lnie w prasie zachodniej stale spotykali�my informacje o niej, co zreszt�, w przeciwie�stwie do Chaplina, okryte by�o tajemnic�, bo Garbo demonstracyjnie si� ukrywa�a. I w�a�nie o tym pisano, �e �Greta nic nie robi�! �wiadczy to, �e istnia�o ci��enie jej autorytetu, silniejsze od fakt�w i od uzasadnie�, i kt�re dowodzi, �e �lad jaki w kulturze swoich czas�w zostawi�a Garbo, jest trwa�y. WA�NIEJSZY AKTOR NI� FILM Obecnie, w zwi�zku z jej odej�ciem, mamy okazj� do weryfikacji. Ale �eby jej dokona�, trzeba zda� sobie spraw� z atmosfery, jaka towarzyszy�a Garbo, a jest to klimat r�ny od tego, w jakim �yje kino dzisiejsze. Je�eli sobie tego nie u�wiadomimy, trudno nam b�dzie znale�� jak�� warto�� w Garbo, bo spos�b odbioru film�w szalenie si� zmieni�, co mog� stwierdzi� osobi�cie, jako stary bywalec dawnego kina. Gdy ostatnio wertuj� r�ne spisane historie kina, jestem zaskoczony, �e �adna z nich nie zwraca uwagi na to zjawisko. W owych podr�cznikach m�wi si� zar�wno o filmach dawnych, jak i o dzisiejszych w spos�b podobny: wymienia si� pozycje, ocenia si� je i omawia. Wynika�oby z tego, �e �ycie kina sk�ada si� z utwor�w zawsze r�wnorz�dnych, tak jak funkcjonowanie ka�dej innej sztuki, np. literatury czy muzyki. Jednak z kinem jest inaczej, i nale�y zda� sobie z tego spraw�, �eby doceni� zjawisko Garbo. Mianowicie, odbi�r kina by� inny w jej czasach. Czyta�em niedawno pami�tniki Andre Gide�a i zauwa�y�em ze zdziwieniem, �e pisze on: �Widzia�em film z Greta Garbo�. I r�wnie� obok: �Widzia�em film z Chaplinem�. Nie wymieniaj�c, o jaki film chodzi! Czyli wa�niejszy by� dla niego aktor, ni� film. Tymczasem bywalec dzisiejszy nie wyrazi si� w ten spos�b, �e ogl�da� np. film z Radziwi��owiczem czy Wilhelmim. Wsp�czesny intelektualista w typie Gide�a nie napisa�by, �e ogl�da� film z Mastroiannim; napisa�by, �e widzia� �Osiem i p� Felliniego, czy �Noc� Antonioniego. Ale �ycie kina w�wczas polega�o w�a�nie na tym, �e istnia�y postaci, i do kina chodzi�o si� na film z Gret� Garbo, nie pytaj�c o reszt�, o tre��, fabu��, nastr�j czy re�ysera. Zreszt� w owym czasie kino mia�o silnie rozwini�te poczucie cykliczno�ci, co dzi� przej�a TV ze swoimi serialami. Typowe by�y w�wczas filmy wieloseryjne, kt�re potrafi�y mie� po 20 odcink�w. Seria opiera�a si� cz�sto na popularno�ci gwiazdy. Przy tym kult osoby takiej jak Garbo trwa� nie tylko w czasie seansu filmowego. Istnia� r�wnie� w przerwach mi�dzy premierami i uwielbienie jej nie polega�o tylko na tym, �e korzysta si� z seansu filmowego, ale na tym, �e jest si� w��czonym do pewnej wibracji kulturalnej. Trzeba te� pami�ta�, �e widzowie byli w�wczas bez por�wnania mniej przygotowani w sensie umys�owym ni� dzisiaj, co nie znaczy, �e przedstawiali oni mniejsz� warto�� jako odbiorcy kina. Nie, bro� Bo�e! Stanowili spontaniczn� publiczno��, dla kt�rej tworzono rzeczy znakomite, i kt�ra by�a tyle samo warta, a mo�e nawet wi�cej ni� dzisiejsza, z powodu �ycia zbiorowego, jakie wytwarza�a. Tyle tylko, �e odbywa�o si� to na innym poziomie wewn�trznym, mniej intelektualnym, a bardziej emocjonalnym, w zwi�zku z czym kryterium warto�ci w kinie by�o inne ni� obecnie. W owym czasie na pierwszym miejscu znajdowa�a si� gwiazda. I istnia�a bez przerwy, r�wnie� wtedy, gdy nie by�o �adnej z ni� premiery. Jej osobowo�� mia�a zaspokaja� okre�lone potrzeby psychiczne widz�w. Kim by�a ona w�wczas w odczuciu powszechnym? By�a przede wszystkim b�stwem, idolem, tzn. by�a niedost�pn� doskona�o�ci�. Tymczasem dzisiejsza aktorka zbli�a si� do typu 6 kobiety codziennej, do tej ka�dej, owej z �ycia, podobnej do stenotypistek, ekspedientek, dziewczyn pracuj�cych, kt�re zasiadaj� w kinie i chc� m�wi� o bohaterce ekranowej: �jedna z nas�. Tymczasem Garbo by�a absolutnie znik�d. Podobnie jak Marlena Dietrich. To by�y zjawiska, ze wzgl�du na doskona�o��, z racji perfekcji fizycznej, i te� od strony �ycia moralnego, i ze wzgl�du na wyj�tkowe wypadki jakie im si� zdarza�y na ekranie � znajdowa�y si� wr�cz poza dost�pno�ci�. Ka�dy z nas, kto chodzi� w�wczas do kina, nie m�g� nawet zamarzy�, �e kiedy� w �yciu, cho�by ma�ym palcem dotknie obcasika takiej osoby. Nie by�y to nawet kobiety, kt�re mog�yby wp�ywa� na marzenia erotyczne. By�y bowiem poza osi�galno�ci�. Garbo, jak j� ogl�dali�my na ekranie w filmach niemych, by�a kobiet� na wp� tylko realn�, obecn� i nieobecn� jednocze�nie, ucieka�a my�l� i marzeniem w niedost�pne, nieokre�lone rejony prze�y� imaginacyjnych; cz�sto sprawia�a wra�enie, jakby zosta�a tylko na chwil� przebudzona ze snu, w kt�ry to sen zaraz zn�w odejdzie. Obserwuj�c j�, mieli�my wra�enie, �e jeste�my w �wiecie egzotycznym, �e przenie�li�my si� w sfer� niematerialn�. I to wra�enie by�o oznak� obcowania z poezj�, tak jest, ze specyficznym rodzajem �wczesnej poezji ekranowej! O Garbo pisano, �e