HISTORIA
1871-1945
i
HISTORIA
1871-1945
Podręcznik dla szkół średnich
Anna Radziwiłł
Wojciech Roszkowski
Warszawa 1995
Wydawnictwo Naukowe PWN
Projekt okładki i stron tytułowych
Maryna Wiśniewska
Redaktor
Jolanta Kowalczuk
Redaktor techniczny
Danuta Jezierska-Żaczek
Opracowanie kartograficzne
Barbara Zygmuntowicz
Korekta
Bożenna Frankowska
Książka dopuszczona do użytku szkolnego
przez Ministra Edukacji Narodowej
i wpisana do zestawu podręczników
do nauczania historii na poziomie szkoły ponadpodstawowej.
Numer w zestawieniu 248/93.
Copyright © by
Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o. o.
Warszawa 1993
ISBN 83-01-11294-8

Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o.
Wydanie czwarte
Arkuszy drukarskich 25,0 +mapy
Skład: Logoscript, Warszawa, ul. Miodowa 10
Druk ukończono w lutym  1995 r.
Druk i oprawa; Rzeszowskie Zakłady Graficzne
Rzeszów, ul. płk. L. Lisa-Kuli 19
Zam. 3069/95
Wstęp
I.   Książki — Historia 1789-1871, Historia 1871-1945 i Historia 1945-
-1990 — mają pomóc w poznaniu dziejów XIX i XX w., a więc okresu, w
którym polityka staje się historią, a historia polityką. Czy oznacza to depre-
cjację historii? Polityka to przecież nie tyle sztuka sprawowania władzy, ile
raczej „roztropna troska o dobro wspólne" (encyklika taborem exercens).
Po co poznawać historię? Na pewno dla Niej samej, z ciekawości, by
wiedzieć, cieszyć się zdobytą wiedzą, móc powiększać grono „wtajemniczo-
nych" i żeby wzbogacać się o nowe doświadczenia i przeżycia.
Także po to, by rozumieć, co się dzieje wokół nas, by rozumieć siebie
i wspólnotę, do której się należy — Polskę, Europę, świat — a lepiej
rozumiejąc, lepiej wypełniać zobowiązanie do odpowiedzialności. Wszak
„Przeszłość — jest to dziś, tylko cokolwiek dalej" — jak pisał Cyprian Norwid.
II.   Każdy opis przeszłości jest niepełny, ograniczony koniecznością do-
konania pewnego wyboru faktów i ich interpretacji. Każda próba poznania,
wyjaśnienia, jest skazana na niepewność. I trzeba mieć tego pokorną świa-
domość.
Jednocześnie obowiązkiem człowieka jest dokonywanie wyborów i stałe
ponawianie prób poznania i rozumienia. Wybraliśmy zatem te informacje, które
uważamy za podstawowe, ale przy ich interpretacji i wyjaśnianiu staramy się
wszędzie, gdzie można, ukazywać wieloznaczność pojęć, dyskusyjność ocen,
częściej używać sformułowań „mogło spowodować" niż „spowodowało". Wie-
rzymy, że w ostatecznym rachunku istnieją obiektywne kryteria dobra i zła,
prawdy i fałszu. Ale jesteśmy przekonani, że droga do ich rozpoznania wiedzie
przez wątpliwości, dostrzeganie złożoności problemów i bogactwa interpretacji,
że wymaga pokory i otwartości na cudze zdanie.
III.   Każdy uczący się trochę inaczej się uczy i każdy nauczyciel trochę
inaczej naucza. Chcielibyśmy, by Czytelnicy naszych książek korzystali z nich
w sposób twórczy.
W każdym rozdziale przedstawiamy zestaw tematów, których umiejętność
omówienia powinna być wynikiem przyswojenia materiału informacyjnego
zawartego w przeczytanym tekście. Ma to ułatwić sprawdzenie stopnia zapa-
miętania i zdolności porządkowania faktów. Oprócz tego podany jest zestaw
nazw, pojęć i terminów występujących w tekście rozdziału. Proponujemy
Czytelnikowi prowadzenie pewnego rodzaju słownika, w którym formułowałby
wyjaśnienia podanych określeń. W podobny sposób można opracować słownik
„biograficzny" postaci występujących w tekście. Warto też ułożyć, stale uzu-
pełnianą w miarę czytania kolejnych rozdziałów, tablicę chronologiczną cz\
tablicę synchronistyczną, ukazującą jednoczesność wydarzeń z dziejów Polsk
i powszechnych lub z historii politycznej, kultury, gospodarki itp. W książkach
zamieściliśmy również pewną liczbę tekstów źródłowych.
Proponujemy ponadto przykłady różnych ćwiczeń, które mogą pomóc u
rozumieniu związków zachodzących między zjawiskami, dostrzeganiu wielość
interpretacji danego wydarzenia, dokonywaniu własnych ocen, a także two
rżeniu syntez. Należy przy tym pamiętać, że każdy z Czytelników może
powinien sam dobierać odpowiadające mu ćwiczenia i formułować pytania.
Autorzy proszą wszystkich — zwłaszcza nauczycieli i uczniów — <
nadsyłanie pod adresem Wydawnictwa Naukowego PWN uwag, propozyc
i poprawek, nasuwających się po lekturze tych trzech książek.
IV. Na koniec jeszcze jedna uwaga dotycząca uczenia się historii: bardz<
ważny jest nawyk widzenia całościowego — łączenia informacji z różnyc
dziedzin. Warto stale sięgać do literatury pięknej, by nie tylko rozumieć
umieć, ale także zobaczyć i wyobrazić sobie przeszłość. Świadomie zrezyc
nowaliśmy w naszych książkach z rozdziałów omawiających wyłącznie zjaw
ska kulturowe, co w praktyce sprowadza się najczęściej do wymieniani
nazwisk twórców.
Wiedza i wrażliwość nabywane w trakcie lektur książek i gazet, oglądani
filmów i obrazów, a także kontaktów i rozmów z innymi ludźmi — wszystk
to stanowi integralną część mądrości, którą człowiek powinien gromadź
przez całe życie, a której służy także poznawanie historii.
Autorzy
Część  L  Europa  i  świat
od lat siedemdziesiątych XIX w.
do  1914 r.
Rozdział   1.  Przeobrażenia  cywilizacyjne
Tematy do powtórzenia:
•  Znaczenie pojęć — rewolucja przemysłowa i rewolucja agrarna.
•  Różnice między produkcją rzemieślniczą, manufakturową i fabryczną.
•  Zmiany w technice i technologii w Wielkiej Brytanii i na kontynencie europejskim od drugiej
połowy XVIII do połowy XIX w. oraz związane z nimi przeobrażenia społeczne.
Rewolucji przemysłowej ciąg dalszy. W drugiej połowie XIX w. nastąpiło
ogromne przyspieszenie rewolucji przemysłowej — jednego z najważniejszych
procesów w dziejach ludzkości. Proces ten rozpoczął się w XVIII w. na Wyspach
Brytyjskich, a następnie zaczął obejmować coraz większe obszary, choć w nie-
jednakowym tempie i zakresie. Na przełomie XIX i XX w. dokonano odkryć i
wynalazków, które wytworzyły ramy cywilizacyjne, w jakich żyjemy obecnie.
Oblicza się, że w latach 1870-1914 światowa produkcja przemysłowa wzrosła
trzy- lub czterokrotnie, ale 80% tej produkcji wytwarzano w pięciu państwach.
Były to: Wielka Brytania —- ojczyzna rewolucji przemysłowej, Francja oraz Stany
Zjednoczone Ameryki, Niemcy i Japonia — trzy nowe potęgi gospodarcze, które
na przełomie wieków znacznie wyprzedziły pod względem dynamiki rozwoju
Francję i Anglię. Świat końca XIX i początku XX w. to świat ogromnych
dysproporcji — zarówno pod względem poziomu gospodarki, jak i warunków
cywilizacyjnych. Na kontynencie europejskim były widoczne różnice w stopniu
zaawansowania rewolucji przemysłowej i jej konsekwencji społecznych i cywili-
zacyjnych między państwami Europy Zachodniej a Europy Srodkowo-Wschodniej.
O wiele większe dysproporcje istniały między Europą i Stanami Zjednoczonymi
a resztą świata (wyłączając rozwijającą się dynamicznie Japonię, a także dominia
brytyjskie: Australię, Kanadę, Nową Zelandię i Związek Południowej Afryki).
Rewolucji przemysłowej towarzyszyła rewolucja agrarna. Coraz powszech-
niej stosowano nawozy sztuczne, znacznie podnoszące wydajność, zaczęła się
mechanizacja rolnictwa. Na przykład silnik skonstruowany przez Rudolfa Diesla
znalazł swoje zastosowanie w ciężkich maszynach rolniczych.  Intensyfikacja
produkcji rolnej, a także możliwość taniego transportu powodowały, że liczba
ludności zatrudnionej w rolnictwie mogła się wciąż zmniejszać.
Wiek pary, elektryczności, węgla i stali. Podstawowym źródłem energii
był nadal węgiel, którego wydobycie wzrastało wielokrotnie, a nośnikiem para
wodna, wytwarzana w coraz bardziej udoskonalanych turbinach parowych. Ale
obok tego zaczynało się zastosowanie elektryczności, powstawały pierwsze ele-
ktrownie. Do wytwarzania elektryczności zastosowano także „biały węgiel", czyli
energię wodną. Wynaleziono system przesyłania prądu na duże odległości za
pomocą, sieci przewodów wysokiego napięcia.
Ropa naftowa była wykorzystywana we wszelkiego rodzaju silnikach spali-
nowych, toteż w początkach XX w. stała się, obok węgla, najbardziej poszuki-
wanym surowcem energetycznym. Stulecie XIX nazywa się słusznie „wiekiem
pary i elektryczności", choć pełne zastosowanie elektryczności nastąpi dopiero w
XX w. W przemyśle podstawowym surowcem, potrzebnym do dalszej produkcji,
była stal, której wytop został udoskonalony i przyspieszony dzięki wynalazkom
Henry'ego Bessemera i Wilhelma Siemensa. Spowodowało to przewrót i przy-
spieszenie zarówno w samej metalurgii, jak i przemyśle zbrojeniowym, budow-
nictwie i komunikacji. Stalowa wieża Eiffla, skonstruowana z okazji Wystawy
Powszechnej w Paryżu w 1889 r., i pierwszy „drapacz chmur" (na razie 10-pię-
trowy), zbudowany na stalowej konstrukcji w Chicago w 1884 r., to symbole
nowej epoki. Dlatego stulecie XIX bywa nazywane także „wiekiem stali".
Przewrót w komunikacji, transporcie i przekazie informacji. Ludzie coraz
szybciej się przemieszczali. Zagęszczała się i wydłużała sieć kolejowa. Linie
okrętowe zapewniały regularną komunikację między lądami, a ułatwiła ją budowa
Kanału Sueskiego (1869) oraz Kanału Panamskiego (1914). Dzięki wynalazkowi w
latach osiemdziesiątych silnika spalinowego, zostały skonstruowane pierwszy sa-
mochód i motocykl. Dopiero jednak początek XX w. przyniósł upowszechnienie
tych środków komunikacji. Przemysłowiec amerykański Henry Ford zastosował po
raz pierwszy produkcję taśmową, która umożliwiła masowe wytwarzanie tanich sa-
mochodów. Produkcja taśmowa — wprowadzająca zasadnicze zmiany w organiza-
cji procesu produkcji i stwarzająca zarazem groźbę odczłowieczającej automatyza-
cji pracy robotnika — została przedstawiona w filmie Charlesa Chaplina Dzisiejsze
czasy. W miastach pojawiły się pierwsze tramwaje elektryczne. W początkach
XX w. bracia Orville i Wilbur Wright zbudowali pierwszy samolot. Komunikacja
powietrzna upowszechni się jednak dopiero w latach dwudziestych i trzydziestych
XX w. Wszystkie te wynalazki zapewniały nie tylko sprawniejsze poruszanie się
i komunikację między ludźmi, ale i szybszy transport. Świat stawał się „mniejszy".
Ludzie coraz szybciej otrzymywali informacje i mogli się między sobą
porozumiewać. Alexander Bell zbudował pierwszy telefon, Guglielmo Marconi
pierwszy „telegraf bez drutu", czyli radio (w początkach XX w. wiadomości z
Europy do Ameryki można było przekazywać natychmiast). Nowe metody dru-
karstwa zapewniały możliwość ogromnego wzrostu nakładów tytułów prasowych
i książek. Fotografia (wynaleziona już w latach trzydziestych XIX w.) oraz
8
skonstruowany przez Thomasa Edisona fonograf umożliwiały zachowanie i prze-
kazanie obrazu, dźwięku czy wypowiedzi. Początek XX w. przyniósł wynalazek
„ruszającego się obrazu", czyli kina.
Rozwój medycyny i nauk ścisłych. Dokonano zasadniczych odkryć w
dziedzinie medycyny. Joseph Lister wprowadził zasady sterylizacji narzędzi i
antyseptyki. Louis Pasteur i Robert Koch stworzyli naukowe podstawy bakterio-
logii i szczepień ochronnych jako sposobu walki z epidemiami. W początkach
XX w. Wilhelm von Roentgen odkrył promienie X, umożliwiające prześwietlanie.
Oblicza się, że w Europie przeciętna długość życia człowieka w XX w. wzrosła
o ok. 15 lat. Szybki rozwój nauk ścisłych umożliwiał rewolucję techniczną, a
zarazem był przez nią inspirowany. Wytworzył się istotny związek między dzia-
łalnością badawczą, konstrukcyjną a produkcją. Nowe odkrycia i wynalazki
znajdowały natychmiastowe zastosowanie i upowszechnienie poprzez produkcję
przemysłową.
Przemiany w życiu społecznym. Nowa obyczajowość. Zmieniały się wa-
runki życia codziennego, szczególnie w miastach. Wynalezienie żarówki przez
Edisona spowodowało rewolucję w oświetleniu. Wiele miast zostało skanalizowa-
nych, ulice oświetlano początkowo latarniami gazowymi, a następnie elektrycz-
nymi. Organizowano tanią komunikację miejską, władze pilnowały higieny, wy-
wożono śmieci. Obok węgla, do ocieplania mieszkań zastosowano gaz. Wynale-
ziono metody konserwowania żywności. Życie społeczeństw w większości państw
Europy i Ameryki Północnej ulegało zasadniczym zmianom. Ogromnie wzrosła
mobilność ludności, zarówno w postaci ruchów migracyjnych (emigracja z Europy
do obu Ameryk, osadnictwo w koloniach, emigracja zarobkowa wewnątrzeuro-
pejska), jak i w związku z procesem urbanizacji. W państwach uprzemysłowio-
nych procent ludności zamieszkałej w miastach zwiększył się między latami
siedemdziesiątymi XIX w. a I wojną światową niemal dwukrotnie. Przemieszcza-
nie się ludzi powodowało swoistą atomizację społeczeństwa, „wykorzenienie"
jednostek z dotychczasowych, stabilnych wspólnot.
Warunki życia polepszały się wyraźnie. Wynalazki techniczne powodowały,
że życie codzienne stawało się wygodniejsze. Oczywiście, zmiany te w niejed-
nakowym tempie docierały do poszczególnych warstw społecznych. Stopniowo,
pod naciskiem ruchu robotniczego, a także wymogów gospodarki, skracano czas
pracy, rozszerzano ustawodawstwo socjalne. Płace realne w całym omawianym
okresie rosły. W drugiej połowie XIX w. państwa uprzemysłowione wprowadzały
powszechny obowiązek szkolny. Dotąd trwają spory wśród historyków, w jakim
stopniu ten wzrost stopy życiowej ludności Europy dokonywał się kosztem reszty
świata, całego ogromnego obszaru kolonii i półkolonii, ale nikt nie neguje faktu
poprawy warunków życia znacznej większości ludności europejskiej i Stanów
Zjednoczonych.
Skracanie czasu pracy, a także wypełniania obowiązków domowych, łatwiej-
sza i szybsza komunikacja, relatywna poprawa zarobków, alfabetyzacja — to
wszystko zasadniczo zmieniło styl życia także klas niższych. Kształtowała się
kultura masowa. Gazety, ukazujące się w coraz wyższych nakładach (m.in.
początki „żółtej prasy", zwanej też brukową) i podające najświeższe wiadomości
z całego świata, zbierane przez konkurujące ze sobą agencje informacyjne, zaczęły
być czytane przez coraz większą liczbę ludzi. W latach dwudziestych i trzydzies-
tych XX w. powszechnym środkiem przekazu stanie się także radio i film.
Tworzący się system polityczny demokracji parlamentarnej, powszechne prawo
wyborcze (dla mężczyzn), zależność dostępu do władzy od wyników wyborów
powodowały, że zarówno rządy, jak i partie polityczne były zainteresowane moż-
liwościami propagandowymi, jakie pociągało za sobą masowe czytelnictwo gazet.
Oddziaływanie na opinię publiczną, udoskonalanie metod propagowania poszcze-
gólnych programów ideowopolitycznych stało się ważnym wyzwaniem dla elit.
W miarę wzrostu ilości czasu wolnego coraz liczniej odwiedzano teatrzyki
uliczne i ogródkowe, kawiarnie, piwiarnie, a także music-halle czy, już w XX w.
pierwsze kina. Masową rozrywką stało się oglądanie rozgrywek sportowych (pierw-
sza nowożytna olimpiada odbyła się w Atenach w 1896 r.). Powstały pierwszt
publiczne plaże. Kobiety mniej czasu poświęcały na prace domowe, a zarazem ni<
tak często, jak w pierwszej fazie rewolucji przemysłowej, były zmuszone d(
całodziennej pracy w fabrykach. Zachodziły więc równocześnie dwa   procesy
kobieta „wróciła do domu" (podobnie jak dzieci nie muszące pracować od wczes
nych lat) i mogła „wyjść z domu", by uzyskać wykształcenie czy pracowa
zawodowo, a także uczestniczyć, w coraz większym stopniu, w życiu publicznyrr
Emmeline Pankhurst wraz z córkami zorganizowała w Wielkiej Brytanii ruc
sufrażystek (suffrage — prawo głosu) domagający się uczestnictwa kobiet \
wyborach. Po raz pierwszy przyznano kobietom prawo wyborcze w Nowej Zeland
w 1897 r. W większości państw uzyskają je jednak dopiero w latach dwudziestyc
XX w. Większa liczba kobiet kończyła studia, podejmowała pracę w wolnyc
zawodach. Szczególnie okres I wojny światowej, gdy duża liczba mężczyzn by]
na froncie, sprzyjał emancypacji zawodowej kobiet. Tym wszystkim zjawiskoi
towarzyszył proces laicyzacji. Mobilne i zatomizowane społeczeństwo okres
industrializacji, poddawane wpływom kultury masowej, odchodziło stopniowo c
tradycji życia religijnego, zmniejszał się również autorytet władzy duchownej.
La Belle Epoque. Gdy popatrzy się na opisywaną epokę z punktu widzeń
elit europejskich, można powiedzieć, że była ona „zadowolona z samej siebie"
że miała prawo do takiego zadowolenia. Zwycięskie mieszczaństwo Franc
Niemiec czy Wielkiej Brytanii przeżywało swój „złoty wiek", swoją „pięki
epokę". Cały świat stał otworem dla europejskiej ekspansji zarówno polityczne
jak i gospodarczej. W samej Europie trwał, od 1871 r., okres bez woje
dynamicznie rozwijała się gospodarka, nauka przynosiła wciąż nowe odkryci
różne odmiany mniej czy bardziej demokratycznych systemów zdawały się z
pewniać zarówno możliwość awansów indywidualnych, których nie krepowa
bariery pochodzeniowe (amerykański mit — z pucybuta milioner), jak i kompr
misowe rozwiązania konfliktów społecznych. W dziedzinie nauk społeczny
patronowali temu okresowi trzej filozofowie: Auguste Comte, Herbert Spenc
10
i John Stuart Mili — twórcy filozofii pozytywistycznej, teorii socjaldarwinizmu
i koncepcji utylitaryzmu w etyce. Człowiek chciał poznać nie tylko otaczający
świat, ale samego siebie i zbiorowość, w której żył. Comte i Max Weber stworzyli
podstawy socjologii. Iwan Pawłów zapoczątkował swoimi badaniami nad odru-
chami warunkowymi psychologię eksperymentalną. Świat i rzeczywistość jawiły
się jako poddające się i dostępne ludzkiemu poznaniu. Człowiek przez swoją
aktywność miał być tym, który zarówno potrafi ten świat zrozumieć, jak i
przetworzyć. Były to czasy scjentyzmu — przekonania, że możliwości nauki, a
szczególnie nauk ścisłych, są nieograniczone. Kultowi nauki i wierze w jej
możliwości towarzyszył progresywizm — wiara w postęp. Dobrze rozumiany
własny interes miał być źródłem postępowania moralnego i w rezultacie prowadzić
do osiągnięcia harmonii społecznej. Powstawały wizje pełne optymizmu poznaw-
czego, moralnego i historycznego. Powieści dla młodzieży Julesa Verne'a dobrze
pokazują tę dziewiętnastowieczną wiarę w moc nauki i wynalazczości ludzkiej.
