WALENTY BARCZEWSKI GEOGRAFIA POLSKIEJ WARMII Edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl Mail: historian.z.pl MMIV ® Polska Warmia zawiera powiat olsztyński z mia- stami Olsztyn i Wartembork i część powiatu reszel- skiego z miastem Biskupcem i 27 parafiami. Jest to mniej więcej trzecia część właściwej Warmii. Polscy biskupi mieszkali swego czasu na zamku w Lic- perku. Ziemia na polskiej Warmii jest bardzo urodzajna, wydaje hojnie pszenicę, żyto, jęczmień, owies, len, groch, kartofle, warzywo, poniekąd piaszczysta i bag- nista zdatna chyba dla łubinu (lupyny), seradeli, tor- fu, to znów urozmaicona pagórkami, lasami, łąkami, jeziorami. Trzy strugi: Pasaria pod Gietrzwałdem, Łyna pod Olsztynem, Wadąg, u starych Prusaków Szczulik czy- li Pisa, pod Wartemborkiem pobierają wody zdrojów, jezior i bagien, unosząc je przez Zatokę Fryjską do Bałtyku. Lasy i gaje ogromne i małe, królewskie nadle- śnictwa: Kudypy, Smolniki (Piecki), Ramuk, Purda, Sadłowo, miejskie: dwa olsztyńskie, jeden wartem- borski, trzy biskupieckie, niezliczone wiejskie, gbur- skie i szlacheckie wydają nieoszacowane bogactwa drzewa, torfu i zwierza. Jeziora na polskiej Warmii wprawdzie nie tak wiel- kich rozmiarów i nie takiej ilości, jak na pogranicz- nych Mazurach, ale jednak mnóstwo ich ukrywa w sobie coraz to nowe skarby ryb i raków. Słusznie więc i do naszej Warmii stosują się słowa Klonowi- cza1: Ryb też dostatek, prawie dobrej wody Rodzą jeziora, stawy, rzeki, brody. Oto znaczniejsze: Śledynek, Mosąg pod Brąswał- dem, Buchwałdzkie, Stymbarskie, Pupkowskie, Ga- merskie, Łabędź pod Wołownem, Balęskie, Rentyń- skie czyli Gilbink pod Gietrzwałdem, Linówko i Gie- dajskie pod Sząbarkiem, Szelągowskie, Redykajnskie, Dywickie, Ukiel pod Gietkowem, Długie, Kort i Szkanda pod Olsztynem, Bartężkowe, Kielarskie, Gągławskie, Mały i Duży Kiepik i Jagielek pod Bar- tęgiem, także w parafii bartęskiej i sząbruckiej wiel- kie Jezioro Tomaszkowskie, czyli Wulpink z siedmiu wyspami, z których największe Urbanka i Herta, os- tatnia połączona promem z brzegiem w Dorotowie. W bitwie pod Dorotowem w końcu sierpnia 1914 uto- nęło tu wielu Rusków, tak samo i w następnych więk- szych jeziorach Pluskowskim i Łańsku. Pograniczna Pasana przechodzi przez jeziora Wymojskie i Sarąg. W Ramuckich Borach jeziora Ustrych i Jełguńskie, w nadleśnictwie purdzkim Mała i Duża Czerwonka, Mendryńskie, Kośno, Purdzkie, Kamy czyli Kiemny, Serwent i Wardąg. Pod Klewkami są jeziora Linow- skie i Klebarskie, pod Wartemborkiem Wadąg czyli Starowartemborskie, Umląg, Szwentajn, Kiermas, Arysz, Pisa, Ar, Dłużek, Tumiańskie, Bartółtowskie, Dobręskie (Debrong), Ramsowskie, nareszcie pod Bi- skupcem wielki Dadaj z czterema wyspami, Rochlaw- skie, Raszęskie, Nalcz, Kraks, Pudlęskie, Stanslew- skie (Jemuń), Stryjewskie, Węgojskie i Biesowskie i inne pomniejsze. Nazwy pól, łąk, gór, gajów, bagien, oparczysk. Przed separacją około roku 1830 były pola wspól- ne w stukach podzielane na sztuki, przeczę, dłużę, działy, były wspólne