HISTORIA 1871-1945 i HISTORIA 1871-1945 Podr�cznik dla szk� �rednich Anna Radziwi�� Wojciech Roszkowski Warszawa 1995 Wydawnictwo Naukowe PWN Projekt ok�adki i stron tytu�owych Maryna Wi�niewska Redaktor Jolanta Kowalczuk Redaktor techniczny Danuta Jezierska-�aczek Opracowanie kartograficzne Barbara Zygmuntowicz Korekta Bo�enna Frankowska Ksi��ka dopuszczona do u�ytku szkolnego przez Ministra Edukacji Narodowej i wpisana do zestawu podr�cznik�w do nauczania historii na poziomie szko�y ponadpodstawowej. Numer w zestawieniu 248/93. Copyright � by Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o. o. Warszawa 1993 ISBN 83-01-11294-8 Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o. Wydanie czwarte Arkuszy drukarskich 25,0 +mapy Sk�ad: Logoscript, Warszawa, ul. Miodowa 10 Druk uko�czono w lutym 1995 r. Druk i oprawa; Rzeszowskie Zak�ady Graficzne Rzesz�w, ul. p�k. L. Lisa-Kuli 19 Zam. 3069/95 Wst�p I. Ksi��ki � Historia 1789-1871, Historia 1871-1945 i Historia 1945- -1990 � maj� pom�c w poznaniu dziej�w XIX i XX w., a wi�c okresu, w kt�rym polityka staje si� histori�, a historia polityk�. Czy oznacza to depre- cjacj� historii? Polityka to przecie� nie tyle sztuka sprawowania w�adzy, ile raczej �roztropna troska o dobro wsp�lne" (encyklika taborem exercens). Po co poznawa� histori�? Na pewno dla Niej samej, z ciekawo�ci, by wiedzie�, cieszy� si� zdobyt� wiedz�, m�c powi�ksza� grono �wtajemniczo- nych" i �eby wzbogaca� si� o nowe do�wiadczenia i prze�ycia. Tak�e po to, by rozumie�, co si� dzieje wok� nas, by rozumie� siebie i wsp�lnot�, do kt�rej si� nale�y � Polsk�, Europ�, �wiat � a lepiej rozumiej�c, lepiej wype�nia� zobowi�zanie do odpowiedzialno�ci. Wszak �Przesz�o�� � jest to dzi�, tylko cokolwiek dalej" � jak pisa� Cyprian Norwid. II. Ka�dy opis przesz�o�ci jest niepe�ny, ograniczony konieczno�ci� do- konania pewnego wyboru fakt�w i ich interpretacji. Ka�da pr�ba poznania, wyja�nienia, jest skazana na niepewno��. I trzeba mie� tego pokorn� �wia- domo��. Jednocze�nie obowi�zkiem cz�owieka jest dokonywanie wybor�w i sta�e ponawianie pr�b poznania i rozumienia. Wybrali�my zatem te informacje, kt�re uwa�amy za podstawowe, ale przy ich interpretacji i wyja�nianiu staramy si� wsz�dzie, gdzie mo�na, ukazywa� wieloznaczno�� poj��, dyskusyjno�� ocen, cz�ciej u�ywa� sformu�owa� �mog�o spowodowa�" ni� �spowodowa�o". Wie- rzymy, �e w ostatecznym rachunku istniej� obiektywne kryteria dobra i z�a, prawdy i fa�szu. Ale jeste�my przekonani, �e droga do ich rozpoznania wiedzie przez w�tpliwo�ci, dostrzeganie z�o�ono�ci problem�w i bogactwa interpretacji, �e wymaga pokory i otwarto�ci na cudze zdanie. III. Ka�dy ucz�cy si� troch� inaczej si� uczy i ka�dy nauczyciel troch� inaczej naucza. Chcieliby�my, by Czytelnicy naszych ksi��ek korzystali z nich w spos�b tw�rczy. W ka�dym rozdziale przedstawiamy zestaw temat�w, kt�rych umiej�tno�� om�wienia powinna by� wynikiem przyswojenia materia�u informacyjnego zawartego w przeczytanym tek�cie. Ma to u�atwi� sprawdzenie stopnia zapa- mi�tania i zdolno�ci porz�dkowania fakt�w. Opr�cz tego podany jest zestaw nazw, poj�� i termin�w wyst�puj�cych w tek�cie rozdzia�u. Proponujemy Czytelnikowi prowadzenie pewnego rodzaju s�ownika, w kt�rym formu�owa�by wyja�nienia podanych okre�le�. W podobny spos�b mo�na opracowa� s�ownik �biograficzny" postaci wyst�puj�cych w tek�cie. Warto te� u�o�y�, stale uzu- pe�nian� w miar� czytania kolejnych rozdzia��w, tablic� chronologiczn� cz\ tablic� synchronistyczn�, ukazuj�c� jednoczesno�� wydarze� z dziej�w Polsk i powszechnych lub z historii politycznej, kultury, gospodarki itp. W ksi��kach zamie�cili�my r�wnie� pewn� liczb� tekst�w �r�d�owych. Proponujemy ponadto przyk�ady r�nych �wicze�, kt�re mog� pom�c u rozumieniu zwi�zk�w zachodz�cych mi�dzy zjawiskami, dostrzeganiu wielo�� interpretacji danego wydarzenia, dokonywaniu w�asnych ocen, a tak�e two r�eniu syntez. Nale�y przy tym pami�ta�, �e ka�dy z Czytelnik�w mo�e powinien sam dobiera� odpowiadaj�ce mu �wiczenia i formu�owa� pytania. Autorzy prosz� wszystkich � zw�aszcza nauczycieli i uczni�w � < nadsy�anie pod adresem Wydawnictwa Naukowego PWN uwag, propozyc i poprawek, nasuwaj�cych si� po lekturze tych trzech ksi��ek. IV. Na koniec jeszcze jedna uwaga dotycz�ca uczenia si� historii: bardz< wa�ny jest nawyk widzenia ca�o�ciowego � ��czenia informacji z r�nyc dziedzin. Warto stale si�ga� do literatury pi�knej, by nie tylko rozumie� umie�, ale tak�e zobaczy� i wyobrazi� sobie przesz�o��. �wiadomie zrezyc nowali�my w naszych ksi��kach z rozdzia��w omawiaj�cych wy��cznie zjaw ska kulturowe, co w praktyce sprowadza si� najcz�ciej do wymieniani nazwisk tw�rc�w. Wiedza i wra�liwo�� nabywane w trakcie lektur ksi��ek i gazet, ogl�dani film�w i obraz�w, a tak�e kontakt�w i rozm�w z innymi lud�mi � wszystk to stanowi integraln� cz�� m�dro�ci, kt�r� cz�owiek powinien gromad� przez ca�e �ycie, a kt�rej s�u�y tak�e poznawanie historii. Autorzy Cz�� L Europa i �wiat od lat siedemdziesi�tych XIX w. do 1914 r. Rozdzia� 1. Przeobra�enia cywilizacyjne Tematy do powt�rzenia: � Znaczenie poj�� � rewolucja przemys�owa i rewolucja agrarna. � R�nice mi�dzy produkcj� rzemie�lnicz�, manufakturow� i fabryczn�. � Zmiany w technice i technologii w Wielkiej Brytanii i na kontynencie europejskim od drugiej po�owy XVIII do po�owy XIX w. oraz zwi�zane z nimi przeobra�enia spo�eczne. Rewolucji przemys�owej ci�g dalszy. W drugiej po�owie XIX w. nast�pi�o ogromne przyspieszenie rewolucji przemys�owej � jednego z najwa�niejszych proces�w w dziejach ludzko�ci. Proces ten rozpocz�� si� w XVIII w. na Wyspach Brytyjskich, a nast�pnie zacz�� obejmowa� coraz wi�ksze obszary, cho� w nie- jednakowym tempie i zakresie. Na prze�omie XIX i XX w. dokonano odkry� i wynalazk�w, kt�re wytworzy�y ramy cywilizacyjne, w jakich �yjemy obecnie. Oblicza si�, �e w latach 1870-1914 �wiatowa produkcja przemys�owa wzros�a trzy- lub czterokrotnie, ale 80% tej produkcji wytwarzano w pi�ciu pa�stwach. By�y to: Wielka Brytania �- ojczyzna rewolucji przemys�owej, Francja oraz Stany Zjednoczone Ameryki, Niemcy i Japonia � trzy nowe pot�gi gospodarcze, kt�re na prze�omie wiek�w znacznie