Dopiero fin de siecle (koniec wieku) przyniósł bunt artystów i filozofów
przeciw temu, drugiemu po Oświeceniu, „wiekowi rozumu" w myśli europejskiej.
Zaczęto dostrzegać, że rozwój techniki i demokracji nie likwiduje konfliktów
społecznych, że nauka nie jest w stanie rozwiązać problemów egzystencjalnych
człowieka. Heroiczny mieszczanin podbijający świat zaczął być traktowany jako
bezmyślny filister, a rzeczywistość znów zaczęła się jawić jako pełna tajemnic i
sprzeczności. Friedrich Nietzsche, filozof niemiecki, Henri Bergson, filozof fran-
cuski, i Sigmund Freud, lekarz i filozof austriacki, patronowali tej nowej fazie
myśli europejskiej.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Nowe źródła i nośniki energii w drugiej połowie XIX w.
2.  Przełom w komunikacji, transporcie i środkach przekazu.
3.  Nowe technologie w przemyśle, związek techniki z nauką.
4.  Zmiany w warunkach życia codziennego na przełomie wieków.
5.  Konsekwencje rewolucji przemysłowej dla przemian w strukturze społecznej i obyczajowości
(początki kultury masowej).
6.  Dwie fazy w myśli europejskiej — scjentyzm i modernizm.
Słownik:
atomizacja, emancypacja, fin de siecle, futuryzm, impresjonizm, industrializacja, kubizm, kultura
masowa, La Belle Epoąue, laicyzacja, modernizm, naturalizm, produkcja taśmowa, progresywizm,
scjentyzm, secesja, socjaldarwinizm, sufrażystki, urbanizacja, ustawodawstwo socjalne, utylitaryzm,
„żółta prasa".
Przykłady ćwiczeń:
1.  Podaj różne znaczenia pojęć — cywilizacja i kultura.
2.   Zrób zestaw odkryć i wynalazków, które w największym stopniu wpłynęły na zmiany
warunków życia codziennego na przełomie XIX i XX w.
3.  Opisz, w formie reportażu lub pamiętnika, dzień rodziny robotniczej w początku XIX i w
początku XX w., pokazując różnice związane z przeobrażeniami cywilizacyjnymi.
4.  Jakie wnioski wynikają z przytoczonych w tab. 1 i 2 danych dotyczących demografii?
11
Tab. 1. Liczba ludności świata i niektórych krajów (w porównywalnych granicach) w milionach
Kontynenty i krajeLata
18001850190019501990Europa145205290394497Wielka Brytania1628415457Francja2935404256Niemcy2035567079Wiochy1924334758Polska811192538Rosja/ZSRR5065115178289Azja62579597013753105Chiny3304354755901133Afryka7081110224648Ameryka Południowa121945111297Ameryka Północna i Środkowa626100220427USA52176151250Australia i Oceania2271326Świat9101193163725155290Źródło: Obliczenia własne wg: C. McEvedy, R. Jones, Atlas of World Population History, London 1978; Rocznik Statystyczny
1991; R. Robertson, History of the American Economy, New York 1964; Encyklopedia historii gospodarczej Polski, t. I, Warszawa
1981.
Tab. 2. Udział kontynentów i niektórych krajów w ludności świata w procentach
Kontynenty i krajeLata
18001850190019501990Europa15,917,217,715,79,4Wielka Brytania1,82,32,52,11.1Francja3,22,92,41,71,1Niemcy2,22,93,42,81,5Włochy2,12,02,01,91,1Polska0,91,21,21,00,7Rosja/ZSRR5,55,47,07,15,5Azja68,766,659,354,758,7Chiny36,335,529,023,421,4Afryka7,66,86,78,912,2Ameryka Południowa1,31,62,74,45,6Ameryka Północna i Środkowa0,72,26,18,78,1USA0,51,84,16,04,7Australia i Oceania0,20,20,40,50,5Świat100,0100,0100,0100,0100,0Źródło: patrz tab. 1.
5.  Na lekcjach fizyki mówi się o odkryciach i teoriach Nielsa Bohra, Marii i Piotra Curie,
Alberta Einsteina, Michaela Faradaya, Heinricha Hertza, Jamesa Maxwella, Maxa Plancka, Ernesta
Rutherforda, Alessandra Volty, na lekcjach chemii o Johnie Daltonie i Dmitriju Mendelejewie, na
lekcjach biologii o Charlesie Darwinie i Gregorgu Johannie Mendlu. Wszyscy ci uczeni pracowali i
tworzyli właśnie w omawianym okresie — jaki był ich wkład w rozwój nauki?
6. Europejczycy badali coraz nowe obszary kuli ziemskiej, likwidując „białe plamy" na mapach
świata.  Na lekcjach geografii mówi  się o odkryciach i podróżach Roalda Amundsena, Davida
Livingstone'a, Fridtjófa Nansena, Roberta Peary'ego, Henry'ego Stanleya — omów ich wkład w
poznanie kuli ziemskiej.
12
Rozdział 2.  Gospodarka  światowa
Temat do powtórzenia:
• Teorie merkantylizmu, fizjokratyzmu i liberalizmu ekonomicznego.
Różne znaczenia pojęcia imperializm. Okres od lat siedemdziesiątych
XIX w. do wybuchu I wojny światowej bywa nazywany okresem imperializmu.
Termin ten ma co najmniej dwa znaczenia. Historiografia marksistowska nazywała
tak proces przemian w gospodarce państw rozwiniętych, prowadzący do coraz
większej koncentracji i centralizacji kapitału i produkcji oraz powstawania róż-
nych form związków i przedsiębiorstw. Obecnie nazywa się ten proces kapitali-
zmem monopolistycznym. Natomiast jako imperializm określa się dążenie danego
państwa do dominacji nad innymi, ekspansję militarną, polityczną czy gospodarczą
mocarstw w stosunku do reszty świata.
Postęp techniczny, rozwój jakościowy i ilościowy produkcji, coraz większa
łatwość transportu i łączności, rozwój technik obrotu kapitału spowodowały, że
w drugiej połowie XIX w. gospodarka nabrała charakteru gospodarki światowej.
Poza nielicznymi peryferyjnymi obszarami, większość świata stała się terenem
przepływu towarów i kapitału.
Nowe potęgi gospodarcze. W gospodarce światowej, poza Wielką Brytanią
i Francją, coraz większą rolę zaczęły odgrywać USA, Niemcy i Japonia. Stany
Zjednoczone, po straszliwej wojnie secesyjnej i trudnym okresie rekonstrukcji
(nazwa określająca faktyczną okupację stanów południowych przez zwycięską
Północ), wkroczyły w latach osiemdziesiątych na drogę burzliwego rozwoju
gospodarczego. Odkrycia złóż surowców, inwestycje komunikacyjne i budowlane
w stanach zachodnich, stały dopływ siły roboczej w postaci emigrantów z Europy
(w okresie 1860-1910 ponad 20 min), zdobycze terytorialne (odebranie Filipin
Hiszpanii po wojnie w 1898 r.) oraz coraz większe wpływy w Ameryce Środkowej
spowodowały, że udział USA w produkcji przemysłowej świata wzrósł od ok. 1/4
w 1870 r. do ok. 1/3 w 1913 r.
Rozwój gospodarczy Niemiec był związany przede wszystkim ze zjednocze-
niem, a także przyłączeniem cennych ośrodków przemysłowych (Alzacja i Lota-
ryngia) po zwycięstwie nad Francją w 1871 r. oraz wysoką kontrybucją otrzymaną
od Francji. Rolę napędową grał też przemysł zbrojeniowy. Dążenie do nadrobienia
opóźnień w osiągnięciu pozycji mocarstwowej stanowiło dodatkowy czynnik
mobilizacyjny.
Japonia, od XVII w. zamknięta dla Europejczyków, rządzona przez szogunów,
czyli namiestników wojskowych, z rodu Tokugawa — trwała w izolacji do połowy
XIX w. Udało się ją przełamać dopiero wyprawie okrętów amerykańskich pod
dowództwem Mathewa C. Perry'ego, która dotarła do Japonii w 1852 r. W 1868 r.
została obalona władza szoguna i faktyczne rządy w państwie objął przedstawiciel
dynastii cesarskiej Mutsuhito, którego panowanie określa się jako rewolucję
13
Meidżi, co w dosłownym tłumaczeniu oznacza oświecenie. Japonia wkroczyła w
okres radykalnej przebudowy gospodarczej, społecznej i politycznej. Gospodarka
stała się otwarta na technikę zachodnią, zaczęły powstawać wielkie przedsiębior-
stwa — zaibatsu, czyli japońskie formy zjednoczeń monopolistycznych. Rozwój
gospodarczy szedł w parze z ekspansją terytorialną (zob. s. 41).
Kapitalizm monopolistyczny. W warunkach ogromnego przyspieszenia po-
stępu technicznego, powodującego konieczność ciągłej wymiany parku maszyno-
wego, powtarzających się cyklicznie okresów spadków i wzrostów koniunktury
(ożywienie, koniunktura, depresja, kryzys) oraz coraz większej roli handlu mię-
dzynarodowego małe przedsiębiorstwa nie wytrzymywały tempa przemian. W
całym przemyśle następowały procesy koncentracji oraz centralizacji kapitału i
produkcji. Walka o rynek zbytu stawała się coraz ostrzejsza, a produkcja wymagała
ciągłego inwestowania. Potrzebne były wielkie kapitały, którymi można by o-
bracać. Powodowało to powstawanie zjednoczeń przedsiębiorstw zwanych mono-
polami. Nie zawsze miały one w dosłownym znaczeniu monopol, czyli pełną
wyłączność na produkcję danego towaru, ale dążyły do tego. Formami takich
zjednoczeń były kartele, czyli porozumienia między przedsiębiorstwami danej
branży, ustalające ceny sprzedaży i poziom produkcji, czy syndykaty, które
powoływały wspólne biuro, lub koncerny jednoczące przedsiębiorstwa różnych
branż, uczestniczące w wytwarzaniu produktu finalnego (np. koncern samocho-
dowy). Zjednoczenia te mogły mieć charakter międzynarodowy.
Coraz większą rolę odgrywały banki, nie tyle przechowujące pieniądze, ile
inwestujące je w przedsięwzięcia przemysłowe, prowadzące własną politykę kre-
dytową (np. międzynarodowy bank Rotschildów). Spółki akcyjne stawały się
formą kumulacji drobnych kapitałów. Człowiek kupujący akcję, czyli dokument
zapewniający mu udział w zyskach danego przedsiębiorstwa, wkładał tym samym
swój kapitał do wspólnej puli, umożliwiającej inwestowanie. Obok rynku towa-
rów, coraz większego znaczenia nabierał rynek papierów wartościowych. Tworzyła
się warstwa rentierów, których źródłem dochodów stawał się procent (renta) od
sumy złożonej w banku czy wpłaconej za akcję.
Bankom i wielkim przedsiębiorcom opłacało się wywozić kapitał za granicę
swojego państwa. Następowało to albo w formie oprocentowanych pożyczek, albo
w postaci inwestycji na terenach innych państw lub posiadłości kolonialnych, w
warunkach bliskości surowców, często tańszej niż we własnym państwie siły
roboczej i bardziej chłonnych rynków zbytu. Niemal do wszystkich mniej rozwi-
niętych państw napływał kapitał z zewnątrz. Rola tego zjawiska dla danego
terytorium była zarówno pozytywna, jak i negatywna. Z jednej strony, kapitał
stawał się siłą napędową, umożliwiającą rozruch produkcji przemysłowej, z
drugiej zaś, powodował, że dużą część zysków wywożono na zewnątrz. Często
prowadziło to do uzależnienia gospodarczego i politycznego kraju (np. zależność
Turcji czy Bułgarii od Niemiec, częściowo Rosji od kredytów francuskich). Grupa
wielkich przedsiębiorców i bankierów — tzw. oligarchia finansowa — dążyła
oczywiście do zdobycia wpływu na politykę danego państwa.
14
W całym okresie nowożytnej gospodarki kapitalistycznej ścierały się dwie
wizje rozwoju gospodarczego: wizja wolnego handlu, mechanizmu wolnej kon-
kurencji samoregulującej całość gospodarki, czyli wizja liberalna, wyrosła z
tradycji doktryny leseferyzmu (laisser faire — pozwolić działać), oraz wizja
gospodarki regulowanej w większej mierze przez państwo, wywodząca się z
koncepcji merkantylizmu, uwzględniająca protekcjonizm celny państwa. Pod ko-
niec XIX w. państwo, choć nie w tak znacznym zakresie, jak nastąpi to w latach
trzydziestych XX w., odgrywało jednak istotną rolę w gospodarce (największą
w Rosji i Niemczech). W gospodarce światowej coraz większego znaczenia
nabierała polityka zagraniczna danego państwa, jego ekspansja kolonialna, traktaty
handlowe. Trwała walka o podział świata na strefy wpływów. Brały w niej udział
rządy mocarstw, a także grupy oligarchii finansowej.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Rola Francji, Japonii, Niemiec, USA i Wielkiej Brytanii w gospodarce świata.
2.  Proces kształtowania się form kapitalizmu monopolistycznego, geneza tych przemian.
Słownik:
akcja, giełda, gospodarka światowa, kapitalizm monopolistyczny, kapitał, koniunktura, makler,
okres rekonstrukcji, oligarchia finansowa, rentier, rewolucja Meidżi, rynek kapitałowy, spółka akcyjna,
wolna konkurencja, wywóz kapitału, zaibatsu.
Przykłady ćwiczeń:
1.  Podaj znaczenia pojęć — imperializm i kapitalizm.
2.  Jakie przyczyny złożyły się na powstanie gospodarki o charakterze światowym?
3.  Jakie mogły być źródła dynamiki gospodarczej USA w końcu XIX w.?
4. Jaki związek zachodzi między przemianami w technice i technologii a przemianami w formach
organizacji gospodarki (produkcji)?
5.  Jakie pozytywy i negatywy dla gospodarki danego kraju może mieć napływ obcego kapitału?
Rozdział 3.  Przemiany  ustrojów politycznych
Tematy do powtórzenia:
•  Prawno-polityczne teorie twórców oświeceniowych (Locke'a, Monteskiusza, Rousseau).
•  Główne zasady Deklaracji Niepodległości i konstytucji USA oraz Deklaracji Praw Człowieka
i Obywatela.
•  Postulaty zmian ustrojowych wysuwane w okresie Wiosny Ludów (1848-1849).
Pojęcie demokracji. W ostatnich dekadach XIX w. w rozwiniętych pań-
stwach Europy kształtował się system rządów zwany demokracją lub demokracją
parlamentarną. Zasady tego systemu powstawały w państwach utrzymujących
formę monarchii, jak i, jedynej wówczas w Europie, republice francuskiej. Osta-
15
teczne ukształtowanie się tego ustroju było wynikiem zarówno rewolucji prze-
mysłowej i dokonujących się wraz z nią przemian cywilizacyjnych, jak i długo-
trwałego procesu tworzenia doktryn demokracji. Walka o ich realizację trwała od
czasów myślicieli Oświecenia przez Wielką Rewolucję Francuską, ruchy liberalne
pierwszej połowy XIX w. i „wiosnę ludów i narodów" 1848-1849 r.
Pojęcie demokracja bywa rozumiane różnie. Etymologicznie oznacza ludo-
władztwo, ale słowem lud określano różne zbiorowości, np.: wolnych obywateli
ateńskiej polis, naród szlachecki Rzeczypospolitej, warstwy posiadające we Fran-
cji początków Rewolucji czy białych mężczyzn w rodzącej się republice Stanów
Zjednoczonych. Ze słowem demokracja jedni łączyli w większym stopniu gwa-
rancję wolności wypowiedzi, organizowania się itp., inni równości wobec prawa
i posiadanych praw. W niektórych teoriach kładziono nacisk na zasadę, że
większość ma prawo decydować, w innych, że zasada ta nie może przerodzić się
w dyktaturę większości i że podstawą demokracji są gwarancje swobód dla
mniejszości. Istniał też spór, czy demokracja ma dotyczyć wyłącznie systemu
prawno-politycznego, czy powinna także sięgać w sferę społeczno-ekonomiczną.
Zasady demokratycznego systemu rządów. Modele demokracji, kształtu-
jące się pod koniec XIX w., miały pewne niezbywalne cechy. Oparte były na
zasadzie legalnej wymiany ekip rządzących poprzez mechanizm wyborów przed-
stawicieli społeczeństwa do izb ustawodawczych. Prawo wyborcze przysługiwało
wszystkim mężczyznom (po I wojnie światowej stopniowo przyznano je także
kobietom). Powszechne prawo wyborcze wprowadzono w USA w latach sześć-
dziesiątych, we Francji w latach siedemdziesiątych (po raz trzeci), w Niemczech
również w latach siedemdziesiątych, w Wielkiej Brytanii w latach osiemdziesią-
tych, w Austro-Węgrzech w początkach XX w., a w Rosji dopiero w 1917 r.
Głowa państwa — monarcha (we Francji prezydent) — miała ograniczone kom-
petencje. Rządy były powoływane przez parlament lub głowę państwa, ale zawsze
w jakimś stopniu ich skład i działanie zależały od układu sił w parlamencie.
System oparty na mechanizmie wyborów wiązał się z wprowadzaniem wolności
prasy, zgromadzeń, stowarzyszeń itp. Wymiar sprawiedliwości był niezależny od
pozostałych władz państwa, gwarancje typu nietykalności osobistej czy zakazu
rewizji bez nakazu sądowego miały chronić obywatela przed nadużyciami władzy.
Model ten przybierał różne odmiany w poszczególnych państwach i był realizo-
wany w omawianym okresie w różnym stopniu. Walka o powszechne prawo
wyborcze, zwiększenie roli parlamentu, a także wprowadzenie do systemu demo-
kracji politycznej ustawodawstwa pracy nadawały treść życiu politycznemu końca
XIX i początku XX w.
Partie polityczne. Wytworzyły się partie, będące zorganizowanymi grupami,
które dążyły do sprawowania władzy i głosiły pewien program rządzenia. Prze-
ważnie reprezentowały one interesy poszczególnych grup społecznych i propago-
wały określone ideologie. Większość ludzi nie należała do partii, ale głosowała
na daną partię, a właściwie na wysuniętych przez nią kandydatów do parlamentu.
Ważna była więc nie liczebność członków, lecz tzw. elektoratu. Istniały systemy
16
dwupartyjne (tylko dwie liczące się partie rywalizowały o zdobycie większości
w wyborach, np. w USA demokraci i republikanie, w Wielkiej Brytanii konser-
watyści i liberałowie) lub wielopartyjne, co powodowało, że władzę w danym
okresie sprawowali przedstawiciele paru partii, które zawiązywały koalicję, gdyż
innym sposobem nie można było osiągnąć większości (tak było np. w republice
francuskiej i cesarstwie niemieckim). Na przełomie XIX i XX w. w wyborach,
w państwach Europy Zachodniej, zaczęły uczestniczyć także partie zwane socja-
listycznymi lub socjaldemokratycznymi, reprezentujące interesy warstw robotni-
czych. Nie wytworzyły się w Europie Zachodniej (jeżeli nie liczyć Skandynawii)
ani w USA, charakterystyczne dla dwudziestowiecznej Europy Środkowej i
Wschodniej, stronnictwa ludowe, działające w imieniu warstwy chłopskiej.