lasy wiejskie, wspólne pastwi- ska (paśniki), wspólne wyganianie, paszenie bydła, obrabianie lnu w rasztubach za wsią (Brechstube — szopa do tarcia lnu na cierlicach i pocieraczkach) itp. Ludzie mieszkali we wsi, na polach nie było żadnych mieszkań. Stąd potrzeba było dla łatwiejszego po- rozumienia się dalekie pola, łąki, lasy należące do jednej wsi osobnymi obdarzyć nazwami, które i po separacji pozostały w ustach ludu. Wiele takich nazw sięga czasów staropruskich. Niektóre się powtarzają niemal w każdej osadzie, jak Przeczę (poprzek sztuk lub długich lech), Dłużę, Na Sztukach, Na Działach (były to dodatnie udziały), W Gaju, Na Rogatkach, W Bukowinie. Na [w] Zapowiedzi (laski, oparczyska w niedostępnych grzępach), Gieleki (duże torfisko z małym laskiem), Dwórznice, Kujawy, Daba (wąska, długa łąka), Szyja, Zamkowa Góra, Pod Rasztubą (przysłowie: mieszka licho jak w rasztubzie), Złotoc- ka, Ptasia Góra, Jeziorko, Karaśnik, Wilcza Parowa itp. Inne zaś właściwe, jak: Bażęgi (oparczyska za- wierające torf i margiel), Lipniak w Brąswałdzie; Orzołek i dąb Napoleona w Bairkwedzie: borek Za- powiedź w Spręcowie; Bajków Dół, Galeria, Dąbrowa w Buchwałdzie; Gielduba, Prompel, Orzołki, Berbery (las, góry, doły, bagno) w Kajnach; Korpela, Niesła- wy, Domna Łąka w Redykajnach; Krumzy (łąki je- ziorne) pod Starym Dworem; Polko (Schlachtfeld za Napoleona) i torfaki między Jonkowem a Warkałami; Rasztuby: dwie w Wołownie, jedna po Pelnik, druga pod Stękiny; Kapuśniaki w Gietrzwałdzie koło Gil- binka; Księża Góra, Mec, Kujawy, Glinki, Plebańskie Łąki, Plebańskie Olszaiki, Egipt (las) w Bartągu: Gaj (pola), Dębniak, Upajny, Klasztuki, Osiny, Chuda Łą- ka, Piniwisła, Separantka, Barbuta, Brzozówki, Choj- niak (góra), Choinowe Bagno, Kipsija (Kópjik) — tor- fowe bagno, Rokoczak, Nacpele, Kosmacz, Świnie Bagno w Dorotowie; Ostrów (wyspa) na Wulpinku. Kiezów Róg, Świński Kąt, Duby, Diabla Góra, OMwna Góra, Majdowskie Góry (mówi się na całe górzyste pole w Maj dach); Księże Pole, Działy, Duże Łąki, Chuda Łąka, Rozgart, Daba, Szyja, jeziorko Gieleki w Jondorfie; jezioro Wulpink (50—60 włók) z półwy- spem Ręczą Kępa i brzegami: Wiejski (Zieski) Kąt, Komityja — po zniżeniu jeziora przez komisję zaku- pione brzegi, gdyż grunt pod wodą fiskalny — Biel- niki, Szylów Róg, Rów (Zieski), Jaśków Rów, Wilcza Parowa; pola: Mazur, Biele, Polakowizna, Kadyki, Gaj, Olszak, Gielek, Gruda, Nawęgle, Kowalnia, Mer- gle w Tomaszkowie. Na Pluskowskie Jezioro pomię- dzy Gryźlinami, Pluskami, Orzechowem mówią oko- liczni Pluszne. Przechodzimy do parafii butryńskiej, najrozleglej- szej na Warmii, dla licznych jezior i ogromnych la- sów — poprzednio [na]zwanych — wzdłuż od Men- dryn do Łańska pięć mil, dlatego odłączono [w roku] 1903 orzechowski kąt pomiędzy Plusznym a Łań- skim, skąd mieli ludzie przeszło dwie mile do kościo- ła i utworzono nową parafię orzechowską. Dla ewan- gelików założono przed dwudziestu kilku laty osobny kościół w Nowej Wsi, Nowa Wieś założona w 1820 roku razem z Łabuchą pod