WALENTY BARCZEWSKI GEOGRAFIA POLSKIEJ WARMII Edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl Mail: historian.z.pl MMIV � Polska Warmia zawiera powiat olszty�ski z mia- stami Olsztyn i Wartembork i cz�� powiatu reszel- skiego z miastem Biskupcem i 27 parafiami. Jest to mniej wi�cej trzecia cz�� w�a�ciwej Warmii. Polscy biskupi mieszkali swego czasu na zamku w Lic- perku. Ziemia na polskiej Warmii jest bardzo urodzajna, wydaje hojnie pszenic�, �yto, j�czmie�, owies, len, groch, kartofle, warzywo, poniek�d piaszczysta i bag- nista zdatna chyba dla �ubinu (lupyny), seradeli, tor- fu, to zn�w urozmaicona pag�rkami, lasami, ��kami, jeziorami. Trzy strugi: Pasaria pod Gietrzwa�dem, �yna pod Olsztynem, Wad�g, u starych Prusak�w Szczulik czy- li Pisa, pod Wartemborkiem pobieraj� wody zdroj�w, jezior i bagien, unosz�c je przez Zatok� Fryjsk� do Ba�tyku. Lasy i gaje ogromne i ma�e, kr�lewskie nadle- �nictwa: Kudypy, Smolniki (Piecki), Ramuk, Purda, Sad�owo, miejskie: dwa olszty�skie, jeden wartem- borski, trzy biskupieckie, niezliczone wiejskie, gbur- skie i szlacheckie wydaj� nieoszacowane bogactwa drzewa, torfu i zwierza. Jeziora na polskiej Warmii wprawdzie nie tak wiel- kich rozmiar�w i nie takiej ilo�ci, jak na pogranicz- nych Mazurach, ale jednak mn�stwo ich ukrywa w sobie coraz to nowe skarby ryb i rak�w. S�usznie wi�c i do naszej Warmii stosuj� si� s�owa Klonowi- cza1: Ryb te� dostatek, prawie dobrej wody Rodz� jeziora, stawy, rzeki, brody. Oto znaczniejsze: �ledynek, Mos�g pod Br�swa�- dem, Buchwa�dzkie, Stymbarskie, Pupkowskie, Ga- merskie, �ab�d� pod Wo�ownem, Bal�skie, Renty�- skie czyli Gilbink pod Gietrzwa�dem, Lin�wko i Gie- dajskie pod Sz�barkiem, Szel�gowskie, Redykajnskie, Dywickie, Ukiel pod Gietkowem, D�ugie, Kort i Szkanda pod Olsztynem, Bart�kowe, Kielarskie, G�g�awskie, Ma�y i Du�y Kiepik i Jagielek pod Bar- t�giem, tak�e w parafii bart�skiej i sz�bruckiej wiel- kie Jezioro Tomaszkowskie, czyli Wulpink z siedmiu wyspami, z kt�rych najwi�ksze Urbanka i Herta, os- tatnia po��czona promem z brzegiem w Dorotowie. W bitwie pod Dorotowem w ko�cu sierpnia 1914 uto- n�o tu wielu Rusk�w, tak samo i w nast�pnych wi�k- szych jeziorach Pluskowskim i �a�sku. Pograniczna Pasana przechodzi przez jeziora Wymojskie i Sar�g. W Ramuckich Borach jeziora Ustrych i Je�gu�skie, w nadle�nictwie purdzkim Ma�a i Du�a Czerwonka, Mendry�skie, Ko�no, Purdzkie, Kamy czyli Kiemny, Serwent i Ward�g. Pod Klewkami s� jeziora Linow- skie i Klebarskie, pod Wartemborkiem Wad�g czyli Starowartemborskie, Uml�g, Szwentajn, Kiermas, Arysz, Pisa, Ar, D�u�ek, Tumia�skie, Bart�towskie, Dobr�skie (Debrong), Ramsowskie, nareszcie pod Bi- skupcem wielki Dadaj z czterema wyspami, Rochlaw- skie, Rasz�skie, Nalcz, Kraks, Pudl�skie, Stanslew- skie (Jemu�), Stryjewskie, W�gojskie i Biesowskie i inne pomniejsze. Nazwy p�l, ��k, g�r, gaj�w, bagien, oparczysk. Przed separacj� oko�o roku 1830 by�y pola wsp�l- ne w stukach podzielane na sztuki, przecz�, d�u��, dzia�y, by�y wsp�lne