Przyjęło się dzielić partie na prawicowe i lewicowe (określenie pochodzi od
strony, po której zasiadały one we francuskim Zgromadzeniu Narodowym). Pojęcia
prawica i lewica zmieniały swoje znaczenie. W omawianym okresie do lewicy
należały partie ruchu robotniczego, ale np. we Francji także republikanie — w
przeciwieństwie do monarchistów, w Wielkiej Brytanii liberałowie — w przeci-
wieństwie do konserwatystów. Najbardziej ogólnie można powiedzieć, że lewicę
cechowała wówczas silniejsza w porównaniu z prawicą tendencja do zmian,
mniejsze przywiązanie do tradycji, większa wrażliwość na sprawy socjalne, wy-
raźniejszy nacisk na realizację równości politycznej obywateli i gwarancję swobód
obywatelskich, a także, szczególnie we Francji, antyklerykalizm. Konkretne pro-
gramy różniły się w zależności od sytuacji w danym państwie i danym czasie.
Systemy polityczne poszczególnych państw. Ustrój Stanów Zjednoczonych
opierał się na konstytucji uchwalonej w 1787 r. Państwo było republiką federa-
cyjną z systemem prezydenckim, w której prezydent, wybierany w wyborach
powszechnych, pełnił zarazem funkcję szefa rządu. W 1865 r. wprowadzono
poprawkę do konstytucji, rozciągającą zniesienie niewolnictwa na cały obszar
państwa, a w 1870 r. potwierdzono powszechne prawo wyborcze niezależnie od
„rasy, koloru skóry lub poprzedniego niewolnictwa".
Wielka Brytania nie miała konstytucji, jej ustrój regulowały kolejne uchwały
parlamentu oraz wiele precedensów, które przekształciły się w normy prawne.
Parlament, zgodnie z wielowiekową tradycją, składał się z Izby Lordów i Izby
Gmin. Obowiązywał system gabinetowo-parlamentarny. Rząd tworzyli członkowie
partii, która zdobyła większość w wyborach parlamentarnych. Partie Konserwa-
tywna i Liberalna wymieniały się u władzy przez całą epokę wiktoriańską
(1837-1901) i do lat dwudziestych XX w.
W 1871 r., kiedy Napoleon III dostał się do niewoli pruskiej, przestało istnieć
II Cesarstwo i Francja de facto stała się republiką. Przez parę lat trwała walka
o ostateczny kształt ustroju państwa między republikanami a dwiema grupami
monarchistów — zwolennikami przywrócenia tronu przedstawicielowi starszej
linii Bourbonów oraz zwolennikami młodszej linii Bourbonów tzw. orleańskiej.
Ostatecznie w 1875 r. Zgromadzenie Narodowe (Izba Deputowanych i Senat)
zdecydowało o powstaniu republiki. Była to III Republika, która przetrwała do
2 — Historia
17

Cesarz austriacki Franciszek Józef I (1830-1916) i następca tronu arcyksiążę Karol (1887-1922)
18

Car rosyjski Mikołaj II (1868-1918), król angielski Jerzy V (1865-1936) i król belgijski Albert I
(1875-1934)
19

Cesarz niemiecki Wilhelm II (1859-1941), Paul von Hindenburg (1847-1934) i Erich Ludendorff
(1863-1937)
1940 r. Prezydenta wybierało Zgromadzenie Narodowe na 7 lat. Rząd był odpo-
wiedzialny przed parlamentem, to znaczy, że parlament mógł go odwołać. Istniało
kilkanaście partii, co powodowało stosunkową nietrwałość rządów, z reguły
koalicyjnych. Pod koniec XIX w. wstrząsnęła całym społeczeństwem sprawa
Alfreda Dreyfusa. Był to oficer Sztabu Generalnego, pochodzenia żydowskiego,
"który został oskarżony o szpiegostwo na rzecz Niemiec. Po jego skazaniu okazało
się, że oskarżenie było niesłuszne, niemniej władze wojskowe nie chciały przyznać
się do błędu, obawiając się podważenia autorytetu armii. Rozgorzał spór, w którym
środowiska demokratyczno-republikańskie i socjaliści starli się z ugrupowaniami
prawicy, ortodoksyjnie katolickimi, stającymi w obronie nienaruszalności autory-
tetu władz wojskowych. W 1898 r. zapowiedziano rewizję procesu, ale Dreyfus
został uniewinniony dopiero w 1906 r. W całej sprawie dużą rolę odegrał problem
antysemityzmu.
W III Republice pod koniec XIX w. trwał ostry spór między partiami o
orientacji republikańskiej a oskarżonym o sprzyjanie dążeniom do przywrócenia
monarchii Kościołem rzymskokatolickim. Kościołowi odebrano prawo prowadze-
nia szkół, zlikwidowano nauczanie religii w szkołach, zabroniono działalności
wielu zakonom. W 1905 r. wydano ustawę o pełnym rozdziale Kościoła oc
państwa. Główną siłą polityczną w III Republice byli tzw. radykałowie — typów
przedstawiciele lewicy mieszczańskiej, nie mający nic wspólnego z socjalizmem
broniący własności prywatnej jako gwarancji wolności, ale zarazem czujący si<
20
I
spadkobiercami jakobinów, uczestników „trzech dni chwały" z 1830 r. i Wiosny
Ludów — całej wielkiej tradycji lewicowo-rewolucyjnej Francji z jej hasłami
wolności człowieka, niechęcią do Kościoła, dążeniem do powszechnej oświaty, a
także gwarantowaniem przez państwo pewnego zakresu praw socjalnych.
Cesarstwo niemieckie, utworzone w 1871 r., obejmowało 25 państw. W
II Rzeszy, gdyż tak nazywano nową państwowość, istniała Rada Związkowa
(Bundesrat), składająca się z przedstawicieli różnych „państw" Rzeszy (Staaten),
oraz sejm Rzeszy (Reichstag), pochodzący z powszechnych wyborów. Cesarz,
będący zarazem królem Prus, największego „państwa" Rzeszy, miał szeroki zakres
władzy, prawo inicjatywy ustawodawczej oraz mianował kanclerza, który dobierał
sobie ministrów. Ustrój ten można określić jako monarchię dualistyczną o systemie
kanclerskim. Sejm Rzeszy miał o wiele mniejsze znaczenie niż Zgromadzenie
Narodowe we Francji czy parlament brytyjski.
Istotne dla nowego państwa stało się pytanie o zakres centralizacji, czyli w
jakim stopniu ma ono stanowić „państwo związkowe", w jakim „związek państw".
Pierwszy kanclerz cesarstwa Otto von Bismarck dążył do możliwie największego
scentralizowania władzy i ograniczenia separatyzmów poszczególnych części
Rzeszy. W 1872 r. zaczęła się w Niemczech polityka Kulturkampfu (walka o
kulturę), czyli ograniczenia niezależności a następnie podporządkowania państwu
Kościoła rzymskokatolickiego, a przez to zwalczania separatyzmu katolickich
„państw" południa Rzeszy, przede wszystkim Bawarii, rządzonej przez dynastię
Wittelsbachów. Na ziemiach zaboru pruskiego Kulturkampf przekształcił się w
walkę z polskością (zob. s. 60). Pod koniec lat siedemdziesiątych konflikt z
Kościołem uległ załagodzeniu, natomiast za głównego wroga Bismarck uznał
rodzący się ruch socjalistyczny. Od 1878 r. obowiązywały ustawy wyjątkowe
przeciw socjalistom (zob. s. 25). Ten kurs polityki wewnętrznej trwał do 1890 r.,
kiedy to nowy cesarz Wilhelm II odsunął od rządów „żelaznego kanclerza". W
toku tych walk wewnętrznych dużą rolę w Niemczech zaczęła odgrywać Partia
Centrum, reprezentująca środowiska katolickie oraz (po 1890 r.) socjaldemokra-
ci, którzy przed I wojną światową zdobywali w wyborach do sejmu Rzeszy ok. 1/3
głosów.
Cesarstwo austriackie przekształciło się w 1867 r. w cesarsko-królewskie
Austro-Węgry, w których cesarzem Austrii i apostolskim królem Węgier był
Franciszek Józef I (1848-1916). Państwo to funkcjonowało jako monarchia
konstytucyjna. Głową państwa był cesarz, który powoływał kanclerza. Centralny
organ ustawodawczy stanowiła Rada Państwa, do której wybierano przedstawicieli
w poszczególnych krajach (od 1873 r.) według systemu kurialnego (zob. s. 57).
Powszechne i równe prawo wyborcze wprowadzono dopiero w 1907 r. Oprócz
władz centralnych, istniały też sejmy i administracje krajowe. Poszczególne kraje
miały różny zakres autonomii, jednak w całej monarchii obowiązywały prawa
dotyczące swobód obywatelskich. Węgrzy (Madziarowie), jako drugi po Austria-
kach naród panujący, znacznie ograniczali autonomię narodowości wchodzących
w skład królestwa węgierskiego.
21
Rosja w końcu XIX w. odbiegała wyraźnie swym ustrojem od państw Europy
Zachodniej i USA. Nie istniał tu parlament, pełnia władzy znajdowała się w
rękach cara, którym został w latach dziewięćdziesiątych Mikołaj II. Nadal trwało
samodzierżawie. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XIX w., po klęsce
w wojnie krymskiej, car Aleksander II przeprowadził wiele reform (zniesienie
poddaństwa osobistego chłopów, wprowadzenie samorządów terytorialnych —
ziemstw, reforma prawa sądowego likwidująca kary fizyczne i zapewniająca
prawo do obrony), ale nadal źródłem prawa i władzy pozostawał car. Nie było
też możliwości powstawania legalnych ugrupowań opozycyjnych. Sytuacja zmie-
niła się częściowo dopiero po rewolucji 1905-1906 r. (zob. s. 82).
Republika prezydencka w Stanach Zjednoczonych, republika parlamentarna
we Francji, monarchia parlamentarna w Wielkiej Brytanii, monarchia dualistyczna
w Niemczech czy Austro-Węgrzech — wszystkie te systemy w mniejszym czy
większym zakresie ewoluowały jednak ku demokracji. System demokratyczny
przeżywał na przełomie wieków swoje najlepsze czasy, dopiero po I wojnie
światowej zostanie zaatakowany przez totalitaryzmy zarówno w wersji faszysto-
wskiej czy nazistowskiej, jak i komunistycznej.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1. Cechy charakterystyczne ustroju demokracji parlamentarnej — instytucje i mechanizmy życk
politycznego.
2.  Systemy ustrojowe Austro-Węgier, III Republiki, cesarstwa niemieckiego, Rosji i Stanów
Zjednoczonych w końcu XIX i na początku XX w.
Słownik:
dualizm austro-węgierski, elektorat partii, inicjatywa ustawodawcza, koalicja parlamentarna
Kulturkampf, odpowiedzialność parlamentarna rządu, opinia publiczna, ordynacja wyborcza, parti;
polityczna, równość praw, równość wobec prawa, system dwupartyjny, system gabinetowo-parlamen
tarny, wybory bezpośrednie, powszechne i równe.
Przykłady ćwiczeń:
1.  Podaj znaczenia pojęcia — demokracja. Jakie są przyczyny jego wieloznaczności?
2. Dlaczego sprawa Dreyfusa odegrała tak ważną rolę w dziejach wewnętrznych III Republiki
Poszukaj dodatkowych wiadomości o tej sprawie.
3.  Co współcześnie można rozumieć przez określenia — prawica i lewica?
4.  Czy istnieje związek między upowszechnieniem oświaty, rozwojem prasy a demokratyczny]
systemem rządów?
5.  Zestaw różnice między demokratycznym a autokratycznym systemem rządów.
6.  Wypisz negatywy i pozytywy demokratycznego systemu rządów (np. ułóż dialog międ;
przeciwnikiem a zwolennikiem demokracji). Wróć do tego ćwiczenia po poznaniu dziejów okre:
międzywojennego.
7.   Zrób tablicę,  w której podasz nazwy i  krótką charakterystykę systemów polityczny(
głównych państw europejskich na przełomie XIX i XX w.
22
Rozdział  4.   Ruchy   społeczno-polifyczne
i ideologie
Tematy do powtórzenia:
•  Założenia oświeceniowej i romantycznej koncepcji narodu.
•  Źródła i formy budzenia się świadomości narodowej wśród narodowości Europy Środkowej
i Wschodniej w pierwszej połowie XIX w.
•  Teorie socjalistów utopijnych, założenia marksizmu, ruch czartystów, I Międzynarodówka i
Komuna Paryska.
Próba klasyfikacji. W XIX w. w myśli europejskiej ukształtowały się główne
nurty polityczne, ideologie, które w zmodyfikowanej formie funkcjonują także w
rzeczywistości społeczno-politycznej świata końca XX w. Były to: konserwatyzm,
liberalizm i demoliberalizm (demokratyzm), socjalizm w jego różnych odmianach
(socjaldemokratyczny i komunistyczny), anarchizm oraz niezupełnie mieszcząca
się w tej klasyfikacji ideologia nacjonalizmu. Nurt chrześcijańskiej demokracji
rozwinął się dopiero w XX w.
Konserwatyzm. Konserwatyści, najogólniej określając, zakładali, że istnieje
ład — porządek społeczny, który ulega powolnym, naturalnym zmianom, ale
wszelkie przyspieszanie tych zmian, nadmierne ingerowanie w rzeczywistość, jest
szkodliwe. Za podstawę harmonijnego rozwoju społeczności uznawali podział
pracy, czyli realizowanie swoich ról społecznych przez poszczególne grupy i
jednostki. Struktura społeczeństwa według konserwatystów jest i powinna być
hierarchiczna. Nienaruszalność własności, świętość rodziny, szacunek dla tradycji,
autorytet religii stanowią fundamenty życia zbiorowego. Fundamenty te powinna
chronić silna władza państwowa, sprawowana przez przedstawicieli „warstw
historycznych". Metody postępowania tej władzy miały się mieścić w granicach
prawa. Myśl konserwatywną cechuje swoisty paternalizm, przekonanie, że trady-
cyjne elity sprawują władzę dla dobra całej społeczności. Charakterystyczna dla
konserwatystów jest nieufność do ruchów masowych, podejrzliwość wobec wszel-
kich całościowych recept „zbawienia" ludzkości.
Liberalizm. Liberalizm sięga swoimi korzeniami do myśli oświeceniowej.
Punktem wyjścia dla liberalizmu stała się walka z monarchią absolutną i sojuszem
„ołtarza z tronem" w pierwszej połowie XIX w.
Liberalizm dziewiętnastowieczny za główny cel przyjął stworzenie takiego
systemu rządów, w którym byłaby zapewniona gwarancja szerokich ram dla
wolnej działalności jednostki. W gwarancjach tych mieściło się prawo nabywania
własności, prawo równych szans, nie krępowanych różnicami urodzenia. Społe-
czność była traktowana jako zbiorowość jednostek, które rywalizują między sobą
w sposób naturalny. Władza państwowa powinna stwarzać i ochraniać pole do
tej rywalizacji.
Stopniowo teoria liberalizmu zaadoptowała zasadę równości prawno-polity-
cznej obywateli, stanowiącą podstawę gwarancji praw jednostki i liberalnej gry
23
I
sił. Komplikacje związane z jednoczesnym głoszeniem haseł wolności i równości
nie ujawniły się jeszcze w pełni.
Liberałowie, a właściwie demoliberałowie drugiej połowy XIX w. byli
zwolennikami systemu demokracji parlamentarnej, a także dopuszczali pewne
rozszerzenie funkcji socjalnych — opiekuńczych, państwa. Liberalizm dzieliło od
konserwatyzmu zarówno pojmowanie stosunku między jednostką a zbiorowością,
jak i eksponowanie zasady równości, a także niechętny stosunek do roli Kościoła.
Natomiast od socjalizmu odróżniało go przede wszystkim traktowanie własności.
W końcu XIX i początkach XX w. ścieranie się nurtów liberalnego i kon-
serwatywnego decydowało o życiu politycznym państw Europy. Demoliberalizm,
określany niekiedy jako demokratyzm, okazał się ruchem zwycięskim. I wojna
światowa otworzyła dopiero nowy okres przewartościowań w myśli konserwa-
tywnej i liberalnej.
Pierwsze teorie socjalistyczne. W okresie rewolucji przemysłowej, którą
Europa przeżywała intensywnie w XIX w., jednym z najważniejszych problemów
życia społecznego stawała się tzw. kwestia robotnicza, czyli problem warunków
życia, a także roli w życiu politycznym i społecznym wciąż rosnącej liczeb-
nie warstwy robotników najemnych. Zagadnienie to dostrzegano od początków
XIX w. i szukano różnych odpowiedzi na wyzwania, które stwarzały procesy
industrializacji i urbanizacji. Teorie socjalistów utopijnych, angielski ruch czar-
tystów, koncepcje tzw. socjalizmu chrześcijańskiego, doktryna marksistowska-i
anarchizm to najważniejsze projekty rozwiązania kwestii robotniczej.
W pierwszej połowie XIX w. warunki pracy i życia większości robotników
były bardzo ciężkie. Nie istniał żaden system ubezpieczeń w razie choroby,
wypadków czy starości. Płace były głodowe, często na utrzymanie musiały
pracować całe rodziny, a więc także kobiety i dzieci. Dopiero gdy uprzytomnimy
sobie tę sytuację, można zrozumieć zarówno oburzenie moralne, jak i gwałtowność
reakcji wielu myślicieli i działaczy, a także, odczuwaną przez wielu, niezbędność
znalezienia jakichś rozwiązań. Tak jak obecnie w niektórych państwach Trzeciego
Świata (np. w Ameryce Południowej) codziennie oglądane obrazy nędzy i nie-
szczęść stają się przyczyną powstawania zawrotnych koncepcji burzenia całego
zastanego świata, walki o jego zmianę wszelkimi dostępnymi metodami, tak i
wówczas oglądany świat slumsów i fabryk zrodził doktrynę rewolucji. W drugiej
połowie XIX w. najbardziej wpływową ideologią ruchu socjalistycznego stał się
marksizm. Lata osiemdziesiąte przyniosły jednak spory o metody działania wśród
samych marksistów.
Prognozy marksizmu a rzeczywistość. Marksizm wychodził z założenia,
że w miarę rozwoju gospodarki kapitalistycznej pogłębiać się będzie pauperyzacja
klasy robotniczej i ulegną zaostrzeniu konflikty społeczne, co nieuchronnie do-
prowadzi do przełomu rewolucyjnego. Klasę robotniczą widział jako zbiorowość
międzynarodową („robotnicy nie mają ojczyzny" — pisali Karol Marks i Fryderyk
Engels w Manifeście komunistycznym). Przewidywał, że światowa rewolucja
zacznie się w państwach o najbardziej dynamicznym rozwoju kapitalizmu.
24
Żadne z tych twierdzeń marksizmu nie sprawdziło się, i pokazał to właśnie
przełom XIX i XX w. Przede wszystkim nastąpiła wyraźna poprawa położenia
materialnego robotników w krajach wysoko rozwiniętych. Oblicza się, że płace
realne robotników w drugiej połowie XIX w. stale wzrastały, np. w Wielkiej
Brytanii od 60 w 1850 r. do 100 punktów w 1900, w Niemczech od 80 do 100,
we Francji od 60 do 100. Równocześnie wprowadzano pierwsze formy ustawo-
dawstwa pracy, najszersze w Niemczech, gdzie dzień pracy skrócono do 9-11
godzin, stworzono system ubezpieczeń i emerytury. Postęp cywilizacyjny i udo-
godnienia warunków życia codziennego z czasem zaczęły dotyczyć także robot-
ników, choć nie wszystkich ich warstw w jednakowym stopniu.
Można toczyć spór o hierarchię przyczyn poprawy położenia klasy robotni-
czej od końca XIX w. Na pewno istotne znaczenie miały wymogi samej gospo-
darki — zapotrzebowanie na wyżej kwalifikowanych pracowników, dążenie do
większej wydajności pracy, a także wzrost popytu na produkowane towary. Dużą
rolę odegrał ogólny rozwój gospodarczy, osiągany zarówno dzięki postępowi
technicznemu, jak i zyskom czerpanym z kolonializmu i uzależnienia wielu krajów
słabszych gospodarczo, a także stały nacisk ruchów robotniczych oraz polityka
władz państwowych, troszczących się o spokój społeczny.