Biskupcem, dokąd ewan- gelików kolonistów sprowadzono w czysto katolickich okolicach. Nowa Wieś zalana została wodą w 1855 ro- ku, tak że przez dwa lata tylko łódką do domów przedostać się można było. Ludzie w ten czas dużo biedy wycierpieli, choć ryby przede drzwiami łowić mogli. Dopiero po dwóch latach wykończono kanał do Łajsu przez Przykopskie Pole. Na Przykopskim Polu dawniej biskupi warmijscy stawali ze swą świ- tą, jadąc z Warszawy do Licperka. Wielkie moczary i torfiska pomiędzy Nową Wsią, Jaśniewem i Przy- kopem, zalane dawniej, obecnie osuszone kanałem do Łajsu, jeziora już za warmijską granicą. Ponieważ tu pomiędzy mazursko-polskimi ewan- gelikami dużo warmińskich katolików mieszka, do- damy niektóre nazwy tamtejszego pogranicza na Ma- zurach. Góry: Zawady, Zaskwierki; lasy: Łajsowski, Bałdzki, nadleśnictwo Hartigwałd; jeziora: Małsew- skie, Dłużnica (Dłużek), Kośno, Łajs (Łajskie), Bałdz- kie Jeziorka, Jachty, Konopno, Zdręczno, Gim pod Zgniłochą, Gimek, Łabuń, Sembruch, Czarne, Priam, Kuchnia, Kalbruch, Krzywek Mały i Duży, Dębie Piecki i pod Kurkami Mały i Duży Sarąg i Mały i Duży Kiernoz. Na Warmii przed Kurkami, w kącie pod Ząbiem są Ząbskie Bagna i opodal Żabia Chudek i Orzechowskie Jezioro, w borach: Dzierzguńskie, Gałek, Oczko, Ka- letskie i Młyńskie bagna przy Mendrynach. Aby mieć robotników leśnych dla tych wielkich la- sów, sprzedał fiskus w 1825 roku kawał lasu nad traktem z Butryn do Olsztyna dla założenia wsi Po- krzyw. W 1830 roku podzielono w tym samym zamia- rze Kaletkę na dwie wsie: Starą Kaletkę i Nową Ka- letkę i zamieniono dla wygody z fiskusem niektóre pola (wymiary, Scheffelplatze) tak, że powstały w 1848 roku pod lasem Nowe Butryny dla miernej zie- mi Chabrowem, Chabrówkiem, Chaberkowem zwane. Butryny nad granicą mazurską otrzymały przy se- paracji w roku 1847 dwie trzecie pól i jedną trzecią lasu, który obecnie po większej części wycięty. Wiel- kie oparczysko Biel, laski: Borek, Właski, Wiejski na pola zmieniono; Księży Las około 200 mórg i pola: Włazy, Kożuchy, Olszyny, W Pólku; we wsi są trzy stawki: stawek na Księżym Polu, Melcuch, Kręgiel- nia, Duże i Małe Stawy i Olszyny (obecnie łąki), Ol- szak (torfak), Księża Woda (gdzie len grążą) i zdrój: Kazuby i Gradowy. Za wsią Ptasia Góra i Złotocka na Bałdzkim Polu za Butrynami. W lesie opodal Rusi znajdziesz Więdugę, pod la- sem Muchorowo (dla lekkiej roli), nad Łyną Sojkę i śluzę Ustrych. Dalej w borze pod Mazuchami łąki Dziubiele i Wilczą Jamę, za Wygodą ,,Obiad" — miej- sce pod wielką choiną, pod którą jakiś król (Napo- leon) obiadować miał. W Kabornie: Stuki, Przeczę (wysokie i niskie), Dwórznice, Łazówki, Kujawy (te- raz do Klewk), Storzyski, Zdrojówki, Marchwiuki, Ogrodawki, Gazówki, Bagnówki, Zapowiedź; w Li- nowie: Kołowrót, Piaskowe Wądoły (dla zachowania kartofli), Pólko, Żuławki, Siedliska, Kierz (lasek), Chełstowo, Mostkowe Pole; łąki: Biele, Zameczek, Żabieńce, Siedliska, Jeziorka, Lipniaki, Czarne Bag- no, Porbadnik; w Klewkach Pólko. W Klebarku masz: Pupstramy, Borek, Kurwik (dawniej jezioro, teraz łąki), Zdrojówki, Bocianek, Złotą Łączkę, Biele, Bielowe Bagno, Skrzynkę, Orle- szki (Olszyny), górę Kropelkę i wyspy Lipniak Mały i Duży, Karpę w Klebarskim Jeziorze; Kiestrój (spuszczone jezioro, obecnie wspaniałe łąki z kana- łem pomiędzy Silicami i Skajbotami), pola Linówko i Wysmukłe i lasek Dębniak; w Wójtowie: Pupiki, Marchwiaki, Rogostki (pola) i bagno Kociołek. W tej okolicy dokonano różnych melioracji przez wysusze- nie jeziora Kiestrój i zniżenie Klebarskiego Jeziora Kanałem Klebarskim i wprowadzenie strugi Kośno do kanału Kiermas przez jezioro Umlęg Kanałem El- żbiety na Kaplityny do Wadąga. Dawniejsza struga Umląg jest teraz tylko rowem, jezioro Wadąg ma półwysep Pelnogę. Las Kaplityniak obecnie po więk- szej części wycięty i zamieniony na pola i łąki. W ro- ku 1807 kaplityniacy zmuszeni byli dla odpłacenia długów wojskowych las ten dać w zastaw miastu Wartembork. Nadto w Kaplitynach było bagno Pelka (teraz Sucha Rola) i góra Brzeźniak. Lęgajny dostały niedawno osobny dworzec przy torze toruńsko-wystruckim. W Jeziorku Lęgajnskim są dwie wyspy, z których druga powstała przy sypa- niu wysokiej tamy pod tor kolei żelaznej. Góry (pod Kaplityny) Piaskowa i Szubienica. Przy Zapowiedzi w polu stoi Maćkowa Kruszka (grusza). Lasy: Zapo- wiedź (pod majątek czyli Małe Lęgajny) Mała i Duża, Stuczki, Dodatki (tam od wielu lat mieszka pustelnik w pięknym domku), Ciemiak Kupny i Pański (pod Szypry). Pola: Gajowe, Rasztubne, Frajty (nad drogą do Małych Lęgajn), Piaski, Jeglijne, Polko, Karcz- marka, Ryki, Dwórznice. Bagna: Żelazne, Żydowe (pod Małe Lęgajny), [gdzie] Żyd w dawnych czasach zbłądził z drogi, zarwał się z końmi i utonął, teraz są tam łąki, Kociołek pod Kaplityny (tu się woda zbiera z pól i ginie w piasku), Olszowe Bagno (olszynami obrosłe), Wygorzałe (torfak się wypalił, bagno spusz- czono i założono łąki), Świńskie Bagno i Karczma (gdzie niegdyś wolarze woły poili w środku wsi). Łą- ki: Pod Szubienicą, Duże, Długa, Torfowa, Kąty: Ma- ły, Średni, Duży, Byczy Kąt (dla tego, który wiej- skiego byka chował), Artwesy (Małe i Duże), Sewesy, Mechacz na jeziorku. Pastwiska są miejscami wy- borne. Tu zwierza dosyć, tu bydło rogate, Tu woły tuczne i owce kosmate Pasą się w łąkach jałowice tłuste I kozy puste. Stąd ma gospodarz i sprzężą do pługa, Stąd ma odzieżą pan i dobry sługa, Stąd mięso świeże, nabiału dostatek W mieszek ostatek. Od Legajn na północ wejdziesz na Małe czyli Nowe Maruny, żartobliwie Biedowem, Muchorowem zwa- ne — dawniej może słusznie, ale obecnie przeciwnie, bo i tu gęsi moc wielka w łęgu szczebiotliwych, Kaczek łakomych, „gulanów" krzykliwych. W domu obfitość sadowi się wszędzie Kurów po grzędzie... Połcie też w domu z niemałą pociechą Wiszą pod strzechą. Małe Maruny w pogańskim ziemstwie Gunlawki założone miały wał obronny, który dziś ma nazwę „Zamek". Nad drogą pod Wartembork stała szubieni- ca, tam gdzie dziś krzyż z figurą Pana Jezusa. W po- lach są: Przeczę (Pierwsze i