lasy wiejskie, wsp�lne pastwi- ska (pa�niki), wsp�lne wyganianie, paszenie byd�a, obrabianie lnu w rasztubach za wsi� (Brechstube � szopa do tarcia lnu na cierlicach i pocieraczkach) itp. Ludzie mieszkali we wsi, na polach nie by�o �adnych mieszka�. St�d potrzeba by�o dla �atwiejszego po- rozumienia si� dalekie pola, ��ki, lasy nale��ce do jednej wsi osobnymi obdarzy� nazwami, kt�re i po separacji pozosta�y w ustach ludu. Wiele takich nazw si�ga czas�w staropruskich. Niekt�re si� powtarzaj� niemal w ka�dej osadzie, jak Przecz� (poprzek sztuk lub d�ugich lech), D�u��, Na Sztukach, Na Dzia�ach (by�y to dodatnie udzia�y), W Gaju, Na Rogatkach, W Bukowinie. Na [w] Zapowiedzi (laski, oparczyska w niedost�pnych grz�pach), Gieleki (du�e torfisko z ma�ym laskiem), Dw�rznice, Kujawy, Daba (w�ska, d�uga ��ka), Szyja, Zamkowa G�ra, Pod Rasztub� (przys�owie: mieszka licho jak w rasztubzie), Z�otoc- ka, Ptasia G�ra, Jeziorko, Kara�nik, Wilcza Parowa itp. Inne za� w�a�ciwe, jak: Ba��gi (oparczyska za- wieraj�ce torf i margiel), Lipniak w Br�swa�dzie; Orzo�ek i d�b Napoleona w Bairkwedzie: borek Za- powied� w Spr�cowie; Bajk�w D�, Galeria, D�browa w Buchwa�dzie; Gielduba, Prompel, Orzo�ki, Berbery (las, g�ry, do�y, bagno) w Kajnach; Korpela, Nies�a- wy, Domna ��ka w Redykajnach; Krumzy (��ki je- ziorne) pod Starym Dworem; Polko (Schlachtfeld za Napoleona) i torfaki mi�dzy Jonkowem a Warka�ami; Rasztuby: dwie w Wo�ownie, jedna po Pelnik, druga pod St�kiny; Kapu�niaki w Gietrzwa�dzie ko�o Gil- binka; Ksi�a G�ra, Mec, Kujawy, Glinki, Pleba�skie ��ki, Pleba�skie Olszaiki, Egipt (las) w Bart�gu: Gaj (pola), D�bniak, Upajny, Klasztuki, Osiny, Chuda ��- ka, Piniwis�a, Separantka, Barbuta, Brzoz�wki, Choj- niak (g�ra), Choinowe Bagno, Kipsija (K�pjik) � tor- fowe bagno, Rokoczak, Nacpele, Kosmacz, �winie Bagno w Dorotowie; Ostr�w (wyspa) na Wulpinku. Kiez�w R�g, �wi�ski K�t, Duby, Diabla G�ra, OMwna G�ra, Majdowskie G�ry (m�wi si� na ca�e g�rzyste pole w Maj dach); Ksi�e Pole, Dzia�y, Du�e ��ki, Chuda ��ka, Rozgart, Daba, Szyja, jeziorko Gieleki w Jondorfie; jezioro Wulpink (50�60 w��k) z p�wy- spem R�cz� K�pa i brzegami: Wiejski (Zieski) K�t, Komityja � po zni�eniu jeziora przez komisj� zaku- pione brzegi, gdy� grunt pod wod� fiskalny � Biel- niki, Szyl�w R�g, R�w (Zieski), Ja�k�w R�w, Wilcza Parowa; pola: Mazur, Biele, Polakowizna, Kadyki, Gaj, Olszak, Gielek, Gruda, Naw�gle, Kowalnia, Mer- gle w Tomaszkowie. Na Pluskowskie Jezioro pomi�- dzy Gry�linami, Pluskami, Orzechowem m�wi� oko- liczni Pluszne. Przechodzimy do parafii butry�skiej, najrozleglej- szej na Warmii, dla licznych jezior i ogromnych la- s�w � poprzednio [na]zwanych � wzd�u� od Men- dryn do �a�ska pi�� mil, dlatego od��czono [w roku] 1903 orzechowski k�t pomi�dzy Plusznym a �a�- skim, sk�d mieli ludzie przesz�o dwie mile do ko�cio- �a i utworzono now� parafi� orzechowsk�. Dla ewan- gelik�w za�o�ono przed dwudziestu kilku laty osobny ko�ci� w Nowej Wsi, Nowa Wie� za�o�ona w 1820 roku razem z �abuch� pod