cierpi na ekranie i sprawia innym cierpienie, �e jest uosobieniem �pi�kna cierpienia�, �cierpienia samotno�ci�. Za� jej niedost�pno�� si�ga�a tak daleko, �e je�li nawet kt�ry� z kochank�w zdobywa� j� fizycznie, to i tak widownia wyczuwa�a, �e Garbo pozosta�a jednak niezdobyta, �e nawet w czyich� tam ramionach jest gdzie� daleko, gdzie indziej. Z�AMANA ORCHIDEA Ale idol, gdyby by� tylko niedost�pny, nie m�g�by obudzi� uczucia w swoich widzach. Garbo nie by�a �jedn� z nas�, ale musia�a mie� w sobie co�, co j� do nas, �wczesnych widz�w, zbli�a�o. Zaspokaja�a pewn� potrzeb� psychiczn�, kt�r� by�a potrzeba adoracji, wyj�tkowo w owym czasie rozwini�ta. Zapomnieli�my ju� o tym, ale przecie� by�a to epoka kultu w ka�dej dziedzinie. W polityce mieli�my wtedy dyktator�w, w ekonomii dzia�a�y wielkie programy, w literaturze � manifesty; nawet w poezji obowi�zywa� kult silnych s��w i Marinetti czy Majakowski u�ywali wy��cznie zwrot�w uderzeniowych. By�a to epoka autorytet�w, i pod tym wzgl�dem kult Garbo i w og�le wielkich gwiazd pasowa� do swoich czas�w. W tym wzgl�dzie, w ka�dym filmie Garbo by�y sceny zdumiewaj�ce. W �Kr�lowej Krystynie� Greta gra w�adczyni�, kt�ra zdecydowa�a si� odrzuci� amanta przeznaczonego jej przez los historyczny, tzn. jakiego� ksi�cia szwedzkiego, gdy� zakocha�a si� w grandzie hiszpa�skim. I oto lud buntuje si�, na ulicach panuj� zamieszki, za� w nocy wrzeszcz�cy t�um z pochodniami biegnie do pa�acu, by rozprawi� si� z niesforn� monarchini�. Stra�nicy zamykaj� bramy, gwardzi�ci wystawiaj� muszkiety hollywoodzkie, przy Grecie skupia si� jej najbli�sze otoczenie, z�o�one z senator�w, kt�rych graj� aktorzy wyspecjalizowani w rolach czcigodnych staruszk�w z dolepionymi brodami. Rz�d w strachu b�aga kr�low�, by si� schroni�a, ale ona o�wiadcza: �Nie! Prosz� t�um wpu�ci�. �Kr�lowa oszala�a!� � wo�aj� senatorzy. �Otworzy� bramy!� � rozkazuje Greta. I otwieraj�. Rozjuszony, spieniony, rozszala�y t�um � taki jak w filmach o rewolucji, gdy pokazuje si� szturm na barykady � wtargn�� do pa�acu, w�ciek�y, �e kr�lowa odrzuci�a ksi�cia (ciekawy pow�d do buntu... ). T�um biegnie po schodach ku niej, za� ona, na szczycie, oczekuje wynio�le. I im bardziej ten mot�och zbli�a si� do niej, tym czyni to wolniej. Wypadaj� z r�k wid�y, dr�gi, pochodnie, i ci, kt�rzy pierwsi do niej dotarli � kl�kaj�! 7 Jest to scena typowa, wyra�aj�ca ow� potrzeb� kultu, kt�ra w ka�dym z widz�w i dzisiaj zreszt� drzemie, jak to twierdz� psychologowie g��bi, utrzymuj�c, �e wiele uraz�w wsp�czesnych p�ynie st�d, i� brak ten nie jest dzi� zaspokojony. W ludziach owego czasu potrzeba kultu by�a szczeg�lnie rozbuchana przez k��bi�c� si� histori� i w�a�nie tutaj, w kinie, znajdowa�a swoje zaspokojenie. A oto inna g�o�na scena ze s�awnego w�wczas filmu �Cia�o i diabe��. Ot� w Grecie kocha� si� � ale tak jak w�wczas si� kochano, tzn. mi�o�ci� kultow� � John Gilbert, kt�ry zreszt� przez d�ugi czas by� jej g��wnym partnerem. Odbywa�o si� to na zasadzie kontrastu: ona by�a zimn�, mroczn�, mglist� blondyn�, a on by� gor�cym, k�dzierzawym, czarnookim po�udniowcem o oliwkowej cerze, zawsze nieco ni�ej od niej postawionym w hierarchii spo�ecznej. Je�eli ona by�a kr�low�, to on by� tylko ksi�ciem, kiedy ona by�a w�a�cicielk� szalonych w�o�ci, to on mia� tylko konia, zreszt� obowi�zkowo rasowego, itd. Akcja filmu �Cia�o i diabe�� rozgrywa�a si� w fantastycznej Europie �rodkowej, jak to zwykle w�wczas pokazywa�o Hollywood, i by�a tam scena zdumiewaj�cego obrz�dku religijnego, trudnego do okre�lenia, ortodoksyjno-grecko-katolickiego rodem z Metro- Goldwyn-Mayer. By�a to komunia, kt�ra polega�a na piciu kolejnym z kielicha. Pi� z niego Gilbert w mundurze z niezliczonymi szamerowaniami, potem kielich dociera� do Garbo, trzymany przez ogromnie czcigodnego diakona w ornacie. I Garbo obraca�a bardzo powoli kielich (kamera ci�gle kr�ci), �eby dotkn�� go ustami w tym samym miejscu, kt�re przed chwil� dotkn�� Gilbert, po czym kielich wraca� do niego. Scena obracania kielicha trwa�a tak d�ugo i z takim zawieszeniem, �e wywo�ywa�a spazmy na widowni. By� to wi�c zar�wno kult masowy dla t�um�w, jak i kult osobisty dla kochanka, dla kt�rego szczytem sukcesu by�o, �e Greta dotkn�a ustami miejsca, kt�re on r�wnie� poca�owa�; adoracja nabiera�a tu klimatu wr�cz religijnego! Mog�a ona budzi� irytacj�: w mojej szkole niekt�rzy �le wychowani koledzy uprawiali wierszyk: �Greta Garbo te� s.a� musi, gdy j� g...o w dupie dusi�. Pr�cz tego charakteru kultowego by�y jeszcze inne cechy w Garbo, kt�re wyra�a�y zapotrzebowanie psychiczne jej widz�w, bardziej wkraczaj�ce w ich �ycie codzienne. Mo�emy to prze�ledzi� na rolach, jakie gra�a Garbo. By�y to przewa�nie postaci kobiet nieszcz�liwych w mi�o�ci, z tej racji, �e ich idea�y uczuciowe, ukszta�towane zanim film si� zacz��, w