Drugie), Stuki, Rozgar- ty, w łąkach także: Rozgarty, Szaty, Zdroje, Stuki, Długie Bagno, Brzozowe, Pijawki, Smugi, Torfowe Tylne, koło wsi struga Pisa, czyli Szczulik. Majątek czyli Duże Maruny — pięć kilometrów od miasta Wartemborka — niegdyś zamek rycerski, w którym się chronili chrześcijanie przed pogański- mi Prusakami i Litwinami, zniszczony przez ostat- nich. Duże Maruny tworzyły dawniej ogromny mają- tek, do którego Szynowo, Tęguty i Kunckajny należa- ły. Duże Maruny mają 99 włók; pola: Duże Pole, Pod Łapką, Noziny (Nowiny), Biele, Igły, Nowe Pole, Bo- rek; duże łąki: Rozgarty, Smarzowy Piec (gdzie smołę palili), Pogorzela, Stawy, Duży Las, Nowy Lasek; Zamkowa Góra, Bieżą Góra, Mała i Duża Parowa; zdrojowe bagna: Łapka, Smygi, Kępowe, Duży i Ma- ły Kanał, Łapa i Okrągłe Jeziorko pod Lęgajny. Wartembork, miasto od Olsztyna 16 kilometrów oddalone, pomiędzy strugami Pisą i Kiermasem nad Stawkiem, który założyli mnisi na dawnych Kapu- śniakach. Jeziora: Szyja, Pudomek, Jeziorko. Góry: Szubienica (gdzie niegdyś skazańców wieszano), Okrągła Góra, Zazdrość, Święta Góra, Wysoka Gó- ra — dwa kilometry od miasta. Pola: Pod Maruny, Pod Dąbrówką, Pod Łapką, Pólko, Za Rakra, Pod Folwark, Szyja, Pod Gaj. Za Mnichami, które daw- niej należały do klasztoru, dziś do domu karnego: Falęgi, Różańcowa Włóka — niegdyś [należała] do kapelanii. Łąki: Zazdrość, Trzywiertle, Załawki, Nowe Stawy, Rytych, Tryfta (pomiędzy miastem a miejską cegielnią, przedtem bagno), Bycze Łąki, Skowronkowe Łąki, Głębokie Łąki, Garpel, Zgniłe Łąki, Szyje, Piaseczne, Perwinkle, Nad Umlągiem, Chude Łąki, Kizelwiza, Rozgarty, Jeziorki, Parówki, Gajowe Łąki, Mokier (nad drogą do Lęgajn, na pra- wo). Lasy i bagna: Gaj, Siedem Włók — po części wycięty — Folwarski, Łąki Strużne (Komorskie), Le- śnicze, Olszowe, Pod Terkę, Bryteczek, Pod Ujście, Czapeleniec, Czarne Jeziorko, Brzozowe Bagno, Ma- ły Oryciek. W Folwarskim Lesie mieszka leśnik miej- ski i jest tam miejsce dla zabaw. W Czerwonym Le- sie łąki: Nad Strugą, Kąty Szołtyskie, Miejskie, Gu- lów Kąt, Włóczne Łąki, Kolackie Łąki, Wilcze Bagno, Małe i Duże Biele; tu mieszka drugi leśnik. Bór, Wielki Las, Przebród, Trzcinki, Parowa, Torfowe Bagno, Leśnicze Łąki, gdzie trzeci mieszka leśnik. Łapka — las po większej części wycięty i parcelo- wany; na czterdziestu kilku miejscach założono mniejsze gospodarstwa i utworzono wioskę z osobną szkołą. Przez środek Łapki leci rów, niegdyś Strużką zwany. W mieście Wartemborku jest sześć mostów, na jed- nym figury św. Rozalii i św. Agaty, drugi Most Pia- seczny, Krowi Most do cegielni, Trzywiertlowy do Marun, Czerwony Most do Ramsowa, Gipsowski, Zu- puński (połowa należy do miasta, połowa do Zupun). Mokiny i Krupoliny: jezioro Umlęczyk; pola: Bo- lęgi, Onstuki, Magasty, Oberlofy, Sampłatki, Noziny Płostaki, Dołki, Drzewne Rózgi, Stare Pole, Cztery Włóki (należały niegdyś do klasztoru wartembor- skiego); łąki: Okrągłe, Borowe, Separackie, Dziadko- we, Głębokie, Nabzina, Gielek, Upałtek pod Krupo- linami; bagna: Karaśnik, Stękałowe, Kozie, Sampłat- kowe; góry: Kozia Góra, Babilońska, Kasarowa (Ko- szary), na której w wojnie Krzyżaków z Polakami le- gowisko dla żołnierzy być miało; pod Krupolinami między jeziorem Kiermas i Kierzlińskim (czyli Mały Arysz, czyli Ar) są ślady dwóch wielkich nasypów, wałów z czasów wspomnianych wojen. Na wałach stali zbrojni żołnierze, strzegąc ukrytych tam star- ców, dzieci, niewiast i inwentarza żywego i mart- wego. Kierzliny i Kucbory nad jeziorem Kiełdynek. We- dle starych dokumentów za czasów biskupa Szembe- ka nazywały się Kierzliny — Duże Kierzniny a Kuc- bory — Małe Kierzniny. Jeziora pod Bartółty: Omłó- nek i Masakojtek. Strużki Ar i Kiełdynek wchodzą do Pisy. Pola: Polaki, Lisie Jamy, Arynkowe Stuki, Górne Stuki, Cztery Włóki, Pasterska Łąka, Grodzie, Kątowe Łąki, Torfowe Bagno, Szalonkowe Bagno (szalonki są ciemnomodre jagody podobne do czar- nych jagód, ale większe i sprawiają zawrót głowy); Sztukowe Lasy, Kierszliniak, Cztery Włóczne Lasy. Tumiany. Nad drogą do Bartółt Diable Bagno (oko- ło pięć mórg). Góry: nad gościńcem pod Wartembork po prawej ręce jest pagórek, na którym znaleziono cmentarzysko pogańskie, jak naprzeciw Zazdrości pod Kielarami. Przy owym pagórku znajduje się Wilczy Dół, gdzie niegdyś wilki chwytano. Między Jeziorem Tumiańskim i jeziorem Pisa jest pięć włók kucbor- skich należących teraz do Tumian. W tych włókach znajdowało się dawniej jeziorko Mały Świniec. Kiedy spuszczono na Kucborach jezioro Duży Świniec, zgi- nęła woda i z Małego Swińca. I są tam teraz wyborne pola i łąki. Jecpark (Jedzbark). Osiem kilometrów od Wartem- borka. Na środku wsi przy kuźni kamienna chrzestni- ca (chrzcielnica) od zaginionego tu kościoła. Na za- chód od wioski Zamkowa Góra, na której stał piękny zamek zburzony przez Litwinów w 1364 roku, które- go ruiny odmalowano w 1824 roku. Na dwóch innych górach są wkopane kamienie służące celom wojsko- wym, jedna pod Prajłowo, druga pod Bartółty. Jezio- ro Omłunek, Bagno Olszowe i Arskie Łąki. W Odry- tach: Dwórznice, Dumnowe, Dłużkowe Pole; jeziora: Dłużek Mały i Duży; bagna: Niedźwiedziak, Delek i Kępina. Klucznik — jedenaście kilometrów, Podlasy trzynaście kilometrów od Wartemborka; dla tej od- ległości przyłączono je do nowej parafii giławskiej. Michowskie Łąki nad jeziorem Ordą należały kiedyś do klasztoru w Wartemborku. Klucznik przed trzy- dziestu łaty rozparcelowano, małą wioskę Raks zaś przed czterdziestu laty niemal całą wykupiono dla majątku Podlasów. Niegdyś Raks należał także do klasztoru wartemborskiego, teraz do Giław. W ramsowskiej parafii dokonano wielkich meliora- cji przez spuszczenie trzech jezior i różnych opar- czysk jako też przez karczowanie wielu zalesień. Mianowicie wysuszono Ramsowskie Jezioro na żyzne łąki kanałem podziemnym i dwa inne Dobręskie i Za- ginek pod Dobręgiem. We wspomnianym kanale kry- li się nasi ludzie podczas ostatniego napadu Rusków. Na dalsze melioracje czekają jeszcze folwarki Niedźwiedziak i Zimnowo między dwoma jeziorami i Zimnym