wyprzedzi�y pod wzgl�dem dynamiki rozwoju Francj� i Angli�. �wiat ko�ca XIX i pocz�tku XX w. to �wiat ogromnych dysproporcji � zar�wno pod wzgl�dem poziomu gospodarki, jak i warunk�w cywilizacyjnych. Na kontynencie europejskim by�y widoczne r�nice w stopniu zaawansowania rewolucji przemys�owej i jej konsekwencji spo�ecznych i cywili- zacyjnych mi�dzy pa�stwami Europy Zachodniej a Europy Srodkowo-Wschodniej. O wiele wi�ksze dysproporcje istnia�y mi�dzy Europ� i Stanami Zjednoczonymi a reszt� �wiata (wy��czaj�c rozwijaj�c� si� dynamicznie Japoni�, a tak�e dominia brytyjskie: Australi�, Kanad�, Now� Zelandi� i Zwi�zek Po�udniowej Afryki). Rewolucji przemys�owej towarzyszy�a rewolucja agrarna. Coraz powszech- niej stosowano nawozy sztuczne, znacznie podnosz�ce wydajno��, zacz�a si� mechanizacja rolnictwa. Na przyk�ad silnik skonstruowany przez Rudolfa Diesla znalaz� swoje zastosowanie w ci�kich maszynach rolniczych. Intensyfikacja produkcji rolnej, a tak�e mo�liwo�� taniego transportu powodowa�y, �e liczba ludno�ci zatrudnionej w rolnictwie mog�a si� wci�� zmniejsza�. Wiek pary, elektryczno�ci, w�gla i stali. Podstawowym �r�d�em energii by� nadal w�giel, kt�rego wydobycie wzrasta�o wielokrotnie, a no�nikiem para wodna, wytwarzana w coraz bardziej udoskonalanych turbinach parowych. Ale obok tego zaczyna�o si� zastosowanie elektryczno�ci, powstawa�y pierwsze ele- ktrownie. Do wytwarzania elektryczno�ci zastosowano tak�e �bia�y w�giel", czyli energi� wodn�. Wynaleziono system przesy�ania pr�du na du�e odleg�o�ci za pomoc�, sieci przewod�w wysokiego napi�cia. Ropa naftowa by�a wykorzystywana we wszelkiego rodzaju silnikach spali- nowych, tote� w pocz�tkach XX w. sta�a si�, obok w�gla, najbardziej poszuki- wanym surowcem energetycznym. Stulecie XIX nazywa si� s�usznie �wiekiem pary i elektryczno�ci", cho� pe�ne zastosowanie elektryczno�ci nast�pi dopiero w XX w. W przemy�le podstawowym surowcem, potrzebnym do dalszej produkcji, by�a stal, kt�rej wytop zosta� udoskonalony i przyspieszony dzi�ki wynalazkom Henry'ego Bessemera i Wilhelma Siemensa. Spowodowa�o to przewr�t i przy- spieszenie zar�wno w samej metalurgii, jak i przemy�le zbrojeniowym, budow- nictwie i komunikacji. Stalowa wie�a Eiffla, skonstruowana z okazji Wystawy Powszechnej w Pary�u w 1889 r., i pierwszy �drapacz chmur" (na razie 10-pi�- trowy), zbudowany na stalowej konstrukcji w Chicago w 1884 r., to symbole nowej epoki. Dlatego stulecie XIX bywa nazywane tak�e �wiekiem stali". Przewr�t w komunikacji, transporcie i przekazie informacji. Ludzie coraz szybciej si� przemieszczali. Zag�szcza�a si� i wyd�u�a�a sie� kolejowa. Linie okr�towe zapewnia�y regularn� komunikacj� mi�dzy l�dami, a u�atwi�a j� budowa Kana�u Sueskiego (1869) oraz Kana�u Panamskiego (1914). Dzi�ki wynalazkowi w latach osiemdziesi�tych silnika spalinowego, zosta�y skonstruowane pierwszy sa- moch�d i motocykl. Dopiero jednak pocz�tek XX w. przyni�s� upowszechnienie tych �rodk�w komunikacji. Przemys�owiec ameryka�ski Henry Ford zastosowa� po raz pierwszy produkcj� ta�mow�, kt�ra umo�liwi�a masowe wytwarzanie tanich sa- mochod�w. Produkcja ta�mowa � wprowadzaj�ca zasadnicze zmiany w organiza- cji procesu produkcji i stwarzaj�ca zarazem gro�b� odcz�owieczaj�cej automatyza- cji pracy robotnika � zosta�a przedstawiona w filmie Charlesa Chaplina Dzisiejsze czasy. W miastach pojawi�y si� pierwsze tramwaje elektryczne. W pocz�tkach XX w. bracia Orville i Wilbur Wright zbudowali pierwszy samolot. Komunikacja powietrzna upowszechni si� jednak dopiero w latach dwudziestych i trzydziestych XX w. Wszystkie te wynalazki zapewnia�y nie tylko sprawniejsze poruszanie si� i komunikacj� mi�dzy lud�mi, ale i szybszy transport. �wiat stawa� si� �mniejszy". Ludzie coraz szybciej otrzymywali informacje i mogli si� mi�dzy sob� porozumiewa�. Alexander Bell zbudowa� pierwszy telefon, Guglielmo Marconi pierwszy �telegraf bez drutu", czyli radio (w pocz�tkach XX w. wiadomo�ci z Europy do Ameryki mo�na by�o przekazywa� natychmiast). Nowe metody dru- karstwa zapewnia�y mo�liwo�� ogromnego wzrostu nak�ad�w tytu��w prasowych i ksi��ek. Fotografia (wynaleziona ju� w latach trzydziestych XIX w.) oraz 8 skonstruowany przez Thomasa Edisona fonograf umo�liwia�y zachowanie i prze- kazanie obrazu, d�wi�ku czy wypowiedzi. Pocz�tek XX w. przyni�s� wynalazek �ruszaj�cego si� obrazu", czyli kina. Rozw�j medycyny i nauk �cis�ych. Dokonano zasadniczych odkry� w dziedzinie medycyny. Joseph Lister wprowadzi� zasady sterylizacji narz�dzi i antyseptyki. Louis Pasteur i Robert Koch stworzyli naukowe podstawy bakterio- logii i szczepie� ochronnych jako sposobu walki z epidemiami. W pocz�tkach XX w. Wilhelm von Roentgen odkry� promienie X, umo�liwiaj�ce prze�wietlanie. Oblicza si�, �e w Europie przeci�tna d�ugo�� �ycia cz�owieka w XX w. wzros�a o ok. 15 lat. Szybki rozw�j nauk �cis�ych umo�liwia� rewolucj� techniczn�, a zarazem by� przez ni� inspirowany. Wytworzy� si� istotny zwi�zek mi�dzy dzia- �alno�ci� badawcz�, konstrukcyjn� a produkcj�. Nowe odkrycia i wynalazki znajdowa�y natychmiastowe zastosowanie i upowszechnienie poprzez produkcj� przemys�ow�. Przemiany w �yciu spo�ecznym. Nowa obyczajowo��. Zmienia�y si� wa- runki �ycia codziennego, szczeg�lnie w miastach. Wynalezienie �ar�wki przez Edisona spowodowa�o rewolucj� w o�wietleniu. Wiele miast zosta�o skanalizowa- nych, ulice o�wietlano pocz�tkowo latarniami gazowymi, a nast�pnie elektrycz- nymi. Organizowano tani� komunikacj� miejsk�, w�adze pilnowa�y higieny, wy- wo�ono �mieci. Obok w�gla, do ocieplania mieszka� zastosowano gaz. Wynale- ziono metody konserwowania �ywno�ci. �ycie spo�ecze�stw w wi�kszo�ci pa�stw Europy i Ameryki P�nocnej ulega�o zasadniczym zmianom. Ogromnie wzros�a mobilno�� ludno�ci, zar�wno w postaci ruch�w migracyjnych (emigracja z Europy do obu Ameryk, osadnictwo w koloniach, emigracja zarobkowa wewn�trzeuro- pejska), jak i w zwi�zku z procesem urbanizacji. W pa�stwach uprzemys�owio- nych procent ludno�ci zamieszka�ej w miastach zwi�kszy� si� mi�dzy latami siedemdziesi�tymi XIX w. a I wojn� �wiatow� niemal dwukrotnie. Przemieszcza- nie si� ludzi powodowa�o