innych czasach czy w innym miejscu, w innych okoliczno�ciach, nie mog�y si� spe�ni� w sytuacji, kt�r� w�a�nie film przedstawia�. Garbo z regu�y gra�a posta� z wielkiego �wiata, kt�ra jednak zosta�a z niego wyw�aszczona: w�adczyni�, kt�ra rezygnowa�a z tronu (�Kr�lowa Krystyna�), dam� z najlepszego towarzystwa wykolejon� z powodu mi�o�ci (�Anna Karenina�), czy chocia�by dziewczyn� o kryszta�owym sercu wykluczon� przez sfery (�Dama kameliowa�). Co prawda zawsze jeszcze mia�a salon z eleganckimi fotelami i bia�� pow��czyst� sukni�, ale to ju� by�o nie to! W ten spos�b Greta w odczuciu widza reprezentowa�a jego t�sknot� za innym, lepszym czasem, kt�ry zosta� stracony bezpowrotnie. Ot� ten klimat odpowiada� obola�o�ci psychicznej po pierwszej wojnie �wiatowej, poniewa� w tym czasie uwa�ano, �e przed wojn� �ycie by�o wi�cej warte, a teraz ka�dy by� w gorszej sytuacji. I do tej rzeczywisto�ci codziennej posta� wydziedziczonej Grety pasowa�a: to w�a�nie by� jej profil, zarazem realny i fantastyczny. �wiat Garbo by� gdzie indziej, by� honorowy, szlachetny, stylowy, i w og�le doskona�y, ale za to przepad�y. I widzowie-rozbitkowie I wojny identyfikowali si� z cierpieniem Grety, kt�ra to wszystko utraci�a, tak jak i oni. 8 CESARZOWA PAUZ Ale teraz, gdy tak wyliczamy r�ne sk�adniki dzia�ania Grety, mo�e powsta� wra�enie, �e by�a ona tworem sztucznym, z�o�onym z tik�w narzuconych jej, obmy�lonych przez macher�w, bran�owc�w i spryciarzy od robienia kina. Oczywi�cie fabrykowali oni Garbo, wymy�laj�c jej takie sytuacje ekranowe, kt�re mog�yby najbardziej wsp�gra� z nastrojami i potrzebami widowni. Ale poza tym by�a przecie� warto��, z punktu widzenia sztuki filmowej, kreowana przez Gret�. Ot� stworzy�a ona nowoczesny styl aktorstwa filmowego, do dzisiaj obowi�zuj�cy. By�o to wtedy co� nowego i wymaga�o instynktu artystycznego, kt�ry Garbo mia�a. Ekran wymaga� innych �rodk�w aktorskich ni�, w�wczas bardzo ju� rozwini�te, artystyczne rodzaje widowiskowe: teatr i opera. Garbo zrozumia�a, �e aktorstwo filmowe nie mo�e by� wykonywane jak w teatrze, ale musi by� � sugerowane. O ile od wirtuoza sceny ��damy bogactwa �rodk�w � plastyczno�ci cia�a, ekspresji twarzy, pe�nej skali wibracji g�osowej dramatycznej � to od aktora filmowego oczekujemy czego� zupe�nie innego. Garbo by�a jednym z pierwszych artyst�w kina, kt�rzy zdali sobie spraw�, �e aktorstwo filmowe polega na zaznaczaniu. Nie pami�tam ju� kto to powiedzia�, �mylimy si� s�dz�c, �e aktor na ekranie gra, to widz gra u siebie w �rodku�. Znaczy to, �e zachowanie si� aktora wywo�uje w widzu napi�cie uczuciowe, wprowadza go w stan mediumiczny, w kt�rym emocje rodz� si� we w�asnym odczuciu odbiorcy, i zadaniem aktora na ekranie jest jedynie je sprowokowa�. Technicznie wygl�da�o to tak, �e Garbo opracowa�a system p�z i gest�w milcz�cych, ci�gn�cych si�, przed�u�onych, polegaj�cych jakby na ustawicznym pauzowaniu. Mo�na j� nazwa� mistrzyni� pauz, i por�wna� z Mozartem: �Gdy Mozart ko�czy fraz�, to cisza po niej nale�y r�wnie� do Mozarta�. Napisa� t� cisz� tak samo, jak akordy, kt�re przedtem by�y grane. Podobnie Greta, gdy nie robi nic, to owo �nic� nale�y do jej sztuki aktorskiej tak samo, jak momenty, kiedy widzimy rozpacz w jej oczach. Do tego Garbo mia�a swoje �rodki, mianowicie twarz o profilu, kt�ry dzisiaj okre�liliby�my jako ostry, ale kt�ry dawa� jej szans� sugestii, podkre�lony jeszcze biel� cery, Greta u�ywa�a specjalnego jasnego pudru, uzyskuj�c blado�� wr�cz alabastrow�, i ��da�a silnego wyrazistego o�wietlenia, cz�sto na tle, przeciwnie, nie o�wietlonym. Dawa�o to wra�enie wr�cz nabo�e�stwa; podobnie bywa z o�tarzem, kt�ry jest o�wietlony, podczas gdy reszta �wi�tyni pogr��ona jest w p�mroku. Jednak przy tym wszystko by�o widoczne, i jednocze�nie, wszystkiego mo�na by�o si� zaledwie domy�la�: by� to doprawdy wyczyn fotografii! W jednym z film�w (�Anna Christie�) pr�bowano j� przyciemni�, gdy� gra�a rol� prostytutki, kt�ra wraca do swego ojca, w�a�ciciela barki na morzu, marynarza, i re�yserowi wydawa�o si�, �e cera zbyt jasna nie odpowiada�aby �rodowisku, w kt�rym rozgrywa�a si� akcja filmu. A jednak Garbo sprzeciwi�a si� temu, gdy� zdawa�a sobie spraw�, �e w�a�nie ta jarz�ca si� biel twarzy by�a elementem jej sztuki. Gra Garbo by�a oparta na kontra�cie mi�dzy nieruchomo�ci� twarzy i intensywno�ci� uczuciow�, jak� w widzu wywo�ywa� jej widok uzyskiwany za pomoc� aran�acji gest�w, fotografii, sytuacji. Przy tym czas liczy� si� wyj�tkowo. W filmach Garbo monta�y�ci ze stoperami obliczali ka�de uj�cie, usuwaj�c czasem zaledwie dwie lub trzy klatki, co jest pozornie prawie niedostrzegalne, a jednak mia�o znaczenie w tej precyzji, jak� w�wczas osi�gano. By�y to �rodki cokolwiek cyrkowe, ale przygotowa�y one ca�y styl gry. Wszystko najwa�niejsze, co nast�pi�o p�niej w aktorstwie