Bagnem. Nad wielkim Dadajem pod Sząfli- sem jest półwysep Ostry Kąt z Kręgową Górą. Lasy: Borek pomiędzy Kramarowem a Ramsowem i Bynda pomiędzy Ramsowem a Wilimsem; za Gipsowem: Ryczybałdy. Od majątku Kiersztanowa (na 1400 mórg) odłączono w nowszych czasach folwark Dębno. W Starym Wartemborku znajdziesz znaki dawnych wojen pod Orzechowem, nad jeziorem Wadąg, czyli Starowartemborskim, podwyższony plac, na którym stary zamek zburzony przez Litwinów stał i szwedz- ki szaniec. Wielki las darowany do wsi przez króla Fryderyka nazywają Królestwem. I w Tuławkach znajdują się Zamkowa Góra i bogate niegdyś lasy pod Otendorf, Tęguty i Gady. W Dąbrówce: Kocio- łek, Jeziorko, łąki Sfarki, torfaki; las Dąbrowa z wie- lu dębami; w Sętalu spuszczone i wysuszone na łąki jeziora pod Nowy Wierckub i pod Górne Kapki. W parafii dywickiej w Ugwałdzie: bagno Helga, Jezioro Ugwałdzkie, jeziorko Ciark, Lasikowa Łąka, pole Dzialiki, las Zapowiedź, Bukowina; w Rożno- wie: łąki Stawy pod Spręcowo, Jezioro Roznowskie wysuszone na łąki, Spławy, Chrapy, Doły, Grabow- ska Łąka, Głębok, pole Wezgłowie, Kotlina, lasy: Borki, Leszczynowy; Spławy w Pągach przed kilku laty spuszczone, Dywickie Jezioro zniżone; w Dywi- tach: Leśne Plany, Stuki, Pasternia (dawniej przed separacją mieszkanie wspólnego pasterza), Nad Hel- gą, Dębniak, Lipniak, Kiele Maćkowy Kruszki. W Mykach: Balęgi, Przeczę, Kotły; w Zalpkach: Pelnoga, Pólko, Borek, Zdrojowe Łąki; w Sztolpach: Nozina, las Purchel. W Kieźlinach las: Borek, Grabina, Na Galiku, Pod Ciarkami (tj. szeroka granica cierniem, ciarkami za- rosła); brzeg jeziora na Likuzach: Pelnoga; w Raszę- gu pod Biskupcem: Gębory, Kalkowskie Sztuki, Zło- ta Góra, Zamkowa Góra, Zapowiedź. Tak widzimy jedne nazwy właściwe okolicom raz i raz tylko zachodzące, drugie często powtarzające się niemal w każdej wsi zwłaszcza przed separacją. Wyliczyć nam jeszcze wypada w nowej w roku 1898 powstałej parafii giławskiej góry, parowy, doły i łąki pod Żaburowem i Gąsiorowem, spuszczone je- zioro Krzywek pod Giławkami. Na drodze od Giław do Wartemborka leży (nieurodzajne pole Biedoszki zwane i dalej pod Wały oparczysko Olszyniak i Ka- czocha. Na Wałach łąki: Pieczysko, Bielą, Duża i Mała Za- lewa, Księżak; brzozak i lasy: Polejk, Duża i Mała Kopania. W Graśku pola: Rasztubnica, Lasek; bagna: Olszan- ka, Sokolanka, Kalbruch, Zarazowe i Białe Bagno. W Giławach pola: Szerokie, Przeczę, Krzeziny, Dwórznice, Miejskie, Piwnice, Wąskie, Dziesiątnice, Dąbrowne, Iły, Przednie, Zdrojówki, Karaśnice, Ra- sztubisko; bagna: Głównik, Olszonka, Chojowe, Ka- czocha, Czarne, Karaśnik, Kiejkutka, Biele, Brzozóg, Szymazichy, Stawiska; góry: Odrapana, Lisia, Gro- dzą, Lisionka Mała i Duża, Grobla. Giławy siedzą nad dużym jeziorem Serwentem jak- by gliniana oaza w piaskach okolicznych pod Graś- kiem, Wesołowem i Prajłówkiem. W parafii purdzkiej pola w Purdzie: Serwentki, Kawały, Spławy, Gaje, Zastrużki, Warzyce, Okrąg, Barwękle (Bärwinkel czy Parwęgiel — parowy wę- gieł); łąki: Melcuch, Dzikie