swoist� atomizacj� spo�ecze�stwa, �wykorzenienie" jednostek z dotychczasowych, stabilnych wsp�lnot. Warunki �ycia polepsza�y si� wyra�nie. Wynalazki techniczne powodowa�y, �e �ycie codzienne stawa�o si� wygodniejsze. Oczywi�cie, zmiany te w niejed- nakowym tempie dociera�y do poszczeg�lnych warstw spo�ecznych. Stopniowo, pod naciskiem ruchu robotniczego, a tak�e wymog�w gospodarki, skracano czas pracy, rozszerzano ustawodawstwo socjalne. P�ace realne w ca�ym omawianym okresie ros�y. W drugiej po�owie XIX w. pa�stwa uprzemys�owione wprowadza�y powszechny obowi�zek szkolny. Dot�d trwaj� spory w�r�d historyk�w, w jakim stopniu ten wzrost stopy �yciowej ludno�ci Europy dokonywa� si� kosztem reszty �wiata, ca�ego ogromnego obszaru kolonii i p�kolonii, ale nikt nie neguje faktu poprawy warunk�w �ycia znacznej wi�kszo�ci ludno�ci europejskiej i Stan�w Zjednoczonych. Skracanie czasu pracy, a tak�e wype�niania obowi�zk�w domowych, �atwiej- sza i szybsza komunikacja, relatywna poprawa zarobk�w, alfabetyzacja � to wszystko zasadniczo zmieni�o styl �ycia tak�e klas ni�szych. Kszta�towa�a si� kultura masowa. Gazety, ukazuj�ce si� w coraz wy�szych nak�adach (m.in. pocz�tki ���tej prasy", zwanej te� brukow�) i podaj�ce naj�wie�sze wiadomo�ci z ca�ego �wiata, zbierane przez konkuruj�ce ze sob� agencje informacyjne, zacz�y by� czytane przez coraz wi�ksz� liczb� ludzi. W latach dwudziestych i trzydzies- tych XX w. powszechnym �rodkiem przekazu stanie si� tak�e radio i film. Tworz�cy si� system polityczny demokracji parlamentarnej, powszechne prawo wyborcze (dla m�czyzn), zale�no�� dost�pu do w�adzy od wynik�w wybor�w powodowa�y, �e zar�wno rz�dy, jak i partie polityczne by�y zainteresowane mo�- liwo�ciami propagandowymi, jakie poci�ga�o za sob� masowe czytelnictwo gazet. Oddzia�ywanie na opini� publiczn�, udoskonalanie metod propagowania poszcze- g�lnych program�w ideowopolitycznych sta�o si� wa�nym wyzwaniem dla elit. W miar� wzrostu ilo�ci czasu wolnego coraz liczniej odwiedzano teatrzyki uliczne i ogr�dkowe, kawiarnie, piwiarnie, a tak�e music-halle czy, ju� w XX w. pierwsze kina. Masow� rozrywk� sta�o si� ogl�danie rozgrywek sportowych (pierw- sza nowo�ytna olimpiada odby�a si� w Atenach w 1896 r.). Powsta�y pierwszt publiczne pla�e. Kobiety mniej czasu po�wi�ca�y na prace domowe, a zarazem ni< tak cz�sto, jak w pierwszej fazie rewolucji przemys�owej, by�y zmuszone d( ca�odziennej pracy w fabrykach. Zachodzi�y wi�c r�wnocze�nie dwa procesy kobieta �wr�ci�a do domu" (podobnie jak dzieci nie musz�ce pracowa� od wczes nych lat) i mog�a �wyj�� z domu", by uzyska� wykszta�cenie czy pracowa zawodowo, a tak�e uczestniczy�, w coraz wi�kszym stopniu, w �yciu publicznyrr Emmeline Pankhurst wraz z c�rkami zorganizowa�a w Wielkiej Brytanii ruc sufra�ystek (suffrage � prawo g�osu) domagaj�cy si� uczestnictwa kobiet \ wyborach. Po raz pierwszy przyznano kobietom prawo wyborcze w Nowej Zeland w 1897 r. W wi�kszo�ci pa�stw uzyskaj� je jednak dopiero w latach dwudziestyc XX w. Wi�ksza liczba kobiet ko�czy�a studia, podejmowa�a prac� w wolnyc zawodach. Szczeg�lnie okres I wojny �wiatowej, gdy du�a liczba m�czyzn by] na froncie, sprzyja� emancypacji zawodowej kobiet. Tym wszystkim zjawiskoi towarzyszy� proces laicyzacji. Mobilne i zatomizowane spo�ecze�stwo okres industrializacji, poddawane wp�ywom kultury masowej, odchodzi�o stopniowo c tradycji �ycia religijnego, zmniejsza� si� r�wnie� autorytet w�adzy duchownej. La Belle Epoque. Gdy popatrzy si� na opisywan� epok� z punktu widze� elit europejskich, mo�na powiedzie�, �e by�a ona �zadowolona z samej siebie" �e mia�a prawo do takiego zadowolenia. Zwyci�skie mieszcza�stwo Franc Niemiec czy Wielkiej Brytanii prze�ywa�o sw�j �z�oty wiek", swoj� �pi�ki epok�". Ca�y �wiat sta� otworem dla europejskiej ekspansji zar�wno polityczne jak i gospodarczej. W samej Europie trwa�, od 1871 r., okres bez woje dynamicznie rozwija�a si� gospodarka, nauka przynosi�a wci�� nowe odkryci r�ne odmiany mniej czy bardziej demokratycznych system�w zdawa�y si� z pewnia� zar�wno mo�liwo�� awans�w indywidualnych, kt�rych nie krepowa bariery pochodzeniowe (ameryka�ski mit � z pucybuta milioner), jak i kompr misowe rozwi�zania konflikt�w spo�ecznych. W dziedzinie nauk spo�eczny patronowali temu okresowi trzej filozofowie: Auguste Comte, Herbert Spenc 10 i John Stuart Mili � tw�rcy filozofii pozytywistycznej, teorii socjaldarwinizmu i koncepcji utylitaryzmu w etyce. Cz�owiek chcia� pozna� nie tylko otaczaj�cy �wiat, ale samego siebie i zbiorowo��, w kt�rej �y�. Comte i Max Weber stworzyli podstawy socjologii. Iwan Paw��w zapocz�tkowa� swoimi badaniami nad odru- chami warunkowymi psychologi� eksperymentaln�. �wiat i rzeczywisto�� jawi�y si� jako poddaj�ce si� i dost�pne ludzkiemu poznaniu. Cz�owiek przez swoj� aktywno�� mia� by� tym, kt�ry zar�wno potrafi ten �wiat zrozumie�, jak i przetworzy�. By�y to czasy scjentyzmu � przekonania, �e mo�liwo�ci nauki, a szczeg�lnie nauk �cis�ych, s� nieograniczone. Kultowi nauki i wierze w jej mo�liwo�ci towarzyszy� progresywizm � wiara w post�p. Dobrze rozumiany w�asny interes mia� by� �r�d�em post�powania moralnego i w rezultacie prowadzi� do osi�gni�cia harmonii spo�ecznej. Powstawa�y wizje pe�ne optymizmu poznaw- czego, moralnego i historycznego. Powie�ci dla m�odzie�y Julesa Verne'a dobrze pokazuj� t� dziewi�tnastowieczn� wiar� w moc nauki i wynalazczo�ci ludzkiej. Dopiero fin de siecle (koniec wieku) przyni�s� bunt artyst�w i filozof�w przeciw temu, drugiemu po O�wieceniu, �wiekowi rozumu" w my�li europejskiej. Zacz�to dostrzega�, �e rozw�j techniki i demokracji nie likwiduje konflikt�w spo�ecznych, �e nauka nie jest w stanie rozwi�za� problem�w egzystencjalnych cz�owieka. Heroiczny mieszczanin podbijaj�cy �wiat zacz�� by� traktowany jako bezmy�lny filister, a rzeczywisto�� zn�w zacz�a si� jawi� jako pe�na tajemnic i sprzeczno�ci. Friedrich Nietzsche, filozof niemiecki, Henri Bergson, filozof fran- cuski, i Sigmund Freud, lekarz i filozof austriacki, patronowali tej nowej fazie my�li europejskiej. Sprawd�, czy po przeczytaniu rozdzia�u potrafisz om�wi� nast�puj�ce tematy: 1. Nowe �r�d�a i no�niki energii w drugiej po�owie XIX w. 2. Prze�om w komunikacji, transporcie i �rodkach przekazu. 