filmowym � przede wszystkim wstrzemi�liwo�� w okazywaniu uczu� i dyscyplina stosowanych �rodk�w, by�o wyci�gni�ciem wniosk�w z do�wiadcze� Garbo. W dobie filmu niemego Garbo by�a 9 unikatem. I dlatego wolno j� zestawi� z owymi kilkoma tw�rcami kina jak Chaplin, Fellini czy Orson Welles. OSTATNIA NIEDOTYKALNA Jednak w ostatecznym rezultacie Greta musia�a by� upozowana w spos�b dostosowany do owego wymaganego diapazonu uczuciowego. Styl ten mo�na by nazwa� kr�lewskim, lecz jednocze�nie, paradoksalnie, by� on bole�nie wewn�trznie uwra�liwiony. Garbo by�a odleg�a, niedost�pna, g��boko w sobie zatrza�ni�ta, lecz zarazem ci�gn�o do niej, �eby si� rzuci� jej z uwielbieniem do st�p. Zimna, oboj�tna, nieobecna duchem z pozoru, lecz by�o wiadomo, �e kot�uj� si� w niej nami�tno�ci. By�a prosta, jasna, diamentowo czysta, lecz przy tym unikowa, wymijaj�ca, wymykaj�ca si�, niemo�liwa do zahaczenia. Tak dalece wyszlifowana, je�li idzie o urod�, �e, zdawa�oby si�, zatraca�a p�e�, stawa�a si� �ani kobiet�, ani m�czyzn��, mo�e anio�em, w ka�dym razie kim� antyerotycznym. Gret� trudno by�o po��da�! Nie widzia�em, by ktokolwiek mia� jej posta� przypi�t� nad ��kiem jak bywa z pin-up-giris, i nawet m�j wuj, kt�ry j� uwielbia�, trzyma� jej fotografi� � wy��cznie twarz! � w szufladzie, i ogl�da� j� tylko od czasu do czasu. Ale te�, z drugiej strony, owa boska pozycja sta�a si� przyczyn� kl�ski Grety, kt�r� w�a�nie u�wiadamia nam wiadomo�� o jej �mierci. Zmar�a dos�ownie po up�ywie p� wieku, odk�d zako�czy�a swoj� dzia�alno��! Jak mog�o si� sta�, �e prze�y�a sam� siebie a� o tak d�ugo, w dodatku nie trac�c rozg�osu! Oto bowiem co si� dzieje: gwiazda adorowana na ca�ej kuli ziemskiej, przekroczywszy zaledwie trzydziesty rok �ycia, znika nagle raz na zawsze. Dlaczego? Pytanie by� mo�e najciekawsze dla nas dzisiaj, gdy zastanawiamy si� nad odej�ciem Garbo. Jest uderzaj�ce, �e jej ostatni film wywo�uje oburzenie, i to w�a�nie w�r�d jej najgor�tszych wielbicieli. Nast�pi�a, w ich przekonaniu, niedopuszczalna degradacja. Rzeczywi�cie, wizerunek Garbo zosta� zmieniony. Wzi�o si� to ze sposobu funkcjonowania �wczesnego biznesu filmowego. Hollywood by� wtedy wielkim przedsi�wzi�ciem mi�dzynarodowym, znacznie mniej �ameryka�skim� ni� obecnie. By� monopolist� na rynkach azjatyckich i robiony by� przez artyst�w przyby�ych ze wszystkich stron �wiata (Garbo by�a Szwedk�, Chaplin � Anglikiem). Fachowcy z Hollywoodu starali si� dostarczy� towaru pasuj�cego do ca�ego globu. Np. jest charakterystyczne w filmach z owych lat, �e religia traktowana jest w spos�b bezwyznaniowy, mimo �e z szacunkiem; �B�g� wyst�puje nigdy nie okre�lony detalicznie, tak by np. widzowie mahometa�scy mogli uwa�a�, �e idzie te� o ich Allacha. Specjali�ci �wcze�ni starali si� te� dostosowa� do kodeksu moralnego, obowi�zuj�cego ca�� ludzko��; np. doszli do wniosku, �e zdrada ma��e�ska jest pot�piona wsz�dzie, tak�e w�r�d Eskimos�w. W rezultacie niewiern� �on� zawsze spotyka� los fatalny. Ja sam, sta�y bywalec film�w z Hollywoodu, by�em przekonany o tej zasadzie, i gdy dowiedzia�em si�, �e �ona mecenasa z naprzeciwka �yje z kim� innym, oczekiwa�em z dnia na dzie�, �e spadnie na ni� ceg�a lub co� podobnego. Bowiem w sprawach m�sko-damskich obowi�zywa� surowy rygoryzm. Prze�yli�my od tego czasu nieprawdopodobny skok. Ameryka by�a wtedy istnym bastionem obskurantyzmu. Gdy dzisiaj my�li si� o tym kraju jako o ojczy�nie swob�d, uderza, jak w�wczas by� on zacofany: producent filmu, w kt�rym poca�unek trwa� zbyt d�ugo, zostaje skazany na miesi�c wi�zienia; filozof Bertrand Russell, laureat Nobla, zostaje usuni�ty z uniwersytetu w Pensylwanii za �niemoralno�� w wyk�adach; kontestatorzy Sacco i Vanzetti id� na krzes�o elektryczne ku oburzeniu opinii �wiatowej; za posiadanie butelki w�dki (prohibicja) grozi grzywna w wysoko�ci ca�orocznego dochodu. W�a�ciwie zaczyna si� to zmienia� dopiero w 10 okresie II wojny. I prosz�, w�a�nie Greta pada tego ofiar�. Mianowicie, w rezultacie Wielkiego Kryzysu i nast�pnych wstrz�s�w, wy�ania si� nowa publiczno�� z awansu. Ot� �wiat idealnych, romantycznych, zbyt doskona�ych idoli filmowych dzia�a na tych nowych widz�w parali�uj�co. No bo czy ktokolwiek z nas, kiedykolwiek w �yciu spotka co� tak wspaniale perfekcyjnego jak Greta? A je�li nawet, to czy b�dzie nam wolno dotkn�� ma�ym paluszkiem cho�by skrawka jej sukni? Widok takiej super-kobiety zniech�ca, budzi przygn�bienie, i kto wie, mo�e nawet wp�dzi� w impotencj�! POST�PY EROTYZMU PE�ZAJ�CEGO A wi�c, musia�a ruszy� erotyka, co prawda powoli, krok po kroku, ale jednak. Garbo, oczywi�cie, u�ywa�a niewiele cia�a i operowa�a tylko profilem, spojrzeniem oraz nieg��bokim dekoltem. W momentach napi�cia uczuciowego uprawia�a bieg do ukochanego poprzez ��k� w d�ugiej bia�ej sukni. Jej n�g nikt nie