W jakim stopniu poprawa położenia robotników była wywalczona, w jakim
wynikała z przyczyn obiektywnych? Odpowiedź na to pytanie pozostaje dysku-
syjna. Ruch robotniczy rozwijał się bowiem stale, przybierając coraz bardziej
zorganizowane formy. Obok związków zawodowych, powstawały partie politycz-
ne, które w warunkach kształtującego się systemu demokratycznego stawały się
legalnymi partiami, uczestniczącymi w wyborach do parlamentu. Charakter zor-
ganizowanego ruchu politycznego przybrał ruch robotniczy w Niemczech i Fran-
cji, natomiast w Wielkiej Brytanii i USA rozwinął się przede wszystkim ruch
związkowy, a dopiero później powstały partie polityczne.
Partie robotnicze i II Międzynarodówka. Najwcześniej ukształtowała się
partia socjaldemokratyczna w Niemczech. W 1869 r. na zjeździe w Eisenach
powstała Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (SPD), której przywódcami byli
m.in. August Bebel, Wilhelm Liebknecht i Karol Kautsky. Rosnący w siłę ruch
socjaldemokratyczny został uznany przez ówczesnego kanclerza Bismarcka za
czynnik zagrażający państwu, toteż wykorzystując próbę zamachu na cesarza,
przeprowadzoną zresztą nie przez socjaldemokratów, a anarchistów, uzyskał on
w 1878 r. od parlamentu decyzję o tzw. prawach wyjątkowych przeciw socjali-
stom. Zakazywały one zakładania stowarzyszeń, organizowania zgromadzeń, wy-
dawania prasy. Mimo tych zakazów poszczególni socjaldemokraci byli nawet
wybierani do Reichstagu. W 1890 r. prawa wyjątkowe zostały zniesione i na
zjeździe w Erfurcie w 1891 r. przywrócono istnienie legalnej partii — SPD stała
się partią masową.
We Francji pierwsza partia socjalistyczna powstała w 1879 r. na zjeździe w
Marsylii. Przywódcą jej został Jules Guesde, a wkrótce we francuskim ruchu
socjalistycznym główną rolę zaczął odgrywać Jean Jaures. Środowisko socjalistów
25
francuskich było jednak mocno skłócone i dopiero w 1905 r. ukształtowała się,
obejmująca szersze kręgi, partia nosząca nazwę Sekcja Francuska Międzynaro-
dówki Robotniczej (SFJO). Jedną ze spraw budzących ogromne spory stał się
fakt uczestnictwa socjalisty Alexandre Milleranda w rządzie (1899). Jedni uzna-
wali to za zdradę ruchu robotniczego, inni za sukces tegoż ruchu.
W Wielkiej Brytanii po okresie, gdy główną formą ruchu robotniczego były
Trade Unions (związki zawodowe) oraz lewicujące środowiska intelektualne —
Towarzystwo Fabiańskie, założone w 1884 r., do którego należał m.in. George
Bernard Shaw, w 1900 r. powstała Labour Party (Partia Pracy — tzw. labourzyści).
Partie przyjmujące nazwy socjalistyczna, socjaldemokratyczna lub robotnicza
organizowały się pod koniec XIX w. we wszystkich państwach europejskich. W
1889 r., w stulecie wybuchu Wielkiej Rewolucji Francuskiej, w Paryżu doszło
do utworzenia II Międzynarodówki, skupiającej wszystkie te partie. I Między-
narodówka, której członkami byli poszczególni działacze, a nie ugrupowania,
rozwiązała się w 1876 r. Dla wszystkich ugrupowań i partii socjalistycznych
należących do II Międzynarodówki koniec XIX w. stał się okresem zasadniczego
sporu o taktykę a zarazem cele działań.
Rewizjonizm i reformizm. Przez całą epokę nowożytną pojawiają się obok
siebie lub przeciw sobie dwa hasła. „Nie ma chleba bez wolności" — propago-
wane przez liberałów, i „nie ma wolności bez chleba" — skandowane przez
socjalistów. W końcu XIX w. w rozwiniętych krajach Europy i w USA mogło
się wydawać, że nadchodzą czasy i chleba, i wolności. W miejsce zapowiadanej
przez Marksa pauperyzacji, następowała poprawa położenia materialnego robot-
ników, zamiast zaostrzania się konfliktów społecznych, następowało ich łagodze-
nie, a rodząca się demokracja zapewniała możliwość legalnego działania i roz-
powszechniania swoich poglądów. Uczestnictwo w wyborach do parlamentu
otwierało drogę do zdobywania coraz większego wpływu na politykę państwa, a
w dalszej perspektywie do udziału w sprawowaniu władzy, osiągniętego drogą
pokojową. Polityka państwa stawała się istotna dla realizacji programu ruchu
robotniczego. Taka sytuacja musiała wpłynąć na sposób myślenia socjalistów
zachodnioeuropejskich. Zaczęły się kształtować koncepcje rewizjonizmu i refor-
mizmu.
W 1899 r. ukazała się praca socjalisty niemieckiego Eduarda Bernsteina
Założenia socjalizmu. Głosił on konieczność rewizji marksizmu, dostosowania
programu i taktyki działania do nowej sytuacji. Często przytaczane sformułowanie
Bernsteina, że „ruch jest wszystkim, cel jest niczym", skrótowo wyraża przeko-
nanie, iż socjalizm należy traktować jako ruch wpływający na kształt systemu
kapitalistycznego i powodujący, że w ramach struktur państwa kapitalistycznego
można zrealizować zarówno ekonomiczne, jak i polityczne dążenia i potrzeby
klasy robotniczej. Socjalizm, według rewizjonistów, przestaje być celem, który
osiąga się drogą rewolucji, zburzenia całego dotychczasowego porządku, a staje
się ruchem reformującym stosunki kapitalistyczne (zob. s. 46).
Tak zwani reformiści, nazywani przez przeciwników oportunistami, których
26
głównym przedstawicielem w niemieckim ruchu robotniczym był Kautsky, w
praktyce zbliżali się do stanowiska Bernsteina, ale w swojej doktrynie nie rezyg-
nowali z tzw. programu maksimum, mówiącego o budowie całkowicie nowego
ustroju, tyle że drogą powolnych, ewolucyjnych reform, a nie rewolucji.
We wszystkich partiach socjalistycznych toczyły się spory między zwolen-
nikami rewizjonizmu i reformizmu, zwanymi czasem possybilistami (possibilite
— możliwość), a działaczami nadal głoszącymi ortodoksyjny, rewolucyjny mark-
sizm. Łączyły ich wszystkich takie dążenia, jak walka o 8-godzinny dzień pracy,
rozszerzenie ustawodawstwa pracy, powszechne prawo wyborcze, ale w dziedzinie
ogólnych koncepcji działania i ostatecznych celów polaryzacja stanowisk, które
zaczęły kształtować się już w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX w.
—  pogłębiała się jednak zdecydowanie.
W początkach XX w. w większości partii socjalistycznych wyraźną przewagę
zdobywali przeciwnicy działań rewolucyjnych. Załamie się też wkrótce między-
narodowy charakter ruchu. Gdy nadszedł rok 1914, cesarz Niemiec ogłosił: „od
tej chwili nie znam żadnych partii, znam tylko Niemców", a przewodniczący
francuskiego parlamentu stwierdził: „nie ma tu już teraz przeciwników, są tylko
Francuzi". Większość działaczy socjalistycznych uznała słuszność tych haseł.
Kościół rzymskokatolicki wobec kwestii społecznych. Na nowe problemy
życia społecznego, które stworzyła rewolucja przemysłowa i przemiany cywili-
zacyjne, reagował też Kościół. Póki papieżem pozostawał Pius IX (1846-1878),
Kościół rzymskokatolicki był w ostrym konflikcie z ruchem socjalistycznym, a
także z rozwijającą się od początków XIX w. orientacją liberalno-demokratyczną.
W 1864 r. papież wydał encyklikę Syllabus errorum (Zestaw błędów) zawierającą
ostrą krytykę tych doktryn. Wydarzenia 1870 r. jeszcze zaostrzyły ten konflikt.
Niedawno zjednoczone Królestwo Włoskie przyłączyło Rzym, ograniczając tym
samym terytorium państwa kościelnego. Papież — „więzień Watykanu" — nie
uznał tego zaboru i znalazł się w ostrym konflikcie z państwem włoskim. W tym
samym roku zakończył się Sobór Watykański I, na którym ogłoszono dogmat o
nieomylności papieża w sprawach wiary, co spowodowało schizmę grupy biskupów.
W 1878 r. papieżem został Leon XIII. Z pontyfikatem Leona XIII (1878-1903)
wiąże się początek zasadniczej zmiany postawy Kościoła w sprawach społecznych.
W 1891 r. Leon XIII wydał encyklikę Rerum novarum (Rzeczom nowym), w
której rozpatrywał kwestię robotniczą (zob. s. 50). Encyklika uznawała prawo ro-
botników do zrzeszania się w związki oraz popierała dążenie do sprawiedliwego
podziału dóbr. Własność uznawała za przyrodzone prawo człowieka, ale zarazem
zobowiązywała do używania jej w celach zgodnych z dobrem powszechnym.
Encyklika ta zawierała podstawy nauki społecznej Kościoła. Zapoczątkowała nowy
nurt polityczny w wielu państwach Europy, zwany chrześcijańską demokracją.
Anarchizm i syndykalizm. Socjalizm rewolucyjny i reformistyczny nie był
jedyną odpowiedzią na wyzwanie rewolucji przemysłowej. W końcu XIX w.,
szczególnie na południu Europy w krajach o tradycji romańskiej, a także w Rosji,
rozwijała się doktryna anarchizmu. Anarchizm głosił, że każdyjiorządek państwo-

27


Leon XIII (1810-1903)
wy, każdy system władzy politycznej, jest ograniczeniem wolności człowieka
należy go zlikwidować, by móc budować społeczeństwo „wolnych wspólnot'
(zob. s. 48). Jednym z głównych teoretyków anarchizmu był arystokrata rosyjski
książę Piotr Kropotkin. Wierzył on, że ludzie z natury są altruistyczni i możliwi
jest stworzenie społeczeństwa, w którym nie będzie istniał przymus, a rozwć
gospodarki i techniki zapewni pełne zaspokojenie potrzeb każdego. Wielu anai
chistów uznawało, że jedyną metodą osiągnięcia celu jest „propaganda czynem'
Formą walki miał być terror indywidualny. Zabójstwa władców i polityków miał
doprowadzić do destabilizacji panujących stosunków i rozbudzić świadomoś
społeczną. Na przełomie wieków zginęli w zamachach prezydent Francji Sac
Carnot, premier Hiszpanii Antonio Canoras del Castillo, prezydent USA Williai
McKinley, król Włoch Umberto I, a także cesarzowa austriacka Elżbieta. Ruc
anarchistyczny rozwinął się w najszerszym zakresie w Hiszpanii, szczególnie i
Katalonii. Silne wpływy miał też w Meksyku, w ruchu chłopskim Francesco Vii
i Emiliano Zapaty, w czasie walk w latach 1910-1911.
Pewną odmianą anarchizmu stał się anarchosyndykalizm, głoszony prze
Georgesa Sorela. Doktryna ta zakładała, że główną formą organizowania s
robotników powinny być nie partie, ale związki zawodowe (syndykaty), a narz<
dziem zburzenia dotychczasowego ustroju nie przewrót rewolucyjny, a stra;
generalny, czyli action directe (akcja bezpośrednia). Po zwycięstwie podstaw
ustroju miała być federacja związków zawodowych, która byłaby wspólny
właścicielem ziemi i fabryk zarządzanych przez komitety — rady robotnicz
Można powiedzieć, że myśl anarchistyczna i syndykalistyczna atakowała nie tyli
tych, co sprawowali władzę, ale samą zasadę władzy.
28
Swoistą formą organizowania się pracowników-wytwórców stal się ruch
spółdzielczy — kooperatyzm. Ruch spółdzielczy rozwinął się pod koniec XIX w.
niemal we wszystkich krajach europejskich, m.in. w Niemczech (Herman Schulze-
-Delitzsch), państwach skandynawskich, Francji. Na ziemiach polskich zwolen-
nikiem i teoretykiem ruchu spółdzielczego był Edward Abramowski.
Ruch narodnicki w Rosji. Rosja po klęsce w wojnie krymskiej (1854-1856)
i pod władzą nowego cara Aleksandra II przeżywała okres reform, zwany też
„odwilżą posewastopolską". Wprowadzone reformy nie podważyły istoty samo-
dzierżawia, ale przyczyniły się do narastania opozycji przeciw władzy carskiej.
Opozycja ta rodziła się w środowisku młodej inteligencji, zarówno pochodzenia
szlacheckiego, jak i tzw. raznoczyńców (inteligenci pochodzenia nieszlacheckie-
go). Nie mogąca pogodzić się z panującymi stosunkami młodzież przyjmowała
różne wizje przyszłości Rosji. Orientacja zapadników (zapad — zachód) uznawała,
że Rosja powinna przyjmować wzorce od Europy Zachodniej, zarówno w systemie
politycznym, jak i gospodarczo-społecznym. Orientacja zwana słowianofilską
podkreślała odrębność tradycji rosyjskich, w odmienności tej znajdując zarówno
uzasadnienie odrzucania wzorców zachodnich jako nieprzydatnych dla Rosji, jak
i, niejednokrotnie, źródła przekonania o mesjanizmie rosyjskim. To właśnie Rosja
miała stać się państwem, które ominie rewolucję przemysłową i najszybciej
wkroczy w erę socjalizmu, pojmowanego jako ustrój sprawiedliwości i równości.
W Rosji po reformie agrarnej z 1861 r. większość wsi tworzyła tzw. obszcziny,
czyli wspólnoty. Ten brak indywidualnej własności ziemi uznawano za podstawę
przyszłego socjalizmu chłopskiego.
Młoda inteligencja rosyjska lat siedemdziesiątych dyskutowała o trzech
drogach prowadzących do obalenia samodzierżawia. Teoria Michaiła Bakunina,
tzw. buntarstwo, idealizując wielkie bunty kozacko-chłopskie Stieńki (Stiepana)
Razina i Jemieljana Pugaczowa, głosiła, że trzeba wezwać chłopstwo rosyjskie
do wielkiego „buntu" i ten żywiołowy ruch ogarnie całą Rosję. Piotr Ławrow
twierdził, że potrzebna jest wielka praca uświadamiająca wśród chłopstwa, do
której powołana jest inteligencja. Każdy inteligent zaciągnął bowiem swoisty
„dług wdzięczności" u chłopów, gdyż tylko dzięki ich pracy mógł się kształcić.
Wreszcie Piotr Tkaczow uważał, że jedyną drogą do zmian, do rozbudzenia mas
i destrukcji systemu, jest terror indywidualny.
Tworzył się w ten sposób ruch narodnicki (naród — lud). W Rosji wszelka
opozycja organizowała się w pełnej konspiracji, za tego typu działalność groziły
bowiem surowe represje, z karą śmierci włącznie. Wytworzył się więc ideał rewo-
lucjonisty, który musi wyrzec się rodziny i przyjaciół, całego normalnego życia, a
także zdecydować, że cel, jakim jest ostateczne zwycięstwo, usprawiedliwia wszel-
kie metody działania. Takie zasady zostały sformułowane w Katechizmie rewo-
lucyjnym, napisanym przypuszczalnie przez Sergieja Nieczajewa, a według nie-
których historyków przez Bakunina (zob. s. 52). Ta bezwzględność działań, okre-
ślana przez przeciwników jako nihilizm (nihil — nic), czyli odrzucanie wszelkich
wartości i norm, stała się tematem powieści Fiodora Dostojewskiego Biesy.
29
W 1874 r. doszło do tzw. szalonego lata. Setki młodych ludzi, studentów,
wyruszyło na wieś zgodnie z hasłem „idi w naród", by przekonywać chłopów o
konieczności buntu. Akcja skończyła się tragicznie.  Chłopi, niemal z reguły,
wydawali agitatorów w ręce policji. W 1876 r. została założona organizacja Ziemia
i Wola (Ziemia i Wolność), której członkowie głosili hasło osiedlania się na wsi
i stopniowego pozyskiwania zaufania chłopów. Wielu młodych ludzi kończyło
kursy nauczycielskie, rzemieślnicze czy felczerskie, by następnie prowadzić „pra-
cę u podstaw".   Nie wszyscy jednak zgadzali się na tak powolne działania. W
1879 r. część uczestników Ziemli i Woli utworzyło organizację Narodna Wola
(Wolność Ludu), która za główną formę działania przyjęła terror indywidualny.
Jej najważniejszym celem stal się zamach na cara. Po dwóch latach przygotowań
i nieudanych prób, w 1881 r., przeprowadzono zamach, Aleksander II zginął od
bomby rzuconej przez Ignacego Hryniewieckiego. Nastąpiły straszliwe represje,
nie to jednak stało się przyczyną przejściowego załamania ruchu. Okazało się,
że śmierć cara nic nie zmieniła, jego następca, Aleksander III, cofnął nawet
niektóre reformy ojca — samodzierżawie królowało. Ruch narodnicki odrodził
się dopiero w początkach XX w., kiedy to w 1901 r. powstała Partia Socjalistów-
-Rewolucjonistów (tzw. eserowcy).
Ruch socjaldemokratyczny w Rosji. Rosja w ostatniej dekadzie XIX w.
wkroczyła na drogę przyspieszonej rewolucji przemysłowej. Polityka ministra
finansów Siergieja Wittego, kredyty udzielane przez Francję, inwestycje państwo-
we (m.in. wielka Kolej Transsyberyjska) stworzyły podstawy rozwoju gospodar-
czego kraju.  Około  1900 r. prawie 3 min mieszkańców Rosji pracowało w
przemyśle (na 130 min). Był to, w porównaniu do Europy Zachodniej czy USA,
procent znikomy, niemniej jednak stanowił niemal trzykrotny wzrost w porów-
naniu do lat siedemdziesiątych XIX w. Zachodzące tu przemiany  społeczne
pozwoliły na rozwój socjalizmu marksistowskiego. Socjalizm ten przybierał w
Rosji formę bardziej radykalną niż na zachodzie Europy. Sytuacja materialna
robotnika rosyjskiego była o wiele cięższa, nie chroniło go żadne ustawodawstwo
pracy, nie istniały związki zawodowe, działalność polityczna była zakazana. Toteż
nic dziwnego, że i wśród działaczy nowego ruchu upowszechnił się wzorzec
rewolucjonisty typu nieczajewskiego. Głównym teoretykiem tego nurtu stał się
Gieorgij Plechanow, przebywający na emigracji w Szwajcarii, gdzie stworzył w
1883 r. ugrupowanie Wyzwolenie Pracy.
Na przełomie XIX i XX w. ukształtowała się Socjaldemokratyczna Partia
Robotnicza Rosji (SDPRR — założona w 1898 r., pierwszy zjazd programowy
odbyła w 1903). Wkrótce jej najważniejszym działaczem stał się Włodzimierz
Lenin i zaczął się spór o charakter partii. Grupa skupiona wokół Lenina chciała
stworzyć zdyscyplinowaną, niemal wojskową organizację zawodowych rewolu-
cjonistów. Przyjęła ona nazwę bolszewicy (bolszinstwo — większość). Zwolen-
ników mniej centralistycznej formy nazywano mienszewikami, a ich przywódcami
byli Paweł Axelrod i Lew Martow. Na razie jednak obie grupy pozostawały w
jednej partii.
30
Rewolucja 1905-1906 r. w Rosji. Na początku XX w. istniała w Rosji
sytuacja rewolucyjna — chłopi żądali ziemi, robotnicy ustawodawstwa pracy,
wśród wielu warstw społeczeństwa system samodzierżawia, kompletnie już ana-
chroniczny, budził opór. Ferment wewnętrzny zaostrzał wielonarodowościowy
charakter państwa; zarówno wśród Polaków, jak i Finów silne były dążenia do
niepodległości czy przynajmniej rozszerzenia autonomii. Dążenia tych narodowo-
ści ułatwiły później caratowi, paradoksalnie, stłumienie ruchu rewolucyjnego, ale
w pierwszym okresie pogłębiały kryzys przedrewolucyjny.
Opozycję przeciw dotychczasowemu systemowi rządów zaostrzyły wieści o
klęskach poniesionych przez Rosję w wojnie z Japonią. W naprężonej sytuacji
wystarczyła iskra, by nastąpił wybuch, i taką iskrą stał się strajk w Zakładach
Putiłowskich w Petersburgu w styczniu 1905 r. Wśród robotników tych zakładów
działał już od paru lat duchowny prawosławny Gieorgij Gapon, człowiek mający
niewątpliwą zdolność wpływu na masy. Z jego inicjatywy została opracowana
petycja zawierająca żądania swobód politycznych, ustawodawstwa socjalnego oraz
zakończenia wojny. Z tą petycją ruszył pochód robotniczy z ikonami i chorą-
gwiami cerkiewnymi, by przedstawić swoje prośby batiuszce carowi (ojczulkowi).