Biskupcem, dok�d ewan- gelik�w kolonist�w sprowadzono w czysto katolickich okolicach. Nowa Wie� zalana zosta�a wod� w 1855 ro- ku, tak �e przez dwa lata tylko ��dk� do dom�w przedosta� si� mo�na by�o. Ludzie w ten czas du�o biedy wycierpieli, cho� ryby przede drzwiami �owi� mogli. Dopiero po dw�ch latach wyko�czono kana� do �ajsu przez Przykopskie Pole. Na Przykopskim Polu dawniej biskupi warmijscy stawali ze sw� �wi- t�, jad�c z Warszawy do Licperka. Wielkie moczary i torfiska pomi�dzy Now� Wsi�, Ja�niewem i Przy- kopem, zalane dawniej, obecnie osuszone kana�em do �ajsu, jeziora ju� za warmijsk� granic�. Poniewa� tu pomi�dzy mazursko-polskimi ewan- gelikami du�o warmi�skich katolik�w mieszka, do- damy niekt�re nazwy tamtejszego pogranicza na Ma- zurach. G�ry: Zawady, Zaskwierki; lasy: �ajsowski, Ba�dzki, nadle�nictwo Hartigwa�d; jeziora: Ma�sew- skie, D�u�nica (D�u�ek), Ko�no, �ajs (�ajskie), Ba�dz- kie Jeziorka, Jachty, Konopno, Zdr�czno, Gim pod Zgni�och�, Gimek, �abu�, Sembruch, Czarne, Priam, Kuchnia, Kalbruch, Krzywek Ma�y i Du�y, D�bie Piecki i pod Kurkami Ma�y i Du�y Sar�g i Ma�y i Du�y Kiernoz. Na Warmii przed Kurkami, w k�cie pod Z�biem s� Z�bskie Bagna i opodal �abia Chudek i Orzechowskie Jezioro, w borach: Dzierzgu�skie, Ga�ek, Oczko, Ka- letskie i M�y�skie bagna przy Mendrynach. Aby mie� robotnik�w le�nych dla tych wielkich la- s�w, sprzeda� fiskus w 1825 roku kawa� lasu nad traktem z Butryn do Olsztyna dla za�o�enia wsi Po- krzyw. W 1830 roku podzielono w tym samym zamia- rze Kaletk� na dwie wsie: Star� Kaletk� i Now� Ka- letk� i zamieniono dla wygody z fiskusem niekt�re pola (wymiary, Scheffelplatze) tak, �e powsta�y w 1848 roku pod lasem Nowe Butryny dla miernej zie- mi Chabrowem, Chabr�wkiem, Chaberkowem zwane. Butryny nad granic� mazursk� otrzyma�y przy se- paracji w roku 1847 dwie trzecie p�l i jedn� trzeci� lasu, kt�ry obecnie po wi�kszej cz�ci wyci�ty. Wiel- kie oparczysko Biel, laski: Borek, W�aski, Wiejski na pola zmieniono; Ksi�y Las oko�o 200 m�rg i pola: W�azy, Ko�uchy, Olszyny, W P�lku; we wsi s� trzy stawki: stawek na Ksi�ym Polu, Melcuch, Kr�giel- nia, Du�e i Ma�e Stawy i Olszyny (obecnie ��ki), Ol- szak (torfak), Ksi�a Woda (gdzie len gr���) i zdr�j: Kazuby i Gradowy. Za wsi� Ptasia G�ra i Z�otocka na Ba�dzkim Polu za Butrynami. W lesie opodal Rusi znajdziesz Wi�dug�, pod la- sem Muchorowo (dla lekkiej roli), nad �yn� Sojk� i �luz� Ustrych. Dalej w borze pod Mazuchami ��ki Dziubiele i Wilcz� Jam�, za Wygod� ,,Obiad" � miej- sce pod wielk� choin�, pod kt�r� jaki� kr�l (Napo- leon) obiadowa� mia�. W Kabornie: Stuki, Przecz� (wysokie i niskie), Dw�rznice, �az�wki, Kujawy (te- raz do Klewk), Storzyski, Zdroj�wki, Marchwiuki, Ogrodawki, Gaz�wki, Bagn�wki, Zapowied�; w Li- nowie: Ko�owr�t, Piaskowe W�do�y (dla zachowania kartofli), P�lko, �u�awki, Siedliska, Kierz (lasek), Che�stowo, Mostkowe Pole; ��ki: Biele, Zameczek, �abie�ce, Siedliska, Jeziorka, Lipniaki, Czarne Bag- no, Porbadnik; w Klewkach P�lko. W Klebarku masz: Pupstramy, Borek, Kurwik (dawniej jezioro, teraz ��ki), Zdroj�wki, Bocianek, Z�ot� ��czk�, Biele, Bielowe Bagno, Skrzynk�, Orle- szki (Olszyny), g�r� Kropelk� i wyspy Lipniak Ma�y i Du�y, Karp� w Klebarskim Jeziorze; Kiestr�j (spuszczone jezioro, obecnie wspania�e ��ki z kana- �em pomi�dzy Silicami i Skajbotami), pola Lin�wko i Wysmuk�e i lasek D�bniak; w W�jtowie: Pupiki, Marchwiaki, Rogostki (pola) i bagno Kocio�ek. W tej okolicy dokonano r�nych melioracji przez wysusze- nie jeziora Kiestr�j i zni�enie Klebarskiego Jeziora Kana�em Klebarskim i wprowadzenie strugi Ko�no do kana�u Kiermas przez jezioro Uml�g Kana�em El- �biety na Kaplityny do Wad�ga. Dawniejsza struga Uml�g jest teraz tylko rowem, jezioro Wad�g ma p�wysep Pelnog�. Las Kaplityniak obecnie po wi�k- szej cz�ci wyci�ty i zamieniony na pola i ��ki. W ro- ku 1807 kaplityniacy zmuszeni byli dla odp�acenia d�ug�w wojskowych las ten da� w zastaw miastu Wartembork. Nadto w Kaplitynach by�o bagno Pelka (teraz Sucha Rola) i g�ra Brze�niak. L�gajny dosta�y niedawno osobny dworzec przy torze toru�sko-wystruckim. W Jeziorku L�gajnskim s� dwie wyspy, z kt�rych druga powsta�a przy sypa- niu wysokiej tamy pod tor kolei �elaznej. G�ry (pod Kaplityny) Piaskowa i Szubienica. Przy Zapowiedzi w polu stoi Ma�kowa Kruszka (grusza). Lasy: Zapo- wied� (pod maj�tek czyli Ma�e L�gajny) Ma�a i Du�a, Stuczki, Dodatki (tam od wielu lat mieszka pustelnik w pi�knym domku), Ciemiak Kupny i Pa�ski (pod Szypry). Pola: Gajowe, Rasztubne, Frajty (nad drog� do Ma�ych L�gajn), Piaski, Jeglijne, Polko, Karcz- marka, Ryki, Dw�rznice. Bagna: �elazne, �ydowe (pod Ma�e L�gajny), [gdzie] �yd w dawnych czasach zb��dzi� z drogi, zarwa� si� z ko�mi i uton��, teraz s� tam ��ki, Kocio�ek pod Kaplityny (tu si� woda zbiera z p�l i ginie w piasku), Olszowe Bagno (olszynami obros�e), Wygorza�e (torfak si� wypali�, bagno spusz- czono i za�o�ono ��ki), �wi�skie Bagno i Karczma (gdzie niegdy� wolarze wo�y poili w �rodku wsi). ��- ki: Pod Szubienic�, Du�e, D�uga, Torfowa, K�ty: Ma- �y, �redni, Du�y, Byczy K�t (dla tego, kt�ry wiej- skiego byka chowa�), Artwesy (Ma�e i Du�e), Sewesy, Mechacz na jeziorku. Pastwiska s� miejscami wy- borne. Tu zwierza dosy�, tu byd�o rogate, Tu wo�y tuczne i owce kosmate Pas� si� w ��kach ja�owice t�uste I kozy puste. St�d ma gospodarz i sprz꿹 do p�uga, St�d ma odzie�� pan i dobry s�uga, St�d mi�so �wie�e, nabia�u dostatek W mieszek ostatek. Od Legajn na p�noc wejdziesz na Ma�e czyli Nowe Maruny, �artobliwie Biedowem, Muchorowem zwa- ne � dawniej mo�e s�usznie, ale obecnie przeciwnie, bo i tu g�si moc wielka w ��gu szczebiotliwych, Kaczek �akomych, �gulan�w" krzykliwych. W domu obfito�� sadowi si� wsz�dzie Kur�w po grz�dzie... Po�cie te� w domu z niema�� pociech� Wisz� pod strzech�. Ma�e Maruny w poga�skim ziemstwie Gunlawki za�o�one mia�y wa� obronny, kt�ry dzi� ma nazw� �Zamek". Nad drog� pod Wartembork sta�a szubieni- ca, tam gdzie dzi� krzy� z figur� Pana Jezusa. W po- lach s�: Przecz� (Pierwsze i