ogl�da� i chodzi�y s�uchy, �e mia�a drago�skie. Plotka niesprawiedliwa, twierdz� historycy kina, bo s� jednak zdj�cia Grety na bardzo dobrych nogach; ale ju� sam fakt, �e tak� dyskusj� wszcz�to �wiadczy, do jakiego stopnia nogi nie uczestniczy�y w profilu Bogini. Tote� gdy Marlena Dietrich je pokaza�a, co stanowi�o nast�pny etap ewolucji, by�a to sensacja! Jej fotografia z nogami z �B��kitnego anio�a� jest jednym z kamieni milowych kina i figuruje obowi�zkowo w ka�dym podr�czniku dziej�w kina. Ile na ten temat napisano! Istnieje nawet poemat francuski �Les jambes de Marlene� (�Nogi Marleny�) nie pami�tam czyj, zdaje si�, �e Raymonda Queneau. Reakcja ta dzi� zdumiewa, tym bardziej, �e nogi Marleny wydaj� si� zgo�a przeci�tne. Nogi jak nogi. A jednak odegra�y rol�; natomiast biust Marleny stanowi� tajemnic� i kursowa�y na ten temat szyderstwa podobne, co z okazji n�g Grety i zdaje si�, �e r�wnie niesprawiedliwe. W ka�dym razie pierwsz� osob� kompletn� ��cznie z biustem by�a Rita Hayworth, kt�ra jeszcze w dodatku nieprzyzwoicie operowa�a w�osami, ciskaj�c nimi na widok swojego m�czyzny (patrz �Gilda�). Kolejn� sensacj�, kt�ra mia�a wszystko co nale�y, by�a Marilyn Monroe, kt�ra w dodatku figurowa�a jako �g�upia blondynka� (�dumb blonde�, termin techniczny, bo wszystko to s� �cis�e klasyfikacje fachowe bran�owc�w od kina!). Ta nie zna�a podstawowych zasad elegancji, kt�re Garbo mia�a wsi�kni�te w ka�d� kropl� krwi ju� od urodzenia, np. Marilyn proponowa�a, �eby szampana zagry�� frytkami, o czym nawet byle jaki bywalec, byle jakiego baru wie, �e si� tego nie robi. By�a podniecaj�ca, lecz nie wywo�ywa�a kompleks�w, nie poni�a�a, nie wp�dza�a w beznadziejno�� swoj� doskona�o�ci�, poniewa� skaka�o do oczu, �e jest cymba�, partolnica i niedo��ga. Dzi� to wszystko wydaje si� oczywiste, a przecie� by�y to barykady z trudem zdobywane! We�my tak� Brigitte Bardot. M�j siostrzeniec, kt�ry w�a�nie zobaczy� jaki� film z ni�, stuka si� palcem w czo�o: �To ma by� ta wasza pi�kno��? Z tym ko�skim ogonem?� Tymczasem dla nas to by� istny przewr�t: pierwsza dziewczyna w kinie, kt�ra sz�a za g�osem kaprys�w cia�a i pozostawa�a nie tylko uczciwa, sympatyczna, i w porz�dku, lecz nawet reprezentowa�a niejaki heroizm: puszcza�a si�, jak si� jej podoba�o, i triumfowa�a! Dzi� ta nowo�� sta�a si� niedostrzegalna, ale taki jest los rewolucjonist�w, nie tylko w obyczajach. Zapewne Garbo mog�aby si� tu r�wnie� dostosowa�, tym wi�cej, �e by�a rzeczywi�cie aktork� doskona��. Tote� pr�bowano przesun�� jej profil, zbli�aj�c go do �ycia, daj�c jej role wr�cz komediowe. W �Ninoczce� gra�a co prawda wci�� posta� cokolwiek idealn� � oddan� dzia�aczk� rewolucyjn�, kt�ra idzie za g�osem uczucia, niemniej nie nale�a�a tu ju� do wynios�ego �wiata perfekcji arystokratycznej. Ale jej ostatnia kreacja by�a kl�sk�: w �Dwulicowej kobiecie� wyst�pi�a w dw�ch rolach, jako dwie siostry bli�niaczki, jedna 11 przebieg�a intrygantka, druga naiwnie zakochana, kt�rej amant � owej drugiej � spotykaj�c raz po raz to jedn�, to drug�, popada� w sko�owan� dezorientacj�. Jak to! � zawyli adoratorzy � dwie kr�te postaci, gdy Greta powinna by�, musi by�, i jest na zawsze JEDYNA?! Profil Garbo by� zbyt pot�nie zafiksowany, by mo�na go by�o zmieni�, tym wi�cej, �e producenci � tak jak w�wczas by�o to we zwyczaju � wymogli na aktorce by r�wnie� w �yciu osobistym zachowywa�a si� stosownie do swojego statusu �yj�cego Pos�gu: by�a obowi�zana unika� wywiad�w, stroni� od kontakt�w, u�ywa� przebra�; ciekawe, �e Garbo do ko�ca �ycia przestrzega�a tej dyscypliny, wydawa�oby si�, przecie� sztucznej, np. zachowywa�a demonstracyjne ascetyczne milczenie, zabrania�a si� fotografowa� itd.; trzyma�a si� do ostatniej chwili tego surowego stylu do tego stopnia, �e zabroni�a dyrekcji szpitala, w kt�rym sp�dzi�a ostatnie godziny, poda� przyczyn� swojej �mierci. By� mo�e sama nie �yczy�a sobie rozmontowania swojego Mitu, i up�r ten, wbrew wszystkiemu co si� tymczasem w �wiecie zmieni�o, zosta� wynagrodzony: podobnie jak kto� o drewnianym uchu, kto nie zna ani taktu muzyki, wie jednak o Beethovenie, tak samo kto�, kto nie widzia� ani metra z jej filmu, s�ysza� przecie�, �e w historii kina by�a Greta Garbo. CZY WARTO CZEKA�? Tw�rczo�� Samuela Becketta, kt�ry zmar� w wieku lat 83, nale�y do polskiego pejza�u kulturalnego. Przedstawienie �Czekaj�c na Godota� z r. 1957 w re�yserii Kreczmara, z Fijewskim i Kondratem (wszyscy trzej ju� nie �yj�) uchodzi za przyk�adowe i figuruje jako takie w mi�dzynarodowym �Dictionnaire des oeuvres� Laffont-Bompianiego. Rola Komorowskiej jako Hamma (a wi�c, graj�cej m�czyzn�!) w �Ko�c�wce� oraz �omnickiego w �Ostatniej ta�mie Krappa� r�wnie� nale�� do kroniki naszej sceny. Dwaj najbardziej charakterystyczni dramatopisarze polscy po wojnie, Mrozek i R�ewicz, ulegli wp�ywowi