Część ludu rosyjskiego głęboko wierzyła, że sam car jest dobry, kocha lud, a
tylko urzędnicy i otoczenie monarchy nie dopuszczają, by ten dowiedział się o
niedoli ludu.
Pokojowy pochód został przywitany salwami, padło ponad tysiąc zabitych,
jeszcze większa była liczba rannych. Ta „krwawa niedziela", w styczniu 1905 r.,
stała się początkiem ruchu rewolucyjnego w całej Rosji. Sam Gapon uratował się
z masakry i opuścił Rosję, a po powrocie w 1906 r. został zastrzelony z polecenia
partii eserowców, gdyż próbował nawiązać kontakty z policją. Jego rola do dziś
nie została do końca wyjaśniona.
Ruch rewolucyjny objął wszystkie warstwy społeczeństwa rosyjskiego, prze-
jawiał się w strajkach i demonstracjach organizowanych w miastach, wystąpie-
niach chłopów (palenie dworów, zaorywanie pól dworskich), akcjach terrorysty-
cznych, organizowanych przez eserowców. W czerwcu doszło do buntu marynarzy
na pancerniku „Potiomkin". Na czele ruchu próbowali stanąć socjaldemokraci i
eserowcy. Z inicjatywy tych pierwszych zaczęły powstawać rady delegatów
robotniczych, które miały kierować wystąpieniami i prowadzić ewentualne per-
traktacje z właścicielami lub administracją państwową. Do tej nowej formy
organizowania się nawiąże ruch rewolucyjny w 1917 r.
Car w obliczu masowego ruchu rewolucyjnego zapowiedział zwołanie w
sierpniu 1905 r. Dumy (rosyjska nazwa parlamentu). Nie uspokoiło to sytua-
cji, gdyż Duma miała mieć charakter doradczy, a nie ustawodawczy. Tymcza-
sem skończyła się wojna z Japonią i Rosja musiała podpisać traktat pokojo-
wy potwierdzający straty terytorialne (zob. s. 43). W październiku rozpoczął się
strajk powszechny. Przystąpili do niego nie tylko robotnicy w zakładach pracy,
ale i studenci, a nawet część urzędników; stanęła kolej. Rosja została sparaliżo-
wana.
31
Mikołaj II zmuszony sytuacją ogłosił Manifest Październikowy. Zapowiedział
w nim wybory do Dumy Ustawodawczej oraz wprowadził swobodę zgromadzeń
i stowarzyszeń. Rosja miała przestać być monarchią absolutną. Manifest został
odebrany przez dużą część uczestników ruchu jako zwycięstwo rewolucji i
zarazem spełnienie jej głównych celów. Ale jednocześnie część z nich uznała, że
należy walczyć dalej. W czasie wielu rewolucji zdarza się, że pewne grupy uznają
rewolucję za zakończoną, a inne radykalizują swoje programy i dążą do konty-
nuacji walki i pogłębienia zmian (por. przebieg Wielkiej Rewolucji Francuskiej
czy rewolucji 1917 r. w Rosji).
W grudniu wybuchło w Moskwie z inicjatywy SDPRR zbrojne powstanie
robotnicze. Zostało ono krwawo stłumione. Carat przystąpił do walki z ruchem
rewolucyjnym. Przypomniano trzy podstawy Rosji, sformułowane jeszcze w
czasach panowania Mikołaja I: samodzierżawie, lud i prawosławie. Ruch rewo-
lucyjny zaczęto przedstawiać jako dzieło cudzoziemców, wrogów Rosji i Cerkwi.
„Bij Polaków, Żydów i studentów" — wołano na wiecach antyrewolucyjnych.
Zorganizowane zostały czarne sotnie, złożone z ochotników, często przestępców
kryminalnych, którym darowano winy. Zaczęły się pogromy Żydów. Określenie
— ideologia czarnosecinna, odnosiło się do najbardziej prymitywnych, szowini-
stycznych poglądów. Ruch rewolucyjny zaczął przygasać.
W styczniu przeprowadzono wybory do Dumy. Ludność była podobnie jak
w Austro-Węgrzech podzielona na kurie. Każda kuria mogła wybrać określoną
liczbę elektorów, którzy następnie wybierali posłów. Wcześniej car podpisał
ustawę, że każda decyzja Dumy nabierze mocy dopiero po uzyskaniu zgody cara.
W wyborach wzięły udział nowo powstałe partie i ugrupowania, m.in. Partia
Konstytucyjno-Demokratyczna (tzw. kadeci) i chłopska Partia Pracy (tzw. trudo-
wicy). Bolszewicy pierwsze wybory zbojkotowali, weszli dopiero do II Dumy.
I  Duma istniała krótko — od końca kwietnia 1906 r. do lipca tegoż roku, kiedy
to została przez cara rozwiązana. Członkowie Dumy próbowali temu zapobiec,
ale nastroje rewolucyjne w społeczeństwie już dogorywały. Podobny los spotkał
II  Dumę w 1907 r. Dopiero III Duma, wybrana według zmienionego prawa
wyborczego (m.in. pozbawiono prawa głosowania dużą część robotników), prze-
trwała całą pięcioletnią kadencję, ale wielu było w niej posłów, którzy mogli o
sobie powiedzieć, jak jeden z nich, Włodzimierz Puryszkiewicz, „na prawo ode
mnie jest już tylko ściana".
Premierem Rosji został w 1906 r. Piotr Stołypin. Funkcje swoje sprawował
aż do momentu śmierci z rąk zamachowca w 1911 r. Przeszedł on do historii
jako okrutny pacyfikator ruchu rewolucyjnego — „krawatami Stołypina" nazy-
wano stryczki szubienic, na których ginęli rewolucjoniści. Ale jednocześnie był
wielkim reformatorem. Najważniejszą z jego reform okazała się ustawa z 1906 r.,
pozwalająca każdemu chłopu, dotychczasowemu członkowi obszcziny, na wystą-
pienie z niej i stanie się indywidualnym właścicielem ziemi. Wojna przerwała
realizację tej reformy. Niektórzy historycy uważają, że gdyby zdążono ją wpro-
wadzić w życie, może nie doszłoby w Rosji do rewolucji 1917 r.
32
Rewolucja 1905-1906 r., według odczucia wielu z jej uczestników, zakoń-
czyła się klęską, ale Rosja wyszła z niej jednak jako inny kraj — system
samodzierżawia został podważony, powstały legalne ruchy polityczne, zaczęła się
tworzyć warstwa chłopów-indywidualnych posiadaczy ziemi. 'tWj»- «_,,«-*^.a,_^fJ*~~
Nacjonalizm. Ideologią, która odgrywała w Europie — składającej się z
wielu narodów — zasadniczą rolę, był nacjonalizm. Nacjonalizm, tak jak więk-
szość nowożytnych idei, zrodził się w okresie Wielkiej Rewolucji Francuskiej.
Termin ten jest jednym z najbardziej wieloznacznych w dziejach myśli europej-
skiej. Oznacza on uznanie, że „nacja" — naród, stanowi istotną wspólnotę, w
ramach której funkcjonuje jednostka, że ludzkość jest podzielona na wspólnoty
narodowe i że te wspólnoty mają swoją tożsamość — odrębność w stosunku do
innych, i zarazem wewnętrzną spójność (w języku romantyzmu nazywano tę
tożsamość „duchem" narodu). Ta wspólnota narodowa ma prawo do odrębnego
bytu, do samostanowienia czy niepodległości. I w tym sensie można mówić o
ruchach narodowowyzwoleńczych jako o ruchach nacjonalnych. Dzieje Europy
dziewiętnastowiecznej były w dużej mierze dziejami powstawania czy odradzania
się narodowości, wytwarzania świadomości narodowej, walki o autonomię i
niepodległość (narody słowiańskie, grupa narodów bałtyckich, Grecy, Węgrzy).
Dążenia narodowe dzieliły i łączyły. Ruchy narodowe rozsadzały od wewnątrz
imperia osmańskie, Habsburgów, Romanowów, a jednocześnie doprowadziły do
zjednoczenia Włoch i Niemiec. Powstały też idee panslawizmu czy pangerma-
nizmu.
W drugiej połowie XIX w. zrodziła się ideologia nacjonalizmu, która ozna-
czała już nie tyle uznanie istnienia narodów, ich praw i dążeń, ile zawierała spe-
cyficzne poglądy na naturę wspólnoty narodowej i jej rolę w życiu człowieka.
Wspólnota narodowa została uznana za najważniejszą, uważano, że jednostka
może rozwijać się tylko w jej ramach, narodu nie można „wybrać", naród to nie
pewna liczba jednostek, a całość, mająca swoje cele i interesy („misję"). Obo-
wiązek służenia tym interesom, lojalność wobec własnego narodu jest najwyższą
normą moralną (egoizm narodowy). Naród, według nacjonalistów, ma prawo do
ekspansji, a zarazem powinien dbać o swoją czystość (stąd ksenofobia, zwalczanie
mniejszości narodowych). Myślenie nacjonalistyczne występowało na przełomie
wieków w wielu ruchach politycznych, stanowiło siłę napędową wielu działań,
choć swoje apogeum przeżyje dopiero w XX w. W połowie XIX w. we Francji
ukazało się dzieło Arthura Gobineau Rozprawa o nierówności ras ludzkich,
zawierające wykład teorii rasizmu, która stanie się częścią składową nazistowskie-
go ujmowania nacjonalizmu.
W końcu XIX w. nastąpiło odrodzenie poczucia narodowego wśród ludności
żydowskiej. Teodor Herzl stworzył początki ruchu syjonistycznego, którego celem
było przywrócenie państwa żydowskiego na terenie Palestyny.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1. Koncepcje konserwatyzmu i liberalizmu pod koniec XIX w.
3 — Historia
33
2.  Przemiany organizacyjne i programowe w europejskim ruchu robotniczym od lat siedem-
dziesiątych XIX w. do I wojny światowej i ich geneza (nurty socjalistyczne i anarchistyczne).
3.  Kształtowanie się społecznej nauki Kościoła rzymskokatolickiego.
4.  Nurty opozycji antycarskiej w Rosji, programy i formy działań.
5.  Rewolucja 1905-1906 r. w Rosji — geneza, przebieg i konsekwencje.
6.  Ruchy narodowe w Europie przełomu wieków — rodzenie się nacjonalizmów.
Słownik:
anarchizm, anarchosyndykalizm, bolszewicy, chadecja, demoliberalizm, Duma, ideologia czar-
nosecinna, konserwatyzm, kooperatywa, „krwawa niedziela", Kuomintang, liberalizm, mienszewicy,
narodnictwo, panslawizm, reforma rolna Stołypina, reformizm (possybilizm), słowianofile, społeczna
nauka Kościoła, syjonizm, „szalone lato", zapadnicy.
Przykłady ćwiczeń:
1.  Podaj znaczenia pojęć — nacjonalizm i rewizjonizm.
2.  Jakie różnice występują w celach i formach działań między związkiem zawodowym a partią
polityczną?
3.  Jakie występują sprzeczności między postulatem równości a wolności obywateli?
4.  Jakie przyczyny spowodowały, że na przełomie XIX i XX w. reformizm i rewizjonizm
upowszechniły się w zachodnioeuropejskim ruchu robotniczym, a nie znalazły wielu zwolenników w
rosyjskim?
5.  W jakich wypowiedziach i w jakiej formie Jan Paweł II nawiązał do idei encykliki Rerum
novarum1
6.  Które z opisywanych w rozdziale idei i programów mają zwolenników obecnie, czy uległy
one jakimś przekształceniom?
7.  Jakie przyczyny mogły spowodować, że kierownictwa partii socjaldemokratycznych poparły
rządy własnych państw w 1914 r.?
Rozdział 5.  Stosunki  międzynarodowe
i konflikty kolonialne
Tematy do powtórzenia:
•  Ekspansja kolonialna państw Europy w XVII-XVIII w. i związane z nią konflikty.
•  Rozpad Świętego Przymierza i konflikty zbrojne w Europie w latach 1850-1871.
•  Sytuacja na Półwyspie Bałkańskim w okresie 1815-1870.
Kwestia wschodnia i Trójprzymierze. Czas dzielący zjednoczenie Niemiec
od I wojny światowej przebiegał pod znakiem kształtowania się dwóch bloków
państw, które zetrą się ze sobą w 1914 r., i niemal pełnego podziału świata na
strefy wpływów głównych mocarstw europejskich. Kiedy w styczniu 1871 r. w
sali lustrzanej pałacu wersalskiego ogłoszono króla Prus Wilhelma Hohenzollerna
34
cesarzem Niemiec, 43 lata dzieliły Europę od chwili, gdy wnuk cesarza i jego
następca na tronie, Wilhelm II, rozpęta wojnę światową.
Gdyby spróbować nazwać najkrócej przyczyny przyszłej wojny, trzeba by
użyć określenia „spóźnienie Niemiec". Zjednoczone Niemcy wkraczały na arenę
międzynarodową do koncertu wielkich mocarstw jako nowy czynnik i jeżeli miały
znaleźć dla siebie miejsce, odpowiednie do możliwości gospodarczych i aspiracji
imperialnych, to musiały zmienić istniejący układ polityczny. Autorem polityki
zagranicznej Niemiec w latach 1871-1890 był Bismarck. Podstawowe zasady
jego polityki to: utrzymanie separacji Francji i niedopuszczenie do „zmory
koalicji", czyli ewentualnego porozumienia Francji i Rosji, oraz kontynuacja
sojuszu trzech cesarzy, nawiązującego do tradycji Świętego Przymierza.
Główną przeszkodą w osiągnięciu tych celów stała się sprawa bałkańska.
„Kwestia wschodnia", czyli rywalizacja wielkich mocarstw o korzyści wynikające
z osłabienia imperium osmańskiego, znowu dawała o sobie znać. W 1875 r. w
tureckiej prowincji Hercegowinie wybuchło powstanie antytureckie. Wkrótce do
walki z władzą turecką przyłączyli się Bułgarzy. Powstańców zdecydowały się
poprzeć, od niedawna niepodległe, Serbia i Czarnogóra.
Półwysep Bałkański przez cały XIX w. był terenem rywalizacji o wpływy
między Rosją, która grała rolę wyzwolicielki Słowian spod panowania Turcji,
państwem Habsburgów, obawiającym się o losy własnych ziem zamieszkanych
przez Słowian Południowych, oraz, choć w mniejszym zakresie, Wielką Brytanią,
której zależało na swobodnym dostępie do cieśnin (Dardanele i Bosfor) i która
nie chciała dopuścić do opanowania ich przez Rosję.
W 1877 r. Rosja, wierna swej roli wyzwolicielki, wypowiedziała wojnę
Turcji. W ciężkich walkach, stoczonych zimą 1877/1878 r., wojska rosyjskie
odniosły zwycięstwo, a w marcu 1878 r. został podpisany traktat rosyjsko-turecki
w San Stefano, na mocy którego m.in. miała powstać Wielka Bułgaria, sięgająca
od Morza Czarnego do Morza Egejskiego, pozostająca pod całkowitym wpływem
Rosji.
Utrzymanie takiego traktatu oznaczało ogromną przewagę wpływów Rosji
na Bałkanach i zagrażało tym samym interesom innych państw. Polityka euro-
pejska w takim stopniu stanowiła całość, że niemożliwe było regulowanie po-
szczególnych spraw, a szczególnie tak zaognionych jak na Bałkanach, na własną
rękę, przez jedno państwo. Bismarck, dążący do ratowania coraz bardziej roz-
sypującego się związku trzech cesarzy, zaofiarował więc pośrednictwo Niemiec
jako „uczciwego maklera". W 1878 r. w Berlinie odbył się pod przewodnictwem
Bismarcka kongres przedstawicieli mocarstw europejskich (Austro-Węgier, Fran-
cji, Niemiec, Turcji, Wielkiej Brytanii i Włoch). Rosja zrezygnowała wówczas z
planów powstania Wielkiej Bułgarii, ograniczono znacznie terytorium Księstwa
Bułgarii, pozostającego formalnie lennem Turcji, ale dysponującego niemal pełną
autonomią (formalną niepodległość uzyskała Bułgaria w 1908 r.). Bośnia i Her-
cegowina zostały przekazane pod „tymczasowy" zarząd Austro-Węgier. Potwier-
dzono formalnie pełną niepodległość Serbii (królestwo od 1882 r.), Czarnogóry
35

oraz Rumunii (królestwo od 1881 r.). Kongres berliński potwierdził rolę Niemiec
na arenie międzynarodowej, ale konflikt między Austro-Węgrami a Rosją znacznie
się zaostrzył. Sojusz trzech cesarzy coraz bardziej trzeszczał w szwach.
Bezpośrednią konsekwencją kongresu stało się zawarcie w 1879 r. traktatu
między Niemcami i Austro-Węgrami, który miał przetrwać do 1918 r. W traktacie
była mowa o wzajemnej pomocy w razie wojny z Rosją. Mimo to Bismarck
czynił gorączkowe wysiłki, by utrzymać sojusz Niemiec z Rosją, nie podważając
zarazem przymierza niemiecko-austriackiego. I w latach osiemdziesiątych pozor-
nie mu się to udało, gdyż wtedy podpisano kolejne traktaty niemiecko-rosyjskie.
Dowodem na to, iż była to jednak polityka na krótką metę, stał się tzw. traktat
reasekuracyjny z 1887 r., w którym Niemcy gwarantowały Rosji pomoc we
„wszystkich konfliktach" z wyjątkiem konfliktu z Austro-Węgrami, a Rosja
dawała gwarancje pomocy, ale z wyłączeniem konfliktu Niemiec z Francją, czyli
„wszystkich", ale z wyjątkiem rzeczywiście istniejących. Łączenie wody z ogniem
nie udało się nawet Bismarckowi. Natomiast do dwuprzymierza, którego ostrze
było, przynajmniej w wydaniu niemieckim, wyraźnie antyfrancuskie, dołączyły
w 1882 r. Włochy. Przyczyniła się do tego Francja ogłaszając w 1881 r. objęcie
protektoratu nad Tunisem, który Włochy spodziewały się zagarnąć. W ten sposób
utworzył się blok zwany Trójprzymierzem — przetrwał on w tym kształcie do
1914 r.
W 1890 r. Bismarck został odsunięty od władzy. Młody cesarz Wilhelm II
sam przejął ster polityki zagranicznej Niemiec. Ledwo Bismarck odszedł, spełnił
się jego koszmarny sen o koalicji Francji i Rosji. Państw tych nie dzielił wówczas
żaden spór terytorialny, kapitał francuski był potrzebny Rosji, a ogromne możli-
wości inwestycji na terenach wschodnich stanowiły szansę dla gospodarki fran-
cuskiej. Jednocześnie dwuprzymierze niemiecko-austriackie łączyło sojuszem
głównego przeciwnika Francji, Niemcy, z głównym rywalem Rosji na Bałkanach
— Austro-Węgrami. W 1891 r., podczas wizyty eskadry okrętów francuskich w
Kronsztadzie, zdumieni mieszkańcy mogli obserwować, jak stojąc na baczność
samowładny car Rosji Aleksander III wysłuchuje Marsylianki. Interesy polityczne
okazały się ważniejsze od różnic ideowych. W latach 1891-1894 poprzez kolejne
układy stworzono sojusz francusko-rosyjski, stanowiący pierwszy szczebel przy-
szłego Trójporozumienia. W następnym okresie polityka mocarstw i konflikty
między nimi zaczęły być w coraz wyższym stopniu determinowane przez to, co
działo się poza Europą — przez walkę o kolonialny podział świata.
Geneza i formy kolonializmu „nowożytnego". Podobno Mao Zedong (Mao
Tse-tung) określał Europę jako „ten mały półwysep na Zachodzie". W XIX w.
ten „mały półwysep" opanował niemal cały świat. W 1900 r. ponad połowę lądów
kuli ziemskiej stanowiły posiadłości kolonialne, a lwią część z pozostałych
terenów można określić jako kraje póikolonialne czy w każdym razie podlegające
penetracji gospodarczej mocarstw europejskich i USA.