Drugie), Stuki, Rozgar- ty, w ��kach tak�e: Rozgarty, Szaty, Zdroje, Stuki, D�ugie Bagno, Brzozowe, Pijawki, Smugi, Torfowe Tylne, ko�o wsi struga Pisa, czyli Szczulik. Maj�tek czyli Du�e Maruny � pi�� kilometr�w od miasta Wartemborka � niegdy� zamek rycerski, w kt�rym si� chronili chrze�cijanie przed poga�ski- mi Prusakami i Litwinami, zniszczony przez ostat- nich. Du�e Maruny tworzy�y dawniej ogromny maj�- tek, do kt�rego Szynowo, T�guty i Kunckajny nale�a- �y. Du�e Maruny maj� 99 w��k; pola: Du�e Pole, Pod �apk�, Noziny (Nowiny), Biele, Ig�y, Nowe Pole, Bo- rek; du�e ��ki: Rozgarty, Smarzowy Piec (gdzie smo�� palili), Pogorzela, Stawy, Du�y Las, Nowy Lasek; Zamkowa G�ra, Bie�� G�ra, Ma�a i Du�a Parowa; zdrojowe bagna: �apka, Smygi, K�powe, Du�y i Ma- �y Kana�, �apa i Okr�g�e Jeziorko pod L�gajny. Wartembork, miasto od Olsztyna 16 kilometr�w oddalone, pomi�dzy strugami Pis� i Kiermasem nad Stawkiem, kt�ry za�o�yli mnisi na dawnych Kapu- �niakach. Jeziora: Szyja, Pudomek, Jeziorko. G�ry: Szubienica (gdzie niegdy� skaza�c�w wieszano), Okr�g�a G�ra, Zazdro��, �wi�ta G�ra, Wysoka G�- ra � dwa kilometry od miasta. Pola: Pod Maruny, Pod D�br�wk�, Pod �apk�, P�lko, Za Rakra, Pod Folwark, Szyja, Pod Gaj. Za Mnichami, kt�re daw- niej nale�a�y do klasztoru, dzi� do domu karnego: Fal�gi, R�a�cowa W��ka � niegdy� [nale�a�a] do kapelanii. ��ki: Zazdro��, Trzywiertle, Za�awki, Nowe Stawy, Rytych, Tryfta (pomi�dzy miastem a miejsk� cegielni�, przedtem bagno), Bycze ��ki, Skowronkowe ��ki, G��bokie ��ki, Garpel, Zgni�e ��ki, Szyje, Piaseczne, Perwinkle, Nad Uml�giem, Chude ��ki, Kizelwiza, Rozgarty, Jeziorki, Par�wki, Gajowe ��ki, Mokier (nad drog� do L�gajn, na pra- wo). Lasy i bagna: Gaj, Siedem W��k � po cz�ci wyci�ty � Folwarski, ��ki Stru�ne (Komorskie), Le- �nicze, Olszowe, Pod Terk�, Bryteczek, Pod Uj�cie, Czapeleniec, Czarne Jeziorko, Brzozowe Bagno, Ma- �y Oryciek. W Folwarskim Lesie mieszka le�nik miej- ski i jest tam miejsce dla zabaw. W Czerwonym Le- sie ��ki: Nad Strug�, K�ty Szo�tyskie, Miejskie, Gu- l�w K�t, W��czne ��ki, Kolackie ��ki, Wilcze Bagno, Ma�e i Du�e Biele; tu mieszka drugi le�nik. B�r, Wielki Las, Przebr�d, Trzcinki, Parowa, Torfowe Bagno, Le�nicze ��ki, gdzie trzeci mieszka le�nik. �apka � las po wi�kszej cz�ci wyci�ty i parcelo- wany; na czterdziestu kilku miejscach za�o�ono mniejsze gospodarstwa i utworzono wiosk� z osobn� szko��. Przez �rodek �apki leci r�w, niegdy� Stru�k� zwany. W mie�cie Wartemborku jest sze�� most�w, na jed- nym figury �w. Rozalii i �w. Agaty, drugi Most Pia- seczny, Krowi Most do cegielni, Trzywiertlowy do Marun, Czerwony Most do Ramsowa, Gipsowski, Zu- pu�ski (po�owa nale�y do miasta, po�owa do Zupun). Mokiny i Krupoliny: jezioro Uml�czyk; pola: Bo- l�gi, Onstuki, Magasty, Oberlofy, Samp�atki, Noziny P�ostaki, Do�ki, Drzewne R�zgi, Stare Pole, Cztery W��ki (nale�a�y niegdy� do klasztoru wartembor- skiego); ��ki: Okr�g�e, Borowe, Separackie, Dziadko- we, G��bokie, Nabzina, Gielek, Upa�tek pod Krupo- linami; bagna: Kara�nik, St�ka�owe, Kozie, Samp�at- kowe; g�ry: Kozia G�ra, Babilo�ska, Kasarowa (Ko- szary), na kt�rej w wojnie Krzy�ak�w z Polakami le- gowisko dla �o�nierzy by� mia�o; pod Krupolinami mi�dzy jeziorem Kiermas i Kierzli�skim (czyli Ma�y Arysz, czyli Ar) s� �lady dw�ch wielkich nasyp�w, wa��w z czas�w wspomnianych wojen. Na wa�ach stali zbrojni �o�nierze, strzeg�c ukrytych tam star- c�w, dzieci, niewiast i inwentarza �ywego i mart- wego. Kierzliny i Kucbory nad jeziorem Kie�dynek. We- dle starych dokument�w za czas�w biskupa Szembe- ka nazywa�y si� Kierzliny � Du�e Kierzniny a Kuc- bory � Ma�e Kierzniny. Jeziora pod Bart�ty: Om��- nek i Masakojtek. Stru�ki Ar i Kie�dynek wchodz� do Pisy. Pola: Polaki, Lisie Jamy, Arynkowe Stuki, G�rne Stuki, Cztery W��ki, Pasterska ��ka, Grodzie, K�towe ��ki, Torfowe Bagno, Szalonkowe Bagno (szalonki s� ciemnomodre jagody podobne do czar- nych jag�d, ale wi�ksze i sprawiaj� zawr�t g�owy); Sztukowe Lasy, Kierszliniak, Cztery W��czne Lasy. Tumiany. Nad drog� do Bart�t Diable Bagno (oko- �o pi�� m�rg). G�ry: nad go�ci�cem pod Wartembork po prawej r�ce jest pag�rek, na kt�rym znaleziono cmentarzysko poga�skie, jak naprzeciw Zazdro�ci pod Kielarami. Przy owym pag�rku znajduje si� Wilczy D�, gdzie niegdy� wilki chwytano. Mi�dzy Jeziorem Tumia�skim i jeziorem Pisa jest pi�� w��k kucbor- skich nale��cych teraz do Tumian. W tych w��kach znajdowa�o si� dawniej jeziorko Ma�y �winiec. Kiedy spuszczono na Kucborach jezioro Du�y �winiec, zgi- n�a woda i z Ma�ego Swi�ca. I s� tam teraz wyborne pola i ��ki. Jecpark (Jedzbark). Osiem kilometr�w od Wartem- borka. Na �rodku wsi przy ku�ni kamienna chrzestni- ca (chrzcielnica) od zaginionego tu ko�cio�a. Na za- ch�d od wioski Zamkowa G�ra, na kt�rej sta� pi�kny zamek zburzony przez Litwin�w w 1364 roku, kt�re- go ruiny odmalowano w 1824 roku. Na dw�ch innych g�rach s� wkopane kamienie s�u��ce celom wojsko- wym, jedna pod Praj�owo, druga pod Bart�ty. Jezio- ro Om�unek, Bagno Olszowe i Arskie ��ki. W Odry- tach: Dw�rznice, Dumnowe, D�u�kowe Pole; jeziora: D�u�ek Ma�y i Du�y; bagna: Nied�wiedziak, Delek i K�pina. Klucznik � jedena�cie kilometr�w, Podlasy trzyna�cie kilometr�w od Wartemborka; dla tej od- leg�o�ci przy��czono je do nowej parafii gi�awskiej. Michowskie ��ki nad jeziorem Ord� nale�a�y kiedy� do klasztoru w Wartemborku. Klucznik przed trzy- dziestu �aty rozparcelowano, ma�� wiosk� Raks za� przed czterdziestu laty niemal ca�� wykupiono dla maj�tku Podlas�w. Niegdy� Raks nale�a� tak�e do klasztoru wartemborskiego, teraz do Gi�aw. W ramsowskiej parafii dokonano wielkich meliora- cji przez spuszczenie trzech jezior i r�nych opar- czysk jako te� przez karczowanie wielu zalesie�. Mianowicie wysuszono Ramsowskie Jezioro na �yzne ��ki kana�em podziemnym i dwa inne Dobr�skie i Za- ginek pod Dobr�giem. We wspomnianym kanale kry- li si� nasi ludzie podczas ostatniego napadu Rusk�w. Na dalsze melioracje czekaj� jeszcze folwarki Nied�wiedziak i Zimnowo mi�dzy dwoma jeziorami i Zimnym