3. Nowe technologie w przemy�le, zwi�zek techniki z nauk�. 4. Zmiany w warunkach �ycia codziennego na prze�omie wiek�w. 5. Konsekwencje rewolucji przemys�owej dla przemian w strukturze spo�ecznej i obyczajowo�ci (pocz�tki kultury masowej). 6. Dwie fazy w my�li europejskiej � scjentyzm i modernizm. S�ownik: atomizacja, emancypacja, fin de siecle, futuryzm, impresjonizm, industrializacja, kubizm, kultura masowa, La Belle Epo�ue, laicyzacja, modernizm, naturalizm, produkcja ta�mowa, progresywizm, scjentyzm, secesja, socjaldarwinizm, sufra�ystki, urbanizacja, ustawodawstwo socjalne, utylitaryzm, ���ta prasa". Przyk�ady �wicze�: 1. Podaj r�ne znaczenia poj�� � cywilizacja i kultura. 2. Zr�b zestaw odkry� i wynalazk�w, kt�re w najwi�kszym stopniu wp�yn�y na zmiany warunk�w �ycia codziennego na prze�omie XIX i XX w. 3. Opisz, w formie reporta�u lub pami�tnika, dzie� rodziny robotniczej w pocz�tku XIX i w pocz�tku XX w., pokazuj�c r�nice zwi�zane z przeobra�eniami cywilizacyjnymi. 4. Jakie wnioski wynikaj� z przytoczonych w tab. 1 i 2 danych dotycz�cych demografii? 11 Tab. 1. Liczba ludno�ci �wiata i niekt�rych kraj�w (w por�wnywalnych granicach) w milionach Kontynenty i kraje Lata 1800 1850 1900 1950 1990 Europa 145 205 290 394 497 Wielka Brytania 16 28 41 54 57 Francja 29 35 40 42 56 Niemcy 20 35 56 70 79 Wiochy 19 24 33 47 58 Polska 8 11 19 25 38 Rosja/ZSRR 50 65 115 178 289 Azja 625 795 970 1375 3105 Chiny 330 435 475 590 1133 Afryka 70 81 110 224 648 Ameryka Po�udniowa 12 19 45 111 297 Ameryka P�nocna i �rodkowa 6 26 100 220 427 USA 5 21 76 151 250 Australia i Oceania 2 2 7 13 26 �wiat 910 1193 1637 2515 5290 �r�d�o: Obliczenia w�asne wg: C. McEvedy, R. Jones, Atlas of World Population History, London 1978; Rocznik Statystyczny 1991; R. Robertson, History of the American Economy, New York 1964; Encyklopedia historii gospodarczej Polski, t. I, Warszawa 1981. Tab. 2. Udzia� kontynent�w i niekt�rych kraj�w w ludno�ci �wiata w procentach Kontynenty i kraje Lata 1800 1850 1900 1950 1990 Europa 15,9 17,2 17,7 15,7 9,4 Wielka Brytania 1,8 2,3 2,5 2,1 1.1 Francja 3,2 2,9 2,4 1,7 1,1 Niemcy 2,2 2,9 3,4 2,8 1,5 W�ochy 2,1 2,0 2,0 1,9 1,1 Polska 0,9 1,2 1,2 1,0 0,7 Rosja/ZSRR 5,5 5,4 7,0 7,1 5,5 Azja 68,7 66,6 59,3 54,7 58,7 Chiny 36,3 35,5 29,0 23,4 21,4 Afryka 7,6 6,8 6,7 8,9 12,2 Ameryka Po�udniowa 1,3 1,6 2,7 4,4 5,6 Ameryka P�nocna i �rodkowa 0,7 2,2 6,1 8,7 8,1 USA 0,5 1,8 4,1 6,0 4,7 Australia i Oceania 0,2 0,2 0,4 0,5 0,5 �wiat 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 �r�d�o: patrz tab. 1. 5. Na lekcjach fizyki m�wi si� o odkryciach i teoriach Nielsa Bohra, Marii i Piotra Curie, Alberta Einsteina, Michaela Faradaya, Heinricha Hertza, Jamesa Maxwella, Maxa Plancka, Ernesta Rutherforda, Alessandra Volty, na lekcjach chemii o Johnie Daltonie i Dmitriju Mendelejewie, na lekcjach biologii o Charlesie Darwinie i Gregorgu Johannie Mendlu. Wszyscy ci uczeni pracowali i tworzyli w�a�nie w omawianym okresie � jaki by� ich wk�ad w rozw�j nauki? 6. Europejczycy badali coraz nowe obszary kuli ziemskiej, likwiduj�c �bia�e plamy" na mapach �wiata. Na lekcjach geografii m�wi si� o odkryciach i podr�ach Roalda Amundsena, Davida Livingstone'a, Fridtj�fa Nansena, Roberta Peary'ego, Henry'ego Stanleya � om�w ich wk�ad w poznanie kuli ziemskiej. 12 Rozdzia� 2. Gospodarka �wiatowa Temat do powt�rzenia: � Teorie merkantylizmu, fizjokratyzmu i liberalizmu ekonomicznego. R�ne znaczenia poj�cia imperializm. Okres od lat siedemdziesi�tych XIX w. do wybuchu I wojny �wiatowej bywa nazywany okresem imperializmu. Termin ten ma co najmniej dwa znaczenia. Historiografia marksistowska nazywa�a tak proces przemian w gospodarce pa�stw rozwini�tych, prowadz�cy do coraz wi�kszej koncentracji i centralizacji kapita�u i produkcji oraz powstawania r�- nych form zwi�zk�w i przedsi�biorstw. Obecnie nazywa si� ten proces kapitali- zmem monopolistycznym. Natomiast jako imperializm okre�la si� d��enie danego pa�stwa do dominacji nad innymi, ekspansj� militarn�, polityczn� czy gospodarcz� mocarstw w stosunku do reszty �wiata. Post�p techniczny, rozw�j jako�ciowy i ilo�ciowy produkcji, coraz wi�ksza �atwo�� transportu i ��czno�ci, rozw�j technik obrotu kapita�u spowodowa�y, �e w drugiej po�owie XIX w. gospodarka nabra�a charakteru gospodarki �wiatowej. Poza nielicznymi peryferyjnymi obszarami, wi�kszo�� �wiata sta�a si� terenem przep�ywu towar�w i kapita�u. Nowe pot�gi gospodarcze. W gospodarce �wiatowej, poza Wielk� Brytani� i Francj�, coraz wi�ksz� rol� zacz�y odgrywa� USA, Niemcy i Japonia. Stany Zjednoczone, po straszliwej wojnie secesyjnej i trudnym okresie rekonstrukcji (nazwa okre�laj�ca faktyczn� okupacj� stan�w po�udniowych przez zwyci�sk� P�noc), wkroczy�y w latach osiemdziesi�tych na drog� burzliwego rozwoju gospodarczego. Odkrycia z�� surowc�w, inwestycje komunikacyjne i budowlane w stanach zachodnich, sta�y dop�yw si�y roboczej w postaci emigrant�w z Europy (w okresie 1860-1910 ponad 20 min), zdobycze terytorialne (odebranie Filipin Hiszpanii po wojnie w 1898 r.) oraz coraz wi�ksze wp�ywy w Ameryce �rodkowej spowodowa�y, �e udzia� USA w produkcji przemys�owej �wiata wzr�s� od ok. 1/4 w 1870 r. do ok. 1/3 w 1913 r. Rozw�j gospodarczy Niemiec by� zwi�zany przede wszystkim ze zjednocze- niem, a tak�e przy��czeniem cennych o�rodk�w przemys�owych (Alzacja i Lota- ryngia) po zwyci�stwie nad Francj� w 1871 r. oraz wysok� kontrybucj� otrzyman� od Francji. Rol� nap�dow� gra� te� przemys� zbrojeniowy. D��enie do nadrobienia op�nie� w osi�gni�ciu pozycji mocarstwowej stanowi�o dodatkowy czynnik mobilizacyjny. Japonia, od XVII w. zamkni�ta dla Europejczyk�w, rz�dzona przez szogun�w, czyli namiestnik�w wojskowych, z rodu Tokugawa � trwa�a w izolacji do po�owy XIX w. Uda�o si� j� prze�ama� dopiero wyprawie okr�t�w ameryka�skich pod dow�dztwem Mathewa C. Perry'ego, kt�ra dotar�a do Japonii w 1852 r. W 1868 r. zosta�a obalona w�adza szoguna i faktyczne rz�dy w pa�stwie obj�� przedstawiciel dynastii cesarskiej Mutsuhito, kt�rego panowanie okre�la si� jako rewolucj� 13 Meid�i, co w dos�ownym t�umaczeniu oznacza o�wiecenie. Japonia