Becketta, co stwierdza M. Matlaw w �Modern Worid Drama�, powo�uj�c si� na sztuk� R�ewicza �The Witnesses, or Things Are Almost Back to Normal� (w oryginale: ��wiadkowie, albo nasza ma�a stabilizacja�), z r. 1962, kt�ry to utw�r, zdaniem owego ameryka�skiego teatrologa, sk�ada si� z �abstract metaphors� (czy przek�ad jest potrzebny?), co jakoby jest te� typowe dla irlandzkiego mistrza. A jednak, o Beckettcie nie s�ycha� ju� ani u nas, ani za granic�, i wiadomo�� o jego �mierci przyjmuje si� z zaskoczeniem: wydawa�o si�, �e zmar� ju� dawniej, wraz ze swoim rozg�osem, jednym z najbardziej sensacyjnych w kulturze powojennej. By� mo�e wi�c, reprezentowa� on mod� przej�ciow�, charakterystyczn� dla swojego etapu, i kt�ra ju� wygas�a? W owym okresie, a by�o to oko�o roku 1960, Beckett uchodzi� za najwybitniejszego przedstawiciela �antyteatru� oraz �teatru absurdu�; tymi dwoma terminami okre�lano manier�, jaka zapanowa�a wtedy na czo�owych scenach i kt�ra podobno wyra�a�a stan ducha �wczesnego pokolenia. Pierwszy zwrot (antyteatr, antypowie�� itp.) tyczy� sytuacji sztuki, w jakiej znalaz�a si� ona w�wczas, drugi za�, rozterki inteligencji europejskiej podczas Wielkiej Zimnej Wojny. Krytyka uzasadnia�a to � streszczam tu w grubym uproszczeniu � jak nast�puje. W latach pi��dziesi�tych odby� si� wyj�tkowy skok techniki, co przyczyni�o si� do niebywa�ego dot�d rozpowszechnienia kultury. Wed�ug oblicze� UNESCO po �wiecie kr��y�o wtedy osiem milion�w reprodukcji samych tylko �S�onecznik�w� van Gogha. Niekt�re z nich, wykonane heliograwiur� albo metod� fototypiczn�, maj� tak wysoki stopie� dok�adno�ci, �e przekazuj� ca�� gam� estetyczn� orygina�u. Powsta�a sytuacja nowa w historii kultury, co wp�yn�o z kolei na tw�rczo��. Nowoczesne �rodki techniczne stworzy�y konkurencj� dla artyst�w i zmusi�y ich do dezercji, do ograniczonej specjalizacji, do 12 laboratorium awangardowego. Rzecz w tym, �e powsta�y mechaniczne sposoby precyzji, szybko�ci oraz masowo�ci, z kt�rymi artysta nie mia� szansy wsp�zawodniczy�. Jeden obraz, ukazuj�cy si� w cz�ci sekundy na ekranie kina czy TV, opowiada wi�cej, dok�adniej i bardziej sugestywnie ni� rozwlek�y opis na kartach powie�ci, ci�gn�cy si� poprzez dziesi�tki zda�. Fotografia jest dok�adniejsza ni� malarstwo olejne i natychmiastowa (Vermeer malowa� obraz przesz�o rok). P�yta z winilitu wagi 8 deka zast�puje orkiestr� 120-osobow� i puszcza j� w ruch dziecko za pomoc� naci�ni�cia guzika. Jak wi�c ma zachowa� si� poeta-liryk, zastanawiaj�cy si� nad wag�, zabarwieniem, tonacj� niemal ka�dej litery � wobec zalewu fabrykowanego przez elektroniczne linotypy i rozbrzmiewaj�cego ze stu megafon�w, albo malarz, konkuruj�cy z TV? Jedynym rozwi�zaniem dla niego jest stworzenie dozna�, jakich maszyna nie potrafi podrobi�, oraz odrzucenie wszystkiego, co jest znane, opatrzone, przyswojone przez miliony dzi�ki popularyzacji: a wi�c, zamiast tradycyjnego bogatego w szczeg�y pejza�u, czy owych kwiat�w van Gogha, wystarcz� dwa abstrakcyjne zygzaki, kt�re jednak wyra�aj� indywidualno�� artysty. I tak powstaje antypowie��: zamiast rozwlek�ej narracji � notacja �tropizm�w�, drobnych, nieznacz�cych, przypadkowych odruch�w; �czas znikaj�cy�, kt�ry nie tylko nie porusza si� naprz�d, ale wraca do ty�u, opowiadanie idzie od ko�ca. U francuskich antypowie�ciowc�w, w ka�dym punkcie tekstu mamy, jednocze�nie do czynienia z tera�niejszo�ci�, przesz�o�ci� i przysz�o�ci�! To znowu mamy powie�� zawieraj�c� co prawda opis szczeg�owy (��cznie z meblami), ale gdy j� zamykamy, okazuje si�, �e jeste�my dok�adnie w tym samym u�amku sekundy, co na pocz�tku (�Zazdro�� Robbe-Grilleta). Jest to zaprzeczenie samego poj�cia beletrystyki jako opowiadania. Nast�pnie przychodzi antyteatr. U Becketta dwie postaci, o kt�rych nic nie wiadomo, w pustej przestrzeni, nie opuszczaj� nigdy sceny. W po�owie aktu jedna z nich m�wi: �Nic si� nie dzieje, nikt nie nadchodzi, nikt nie odchodzi, okropno��. Tak to wygl�da, je�li idzie o �antyteatr�. A teraz, �teatr absurdu�. Sk�d si� wzi��? Z poczucia nowej, osobliwej sytuacji, w jakiej znale�li si� mieszka�cy Europy. Z jednej strony, rozkwit �rodk�w materialnych, jakich nie zna�a historia. Z drugiej strony, mimo owej ol�niewaj�cej techniki, poczucie bezsilno�ci wobec impasu polityki �wiatowej, zagro�enia atomowego, nie daj�cej si� uchwyci� przysz�o�ci. Taki by� nastr�j lat 1950 � zaiste absurdalny. U Becketta dwaj panowie, kt�rzy nie wiedz� co ze sob� zrobi�, czekaj�, nie wiadomo po co, na �Godota�, kt�ry nie wiadomo kim jest, nie wiadomo czego od nich chce i oni od niego, i nie wiadomo czy przyjdzie. To jest przepraszam, wiadomo, �e nie przyjdzie nigdy. NAJWY�EJ SZE�� S��W Wynika�oby z tego, �e Beckett wykona� zam�wienie swojego czasu i st�d wzi�� si� jego sukces. Ot� tutaj trafiamy na paradoks: okazuje