Bagnem. Nad wielkim Dadajem pod Sz�fli- sem jest p�wysep Ostry K�t z Kr�gow� G�r�. Lasy: Borek pomi�dzy Kramarowem a Ramsowem i Bynda pomi�dzy Ramsowem a Wilimsem; za Gipsowem: Ryczyba�dy. Od maj�tku Kiersztanowa (na 1400 m�rg) od��czono w nowszych czasach folwark D�bno. W Starym Wartemborku znajdziesz znaki dawnych wojen pod Orzechowem, nad jeziorem Wad�g, czyli Starowartemborskim, podwy�szony plac, na kt�rym stary zamek zburzony przez Litwin�w sta� i szwedz- ki szaniec. Wielki las darowany do wsi przez kr�la Fryderyka nazywaj� Kr�lestwem. I w Tu�awkach znajduj� si� Zamkowa G�ra i bogate niegdy� lasy pod Otendorf, T�guty i Gady. W D�br�wce: Kocio- �ek, Jeziorko, ��ki Sfarki, torfaki; las D�browa z wie- lu d�bami; w S�talu spuszczone i wysuszone na ��ki jeziora pod Nowy Wierckub i pod G�rne Kapki. W parafii dywickiej w Ugwa�dzie: bagno Helga, Jezioro Ugwa�dzkie, jeziorko Ciark, Lasikowa ��ka, pole Dzialiki, las Zapowied�, Bukowina; w Ro�no- wie: ��ki Stawy pod Spr�cowo, Jezioro Roznowskie wysuszone na ��ki, Sp�awy, Chrapy, Do�y, Grabow- ska ��ka, G��bok, pole Wezg�owie, Kotlina, lasy: Borki, Leszczynowy; Sp�awy w P�gach przed kilku laty spuszczone, Dywickie Jezioro zni�one; w Dywi- tach: Le�ne Plany, Stuki, Pasternia (dawniej przed separacj� mieszkanie wsp�lnego pasterza), Nad Hel- g�, D�bniak, Lipniak, Kiele Ma�kowy Kruszki. W Mykach: Bal�gi, Przecz�, Kot�y; w Zalpkach: Pelnoga, P�lko, Borek, Zdrojowe ��ki; w Sztolpach: Nozina, las Purchel. W Kie�linach las: Borek, Grabina, Na Galiku, Pod Ciarkami (tj. szeroka granica cierniem, ciarkami za- ros�a); brzeg jeziora na Likuzach: Pelnoga; w Rasz�- gu pod Biskupcem: G�bory, Kalkowskie Sztuki, Z�o- ta G�ra, Zamkowa G�ra, Zapowied�. Tak widzimy jedne nazwy w�a�ciwe okolicom raz i raz tylko zachodz�ce, drugie cz�sto powtarzaj�ce si� niemal w ka�dej wsi zw�aszcza przed separacj�. Wyliczy� nam jeszcze wypada w nowej w roku 1898 powsta�ej parafii gi�awskiej g�ry, parowy, do�y i ��ki pod �aburowem i G�siorowem, spuszczone je- zioro Krzywek pod Gi�awkami. Na drodze od Gi�aw do Wartemborka le�y (nieurodzajne pole Biedoszki zwane i dalej pod Wa�y oparczysko Olszyniak i Ka- czocha. Na Wa�ach ��ki: Pieczysko, Biel�, Du�a i Ma�a Za- lewa, Ksi�ak; brzozak i lasy: Polejk, Du�a i Ma�a Kopania. W Gra�ku pola: Rasztubnica, Lasek; bagna: Olszan- ka, Sokolanka, Kalbruch, Zarazowe i Bia�e Bagno. W Gi�awach pola: Szerokie, Przecz�, Krzeziny, Dw�rznice, Miejskie, Piwnice, W�skie, Dziesi�tnice, D�browne, I�y, Przednie, Zdroj�wki, Kara�nice, Ra- sztubisko; bagna: G��wnik, Olszonka, Chojowe, Ka- czocha, Czarne, Kara�nik, Kiejkutka, Biele, Brzoz�g, Szymazichy, Stawiska; g�ry: Odrapana, Lisia, Gro- dz�, Lisionka Ma�a i Du�a, Grobla. Gi�awy siedz� nad du�ym jeziorem Serwentem jak- by gliniana oaza w piaskach okolicznych pod Gra�- kiem, Weso�owem i Praj��wkiem. W parafii purdzkiej pola w Purdzie: Serwentki, Kawa�y, Sp�awy, Gaje, Zastru�ki, Warzyce, Okr�g, Barw�kle (B�rwinkel czy Parw�giel � parowy w�- gie�); ��ki: Melcuch, Dzikie ��ki, Paterek; bagno Je- glijak: g�ry: Dorobisz, �al. W Praj�owie: ��ka Chmielnik; wybudowanie Wy- smyk�e. W Starym Marcinkowie ��ki: S�kacz, Kopa�ki, ��te Bagno, Ostr�w, Gog�lnik, Melcuch, Dzionki, Pogorza�ki; las Parki; g�ra Wie�a. W Purdce pole Wyk�wka; ��ki: Zatoka, D�ugie Bagno, Biel, Ko�owr�t; las Ko�ci�ek. W parafii biesowskiej, w Biesowie pola: Tramki, Morgowe, Przymiarki, D�bowe, Dw�rznice, Lisie Ja- my, Kowalski Plac, W�do�y, Polko, Krzy�, Kozia G�- ra, Kozie ��ki, Kozi Raj, �lepy Ostr�w, Biel; lasy: Pogorza�ki, Szewc�wki, Wajny; w Bies�wku: Kamie- nica, D�browy. W Zerbuniu: Robacznik, St�esz, Nied�wiedzieniec, Tadar�wki, Purzyczki, Osiny, Piec�wki, Kryp�wki, Kalk�wki, Podlasek, Per��wki, Parchan, Ko�owr�t, Brzozowe Bagno, Wielkie Bagno, Zdroj�wki. W Wilimsie: Rozgart, Gasa, Go�ci�skie, Ziolyna, Zdrojak, Nogawicowe, Dalek, K��dkowe, Piaseczne, Mostkowe, M�sy, Zap�ociowe, Kozia G�ra, Bieda; je- ziora: Ma�a�, Blaszczyk. W Rotflisie: Kowalskie, M�sowe, Wajny, Myszy Grunt; gaik: Zapowiednik, Klejzackie Pola. W Klejzaku: pola Wajnowe, Sta��gi, Merglak, Li- sie Bagno, Stru�ki, Du�e Bagno. Pomi�dzy �abuch�, Klejzakiem i Rejewem s� tak- �e torfowe moczary na 250 m�rg obszaru i poniek�d spuszczone pastwiska dla byd�a. W Sta�slewie pod Biskupcem, gdzie tak�e od kilku lat jest osobny duszpasterz, melioracja wysuszy�a torfowe bagno Mojtynek (200 m�rg obszaru), gdzie dawniej ust�pi� nie mo�na by�o. Tak samo pod Bre- dynkiem w Lesie Zawadzkim s� ��ki fiskalne (oko�o p�torasta morga), kt�re zaopatruj� najlepszym sia- nem wioski Bredynek, Sta�slewo, Stryjewo. Przy Sta�slewie las Stary Lustych. Zachodnia cz�� wsi Bredynka nazywa si� Wy�uda, w Stryjewie pole na wsch�d: Zazdro��. W powiecie olszty�skim sprzedaje fiskus traw� na jeziornych ��kach na Pelnodze pod Sz�fa�dem, na P�glitach, nad Mar�giem, na Przykopskich, na S�tal- skich ��kach, na Dobr�gu i Zaginku, na �wi�tajnie, pod Sabin�, na Bogdajnskich, na Kiestroju i Patryc- kich ��kach, na Krumzach, na Buchwa�dzkich nad �yn� i na innych. Opr�cz fiskalnych melioracji s� liczne prywatne, jak w Ro�nowie i w Ramsowie, w D�gach itd., tak �e gdzie dawniej by�y jeziora lub moczary niedost�pne lub zalane bagna i torfaki, na kt�rych szalonki, ��razie, je�yny lub inne dzikie ja- gody i chrz�le ros�y, obecnie naj�y�niejsze powsta�y ��ki i rola. Szalonki � ciemnomodre, pod�u�ne, du�e jagody na suchych torfakach i bagnach, na wi�kszych krzach rosn� zielono jak czarne jagody. Mo�na je je��, ale niezbyt wiele, bo sprawiaj� b�l g�owy i womity. Ru- ski je zowi� gonobobel. ��razie � �urawina, du�e czarne okr�g�e jagody, rosn� na oparczyskach, trz�sawiskach w mchu, u do- �u bia�o, u g�ry od s�onka czerwono. Dojrza�e zupe�- nie czarne (po rusku: klukwa). Lubi� je �urawie. Je�yny � ciemnoczerwone w zakazach, po rowach i lepszej roli (po rusku: brusnika). Bor�wki (po rusku: zemlanika) � czerwone, mniej- sze i delikatniejsze od je�yn. Maliny i czerwone jagody. Lud je zna, wszystkie zbiera, zaprawia lub znosi do miasta [...] 2