wkroczy�a w okres radykalnej przebudowy gospodarczej, spo�ecznej i politycznej. Gospodarka sta�a si� otwarta na technik� zachodni�, zacz�y powstawa� wielkie przedsi�bior- stwa � zaibatsu, czyli japo�skie formy zjednocze� monopolistycznych. Rozw�j gospodarczy szed� w parze z ekspansj� terytorialn� (zob. s. 41). Kapitalizm monopolistyczny. W warunkach ogromnego przyspieszenia po- st�pu technicznego, powoduj�cego konieczno�� ci�g�ej wymiany parku maszyno- wego, powtarzaj�cych si� cyklicznie okres�w spadk�w i wzrost�w koniunktury (o�ywienie, koniunktura, depresja, kryzys) oraz coraz wi�kszej roli handlu mi�- dzynarodowego ma�e przedsi�biorstwa nie wytrzymywa�y tempa przemian. W ca�ym przemy�le nast�powa�y procesy koncentracji oraz centralizacji kapita�u i produkcji. Walka o rynek zbytu stawa�a si� coraz ostrzejsza, a produkcja wymaga�a ci�g�ego inwestowania. Potrzebne by�y wielkie kapita�y, kt�rymi mo�na by o- braca�. Powodowa�o to powstawanie zjednocze� przedsi�biorstw zwanych mono- polami. Nie zawsze mia�y one w dos�ownym znaczeniu monopol, czyli pe�n� wy��czno�� na produkcj� danego towaru, ale d��y�y do tego. Formami takich zjednocze� by�y kartele, czyli porozumienia mi�dzy przedsi�biorstwami danej bran�y, ustalaj�ce ceny sprzeda�y i poziom produkcji, czy syndykaty, kt�re powo�ywa�y wsp�lne biuro, lub koncerny jednocz�ce przedsi�biorstwa r�nych bran�, uczestnicz�ce w wytwarzaniu produktu finalnego (np. koncern samocho- dowy). Zjednoczenia te mog�y mie� charakter mi�dzynarodowy. Coraz wi�ksz� rol� odgrywa�y banki, nie tyle przechowuj�ce pieni�dze, ile inwestuj�ce je w przedsi�wzi�cia przemys�owe, prowadz�ce w�asn� polityk� kre- dytow� (np. mi�dzynarodowy bank Rotschild�w). Sp�ki akcyjne stawa�y si� form� kumulacji drobnych kapita��w. Cz�owiek kupuj�cy akcj�, czyli dokument zapewniaj�cy mu udzia� w zyskach danego przedsi�biorstwa, wk�ada� tym samym sw�j kapita� do wsp�lnej puli, umo�liwiaj�cej inwestowanie. Obok rynku towa- r�w, coraz wi�kszego znaczenia nabiera� rynek papier�w warto�ciowych. Tworzy�a si� warstwa rentier�w, kt�rych �r�d�em dochod�w stawa� si� procent (renta) od sumy z�o�onej w banku czy wp�aconej za akcj�. Bankom i wielkim przedsi�biorcom op�aca�o si� wywozi� kapita� za granic� swojego pa�stwa. Nast�powa�o to albo w formie oprocentowanych po�yczek, albo w postaci inwestycji na terenach innych pa�stw lub posiad�o�ci kolonialnych, w warunkach blisko�ci surowc�w, cz�sto ta�szej ni� we w�asnym pa�stwie si�y roboczej i bardziej ch�onnych rynk�w zbytu. Niemal do wszystkich mniej rozwi- ni�tych pa�stw nap�ywa� kapita� z zewn�trz. Rola tego zjawiska dla danego terytorium by�a zar�wno pozytywna, jak i negatywna. Z jednej strony, kapita� stawa� si� si�� nap�dow�, umo�liwiaj�c� rozruch produkcji przemys�owej, z drugiej za�, powodowa�, �e du�� cz�� zysk�w wywo�ono na zewn�trz. Cz�sto prowadzi�o to do uzale�nienia gospodarczego i politycznego kraju (np. zale�no�� Turcji czy Bu�garii od Niemiec, cz�ciowo Rosji od kredyt�w francuskich). Grupa wielkich przedsi�biorc�w i bankier�w � tzw. oligarchia finansowa � d��y�a oczywi�cie do zdobycia wp�ywu na polityk� danego pa�stwa. 14 W ca�ym okresie nowo�ytnej gospodarki kapitalistycznej �ciera�y si� dwie wizje rozwoju gospodarczego: wizja wolnego handlu, mechanizmu wolnej kon- kurencji samoreguluj�cej ca�o�� gospodarki, czyli wizja liberalna, wyros�a z tradycji doktryny leseferyzmu (laisser faire � pozwoli� dzia�a�), oraz wizja gospodarki regulowanej w wi�kszej mierze przez pa�stwo, wywodz�ca si� z koncepcji merkantylizmu, uwzgl�dniaj�ca protekcjonizm celny pa�stwa. Pod ko- niec XIX w. pa�stwo, cho� nie w tak znacznym zakresie, jak nast�pi to w latach trzydziestych XX w., odgrywa�o jednak istotn� rol� w gospodarce (najwi�ksz� w Rosji i Niemczech). W gospodarce �wiatowej coraz wi�kszego znaczenia nabiera�a polityka zagraniczna danego pa�stwa, jego ekspansja kolonialna, traktaty handlowe. Trwa�a walka o podzia� �wiata na strefy wp�yw�w. Bra�y w niej udzia� rz�dy mocarstw, a tak�e grupy oligarchii finansowej. Sprawd�, czy po przeczytaniu rozdzia�u potrafisz om�wi� nast�puj�ce tematy: 1. Rola Francji, Japonii, Niemiec, USA i Wielkiej Brytanii w gospodarce �wiata. 2. Proces kszta�towania si� form kapitalizmu monopolistycznego, geneza tych przemian. S�ownik: akcja, gie�da, gospodarka �wiatowa, kapitalizm monopolistyczny, kapita�, koniunktura, makler, okres rekonstrukcji, oligarchia finansowa, rentier, rewolucja Meid�i, rynek kapita�owy, sp�ka akcyjna, wolna konkurencja, wyw�z kapita�u, zaibatsu. Przyk�ady �wicze�: 1. Podaj znaczenia poj�� � imperializm i kapitalizm. 2. Jakie przyczyny z�o�y�y si� na powstanie gospodarki o charakterze �wiatowym? 3. Jakie mog�y by� �r�d�a dynamiki gospodarczej USA w ko�cu XIX w.? 4. Jaki zwi�zek zachodzi mi�dzy przemianami w technice i technologii a przemianami w formach organizacji gospodarki (produkcji)? 5. Jakie pozytywy i negatywy dla gospodarki danego kraju mo�e mie� nap�yw obcego kapita�u? Rozdzia� 3. Przemiany ustroj�w politycznych Tematy do powt�rzenia: � Prawno-polityczne teorie tw�rc�w o�wieceniowych (Locke'a, Monteskiusza, Rousseau). � G��wne zasady Deklaracji Niepodleg�o�ci i konstytucji USA oraz Deklaracji Praw Cz�owieka i Obywatela. � Postulaty zmian ustrojowych wysuwane w okresie Wiosny Lud�w (1848-1849). Poj�cie demokracji. W ostatnich dekadach XIX w. w rozwini�tych pa�- stwach Europy kszta�towa� si� system rz�d�w zwany demokracj� lub demokracj� parlamentarn�. Zasady tego systemu powstawa�y w pa�stwach utrzymuj�cych form� monarchii, jak i, jedynej w�wczas w Europie, republice francuskiej. Osta- 15 teczne ukszta�towanie si� tego ustroju by�o wynikiem zar�wno rewolucji prze- mys�owej i dokonuj�cych si� wraz z ni� przemian cywilizacyjnych, jak i d�ugo- trwa�ego procesu tworzenia doktryn demokracji. Walka o ich realizacj� trwa�a od czas�w my�licieli O�wiecenia przez Wielk� Rewolucj� Francusk�, ruchy liberalne pierwszej po�owy XIX w. i �wiosn� lud�w i narod�w" 1848-1849 r. Poj�cie demokracja bywa rozumiane r�nie. Etymologicznie oznacza ludo- w�adztwo, ale s�owem lud okre�lano r�ne zbiorowo�ci, np.: wolnych obywateli ate�skiej polis, nar�d szlachecki