si�, �e bynajmniej nie by�o, ze strony Becketta, podobnego zamiaru, i �e powodzenie by�o dla niego samego niespodziank�, co wielokrotnie o�wiadcza�, i nie by�a to fa�szywa kokieteria, bo ca�y jego �yciorys wskazuje, �e rzeczywi�cie tak s�dzi�. Jest to wa�ne, poniewa� oka�e si� � z dzisiejszej perspektywy roku 1990 � o czym za chwil� � �e dzie�o Becketta jest czym� innym, nie tylko odzewem na mod� swoich lat. Ale ju� w owych czasach wok� Becketta gromadzi�y si� sprzeczno�ci, podobnie jak to by�o z napisanymi przez niego postaciami, i nie bez powodu: autor jest tu zwi�zany ze swoim dzie�em, inaczej ni� np. taki lonesco, osobi�cie przebieg�y, zasobny i pe�n� g�b� mieszcza�ski, i kt�ry tylko fabrykuje dziwactwa na zimno, bo jest na nie popyt. I tak, w 1969 r. Beckett otrzymuje Nobla, jako pisarz o dorobku najbardziej skromnym 13 w�r�d wszystkich odznaczonych w ci�gu ca�ych dziej�w tej nagrody. Przelicytowa� go w tym wzgl�dzie dopiero Mi�osz, o kt�rym nie wiadomo w og�le, co takiego napisa�, �eby zas�u�y� na ten laur. Sztuki Becketta mieszcz� si� w niedu�ym tomie (wydane u nas w 1973 r. przez PIW; z m�tnym pos�owiem J. B�o�skiego). Jego powie�ci, czy raczej, jak sam je okre�la, teksty beletrystyczne, r�wnie� rozmiar�w niewielkich, da�yby si� tak�e zamkn�� w umiarkowanym tomie (cztery z nich wysz�y po polsku). Co wi�cej, postaci jego sztuk operuj� zdaniami rzadko licz�cymi wi�cej ni� 6 s��w, przewa�nie zreszt� mniej, zwykle trzy lub cztery: co prawda zdarzaj� im si� te� monologi, ale zaiste wyj�tkowo. W dodatku, s�ownictwo jest najbardziej potoczne, jakie tylko mo�e by�. Beckett zabiega� o to usilnie i w tym celu rozmy�lnie napisa� wi�kszo�� swojego dorobku po francusku, czyli w j�zyku nabytym: jak sam wyja�nia, po to, by uzyska� najwi�ksz� mo�liwie prostot�, bo obce s�ownictwo sk�ania do ostro�no�ci. Beckett zreszt� przeni�s� si� na sta�e do Francji, co traktowa� jako �samowolne wygnanie�; jego �yciorys wygl�da na poszukiwanie ascezy, oddzielno�ci, odr�bno�ci i tu znowu jest on po trosze postaci� ze swojej w�asnej literatury. Ca�y sw�j zasadniczy dorobek, do kt�rego przywi�zywa� wag�, napisa�, jak sam o�wiadczy�, w ci�gu zaledwie czterech lat, od r. 1946 do 1950 spontanicznie, pod wp�ywem wewn�trznej potrzeby, gdy mia� ju� przesz�o 40 lat. Zreszt� m�wi� o sobie niech�tnie i udzieli� zaledwie kilku wywiad�w. By� wysoki, chudy, o rysach ostrych � karykaturzy�ci przedstawiali go jako s�pa � i utrzymywa� dyskretny dystans. By� typowym intelektualist�: zajmowa� si� nauczaniem, krytyk� literack�, by� przez jaki� czas sekretarzem Joyce�a autora �Ulissesa�. Jest charakterystyczne, �e gdy moda na �teatr absurdu� wygas�a, Backett usun�� si�; przez blisko 30 lat nie by�o o nim s�ycha� i dopiero teraz z okazji �mierci przypomina si� on � w przeciwie�stwie do takiego lonesco � (nie bez powodu wymieniam go tu znowu, bo by� on istn� ma�p� Becketta) � kt�ry bezustannie robi� wok� siebie reklamowy zgie�k. Tymczasem Beckett bynajmniej nie planowa� dla siebie powodzenia. Oczywi�cie, zabiega� o wystawienie swojej pierwszej sztuki, �Czekaj�c na Godota�, ale przewidywa�, �e zainteresuje ona tylko specjalnych widz�w ze �rodowiska i traktowa� t� mo�liwo�� jako �spektakl studyjny�. Napisa� j� w roku 1947 i proponowa� j� niedu�ym teatrom o ambicjach intelektualnych i cz�sto o charakterze na p� amatorskim, ale bez skutku. Wreszcie przyj�� j� Roger Blin, inscenizuj�cy rzeczy awangardowe, ale d�ugo nie m�g� znale�� dla niej sceny; uda�o si� to dopiero po 6 latach; oto jak re�yser o tym pisze: �W przededniu premiery, w mro�nym styczniu 1953 roku, w ma�ej niewystarczaj�co ogrzewanej salce Theatre de Babylone, nikt z uczestnik�w pr�by generalnej, nie przewidywa� nawet przez chwil� nies�ychanego sukcesu, jaki potem nast�pi�. Wra�enie og�lne by�o, �e �ludzie� niczego nie zrozumiej� i nie wysiedz� do ko�ca. Ja sam przewidywa�em zaledwie par� przedstawie�. (�Histoire du nouveau theatre�). Jednak chwyci�o z miejsca, ale nie bez k�opot�w: �Sala za ka�dym razem by�a pe�na, ale prawie co wiecz�r par�na�cie zirytowanych os�b opuszcza�o teatr po antrakcie, albo po pierwszych s�owach drugiego aktu (w kt�rym sytuacja z pierwszego dok�adnie si� powtarza). Najgorsi jednak byli tacy, kt�rzy zostawali do ko�ca, by zrobi� awantur�; par� razy dosz�o do r�cznej szarpaniny mi�dzy zwolennikami i przeciwnikami�. Ale wkr�tce, �Godot� sta� si� przebojem; prze�o�ono go na 20 j�zyk�w. Jak zareagowa� Beckett? �Oczywi�cie, nie m�g� zaprzeczy�, �e dozna� niejakiej satysfakcji, ale niepokoi� si�, czy nie pope�ni� bezwiednie ust�pstwa wobec publiczno�ci, jakich� �atwizn, z kt�rych dotychczas nie zdawa� sobie sprawy. Powiedzia� mi, �e nast�pn� sztuk� napisze tak, �e ju� po 5 minutach wszyscy uciekn� z sali. By�o to w tonie �artu, ale nieomylnie wyczu�em wewn�trzn� zaciek�o��. Zreszt� sam si� zastanawia�em, czy nie zrobi�em jakiego� b��du, staraj�c si� za bardzo o efekt.