Ekspansja zamorska Europejczyków sięgała jeszcze średniowiecza — nie-
którzy historycy pierwsze elementy kolonializmu wiążą z ruchem krucjatowym.
36
W końcu XV i w XVI w. wyprawy konkwistadorów portugalskich i hiszpańskich
doprowadziły do opanowania całej Ameryki Środkowej i Południowej, od XVII w.
Holendrzy i Anglicy zaczęli osiedlać się na wschodnich wybrzeżach Ameryki
Północnej, a tereny dzisiejszej Kanady penetrowali Francuzi. Poza „kolonizacją"
kontynentu amerykańskiego, żeglarze i kupcy europejscy docierali do wybrzeży
Afryki, zakładając faktorie handlowe, a także, w ślad za Arabami, na tereny Azji
Środkowej i Południowo-Wschodniej oraz, w późniejszym okresie, Australii i
Oceanii. Kontynent amerykański stanowił teren osadnictwa europejskiego, nato-
miast pozostałe terytoria stały się przedmiotem kolonializmu „handlowego".
Okresem „klasycznego" kolonializmu był jednak dopiero wiek XIX. Konty-
nentem, który niemal w całości został poddany ekspansji kolonialnej, stała się
Afryka — dosłownie „rozdrapana" przez państwa europejskie. Na tę gwałtowną
ekspansję złożyło się wiele czynników. Na pewno ogromną rolę grały potrzeby
gospodarcze. Szukano surowców i zarazem rynków zbytu (głównie w krajach
azjatyckich) dla wciąż rosnącej produkcji gospodarki europejskiej. Opłacało się
inwestować na terenach kolonii, które zapewniały tanią siłę roboczą. Ale przy-
czyny gospodarcze nie były jedynymi. Istotne stawały się także potrzeby strate-
giczne; rywalizacja między mocarstwami wyznaczała konieczność dalszej ekspan-
sji w celu zabezpieczenia posiadanych terytoriów (np. Wielka Brytania, opano-
wując Birmę i gwarantując sobie wpływy w Afganistanie, ubezpieczała w ten
sposób Indie, a poprzez panowanie nad Gibraltarem, Maltą, Cyprem, Suezem i
Adenem zapewniała sobie drogę do nich). Prestiż danego państwa zaczął zależeć
od liczby posiadanych kolonii. Kolonie zapewniały też możliwości kariery dla
wielu przedsiębiorczych ludzi, którzy uzyskiwali zatrudnienie w administracji
kolonialnej lub osiedlali się na terenach kolonii, organizując placówki handlowe
lub gospodarstwa rolne czy pracując w zakładanych tam przedsiębiorstwach.
Pewną rolę odegrały też niewątpliwie pasja poznawcza i cele misjonarskie.
W 1899 r. Rudyard Kipling, pisarz angielski, opublikował poemat opiewający
misję białego człowieka w świecie (cyt. za: B. Tuchman, Wyniosła wieża, War-
szawa 1987, s. 212):
Dźwigaj białych ludzi brzemię,
Wyślij swych synów daleko,
Niechaj podbite plemiona
Otoczą troskliwą opieką;
Niech służą w ciężkim trudzie
Nowo zdobytym szczepom,
Strwożonym dzikim ludom,
Wpół diabłom, a wpół dzieciom. [...]
Dźwigaj białych ludzi brzemię,
Prowadź te wojny pokoju,
Ujarzmij głód i choroby
W surowym zaciętym boju.   [...]
Nie wolno ci się uchylić...
Na pewno wielu twórców porządku kolonialnego szczerze wierzyło, że
zadaniem Europejczyków jest przynoszenie innym ludom osiągnięć cywilizacji.
37
Podboje kolonialne nie były właściwie podbojami, dokonywano ich bowiem
w większości bezkrwawo. Odrębność kulturowa powodowała, że ludność anekto-
wanych terenów, często nie bardzo rozumiejąc, co oznacza „podbój", bez oporu
przyjmowała fakt, że miała odtąd podlegać jakiemuś dalekiemu władcy. Jedno-
cześnie przewaga białych zarówno pod względem uzbrojenia, jak techniki i orga-
nizacji była absolutna. Oczywiście inna sytuacja występowała w tzw. czarnej Afry-
ce, inna w krajach azjatyckich, ale też formy ekspansji kolonialnej stosowano róż-
ne, korzystając z istniejących na anektowanych terenach konfliktów wewnętrznych.
Ekspansja kolonialna była prowadzona często przez podróżników-badaczy
czy zwykłych awanturników. Niektóre tereny stawały się najpierw prywatnymi
posiadłościami i dopiero później stopniowo przechodziły pod władzę danego
państwa (np. Kongo).
Dwa mocarstwa kolonialne, które zagarnęły największe terytoria w Afryce,
miały swoich legendarnych „bohaterów kolonializmu". Dla Brytyjczyków był nim
Cecil Rhodes, dla Francuzów Louis Faidherbe. Największe imperium kolonialne
zbudowała Wielka Brytania. W epoce wiktoriańskiej, nazwanej tak od imienia
królowej Wiktorii, do Anglii należała niemal 1/4 kuli ziemskiej i pod jej pano-
waniem żyła ponad 1/4 ludności świata.
Rywalizacja o podział Afryki. W latach dziewięćdziesiątych XIX w. naj-
większe terytoria na terenie Afryki należały do Wielkiej Brytanii, która zamierzała
zbudować jednolity pas posiadłości we wschodniej Afryce, wzdłuż tzw. osi Kair-
Kapsztad. Drugim kierunkiem ekspansji były terytoria nad Zatoką Gwinejską.
Mając od początku XIX w. Kraj Przylądkowy, Anglicy posuwali się na
północ, opanowując Beczuanę, Rodezję (nazwaną tak na cześć Rhodesa), Ugandę,
Brytyjską Afrykę Wschodnią (później Kenia) i Zanzibar. Rodezję od Brytyjskiej
Afryki Wschodniej oddzielały posiadłości niemieckie — Niemiecka Afryka
Wschodnia — Tanganika (opanowana przez Niemców w latach 1885-1891).
Egipt, rządzony przez chedywów, mimo pozostałości formalnego zwierzchnic-
twa tureckiego, był faktycznie niepodległym państwem. W 1869 r. otwarto
zbudowany za pieniądze francuskie i egipskie Kanał Sueski, co spowodowało
wzrost zainteresowania Egiptem ze strony Wielkiej Brytanii, zawsze czułej na
sprawę drogi do Indii. W 1875 r. ówczesny chedyw (chediw — pan, książę,
władca) Egiptu Isma'il Pasza, wydający ogromne sumy na utrzymanie swego
dworu, sprzedał swoje akcje Kanału Anglikom. Odtąd Anglia czekała na pretekst
do zdobycia zwierzchnictwa nad Egiptem. Zamieszki, które wybuchły przeciw
władzy nowego chedywa Taufika Paszy w 1882 r., stały się okazją do brytyjskiej
interwencji zbrojnej. Francja wycofała się z gry i wojska angielskie przywróciły
władzę chedywa, równocześnie wprowadzając faktyczną okupację Egiptu. For-
malnie rządzili chedywi, w rzeczywistości o wszystkim decydował konsul gene-
ralny i „doradcy" brytyjscy. W należącym do Egiptu Sudanie wybuchło w tym
czasie powstanie, dowodzone przez Muhammada Ahmada Ibn Abd Allaha, nazy-
wanego mahdim, czyli wybrańcem Boga. (Wydarzenia te stanowią tło historyczne
powieści Henryka Sienkiewicza W pustyni i w puszczy-) Sudan został zdobyty
przez wojska brytyjskie dopiero w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych XIX w.
38
i
Królowa angielska Wiktoria  (1819-1901)
według portretu Heinricha von Angoli

W czasie gdy Wielka Brytania budowała swoje imperium na wschodzie
Afryki, Francja kolonizowala Afrykę Zachodnią, dążąc do utworzenia pasa po-
siadłości od Atlantyku do Morza Czerwonego. Musiało to wcześniej czy później
doprowadzić do starcia z Wielką Brytanią. Jeszcze za czasów monarchii lipcowej
nastąpiła kolonizacja Algierii, prowadzona w ciężkich walkach z ludnością arab-
ską. Algieria została uznana za terytorium zamorskie Francji i stała się terenem
osadnictwa Francuzów. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX w.
Francja opanowała Tunis i zaczęła kolonizację Francuskiej Afryki Zachodniej
(Mauretania, Senegal, Gwinea, Dahomej, Wybrzeże Kości Słoniowej, a także nie
noszące wtedy odrębnych nazw ogromne obszary interioru — dzisiejsze Mali i
Niger) oraz Francuskiej Afryki Równikowej (Kongo Francuskie, dzisiejsza Re-
publika Środkowoafrykańska i Czad). Prowadząc ekspansję w kierunku wschod-
nim, jedna z ekspedycji francuskich wkroczyła w 1898 r. na teren Sudanu. W
Faszodzie doszło do spotkania Francuzów dowodzonych przez Jeana Marchanda
i Anglików pod dowództwem zwycięzcy mahdystów Horatio Kitchenera. Dwie
flagi zawisły koło siebie, a do Paryża i Londynu pomknęły depesze z pytaniem:
„Kto ma ustąpić?" Ustąpiła Francja. Konflikt faszodański, który przekształcił się
w kompromis faszodański, stał się podstawą przyszłego porozumienia francusko-
-brytyjskiego.
Teraz Wielka Brytania mogła uregulować swoje sprawy na południu Afryki.
Istniały tam dwie niepodległe republiki, utworzone przez Buro w, czyli osadników
?l/h
39
holenderskich, którzy osiedlili się na południu Afryki w XVII w. (boer — chłop).
Stworzyli oni dwa państwa: Transwal i Oranie, po Wielkim Treku (wędrówce) i
walkach z Zulusami, gdy w latach trzydziestych XIX w. wyruszyli na północ,
nie chcąc żyć pod rządami brytyjskimi w Kraju Przylądkowym. W republikach
burskich odkryto bogate złoża diamentów i złota, co wzmogło zainteresowa-
nie Anglików tymi terenami. Równocześnie w sąsiedztwie Niemcy utworzyli w
1884 r. swoją kolonię, Afrykę Południowo-Zachodnią. W 1899 r., wykorzystując
wewnętrzne zatargi w republikach Burów między nimi a białymi osadnikami
innego pochodzenia, Wielka Brytania wypowiedziała im wojnę. Wojna burska
trwała w latach 1899-1902 i przyniosła zwycięstwo Anglikom. Wtedy to jeden
z generałów brytyjskich, Robert Baden-Powell, stworzył podstawy ruchu skauto-
wego. Warto zapamiętać, że podczas tej wojny Anglicy zorganizowali pierwsze
obozy koncentracyjne. W wojnie brał udział przyszły premier Wielkiej Brytanii
Winston Churchill. W 1910 r. zarówno z dawnych posiadłości brytyjskich w Kraju
Przylądowym, jak i ze świeżo podbitych republik został utworzony Związek
Południowej Afryki, któremu Anglia nadała status dominium, czyli autonomię,
powierzając rządy Burom.
Oprócz Wielkiej Brytanii i Francji, w kolonizowaniu Afryki wzięła udział
Belgia. W pierwszej połowie lat osiemdziesiątych podróżnik i dziennikarz ame-
rykański Stanley skłonił naczelników plemion w Kongo do uznania zwierzchnic-
twa króla Belgii Leopolda II, który w 1908 r. przekazał opanowane terytorium
państwu belgijskiemu. Włochy zagarnęły Erytreę, część Somalii oraz, już bezpo-
średnio przed I wojną światową, Trypolitanię i Cyrenajkę (późniejsza Libia). Te
ostatnie po wojnie z Turcją. Obroniła się natomiast przed ekspansją włoską i
utrzymała swoją niepodległość Etiopia, która rozgromiła wojska włoskie pod Aduą
w 1896 r. Na terenie Afryki miała także swoje posiadłości Portugalia, która
kolonizowała wybrzeża tego kontynentu od XVI w. W XIX w. Portugalczycy
posunęli się w głąb lądu, tworząc swoje kolonie w Mozambiku i Angoli. Niemcy
do lat dziewięćdziesiątych XIX w. opanowali, jak już wspomnieliśmy, Niemiecką
Afrykę Wschodnią, Niemiecką Afrykę Południowo-Zachodnią, Togo i Kamerun.
Na terenie Afryki na początku XX w. zostało jeszcze jedno niepodległe terytorium;
było to Maroko, do którego zajęcia dążyła Francja.
W Niemczech po odejściu Bismarcka ogromnie wzmogły się dążenia impe-
rialne. „Przyszłość Niemiec jest na morzach" — stwierdził admirał Alfred von
Tirpitz, noszący honorowy tytuł admirała Pacyfiku. Cesarz podjął decyzję o
budowie ogromnej floty wojennej. Równocześnie rosły wpływy Niemiec na
Bliskim Wschodzie i w Azji. Wielka Brytania chcąc utrwalić swoje ogromne
imperium kolonialne oraz tradycyjne panowanie na morzach, w sytuacji gdy
przemysł niemiecki rozwijał się bardziej dynamicznie niż brytyjski, musiała
zdecydować się na wyjście ze swojej spłendid isolation (wspaniałej samotności).
W 1904 r. doszło do podpisania entente cordiale (serdecznego porozumienia)
między Wielką Brytanią i Francją. Ustalono w tajnym aneksie, że Francja nie
przeszkodzi Wielkiej Brytanii w pełnym opanowaniu Egiptu, w którym zachowała
40
jeszcze pewne wpływy, a Anglia zajęciu przez Francję Maroka. Następca królowej
Wiktorii Edward VII zdecydował się w ten sposób na bliską współpracę z Francją,
przełamując wiekowe tradycje wrogości tych dwóch państw. Drugi szczebel
przyszłego Trójporozumienia został położony. Mimo prób stwarzania przeszkód
przez Niemcy, w 1912 r. Francja ogłosiła swój protektorat nad Marokiem.
Rywalizacja o wpływy w Azji. Drugim poza Afryką terenem europejskiej
ekspansji kolonialnej stały się Bliski Wschód i Azja. W rywalizacji o te tereny
brały udział, poza Wielką Brytanią, Francją i Niemcami, Rosja i Stany Zjedno-
czone, a później także Japonia. Rywalizacja dotyczyła zarówno zaborów kolo-
nialnych, jak i, w o wiele większym stopniu niż w Afryce, stref wpływów
gospodarczo-politycznych w państwach formalnie niezależnych.
Stale słabnące imperium osmańskie obejmowało cały Bliski Wschód. Na
przełomie wieków próbowali tam zdobyć wpływy Anglicy, poprzez popieranie
separatyzmu Arabów (działalność płk. Thomasa Lawrence'a), oraz Niemcy. Dą-
żący do wzmocnienia Turcji ruch młodoturecki (skupiający młodszych oficerów
i inteligencję turecką, łączący nacjonalizm turecki z dążeniem do unowocześnienia
ustroju i ograniczenia władzy sułtana) okazywał wyraźne sympatie proniemieckie.
Niemcy prowadziły na terenie Turcji ogromne inwestycje (m.in. budowę kolei
„B-B" — Berlin-Bagdad) oraz przysyłały ekspertów wojskowych i zapewniały
dostawy broni.
Cesarstwo Persji, dzielące imperium osmańskie od kolonialnych posiadłości
brytyjskich, było terenem rywalizacji gospodarczej i politycznej Wielkiej Brytanii,
Rosji i Niemiec. Rosja w drugiej połowie XIX w. nie prowadziła polityki dążą-
cej do zdobycia posiadłości zamorskich, natomiast swoistą formą kolonializmu
rosyjskiego stało się rozszerzanie terytorium państwa na południe i wschód. W
latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX w. Rosji udało się opanować
ogromne obszary Turkiestanu, podbijając chanaty Chiwy, Buchary i Kokandy, a
na Dalekim Wschodzie, po walce z Chinami — Kraj Nadamurski. W ten sposób
Rosja sięgnęła granic Afganistanu, wchodząc tym samym w sferę bezpośrednich
wpływów brytyjskich. Kontynuując ekspansję na Dalekim Wschodzie w kierunku
Mandżurii (okupacja w latach 1900-1905) zbliżyła się do granic Korei i stała się
zarówno uczestnikiem stopniowego uzależniania Chin, jak i weszła w konflikt z
Japonią.
Wielka Brytania w XIX w. miała na terenie Azji swoją największą i najcen-
niejszą posiadłość kolonialną — „perłę korony brytyjskiej" — Indie. Cesarzową
Indii była od 1876 r. królowa brytyjska Wiktoria. Siłą rzeczy całe terytorium
otaczające Indie stało się przedmiotem zainteresowania Wielkiej Brytanii, która
zazdrośnie strzegła swoich wpływów zagrożonych zarówno przez Rosję, jak i
początki ekspansji niemieckiej. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych
Anglia opanowała Beludżystan, chroniący zachodnią granicę Indii, oraz na wscho-
dzie Birmę (od początków XIX w. Wielka Brytania posiadała większość Półwyspu
Malajskiego z Singapurem).
Azję Południowo-Wschodnią podzieliły między siebie Francja (Indochiny
41
U.   0-.
zostały przez nią opanowane w drugiej połowie XIX w.) oraz Holandia. Osad-
nictwo holenderskie, prowadzone od XVIII w. na wyspach Oceanu Indyjskiego,
doprowadziło do powstania kolonii holenderskiej — Indonezji. Formalnie nie-
podległy Syjam oddzielał posiadłości francuskie od brytyjskich.
Podobnie jak w Afryce, dwa „stare" imperializmy pogodziły się w obliczu
ekspansji „nowego". W 1907 r. doszło do porozumienia Wielkiej Brytanii i Rosji
(dzielono się wpływami na terenie Persji, Rosja rezygnowała z ekspansji w
Afganistanie, Tybet miał pozostać „neutralny"). Ostatni szczebel konstrukcji
Trójporozumienia został osiągnięty.
Chiny i Japonia. Pośredni wpływ na podpisanie porozumienia Wielkiej
Brytanii i Rosji miała sytuacja na Dalekim Wschodzie. Będące niegdyś wielkim
mocarstwem Chiny nie sprostały w XIX w. wyzwaniu ekspansji europejskiej i
Stanów Zjednoczonych. Pytanie, dlaczego Chiny poddały się ekspansji, w prze-
ciwieństwie do Japonii, która potrafiła, korzystając ze wzorów zachodnich, stać
się ekspansywnym mocarstwem, budzi do dziś spory wśród uczonych. Kolejne
porty chińskie stawały otworem przed Europejczykami, w miastach organizowano
osady cudzoziemskie, a władze chińskie musiały zrezygnować z narzucania
jakichkolwiek ograniczeń dla handlu prowadzonego przez przybyszy. Władza
dynastii mandżurskiej, rządzącej Chinami od połowy XVII w., w XIX w. znacznie
osłabła, przybysze europejscy zaczęli być traktowani jako ci, którzy pomagają w
utrzymaniu władzy cesarskiej, i było ich coraz więcej.
W 1895 r. Chiny po krótkiej wojnie musiały oddać Japonii Tajwan oraz
zrzec się pretensji do Korei. Ta klęska zachęciła mocarstwa europejskie do już
nie tylko gospodarczej, ale i terytorialnej ekspansji. Anglia, Francja, Niemcy i
Rosja „dzierżawiły" poszczególne terytoria chińskie; USA, które nie posiadały
takiej dzierżawy, domagały się udziału w handlu z Chinami, głosząc hasło
„otwartych drzwi".
Ta penetracja cudzoziemców wraz z nieudolnymi rządami cesarzowej wdowy
Longyu (Lung-jii) stały się przyczyną masowego, zbrojnego ruchu ludowego
w 1900 r., przewodzonego przez tajną organizację „Pięść w imię sprawiedliwości
i pokoju" i stąd nazwanego przez Europejczyków pogardliwie powstaniem bok-
serów.
Państwa europejskie zareagowały wysłaniem ekspedycji wojskowych. Po
straszliwych okrucieństwach, dokonywanych przez obie strony, ruch stłumiono
kosztem milionów ofiar. Ale autorytet dynastii został całkowicie podważony. W
1911 r. Chiny stały się republiką. Doprowadził do tego ruch zapoczątkowany
przez Sun Yat-sena (Sun Jat-sena, założyciela Partii Narodowej — Kuomintangu),
który dążył do odrodzenia potęgi Chin, a także ich unowocześnienia, zarówno w
sferze gospodarczej, jak i obyczajowej. Ruch ten, oparty na ludności miast, nie
potrafił jednak zbudować nowego, trwałego porządku. Chiny pogrążyły się w
wojnie domowej, prowadzonej przez różnych przywódców wojskowych i ugru-
powania. Walki wewnętrzne trwały do 1949 r. Krótki okres uspokojenia wojny
domowej przyniosła agresja japońska.