Rzeczypospolitej, warstwy posiadaj�ce we Fran- cji pocz�tk�w Rewolucji czy bia�ych m�czyzn w rodz�cej si� republice Stan�w Zjednoczonych. Ze s�owem demokracja jedni ��czyli w wi�kszym stopniu gwa- rancj� wolno�ci wypowiedzi, organizowania si� itp., inni r�wno�ci wobec prawa i posiadanych praw. W niekt�rych teoriach k�adziono nacisk na zasad�, �e wi�kszo�� ma prawo decydowa�, w innych, �e zasada ta nie mo�e przerodzi� si� w dyktatur� wi�kszo�ci i �e podstaw� demokracji s� gwarancje swob�d dla mniejszo�ci. Istnia� te� sp�r, czy demokracja ma dotyczy� wy��cznie systemu prawno-politycznego, czy powinna tak�e si�ga� w sfer� spo�eczno-ekonomiczn�. Zasady demokratycznego systemu rz�d�w. Modele demokracji, kszta�tu- j�ce si� pod koniec XIX w., mia�y pewne niezbywalne cechy. Oparte by�y na zasadzie legalnej wymiany ekip rz�dz�cych poprzez mechanizm wybor�w przed- stawicieli spo�ecze�stwa do izb ustawodawczych. Prawo wyborcze przys�ugiwa�o wszystkim m�czyznom (po I wojnie �wiatowej stopniowo przyznano je tak�e kobietom). Powszechne prawo wyborcze wprowadzono w USA w latach sze��- dziesi�tych, we Francji w latach siedemdziesi�tych (po raz trzeci), w Niemczech r�wnie� w latach siedemdziesi�tych, w Wielkiej Brytanii w latach osiemdziesi�- tych, w Austro-W�grzech w pocz�tkach XX w., a w Rosji dopiero w 1917 r. G�owa pa�stwa � monarcha (we Francji prezydent) � mia�a ograniczone kom- petencje. Rz�dy by�y powo�ywane przez parlament lub g�ow� pa�stwa, ale zawsze w jakim� stopniu ich sk�ad i dzia�anie zale�a�y od uk�adu si� w parlamencie. System oparty na mechanizmie wybor�w wi�za� si� z wprowadzaniem wolno�ci prasy, zgromadze�, stowarzysze� itp. Wymiar sprawiedliwo�ci by� niezale�ny od pozosta�ych w�adz pa�stwa, gwarancje typu nietykalno�ci osobistej czy zakazu rewizji bez nakazu s�dowego mia�y chroni� obywatela przed nadu�yciami w�adzy. Model ten przybiera� r�ne odmiany w poszczeg�lnych pa�stwach i by� realizo- wany w omawianym okresie w r�nym stopniu. Walka o powszechne prawo wyborcze, zwi�kszenie roli parlamentu, a tak�e wprowadzenie do systemu demo- kracji politycznej ustawodawstwa pracy nadawa�y tre�� �yciu politycznemu ko�ca XIX i pocz�tku XX w. Partie polityczne. Wytworzy�y si� partie, b�d�ce zorganizowanymi grupami, kt�re d��y�y do sprawowania w�adzy i g�osi�y pewien program rz�dzenia. Prze- wa�nie reprezentowa�y one interesy poszczeg�lnych grup spo�ecznych i propago- wa�y okre�lone ideologie. Wi�kszo�� ludzi nie nale�a�a do partii, ale g�osowa�a na dan� parti�, a w�a�ciwie na wysuni�tych przez ni� kandydat�w do parlamentu. Wa�na by�a wi�c nie liczebno�� cz�onk�w, lecz tzw. elektoratu. Istnia�y systemy 16 dwupartyjne (tylko dwie licz�ce si� partie rywalizowa�y o zdobycie wi�kszo�ci w wyborach, np. w USA demokraci i republikanie, w Wielkiej Brytanii konser- waty�ci i libera�owie) lub wielopartyjne, co powodowa�o, �e w�adz� w danym okresie sprawowali przedstawiciele paru partii, kt�re zawi�zywa�y koalicj�, gdy� innym sposobem nie mo�na by�o osi�gn�� wi�kszo�ci (tak by�o np. w republice francuskiej i cesarstwie niemieckim). Na prze�omie XIX i XX w. w wyborach, w pa�stwach Europy Zachodniej, zacz�y uczestniczy� tak�e partie zwane socja- listycznymi lub socjaldemokratycznymi, reprezentuj�ce interesy warstw robotni- czych. Nie wytworzy�y si� w Europie Zachodniej (je�eli nie liczy� Skandynawii) ani w USA, charakterystyczne dla dwudziestowiecznej Europy �rodkowej i Wschodniej, stronnictwa ludowe, dzia�aj�ce w imieniu warstwy ch�opskiej. Przyj�o si� dzieli� partie na prawicowe i lewicowe (okre�lenie pochodzi od strony, po kt�rej zasiada�y one we francuskim Zgromadzeniu Narodowym). Poj�cia prawica i lewica zmienia�y swoje znaczenie. W omawianym okresie do lewicy nale�a�y partie ruchu robotniczego, ale np. we Francji tak�e republikanie � w przeciwie�stwie do monarchist�w, w Wielkiej Brytanii libera�owie � w przeci- wie�stwie do konserwatyst�w. Najbardziej og�lnie mo�na powiedzie�, �e lewic� cechowa�a w�wczas silniejsza w por�wnaniu z prawic� tendencja do zmian, mniejsze przywi�zanie do tradycji, wi�ksza wra�liwo�� na sprawy socjalne, wy- ra�niejszy nacisk na realizacj� r�wno�ci politycznej obywateli i gwarancj� swob�d obywatelskich, a tak�e, szczeg�lnie we Francji, antyklerykalizm. Konkretne pro- gramy r�ni�y si� w zale�no�ci od sytuacji w danym pa�stwie i danym czasie. Systemy polityczne poszczeg�lnych pa�stw. Ustr�j Stan�w Zjednoczonych opiera� si� na konstytucji uchwalonej w 1787 r. Pa�stwo by�o republik� federa- cyjn� z systemem prezydenckim, w kt�rej prezydent, wybierany w wyborach powszechnych, pe�ni� zarazem funkcj� szefa rz�du. W 1865 r. wprowadzono poprawk� do konstytucji, rozci�gaj�c� zniesienie niewolnictwa na ca�y obszar pa�stwa, a w 1870 r. potwierdzono powszechne prawo wyborcze niezale�nie od �rasy, koloru sk�ry lub poprzedniego niewolnictwa". Wielka Brytania nie mia�a konstytucji, jej ustr�j regulowa�y kolejne uchwa�y parlamentu oraz wiele precedens�w, kt�re przekszta�ci�y si� w normy prawne. Parlament, zgodnie z wielowiekow� tradycj�, sk�ada� si� z Izby Lord�w i Izby Gmin. Obowi�zywa� system gabinetowo-parlamentarny. Rz�d tworzyli cz�onkowie partii, kt�ra zdoby�a wi�kszo�� w wyborach parlamentarnych. Partie Konserwa- tywna i Liberalna wymienia�y si� u w�adzy przez ca�� epok� wiktoria�sk� (1837-1901) i do lat dwudziestych XX w. W 1871 r., kiedy Napoleon III dosta� si� do niewoli pruskiej, przesta�o istnie� II Cesarstwo i Francja de facto sta�a si� republik�. Przez par� lat trwa�a walka o ostateczny kszta�t ustroju pa�stwa mi�dzy republikanami a dwiema grupami monarchist�w � zwolennikami przywr�cenia tronu przedstawicielowi starszej linii Bourbon�w oraz zwolennikami m�odszej linii Bourbon�w tzw. orlea�skiej. Ostatecznie w 1875 r. Zgromadzenie Narodowe (Izba Deputowanych i Senat) zdecydowa�o o powstaniu republiki. By�a to III Republika, kt�ra przetrwa�a do 2 � Historia 17 Cesarz austriacki Franciszek J�zef I (1830-1916) i nast�pca tronu arcyksi��� Karol (1887-1922) 18 Car rosyjski Miko�aj II (1868-1918), kr�l angielski Jerzy V (1865-1936) i kr�l belgijski Albert I (1875-1934) 19 Cesarz niemiecki Wilhelm II (1859-1941), Paul von Hindenburg (1847-1934) i