� Ale by�o ju� za p�no! �Godot� nawet w Japonii wywo�a� entuzjazm! 14 KOMEDIA WIELKIEJ NIEMO�NO�CI I s�usznie. Jest to pisarstwo znakomite. O sztuce istnieje ca�a literatura krytyczna, za� zwrot �Czekanie na Godota� sta� si� sloganem literackim, niemal jak szekspirowskie �By� albo nie by�. W�r�d znanych mi om�wie�, ciekawe wydaje si� co pisze P. Melese (�Beckett�, 1966), zreszt� w oparciu o o�wiadczenia samego autora. Krytyk traktuje Becketta nie jako reprezentanta mody na �antyteatr�, lecz rozpatruje go na tle historii dramatu w og�le: i tak w�a�nie powinno si� post�powa� w wypadku Becketta. Bowiem przynosi on teatrowi europejskiemu co�, czego w nim nie by�o nigdy: obraz ludzkiej niemo�no�ci, atmosfer� nieko�cz�cej si� impotencji, odtworzenie naszej bezsilnej niewiedzy. Zapewne jest to te� w og�le nowe do�wiadczenie naszej epoki, nie podj�te przez literatur� wiek�w poprzednich. Bowiem dramat by� zawsze, przeciwnie ni� u Becketta, domen� akcji, osi�gni�cia, d��enia oraz dobitnego wyrazu. Tymczasem Beckett si�ga po doznania, kt�re do tej pory uchodzi�y za sprzeczne z charakterem dramatu, nieinteresuj�ce dla sztuki, niejako nie daj�ce si� u�y�: bezsilno��, bierno��, parali� dzia�ania. Postaci Becketta r�ni� si� zasadniczo od wielkich figur tragicznych. Bohaterowie Sofoklesa czy Szekspira zmagaj� si� z pot�gami wi�kszymi od siebie. Konieczno�ci� pa�stwow�, przeznaczeniem, prawem moralnym; ich kl�ska budzi nasz� lito��, za� ich op�r podziwiamy, mo�e on si� sta� przyk�adem dla nas, by znale�� w sobie si�� do stawienia czo�a naszym konieczno�ciom. Ale figury Becketta s� ofiarami sytuacji niezrozumia�ej, niedorzecznej, nieuchwytnej, nie daj�cej si� wyt�umaczy�, ani nawet nazwa�, i w rezultacie nie potrafi� zda� sobie z niej sprawy. Dlatego s� oni nie dramatyczni, lecz groteskowi, jak kto� kto by usi�owa� �y�eczk� wyczerpa� morze, nie wiedz�c co to jest morze. Becketta por�wnywano nieraz do Kafki, owego drugiego proroka rozpaczy naszego wieku, co jednak nie jest trafne. Pan K. w �Procesie� Kafki jest co prawda w r�ku si�, do kt�rych nie ma dost�pu; zostaje oskar�ony, os�dzony i stracony przez mechanizm, na kt�ry nie ma wp�ywu, lecz jednak zdaje sobie spraw� z zagro�enia, jest zgubiony, ale opiera si� wewn�trznie, w swoim osobistym �ja� jest pewny siebie, rozumie, �e nie zas�u�y� na sw�j los. Tymczasem postaci Becketta w og�le nie wiedz� co si� z nimi dzieje. By to wyrazi�, Beckett u�ywa dw�ch �rodk�w, kt�re r�wnie� nigdy nie wyst�powa�y dotychczas w dramacie z podobn� konsekwencj�: powt�rzenie oraz zanikanie. W jego g��wnych sztukach drugi akt powraca dok�adnie do sytuacji pierwszego; w jednej z ostatnich, �Comedie�, drugi jest wr�cz, s�owo w s�owo, odtworzeniem pierwszego. Zazwyczaj jednak dziej� si� niejakie odchylenia. W �Czekaj�c na Godota� Didi i Gogo stercz� pod drzewem wyschni�tym, w drugim, kt�ry podobno odbywa si� zaledwie nast�pnego dnia, drzewo dosta�o li�ci, co zreszt� na nic si� nie przyda�o; w pierwszym obydwaj zamierzaj� powiesi� si� na sparcia�ym sznurze, do czego nie dochodzi, w drugim r�wnie�, ale tym razem na pasku od spodni (zreszt� te� ze sznurka), co jednak wci�� nie nast�puje. W �Radosnych dniach� Winnie jest zagrzebana w kopcu z piasku po pas i ma przy sobie tylko torb� na zakupy, parasolk� i rewolwer, zreszt� do niczego nie przydatny do samego ko�ca � zaprzeczenie owej zasady dobrej dramaturgii, �e �je�eli w pierwszym akcie wisi strzelba na �cianie, to w trzecim ma obowi�zkowo wystrzeli�. Jej m�� Willie (�Will� znaczy po polsku �wola�, angielskie �win�, znaczy �zwyci�y�, co zaiste stanowi paradoksaln� ironi� wobec zachowania si� tych postaci!) zazwyczaj niewidoczny i tylko st�kaj�cy od czasu do czasu, wegetuje w nieokre�lonej bli�ej norze z ty�u za usypiskiem; Winnie szczebiocze, maluje si�, bawi szczotk� do z�b�w itd., wreszcie zapada wiecz�r, akt si� ko�czy. Zaczyna si� drugi: Winnie tym razem jest ju� pogr��ona po szyj�, ale wci�� ma swoj� torb� i stale 15 zachowuje si�, jakby mia�a ruchliwy dzie� pe�en zaj��, mimo � przecie�! � �e mamy do czynienia ze sztuk� najbardziej statyczn� w ca�ych dziejach teatru �wiatowego, jako �e jedyna wyst�puj�ca w niej posta� (niedostrzegalny �m��� si� nie liczy) jest stale unieruchomiona, najpierw do pasa, potem za� mo�e operowa� ju� tylko mimik� twarzy, jako �e zag��bi�a si� z kolei po szyj�. Pr�cz tych zasadniczych powt�rze� konstrukcyjnych, w trakcie samego dialogu odbywaj� si� bezustanne nawroty. W powie�ci �Molloy�, jej bohater, zabrn�wszy do lasu, i opad�szy wskutek zu�ycia energii na czworaka, postanawia pe�za� stale w k�ko, bo, rozumuje: gdy zab��dzi�o si� w borze i staramy si� i�� prosto, okazuje si� w�a�nie, �e kr�cimy si� doko�a, a wi�c od razu