42
W tym czasie doszło do konfliktu rosyjsko-japońskiego. Zagarnięcie przez
Rosję Mandżurii i „wydzierżawienie" od Chin Półwyspu Liaotuńskiego i Port
Artur otwierało jej drogę do Korei, co już bezpośrednio zagrażało interesom
japońskim. W lutym 1904 r. Japonia bez uprzedzenia zaatakowała Port Artur. W
Rosji przystąpiono do tej wojny z entuzjazmem. „Czapkami zarzucimy" — głosiły
hasła, a modny wówczas walc Na sopkach (szczytach) Mandżurii towarzyszył
wyruszającym do walki oddziałom. Tymczasem na froncie wojska rosyjskie
ponosiły klęskę za klęską. W styczniu 1905 r. padł Port Artur, w lutym tegoż
roku Japończycy rozbili armię rosyjską pod Mukdenem, a śpiesząca na odsiecz
rosyjska flota bałtycka, po prawie ośmiomiesięcznej żegludze wzdłuż wybrzeży
Afryki i Azji, została zaraz po przybyciu całkowicie rozgromiona pod Cuszimą.
We wrześniu 1905 r. podpisano traktat oddający Japonii Port Artur, część Sacha-
linu, a także wpływy w Korei i Mandżurii (w 1910 r. Japonia formalnie przyłą-
czyła Koreę). Traktat zawarto w Portsmouth, na terenie Stanów Zjednoczonych,
gdyż pośredniczył w nim prezydent USA — Theodore Roosevelt. Był on zarazem
pierwszym w XX w. prezydentem tego państwa, który myślał kategoriami mo-
carstwowymi.
Specyfika kolonializmu USA. Na przełomie wieków Stany Zjednoczone
coraz wyraźniej wchodziły na światową arenę polityczną. Państwo to nigdy nie
głosiło otwarcie doktryny kolonializmu, nie pozwalały mu na to tradycje histo-
ryczne — wszak samo powstało w wyniku walki kolonii o wyzwolenie spod
władzy metropolii brytyjskiej. Dążenie do hegemonii na kontynencie amerykań-
skim było motywowane obroną tegoż przed interwencją Europy (pierwsza połowa
XIX w.). Jednakże w końcu XIX w. dynamiczna gospodarka amerykańska coraz
bardziej potrzebowała ekspansji. W tym czasie w posiadłościach kolonialnych
Hiszpanii na Kubie i Filipinach trwały powstania antyhiszpańskie. Stanowiło to
znakomity pretekst do wojny z Hiszpanią. W 1898 r. Stany Zjednoczone łatwo
pokonały Hiszpanię otrzymując Filipiny (za symboliczną cenę) oraz zrzeczenie
się przez Hiszpanię praw do Kuby. Kuba stała się formalnie państwem niepodle-
głym, ale USA zastrzegły sobie prawo do interwencji w wypadku konieczności
„ochrony jej niepodległości i utrzymania sprawnego rządu". Była to forma
specyficznego kolonializmu amerykańskiego, która polegała na uzyskiwaniu coraz
większych wpływów w formalnie niepodległych państwach Ameryki Środkowej,
a także niektórych krajach Ameryki Południowej.
„Zbrojny pokój" i „kocioł bałkański". W 1908 r. system bloków ukształ-
tował się definitywnie. Mocarstwa europejskie były politycznie gotowe do wojny.
Wśród społeczeństw poszczególnych państw, zwłaszcza w społeczeństwie nie-
mieckim, wzrastała podatność na hasła ekspansji. Najbardziej zaognionymi pro-
blemami w przededniu wojny stały się: wyścig w budowie i unowocześnianiu
floty wojennej między Niemcami a Wielką Brytanią oraz narastające konflikty
na terenie Półwyspu Bałkańskiego. W 1908 r., gdy w Turcji do władzy doszło
ugrupowanie młodotureckie, Austro-Węgry zdecydowały się na aneksję Bośni i
Hercegowiny. Wydawało się, że świat stanął na krawędzi wojny. Ale Rosja,
lii
43
pokonana dopiero co przez Japonię, „przełknęła" tę aneksję, a osamotniona Serbia
(która wyraźnie dążyła do jednoczenia Słowian Południowych) nie miała siły
zareagować.
Dopiero w 1912 r. aktywność państw bałkańskich znalazła ujście w walce
przeciwko Turcji. Bułgaria, Grecja, Serbia i Czarnogóra łatwo pokonały to
państwo, odbierając mu resztki posiadłości europejskich. Ale wkrótce wśród
zwycięzców doszło do konfliktu o podział zdobyczy. W 1913 r. Bułgaria zaata-
kowała swoich niedawnych sojuszników. Do wojny z Bułgarią przyłączyła się
Rumunia, a także Turcja, która odzyskała Adrianopol (ob. Edirne). Bułgaria
wyszła z tej drugiej wojny bałkańskiej pokonana, co spowodowało jej przyłączenie
się do państw centralnych w I wojnie światowej. W wyniku tych sporów powstało
w 1912 r. nowe państwo — Albania. Wojny bałkańskie wykazały, jak bardzo
zaogniona jest sytuacja w tej części Europy. Właśnie tam padnie iskra, która
przyczyni się do wybuchu Wielkiej Wojny. System bloków oraz fakt, że główne
walczące państwa były mocarstwami kolonialnymi, nadały tej wojnie charakter
światowy.
„Wielka wojna białych ludzi" — jak określał ją Arnold Zweig — wkrótce
miała się zacząć.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Polityka zagraniczna cesarstwa niemieckiego w czasie kanclerstwa Bismarcka i rządów
Wilhelma II i jej wpływ na układ sił w Europie.
2.  Geneza i formy nowożytnego kolonializmu.
3.  Proces podziału Afryki i Azji na obszary kolonialne i strefy wpływów oraz związane z nim
konflikty.
4.  Polityka zagraniczna Japonii i USA od końca XIX w. do I wojny światowej.
5.  Kształtowanie się dwóch bloków polityczno-militarnych przed I wojną światową. Przyczyny
wybuchu wojny.
6.  Półwysep Bałkański od lat siedemdziesiątych XIX w. do I wojny światowej.
Słownik:
doktryna Monroe'go, dominium, Ententa, epoka wiktoriańska, „kocioł bałkański", kolonia,
konflikt faszodański, „kwestia wschodnia", polityka „otwartych drzwi", powstanie bokserów, strefa
wpływów, Trójporozumienie, Trójprzymierze, wojny burskie, „zbrojny pokój".
Przykłady ćwiczeń:
1. Jakie konsekwencje miał kolonializm zarówno dla metropolii, jak i obszarów kolonialnych?
2.  Jakie istnieją obecnie na świecie posiadłości kolonialne?
3.  Czy nadal można dostrzec rywalizację między państwami Europy i USA o strefy wpływów?
(uzasadnij odpowiedź).
4.  Narysuj szkic politycznej mapy świata w 1913 r., zaznaczając różnymi kolorami posiadłości
kolonialne poszczególnych państw. Porównaj z obecną mapą polityczną. Zestaw nazwy dawne i obecne
poszczególnych krajów, np. Złote Wybrzeże — obecnie Ghana itp.
5.  Zrób schemat graficzny pokazujący proces kształtowania się Trójporozumienia (Ententy) i
Trójprzymierza.
44
Przykłady  ćwiczeń  powtórzeniowych  do  części  I
1.  Wypisz imiona i nazwiska monarchów i polityków oraz uczonych i
odkrywców, którzy wspomniani są w tekście. Znajdź dodatkowe wiadomości
o tych postaciach, których rolę uznajesz za największą lub które Cię zain-
teresowały.
2.  Opracuj tezy następujących referatów.
—  Rewolucja przemysłowa i jej konsekwencje cywilizacyjne, społecz-
ne i obyczajowe w XIX i w początkach XX w.
—  Kwestia narodowa w dziejach Europy w okresie 1815-1914.
—  Walka o realizację ideologii Wielkiej Rewolucji Francuskiej w Eu-
ropie XIX w.
—  Europejska myśli ideowopolityczna na przełomie XIX i XX w.
—  Klęski i zwycięstwa rosyjskiego ruchu rewolucyjnego od lat sześć-
dziesiątych XIX w. do wybuchu I wojny światowej.
3.   Na lekcjach języka polskiego i wychowania plastycznego mówi się o
epoce realizmu i naturalizmu w literaturze i sztuce europejskiej, a także o
okresie modernizmu  i dekadencji,  o kierunku futurystycznym,  o zjawisku
dadaizmu i surrealizmu, o nowych stylach tworzenia powieści, o impresjoni-
zmie, a następnie kubizmie w malarstwie, o początkach sztuki abstrakcyjnej
— przypomnij sobie charakterystyczne cechy tych kierunków i nurtów, a także
głównych twórców i ich dzieła.
4.  Jakie znasz utwory literatury pięknej i filmy, w których ukazane są
problemy, postacie i wydarzenia opisane w tej części?
Materiały   źródłowe
Międzynarodówka, muzyka Piotr Degeyter, tekst Eugeniusz Pottier (cyt.
za: Statut Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Warszawa 1987)
Wyklęty, powstań, ludu ziemi,
Powstańcie, których dręczy głód.
Myśl nowa blaski promiennemi
Dziś wiedzie nas na bój, na trud.
Przeszłości ślad dłoń nasza zmiata,
Przed ciosem niechaj tyran drży!
Ruszamy z posad bryłę świata,
Dziś niczym — jutro wszystkim my!
Bój to jest nasz ostatni,
Krwawy skończy się trud,
Gdy związek nasz bratni
Ogarnie ludzki ród.
Nie nam wyglądać zmiłowania
Z wyroków bożych, z carskich praw.
45
Z własnego prawa bierz nadania
I z własnej woli sam się zbaw!
Niech w kuźni naszej ogień bucha,
Zanim ostygnie — przekuj w stal,
By łańcuch spadł z wolnego ducha,
A dom niewoli — zniszcz i spal!
Bój to jest nasz ostatni...
Rządzący światem samowładnie,
Królowie kopalń, fabryk, hut
Tym mocni są, że każdy kradnie
Bogactwa, które stwarza lud.
W tej bandy kasie ogniotrwałej
Stopiony w złoto krwawy pot
Na własność do nas przejdzie cały,
Jak należności słusznej zwrot.
Bój to jest nasz ostatni...
Dziś lud roboczy wsi i miasta
W jedności swojej stwarza moc,
Co się po ziemi wszerz rozrasta,
Jak świt łamiący wieków noc.
Precz, darmozjadów rodzie sępi,
Czyż nie dość żeru z naszych ciał?
Gdy lud wam krwawe szpony stępi,
Dzień szczęścia wiecznie będzie trwał.
Bój to jest nasz ostatni...
Międzynarodówka traktowana była w PRL niemal jak drugi hymn państwowy. W latach
sześdziesiątych XX w. do tekstu „Bój to będzie ostatni" wprowadzono czas teraźniejszy —
„Bój to jest nasz ostatni"; zastanów się, jakie mogły być tego powody? Pieśń ta pokazuje
sposób myślenia i odczuwania wielu pokoleń działaczy ruchu robotniczego. Przeprowadź
analizę całego tekstu. Określ datę jego powstania.
Eduard Bernstein, Zasady socjalizmu i zadania socjalnej demokracji,
Lwów 1901, rozdz. IV, s. 141-144, 214, 215, 217, 218, 236, 237 (cyt. za:
Historia doktryn politycznych. Materiały źródłowe, wyb. A. Reiss, F. Ryszka,
A. Szcześniak, Warszawa 1972, s. 266-268)
W państwie demokratycznym partie i stojące za nimi klasy prędko poznają
granice swej władzy i dlatego biorą się tylko do takich rzeczy, jakie w danych
warunkach można pomyślnie urzeczywistnić. Jeśli nawet formułują swe żą-
dania w nieco bardziej krańcowej formie niż ta, którą zadowolą się w istocie
rzeczy, robią to dlatego, by być w stanie przy nieuniknionym kompromisie —
a demokracja jest szkołą kompromisów — odjąć nieco z nich. Wszystko to
odbywa się przy zachowaniu odpowiedniej miary. Tak więc w państwie demo-
46
kratycznym nawet skrajna lewica nosi poniekąd konserwatywny charakter, a
reformy wydają się powolniejsze, niż ma to miejsce w istocie rzeczy, ponieważ
są dokonywane bardziej równomiernie. Co zaś się tyczy ich kierunku, jest
wprost niemożliwe mylić się w tej kwestii. Prawo wyborcze w państwie
demokratycznym robi każdego obywatela potencjalnym uczestnikiem w spra-
wach społeczeństwa, a to potencjalne uczestnictwo koniec końcem musi stać
się rzeczywiste. Dla nielicznej i niezbyt wysoko rozwiniętej politycznie klasy
robotniczej powszechne prawo głosowania może długo służyć jedynie jako
prawo do osobistego wybierania „swego pana"; ze wzrostem zaś liczby i
wykształcenia robotników prawo to staje się narzędziem do przerobienia
przedstawicieli ludu z panów na rzeczywiste sługi narodu [...].
Czy ma np. sens powtarzanie frazesu o dyktaturze proletariatu wtedy,
kiedy przedstawiciele socjalnej demokracji we wszystkich możliwych wypad-
kach biorą faktyczny udział w pracy parlamentarnej, w przedstawicielstwie
proporcjonalnym, w prawodawstwie narodowym? Przecież wszystko to jest
sprzeczne z dyktaturą. [...] Cała praktyczna działalność socjalnej demokracji
sprowadza się do tego, by stworzyć takie okoliczności i warunki, które by
uczyniły możliwym i koniecznym przekształcenie współczesnego ustroju spo-
łecznego na wyższy, bez żadnych konwulsyjnych wstrząsów. W tej świado-
mości, że są pionierami wyższej kultury, jej zwolennicy czerpią bezgraniczny
entuzjazm i natchnienie, jest ona także moralnym usprawiedliwieniem dążenia
do wydziedziczenia społecznego. Dyktatura klasowa zaś jest objawem niższej
kultury i — niezależnie od tego, czy odpowiada ona celowi i czy jest możliwą
do urzeczywistnienia — trzeba ją uważać za cofanie się wstecz. Politycznym
atawizmem jest myśl o tym, że przekształcenie społeczeństwa kapitalistycz-
nego w socjalistyczne ma się koniecznie dokonać według metody z tej epoki,
kiedy nie były jeszcze wcale lub były bardzo mało znane współczesne metody
propagandy i agitacji w celu uzyskania nowych praw i kiedy brakowało
koniecznych do tego organów [...].
Mnie interesuje nie to, co będzie miało miejsce w dalekiej przyszłości,
a to, co może i co powinno być zrobione obecnie dla epoki dzisiejszej i
najbliższej przyszłości. I oto, jako wniosek z tych wszystkich uwag, wyłania
się najzupełniej banalne twierdzenie, że zapanowanie demokracji, wytworzenie
politycznych i ekonomicznych organów demokracji jest koniecznym warunkiem
urzeczywistnienia socjalizmu. Jeżeli odpowiedzą mi, że nadzieje na osiągnię-
cie tego bez katastrofy politycznej są w Niemczech nadzwyczaj małe — nawet
więcej — że nie istnieją, że obywatelstwo niemieckie staje się coraz bardziej
reakcyjne, to dla chwili obecnej, być może, jest to słuszne, chociaż pewne
zjawiska przeczą temu. Długo jednak trwać to nie może. To, co nazywa się
burżuazją, stanowi bardzo różnorodną klasę, składającą się z najrozmaitszych
warstw z najróżniejszymi i najrozmaitszymi interesami. Te warstwy ostatecznie
wtedy tylko trzymają się razem, kiedy widzą siebie jednakowo uciśnionymi
lub też w jednakowym niebezpieczeństwie. W danym razie, naturalnie, mowa
47
I
może być tylko o tej ostatniej ewentualności. Burżuazja stanowi jednakowo
reakcyjną masę dlatego, że wszystkie jej warstwy czują się jednakowo za-
grożonymi ze strony socjalnej demokracji — jedne w swych materialnych, a
inne w swych ideologicznych interesach, tj. ich religii, patriotyzmie i chęci
ocalenia ojczyzny od klęski   rewolucji.
Ale jest to najzupełniej zbyteczne. Socjalna demokracja nie grozi każdej
z tych warstw w jednakowym stopniu, a już na pewno nikomu jako jednostce.
Nie marzy już ona o gwałtownej rewolucji przeciwko całemu nieproletariac-
kiemu światu. Im jaśniej będzie to powiedziane i dowiedzione, tym prędzej
zniknie ten strach, ponieważ wtedy pewne sfery burżuazji, czując się uciska-
nymi z innej strony, powstaną raczej przeciwko uciskowi, przygniatającemu
także i klasę robotniczą, aniżeli przeciwko robotnikom; chętniej zawrą przy-
mierze z robotnikami, jak ze swymi ciemięzcami. Być może, że ta armia
pomocnicza nie jest zupełnie pewna; ale na pewno nie można sobie wychować
dobrych sprzymierzeńców, głosząc im, że my wprawdzie pomożemy wam
zwyciężać wroga, a później zaraz weźmiemy się do was. Ponieważ nie ma
tu wcale mowy o powszechnym i jednoczesnym wywłaszczeniu drogą przy-
musu, a jedynie o stałym usuwaniu w drodze organizacji i prawa, to rozwój
demokratyczny na pewno nie straci nic na tym, że z tą już faktycznie przeżytą
legendą pożegnamy się i we frazeologii. Feudalizm, z jego zakrzepłymi
stanowymi porządkami, trzeba było prawie wszędzie zniszczyć siłą. Liberalne
porządki współczesnego społeczeństwa właśnie tym różnią się od innych, że
są elastyczne i dostępne do zmian i rozwoju. Nie potrzeba ich łamać: trzeba
je tylko rozwijać dalej. A do tego jest konieczną organizacja i energiczna
działalność, a nie dyktatura rewolucyjna.
Spróbuj odtworzyć rozumowanie Bernsteina, uzasadniające, że system demokracji
parlamentarnej likwiduje potrzebę dyktatury rewolucyjnej.
Deklaracja anarchistyczna, 1883 r. (cyt. za: I. Rusinowa, T. Wituch,
Między rewolucją francuską a rewolucją październikową, Warszawa 1980,
s. 307, 308)
Zaraz powiemy, cóż to takiego — anarchia i kim to są anarchiści.
Anarchiści, panowie, są to ci obywatele, którzy, w wieku, w którym głosi się
wszędzie wolność opinii, uznali za swój obowiązek zaświadczyć o wolności
nieograniczonej.
Tak, panowie, jesteśmy, według świata, kilkoma tysiącami — może
kilkoma milionami — bo przecież nie stawiamy sobie innego zadania, niż
mówić głośno to, o czym tłum poszeptuje — jesteśmy więc paru milionami
pracowników, którzy poświęcają się walce o wolność absolutną, nic więcej —
tylko wolność, wolność pełna!
Chcemy wolności, to znaczy żądamy dla każdej osoby ludzkiej prawa i
środków do robienia wszystkiego, co mu się tylko podoba, i do nierobienia
48
niczego, na co nie ma ochoty; żądamy pełnego zaspokojenia wszystkich jego
potrzeb, z jedynymi ograniczeniami, jakie nakładają niemożności naturalne i
potrzeby, respektowane w równej mierze, naszych bliźnich. Pragniemy wol-
ności i uważamy, że jej istnienie jest nie do pogodzenia z istnieniem jakiej-
kolwiek władzy, bez względu na to, jakie by były jej źródła i formy; czy jest
wybrana, czy narzucona, monarchiczna czy republikańska, czy wypływa z
prawa boskiego, [...] czy z głosowania powszechnego. To historia jest dzie-
dziną, z której wypływa nauka, iż wszystkie rządy są do siebie podobne i
siebie warte. Najlepsze są jednocześnie najgorszymi. W jednych jest więcej
cynizmu, a w innych więcej hipokryzji. W gruncie rzeczy, zawsze te same
słowa i taka sama nietolerancja. Nie ma takiego, nawet wśród tych najbardziej
liberalnych na pozór, który by nie miał w zanadrzu, w kurzu arsenałów
prawnych, jakiegoś udatnego przepisiku przeciwko Międzynarodówce, który
można użyć przeciw każdej niewygodnej opozycji.