Erich Ludendorff (1863-1937) 1940 r. Prezydenta wybiera�o Zgromadzenie Narodowe na 7 lat. Rz�d by� odpo- wiedzialny przed parlamentem, to znaczy, �e parlament m�g� go odwo�a�. Istnia�o kilkana�cie partii, co powodowa�o stosunkow� nietrwa�o�� rz�d�w, z regu�y koalicyjnych. Pod koniec XIX w. wstrz�sn�a ca�ym spo�ecze�stwem sprawa Alfreda Dreyfusa. By� to oficer Sztabu Generalnego, pochodzenia �ydowskiego, "kt�ry zosta� oskar�ony o szpiegostwo na rzecz Niemiec. Po jego skazaniu okaza�o si�, �e oskar�enie by�o nies�uszne, niemniej w�adze wojskowe nie chcia�y przyzna� si� do b��du, obawiaj�c si� podwa�enia autorytetu armii. Rozgorza� sp�r, w kt�rym �rodowiska demokratyczno-republika�skie i socjali�ci starli si� z ugrupowaniami prawicy, ortodoksyjnie katolickimi, staj�cymi w obronie nienaruszalno�ci autory- tetu w�adz wojskowych. W 1898 r. zapowiedziano rewizj� procesu, ale Dreyfus zosta� uniewinniony dopiero w 1906 r. W ca�ej sprawie du�� rol� odegra� problem antysemityzmu. W III Republice pod koniec XIX w. trwa� ostry sp�r mi�dzy partiami o orientacji republika�skiej a oskar�onym o sprzyjanie d��eniom do przywr�cenia monarchii Ko�cio�em rzymskokatolickim. Ko�cio�owi odebrano prawo prowadze- nia szk�, zlikwidowano nauczanie religii w szko�ach, zabroniono dzia�alno�ci wielu zakonom. W 1905 r. wydano ustaw� o pe�nym rozdziale Ko�cio�a oc pa�stwa. G��wn� si�� polityczn� w III Republice byli tzw. radyka�owie � typ�w przedstawiciele lewicy mieszcza�skiej, nie maj�cy nic wsp�lnego z socjalizmem broni�cy w�asno�ci prywatnej jako gwarancji wolno�ci, ale zarazem czuj�cy si< 20 I spadkobiercami jakobin�w, uczestnik�w �trzech dni chwa�y" z 1830 r. i Wiosny Lud�w � ca�ej wielkiej tradycji lewicowo-rewolucyjnej Francji z jej has�ami wolno�ci cz�owieka, niech�ci� do Ko�cio�a, d��eniem do powszechnej o�wiaty, a tak�e gwarantowaniem przez pa�stwo pewnego zakresu praw socjalnych. Cesarstwo niemieckie, utworzone w 1871 r., obejmowa�o 25 pa�stw. W II Rzeszy, gdy� tak nazywano now� pa�stwowo��, istnia�a Rada Zwi�zkowa (Bundesrat), sk�adaj�ca si� z przedstawicieli r�nych �pa�stw" Rzeszy (Staaten), oraz sejm Rzeszy (Reichstag), pochodz�cy z powszechnych wybor�w. Cesarz, b�d�cy zarazem kr�lem Prus, najwi�kszego �pa�stwa" Rzeszy, mia� szeroki zakres w�adzy, prawo inicjatywy ustawodawczej oraz mianowa� kanclerza, kt�ry dobiera� sobie ministr�w. Ustr�j ten mo�na okre�li� jako monarchi� dualistyczn� o systemie kanclerskim. Sejm Rzeszy mia� o wiele mniejsze znaczenie ni� Zgromadzenie Narodowe we Francji czy parlament brytyjski. Istotne dla nowego pa�stwa sta�o si� pytanie o zakres centralizacji, czyli w jakim stopniu ma ono stanowi� �pa�stwo zwi�zkowe", w jakim �zwi�zek pa�stw". Pierwszy kanclerz cesarstwa Otto von Bismarck d��y� do mo�liwie najwi�kszego scentralizowania w�adzy i ograniczenia separatyzm�w poszczeg�lnych cz�ci Rzeszy. W 1872 r. zacz�a si� w Niemczech polityka Kulturkampfu (walka o kultur�), czyli ograniczenia niezale�no�ci a nast�pnie podporz�dkowania pa�stwu Ko�cio�a rzymskokatolickiego, a przez to zwalczania separatyzmu katolickich �pa�stw" po�udnia Rzeszy, przede wszystkim Bawarii, rz�dzonej przez dynasti� Wittelsbach�w. Na ziemiach zaboru pruskiego Kulturkampf przekszta�ci� si� w walk� z polsko�ci� (zob. s. 60). Pod koniec lat siedemdziesi�tych konflikt z Ko�cio�em uleg� za�agodzeniu, natomiast za g��wnego wroga Bismarck uzna� rodz�cy si� ruch socjalistyczny. Od 1878 r. obowi�zywa�y ustawy wyj�tkowe przeciw socjalistom (zob. s. 25). Ten kurs polityki wewn�trznej trwa� do 1890 r., kiedy to nowy cesarz Wilhelm II odsun�� od rz�d�w ��elaznego kanclerza". W toku tych walk wewn�trznych du�� rol� w Niemczech zacz�a odgrywa� Partia Centrum, reprezentuj�ca �rodowiska katolickie oraz (po 1890 r.) socjaldemokra- ci, kt�rzy przed I wojn� �wiatow� zdobywali w wyborach do sejmu Rzeszy ok. 1/3 g�os�w. Cesarstwo austriackie przekszta�ci�o si� w 1867 r. w cesarsko-kr�lewskie Austro-W�gry, w kt�rych cesarzem Austrii i apostolskim kr�lem W�gier by� Franciszek J�zef I (1848-1916). Pa�stwo to funkcjonowa�o jako monarchia konstytucyjna. G�ow� pa�stwa by� cesarz, kt�ry powo�ywa� kanclerza. Centralny organ ustawodawczy stanowi�a Rada Pa�stwa, do kt�rej wybierano przedstawicieli w poszczeg�lnych krajach (od 1873 r.) wed�ug systemu kurialnego (zob. s. 57). Powszechne i r�wne prawo wyborcze wprowadzono dopiero w 1907 r. Opr�cz w�adz centralnych, istnia�y te� sejmy i administracje krajowe. Poszczeg�lne kraje mia�y r�ny zakres autonomii, jednak w ca�ej monarchii obowi�zywa�y prawa dotycz�ce swob�d obywatelskich. W�grzy (Madziarowie), jako drugi po Austria- kach nar�d panuj�cy, znacznie ograniczali autonomi� narodowo�ci wchodz�cych w sk�ad kr�lestwa w�gierskiego. 21 Rosja w ko�cu XIX w. odbiega�a wyra�nie swym ustrojem od pa�stw Europy Zachodniej i USA. Nie istnia� tu parlament, pe�nia w�adzy znajdowa�a si� w r�kach cara, kt�rym zosta� w latach dziewi��dziesi�tych Miko�aj II. Nadal trwa�o samodzier�awie. W latach sze��dziesi�tych i siedemdziesi�tych XIX w., po kl�sce w wojnie krymskiej, car Aleksander II przeprowadzi� wiele reform (zniesienie podda�stwa osobistego ch�op�w, wprowadzenie samorz�d�w terytorialnych � ziemstw, reforma prawa s�dowego likwiduj�ca kary fizyczne i zapewniaj�ca prawo do obrony), ale nadal �r�d�em prawa i w�adzy pozostawa� car. Nie by�o te� mo�liwo�ci powstawania legalnych ugrupowa� opozycyjnych. Sytuacja zmie- ni�a si� cz�ciowo dopiero po rewolucji 1905-1906 r. (zob. s. 82). Republika prezydencka w Stanach Zjednoczonych, republika parlamentarna we Francji, monarchia parlamentarna w Wielkiej Brytanii, monarchia dualistyczna w Niemczech czy Austro-W�grzech � wszystkie te systemy w mniejszym czy wi�kszym zakresie ewoluowa�y jednak ku demokracji. System demokratyczny prze�ywa� na prze�omie wiek�w swoje najlepsze czasy, dopiero po I wojnie �wiatowej zostanie zaatakowany przez totalitaryzmy zar�wno w wersji faszysto- wskiej czy nazistowskiej, jak i komunistycznej. Sprawd�, czy po przeczytaniu rozdzia�u potrafisz om�wi� nast�puj�ce tematy: 1. Cechy charakterystyczne ustroju demokracji parlamentarnej � instytucje i mechanizmy �yck politycznego. 