Łąki, Paterek; bagno Je- glijak: góry: Dorobisz, Żal. W Prajłowie: łąka Chmielnik; wybudowanie Wy- smykłe. W Starym Marcinkowie łąki: Sękacz, Kopańki, Żółte Bagno, Ostrów, Gogólnik, Melcuch, Dzionki, Pogorzałki; las Parki; góra Wieża. W Purdce pole Wykówka; łąki: Zatoka, Długie Bagno, Biel, Kołowrót; las Kościółek. W parafii biesowskiej, w Biesowie pola: Tramki, Morgowe, Przymiarki, Dębowe, Dwórznice, Lisie Ja- my, Kowalski Plac, Wądoły, Polko, Krzyż, Kozia Gó- ra, Kozie Łąki, Kozi Raj, Ślepy Ostrów, Biel; lasy: Pogorzałki, Szewcówki, Wajny; w Biesówku: Kamie- nica, Dąbrowy. W Zerbuniu: Robacznik, Stóżesz, Niedźwiedzieniec, Tadarówki, Purzyczki, Osiny, Piecówki, Krypówki, Kalkówki, Podlasek, Perłówki, Parchan, Kołowrót, Brzozowe Bagno, Wielkie Bagno, Zdrojówki. W Wilimsie: Rozgart, Gasa, Gościńskie, Ziolyna, Zdrojak, Nogawicowe, Dalek, Kłódkowe, Piaseczne, Mostkowe, Mósy, Zapłociowe, Kozia Góra, Bieda; je- ziora: Małaś, Blaszczyk. W Rotflisie: Kowalskie, Mósowe, Wajny, Myszy Grunt; gaik: Zapowiednik, Klejzackie Pola. W Klejzaku: pola Wajnowe, Stałęgi, Merglak, Li- sie Bagno, Strużki, Duże Bagno. Pomiędzy Łabuchą, Klejzakiem i Rejewem są tak- że torfowe moczary na 250 mórg obszaru i poniekąd spuszczone pastwiska dla bydła. W Stańslewie pod Biskupcem, gdzie także od kilku lat jest osobny duszpasterz, melioracja wysuszyła torfowe bagno Mojtynek (200 mórg obszaru), gdzie dawniej ustąpić nie można było. Tak samo pod Bre- dynkiem w Lesie Zawadzkim są łąki fiskalne (około pótorasta morga), które zaopatrują najlepszym sia- nem wioski Bredynek, Stańslewo, Stryjewo. Przy Stańslewie las Stary Lustych. Zachodnia część wsi Bredynka nazywa się Wyłuda, w Stryjewie pole na wschód: Zazdrość. W powiecie olsztyńskim sprzedaje fiskus trawę na jeziornych łąkach na Pelnodze pod Sząfałdem, na Pęglitach, nad Maręgiem, na Przykopskich, na Sętal- skich Łąkach, na Dobręgu i Zaginku, na Świętajnie, pod Sabiną, na Bogdajnskich, na Kiestroju i Patryc- kich Łąkach, na Krumzach, na Buchwałdzkich nad Łyną i na innych. Oprócz fiskalnych melioracji są liczne prywatne, jak w Rożnowie i w Ramsowie, w Dągach itd., tak że gdzie dawniej były jeziora lub moczary niedostępne lub zalane bagna i torfaki, na których szalonki, żórazie, jeżyny lub inne dzikie ja- gody i chrzęśle rosły, obecnie najżyźniejsze powstały łąki i rola. Szalonki — ciemnomodre, podłużne, duże jagody na suchych torfakach i bagnach, na większych krzach rosną zielono jak czarne jagody. Można je jeść, ale niezbyt wiele, bo sprawiają ból głowy i womity. Ru- ski je zowią gonobobel. Żórazie — żurawina, duże czarne okrągłe jagody, rosną na oparczyskach, trzęsawiskach w mchu, u do- łu biało, u góry od słonka czerwono. Dojrzałe zupeł- nie czarne (po rusku: klukwa). Lubią je żurawie. Jeżyny — ciemnoczerwone w zakazach, po rowach i lepszej roli (po rusku: brusnika). Borówki (po rusku: zemlanika) — czerwone, mniej- sze i delikatniejsze od jeżyn. Maliny i czerwone jagody. Lud je zna, wszystkie zbiera, zaprawia lub znosi do miasta [...] 2