2. Systemy ustrojowe Austro-W�gier, III Republiki, cesarstwa niemieckiego, Rosji i Stan�w Zjednoczonych w ko�cu XIX i na pocz�tku XX w. S�ownik: dualizm austro-w�gierski, elektorat partii, inicjatywa ustawodawcza, koalicja parlamentarna Kulturkampf, odpowiedzialno�� parlamentarna rz�du, opinia publiczna, ordynacja wyborcza, parti; polityczna, r�wno�� praw, r�wno�� wobec prawa, system dwupartyjny, system gabinetowo-parlamen tarny, wybory bezpo�rednie, powszechne i r�wne. Przyk�ady �wicze�: 1. Podaj znaczenia poj�cia � demokracja. Jakie s� przyczyny jego wieloznaczno�ci? 2. Dlaczego sprawa Dreyfusa odegra�a tak wa�n� rol� w dziejach wewn�trznych III Republiki Poszukaj dodatkowych wiadomo�ci o tej sprawie. 3. Co wsp�cze�nie mo�na rozumie� przez okre�lenia � prawica i lewica? 4. Czy istnieje zwi�zek mi�dzy upowszechnieniem o�wiaty, rozwojem prasy a demokratyczny] systemem rz�d�w? 5. Zestaw r�nice mi�dzy demokratycznym a autokratycznym systemem rz�d�w. 6. Wypisz negatywy i pozytywy demokratycznego systemu rz�d�w (np. u�� dialog mi�d; przeciwnikiem a zwolennikiem demokracji). Wr�� do tego �wiczenia po poznaniu dziej�w okre: mi�dzywojennego. 7. Zr�b tablic�, w kt�rej podasz nazwy i kr�tk� charakterystyk� system�w polityczny( g��wnych pa�stw europejskich na prze�omie XIX i XX w. 22 Rozdzia� 4. Ruchy spo�eczno-polifyczne i ideologie Tematy do powt�rzenia: � Za�o�enia o�wieceniowej i romantycznej koncepcji narodu. � �r�d�a i formy budzenia si� �wiadomo�ci narodowej w�r�d narodowo�ci Europy �rodkowej i Wschodniej w pierwszej po�owie XIX w. � Teorie socjalist�w utopijnych, za�o�enia marksizmu, ruch czartyst�w, I Mi�dzynarod�wka i Komuna Paryska. Pr�ba klasyfikacji. W XIX w. w my�li europejskiej ukszta�towa�y si� g��wne nurty polityczne, ideologie, kt�re w zmodyfikowanej formie funkcjonuj� tak�e w rzeczywisto�ci spo�eczno-politycznej �wiata ko�ca XX w. By�y to: konserwatyzm, liberalizm i demoliberalizm (demokratyzm), socjalizm w jego r�nych odmianach (socjaldemokratyczny i komunistyczny), anarchizm oraz niezupe�nie mieszcz�ca si� w tej klasyfikacji ideologia nacjonalizmu. Nurt chrze�cija�skiej demokracji rozwin�� si� dopiero w XX w. Konserwatyzm. Konserwaty�ci, najog�lniej okre�laj�c, zak�adali, �e istnieje �ad � porz�dek spo�eczny, kt�ry ulega powolnym, naturalnym zmianom, ale wszelkie przyspieszanie tych zmian, nadmierne ingerowanie w rzeczywisto��, jest szkodliwe. Za podstaw� harmonijnego rozwoju spo�eczno�ci uznawali podzia� pracy, czyli realizowanie swoich r�l spo�ecznych przez poszczeg�lne grupy i jednostki. Struktura spo�ecze�stwa wed�ug konserwatyst�w jest i powinna by� hierarchiczna. Nienaruszalno�� w�asno�ci, �wi�to�� rodziny, szacunek dla tradycji, autorytet religii stanowi� fundamenty �ycia zbiorowego. Fundamenty te powinna chroni� silna w�adza pa�stwowa, sprawowana przez przedstawicieli �warstw historycznych". Metody post�powania tej w�adzy mia�y si� mie�ci� w granicach prawa. My�l konserwatywn� cechuje swoisty paternalizm, przekonanie, �e trady- cyjne elity sprawuj� w�adz� dla dobra ca�ej spo�eczno�ci. Charakterystyczna dla konserwatyst�w jest nieufno�� do ruch�w masowych, podejrzliwo�� wobec wszel- kich ca�o�ciowych recept �zbawienia" ludzko�ci. Liberalizm. Liberalizm si�ga swoimi korzeniami do my�li o�wieceniowej. Punktem wyj�cia dla liberalizmu sta�a si� walka z monarchi� absolutn� i sojuszem �o�tarza z tronem" w pierwszej po�owie XIX w. Liberalizm dziewi�tnastowieczny za g��wny cel przyj�� stworzenie takiego systemu rz�d�w, w kt�rym by�aby zapewniona gwarancja szerokich ram dla wolnej dzia�alno�ci jednostki. W gwarancjach tych mie�ci�o si� prawo nabywania w�asno�ci, prawo r�wnych szans, nie kr�powanych r�nicami urodzenia. Spo�e- czno�� by�a traktowana jako zbiorowo�� jednostek, kt�re rywalizuj� mi�dzy sob� w spos�b naturalny. W�adza pa�stwowa powinna stwarza� i ochrania� pole do tej rywalizacji. Stopniowo teoria liberalizmu zaadoptowa�a zasad� r�wno�ci prawno-polity- cznej obywateli, stanowi�c� podstaw� gwarancji praw jednostki i liberalnej gry 23 I si�. Komplikacje zwi�zane z jednoczesnym g�oszeniem hase� wolno�ci i r�wno�ci nie ujawni�y si� jeszcze w pe�ni. Libera�owie, a w�a�ciwie demolibera�owie drugiej po�owy XIX w. byli zwolennikami systemu demokracji parlamentarnej, a tak�e dopuszczali pewne rozszerzenie funkcji socjalnych � opieku�czych, pa�stwa. Liberalizm dzieli�o od konserwatyzmu zar�wno pojmowanie stosunku mi�dzy jednostk� a zbiorowo�ci�, jak i eksponowanie zasady r�wno�ci, a tak�e niech�tny stosunek do roli Ko�cio�a. Natomiast od socjalizmu odr�nia�o go przede wszystkim traktowanie w�asno�ci. W ko�cu XIX i pocz�tkach XX w. �cieranie si� nurt�w liberalnego i kon- serwatywnego decydowa�o o �yciu politycznym pa�stw Europy. Demoliberalizm, okre�lany niekiedy jako demokratyzm, okaza� si� ruchem zwyci�skim. I wojna �wiatowa otworzy�a dopiero nowy okres przewarto�ciowa� w my�li konserwa- tywnej i liberalnej. Pierwsze teorie socjalistyczne. W okresie rewolucji przemys�owej, kt�r� Europa prze�ywa�a intensywnie w XIX w., jednym z najwa�niejszych problem�w �ycia spo�ecznego stawa�a si� tzw. kwestia robotnicza, czyli problem warunk�w �ycia, a tak�e roli w �yciu politycznym i spo�ecznym wci�� rosn�cej liczeb- nie warstwy robotnik�w najemnych. Zagadnienie to dostrzegano od pocz�tk�w XIX w. i szukano r�nych odpowiedzi na wyzwania, kt�re stwarza�y procesy industrializacji i urbanizacji. Teorie socjalist�w utopijnych, angielski ruch czar- tyst�w, koncepcje tzw. socjalizmu chrze�cija�skiego, doktryna marksistowska-i anarchizm to najwa�niejsze projekty rozwi�zania kwestii robotniczej. W pierwszej po�owie XIX w. warunki pracy i �ycia wi�kszo�ci robotnik�w by�y bardzo ci�kie. Nie istnia� �aden system ubezpiecze� w razie choroby, wypadk�w czy staro�ci. P�ace by�y g�odowe, cz�sto na utrzymanie musia�y pracowa� ca�e rodziny, a wi�c tak�e kobiety i dzieci. Dopiero gdy uprzytomnimy sobie t� sytuacj�, mo�na zrozumie� zar�wno oburzenie moralne, jak i gwa�towno�� reakcji wielu my�licieli i dzia�aczy, a tak�e, odczuwan� przez wielu, niezb�dno�� znalezienia jakich� rozwi�za�. Tak jak obecnie w niekt�rych pa�stwach Trzeciego �wiata (np. w Ameryce Po�udniowe