Zło, inaczej mówiąc, według anarchistów, nie zawiera się w takiej czy
innej formie rządów. Istnieje ono w samej idei rządu, w zasadzie władzy.
Wprowadzenie, jednym słowem, w stosunkach ludzkich swobodnych układów,
nieustannie rewidowanych i mogących być anulowanymi w każdej chwili,
zamiast nadzoru administracyjnego i prawnego, zamiast narzuconej dyscypliny
— oto nasz ideał. Anarchiści więc stawiają sobie za cel nauczyć lud obchodzić
się bez rządu, tak jak zaczyna on już obchodzić się bez Boga.
Nauczy się on także obchodzić bez właścicieli. Najgorszy z tyranów,
doprawdy, czyż to nie on was więzi, czyż to nie on was głodzi, czyż nie on
trzyma was za gardło, czyż nie on zaciska wasz żołądek. Nie ma wolności
bez równości! Nie ma wolności w społeczeństwie, w którym kapitał jest
zmonopolizowany w rękach nielicznej mniejszości, zmniejszającej się w do-
datku z dnia na dzień, i w którym nic nie jest równo rozdzielane — nawet
oświata publiczna, utrzymywana jednak za pieniądze wszystkich. My wierzy-
my, że kapitał, który jest dziedzictwem wszystkich, ponieważ jest owocem
współpracy pokoleń przeszłych i obecnych, musi być do dyspozycji wszystkich,
w taki sposób, aby nikt nie mógł być wykluczony; jak też i odwrotnie, tak,
aby nikt nie mógł zawładnąć jego częścią kosztem innych.
Pragniemy, jednym słowem, równości: równości faktycznej jako efektu, a
raczej jako warunku zasadniczego wolności. Od każdego według jego zdol-
ności, każdemu według jego potrzeb — oto, czego pragniemy z całą powagą
i całą energią — oto, co nastąpi, jako że nie istnieje taki zakaz, który by
mógł stłumić żądania słuszne i konieczne jednocześnie. Oto dlaczego wysta-
wia się nas na wszelkie zniewagi. Jacyż my podli jesteśmy! Żądamy chleba
dla wszystkich, wiedzy dla wszystkich, pracy dla wszystkich, dla wszystkich
też niezależności i sprawiedliwości.
Przytoczona mowa została wygłoszona w 1883 r. w Lyonie przez jednego z oskarżonych
w procesie 66 anarchistów. Jak anarchizm pojmował wolność? Czy przedstawiony program
można uznać za utopijny czy realistyczny? Uzasadnij odpowiedź.
4 — Historia
49
Leon XIII, encyklika Rerum novarum, 15 V 1891 r. (cyt. za: „Znak" 1982,
34, S. 645-655)
Socjaliści, wznieciwszy zazdrość (ubogich do bogatych) mniemają, że
dla usunięcia przepaści między nimi znieść trzeba prywatną własność, a
zastąpić ją wspólnym posiadaniem dóbr materialnych, i to w ten sposób, żeby
nimi zarządzali bądź naczelnicy gmin, bądź kierownicy państw. Przez tę
przemianę posiadania prywatnego na wspólne zapewniającą, jak sądzą, równy
podział rzeczy i korzyści, spodziewają się socjaliści uleczyć obecne zło. To
jednak nie rozwiąże trudności, a samej klasie robotników przyniesie w rezul-
tacie szkodę. Jest ponadto ten pogląd niesprawiedliwym; zadaje bowiem gwałt
prawnym właścicielom, psuje ustrój państwa i do głębi wzburza społeczeń-
stwo. [...]
Ponadto, co jeszcze ważniejsze, zalecają w ten sposób socjaliści środek,
sprzeciwiający się jaskrawo sprawiedliwości; prywatne bowiem posiadanie
dóbr materialnych na własność jest naturalnym prawem człowieka. [...]
Pierwszą zasadą, którą tu należy wysunąć, jest, że człowiek winien uznać
tę konieczność natury, która sprawia, iż zupełna równość w społeczeństwie
ludzkim jest niemożliwa. Dążą wprawdzie do tego socjaliści, lecz próżna jest
wszelka walka z naturą rzeczy. Zachodzą bowiem między ludźmi bardzo
wielkie i bardzo liczne różnice naturalne, różnice w inteligencji, pilności,
zdrowiu i siłach; a za tymi różnicami już sama z siebie idzie różnorodność
warunków życiowych. I to sprzyja zarówno jednostkowemu, jak powszechne-
mu dobru; życie zbiorowe bowiem potrzebuje różnych uzdolnień i różnych
talentów do swych zadań, a do podjęcia się ich skłaniają ludzi przede
wszystkim właściwe im różnice osobiste. Jeśli chodzi o pracę fizyczną, to
nawet w stanie pierwotnej niewinności nie miał być człowiek od niej wolny.
Potem zaś praca, której by wówczas dobrowolnie i z radością ducha zażywał,
zmieniła się w przykrą konieczność, jako pokuta za grzech. [...] Tak samo
nie będzie końca i innym przykrościom doczesnym, a smutne następstwa
grzechu zawsze będą do znoszenia przykre, twarde i trudne; będą też
człowiekowi towarzyszyły aż do ostatniej chwili życia. Boleść i cierpienie
stanowią zatem dolę ludzką, a choćby wszystkich doświadczali i próbowali
ludzie środków, żadna siła i żadna teoria nie potrafią wyrugować tych przy-
krości do szczętu z życia ludzkiego. Ci zaś, którzy zapewniają, że to potrafią,
i którzy biednej ludzkości obiecują życie wolne od wszelkiej boleści i trudu,
natomiast pełne pokoju i trwałych rozkoszy, ci oszukują lud i przygotowują
mu zasadzkę, kryjącą w sobie większe jeszcze od obecnych nieszczęścia.
Trzeba jednak rzeczy widzieć tak, jakimi są, a stosownej ulgi w cierpieniach
szukać, jak powiedzieliśmy, gdzie indziej.
Jest zasadniczym błędem w sprawie, o której mówimy, ulegać poglądowi,
że dwie klasy są sobie z natury swojej przeciwne, jak gdyby już sama natura
uzbroiła bogatych i proletariat do walki ostatecznej z sobą. Sprzeciwia się to
tak dalece  rozumowi  i  rzeczywistości,  że  prawdą jest wprost przeciwne
50                         ?     ?     *                                                                                                                   .„.,=   .-
twierdzenie; jak bowiem poszczególne członki w ciele ludzkim zestrajają się,
mimo swej różnorodności, między sobą, tworząc w ten sposób harmonijny
zespół, tak również w społeczeństwie ludzkim dwie te klasy przez naturę
skazane są na to, by się z sobą łączyły w zgodzie i by sobie odpowiadały
w równowadze. Jedna drugiej bezwzględnie potrzebuje i ani kapitał bez pracy,
ani bez kapitału praca istnieć nie może. [??•]
Już naprzód cały system religii, której tłumaczem i stróżem jest Kościół,
w dużym stopniu może przyczynić się do zbliżenia i pogodzenia bogatych i
ubogich, mianowicie przypominając jednej i drugiej warstwie obowiązki, w
pierwszym rzędzie obowiązki sprawiedliwości. Wśród nich następujące obo-
wiązki dotyczą proletariusza i robotnika: w całości i wiernie wykonać pracę,
do której się zobowiązał umową wolną i odpowiadającą słuszności — nie
szkodzić pracodawcy na majątku i nie znieważać jego osoby — w dochodzeniu
swych praw wstrzymać się od gwałtu i nie wywoływać rozruchów — nie łączyć
się z ludźmi przewrotu, wzniecającymi nieumiarkowane nadzieje i rzucającymi
wielkie obietnice, których następstwem jest rozczarowanie bezpożyteczne i
ruina życia gospodarczego.
A oto znów obowiązki bogatych i pracodawców: nie uważać robotnika
za niewolnika — kierować się zasadą, że należy w nim uszanować godność
osobistą podniesioną jeszcze przez charakter chrześcijanina — praca zarob-
kowa, według świadectwa rozumu i filozofii chrześcijańskiej, nie tylko nie
poniża człowieka, ale mu zaszczyt przynosi, ponieważ daje mu szlachetną
możność utrzymania życia — bezwstydem zaś i nieludzkością jest uważać
człowieka za narzędzie zysku i szacować go według tego, ile mogą jego
mięśnie i jego siły. Należy także brać pod uwagę religijne i duchowe potrzeby
pracowników. Obowiązkiem więc pracodawców jest uważać, by się tym po-
trzebom stało zadość, by robotnik nie był wystawiony na okazje zepsucia i
na pokusy do grzechów, by był wolny od wpływów odciągających go od życia
rodzinnego i od praktyki oszczędności. Nie nakładać pracy przewyższającej
siły robotnika, ani takiej, która nie odpowiada jego wiekowi lub płci. Spomiędzy
wszystkich jednak obowiązków pracodawcy najważniejszy jest ten, żeby
każdemu oddać to, co mu się słusznie należy. Z pewnością wiele trzeba wziąć
pod uwagę względów, żeby ustalić słuszną płacę; na ogół jednak powinien
bogaty i pracodawca pamiętać, że przy ustalaniu płacy ani Boskie ani ludzkie
prawa nie pozwalają korzystać z biedy i nędzy cudzej, ani też w ogóle
wyzyskiwać cudzego ubóstwa. Zbrodnią o pomstę do nieba wołającą jest
pozbawiać kogoś należnej mu płacy. „Oto zapłata robotników,... która jest
zatrzymana od was, woła i wołanie ich weszło do uszu Pana Zastępów" (Jk
5, 4). Wreszcie w sumieniu obowiązani są bogaci wystrzegać się, by nie robili
uszczerbku w mieniu proletariuszy zarówno gwałtem, jak podstępem i lichwą,
a to tym więcej, że robotnicy mniej są zdolni do samoobrony, a ich mienie
im szczuplejsze, tym świętszym być powinno.
Czyż już samo posłuszeństwo tym prawom nie mogłoby stłumić siły i
4-                                                                                                                                                           51
źródeł walki społecznej? Kościół jednak, kierując się nauką i wolą Jezusa
Chrystusa, do wyższych jeszcze zmierza celów — doskonalsze wysuwa nauki
i przy ich pomocy chce zbliżyć do siebie obydwie klasy i połączyć je
przyjaźnią.
Jakie zarzuty wobec teorii socjalizmu formułuje encyklika? Dlaczego hasło walki klas
uznaje się za fałszywe i szkodliwe? Jakie metody rozwiązania konfliktów społecznych papież
proponuje? Jaka powinna być rola Kościoła?
Katechizm rewolucjonisty, 1889 r., autorstwa Michaiła Bakunina lub Ser-
giusza Nieczajewa (cyt. za: J. Kucharzewski, Od białego do czerwonego caratu,
Warszawa 1988, s. 436, 437)
1)   Rewolucjonista to człowiek poświęcony na ofiarę (obreczonnyj). Nie
ma on ani własnych interesów, ani spraw, ani uczuć, ani pragnień, ani nawet
imienia. Wszystko jest w nim pochłonięte przez jedyny wyłączny interes, jedną
myśl, jedną żądzę — rewolucję.
2)  W głębi swego jestestwa, a nie w słowach tylko, zerwał on wszelki
związek z ustrojem prawnym i z całym światem cywilizowanym, ze wszystkimi
prawami, zasadami towarzyskimi, zwyczajami ogólnie przyjętymi i moralnością
dzisiejszego świata. Jest on dla tego świata wrogiem bezlitosnym i jeśli nadal
w nim przebywa, to tylko po to, aby go tym pewniej zburzyć. [...]
4)   Pogardza on opinią publiczną. Pogardza dzisiejszą moralnością pub-
liczną i nienawidzi jej we wszystkich jej pobudkach i objawach. Moralnym jest
dla niego wszystko, co sprzyja tryumfowi rewolucji. Niemoralne i występne
wszystko, co mu stoi na przeszkodzie.
5)  Rewolucjonista to człowiek poświęcony na ofiarę. Bezlitosny dla pań-
stwa i w ogóle dla całego społeczeństwa stanowooświeconego, nie powinien
i od nich oczekiwać dla siebie żadnej litości. Między nimi a nim istnieje tajna
lub jawna, lecz nieprzerwana i nieubłagana wojna na śmierć i życie. Każdego
dnia powinien być gotów na śmierć. Powinien nauczyć się znosić tortury.
6)  Surowy dla siebie, powinien być surowy i dla innych. Wszystkie czułe
i wyrabiające czułość uczucia pokrewieństwa, przyjaźni, miłości, wdzięczności
i samego nawet honoru powinny być zdławione w nim przez jedną zimną
żądzę sprawy rewolucyjnej. Dla niego istnieje jedna tylko rozkosz, pociecha,
nagroda i satysfakcja: bezlitosne burzenie. Dążąc z zimną krwią i niezmor-
dowanie do tego celu, powinien być gotów na własną zgubę i na to, by
zniszczyć własnymi rękoma wszystko to, co tamuje dojście do niego.
7)   Natura  prawdziwego  rewolucjonisty wyłącza wszelki   romantyzm,
wszelką czułość, entuzjazm i uniesienie. Wyłącza nawet osobistą nienawiść
i zemstę. Namiętność rewolucyjna przeszedłszy w uczucie powszednie, nie
ustające ani na chwilę, powinna łączyć się z zimnym wyrachowaniem. Zawsze
i wszędzie powinien być nie tym, do czego go popychają popędy osobiste,
lecz tym, co mu dyktuje powszechny interes rewolucji.
Odtwórz wzorzec postępowania rewolucjonisty zawarty w tym tekście. Dlaczego, m.in.
na podstawie tego kodeksu, nazywano rewolucjonistów rosyjskich nihilistami?
Część  (I.  Ziemie  polskie
w latach  1864-1914
Rozdział 1. Polityka rządów zaborczych
I
Tematy do powtórzenia:
•  Główne fazy w polityce państw zaborczych wobec narodu polskiego w latach 1815-1864.
•  Nurty ugody i pracy organicznej w dziejach zaborów rosyjskiego, austriackiego i pruskiego
w latach 1815-1864.
Zabór rosyjski. Po klęsce powstania styczniowego władze rosyjskie przy-
stąpiły do realizacji określonych posunięć politycznych wobec Królestwa Polskie-
go (Kongresówki) i Polaków zamieszkałych na tzw. ziemiach zabranych (nazwą
tą określano terytoria I Rzeczypospolitej, wcielone do Rosji w latach 1772-1795).
Przede wszystkim nasilono i rozbudowano system represji. Wprowadzony jeszcze
w 1861 r. stan wojenny utrzymano aż do początków XX w. W pierwszym okresie
po zakończeniu walk represje dotknęły uczestników powstania i udzielających im
pomocy. Aresztowania i zsyłki objęły ok. 40 tys. osób, a egzekucje kilkaset.
Szeroki zasięg miały konfiskaty majątków. Szczególnie ostry terror wprowadził
Michaił Murawjow, zwany Wieszatielem, na ziemiach zabranych. System repre-
syjny nie dotyczył tylko pacyfikacji popowstaniowej. Przez cały okres 1864-1905,
w większym czy mniejszym zakresie, trwały aresztowania i zsyłki przeprowa-
dzane drogą administracyjną, bez sądu. Wszelka działalność polityczna została
zakazana. Granice legalności i nielegalności były nieostre, stąd np. z założenia
legalna praca oświatowa mogła w każdej chwili zostać uznana za przestępstwo.
Polityka władz rosyjskich zmierzała również do likwidacji wszelkich odręb-
ności prawno-instytucjonalnych Kongresówki. Powołany przez cara Aleksandra II
Komitet Urządzający w Królestwie Polskim doprowadził do likwidacji Rady
Stanu, odrębnego budżetu, komisji rządowych (m.in. Wyznań i Oświecenia) i
Banku Polskiego. Na czele Królestwa, podzielonego na 10 guberni, stał od 1874 r.
generał-gubernator. Symbolicznym podsumowaniem okresu popowstaniowego by-
ło wprowadzenie w 1888 r. do języka urzędowego — w miejsce określenia
Królestwo Polskie — nazwy Priwislinskij Kraj (Kraj Nadwiślański). Nazwa ta
miała oznaczać, że terytorium byłego Królestwa to część Rosji, położona nad
53
1
Wisłą. Polityka rosyjska dążyła do zniszczenia tkanki instytucji społecznych. Poza
uniemożliwieniem działania stowarzyszeń, uderzono.w Kościół rzymskokatolicki,
chciano utrudnić kontakty biskupów ze Stolicą Apostolską i podporządkować ich
Kolegium Katolickiemu w Petersburgu. Władze zamierzały decydować o obsa-
dzaniu stanowisk kościelnych, zakazano działalności większości zakonów, skaso-
wano ok. 75% klasztorów. Na Podlasiu i ziemi chełmskiej zmuszano unitów, czyli
wiernych obrządku greckokatolickiego, do przechodzenia na prawosławie. (Ko-
ściół greckokatolicki, zwany popularnie od XVI w. unickim, uznaje zwierzchnic-
two papieża przy zachowaniu liturgii wschodniej.) Prześladowania Kościoła rzym-
skokatolickiego złagodzono dopiero w latach osiemdziesiątych XIX w., gdy
papieżem został Leon XIII. Doprowadził on do obsadzenia biskupstwa warsza-
wskiego. Arcybiskupem został, poprzednio przebywający na zesłaniu, ks. Win-
centy Popiel. Prześladowania unitów trwały aż do 1905 r.
Władze carskie dążyły też do rusyfikacji społeczeństwa polskiego, w głównej
mierze poprzez szkolnictwo. Realizatorem tej polityki stał się kurator warsza-
wskiego okręgu naukowego w latach 1879-1897, Aleksandr Apuchtin, który
podobno marzył, żeby matki polskie śpiewały swoim dzieciom kołysanki po
rosyjsku. Język rosyjski po 1880 r. obowiązywał w szkołach wszystkich typów
na wszystkich przedmiotach z wyjątkiem religii. W 1869 r. została zamknięta
Szkoła Główna w Warszawie, a na jej miejsce utworzono rosyjski uniwersytet.
Władze carskie nie ograniczały natomiast w Kongresówce aktywności go-
spodarczej Polaków. Rosjanie zajmowali urzędy, posady nauczycielskie, stacjo-
nowało tu wojsko rosyjskie, ale nie prowadzono osadnictwa rosyjskiego. Inaczej
było na ziemiach zabranych, na których dochodziło do wywożenia całych za-
ścianków szlacheckich w głąb Rosji. Polacy — aż do 1905 r. — nie mieli tam
prawa nabywania ziemi. Pewne zelżenie polityki władz rosyjskich nastąpiło w
1894 r., po śmierci Aleksandra III i wstąpieniu na tron Mikołaja II. Zostali
wówczas odwołani generał-gubernator Iosif Hurko, zajmujący to stanowisko od
1883 r., i Apuchtin. Kiedy Mikołaj II przybył w 1897 r. do Warszawy, część
ludności przyjęła go z nadzieją, licząc na złagodzenie kursu. Car zezwolił na
budowę pomnika Adama Mickiewicza, ale wkrótce okazało się, że władze carskie
nie zamierzają zmieniać w sposób istotny swojego nastawienia do Polaków.
Polityka rosyjska, zmierzająca do pełnej integracji Królestwa i jego ludności
z Rosją, mimo stosowania przeróżnych środków, nie dała pożądanych wyników.
Główną przyczyną tego był umiejętny opór społeczeństwa polskiego we wszy-
stkich możliwych formach, od wychowania domowego, przez wszystkie legalne
i półlegalne działania, aż do konspiracji. Ale istotne było również to, że aparat
carski funkcjonował mało sprawnie, jego urzędnicy należeli do ludzi przekupnych,
a cały system sprawiał wrażenie „dziurawego". Władze rosyjskie działały często
bezprawnie, ale można je było dość łatwo oszukać. Społeczeństwo zaboru rosyj-
skiego dostarczyło odrodzonemu w XX w. państwu polskiemu wytrawnych kon-
spiratorów, ale zarazem ludzi pozbawionych szacunku wobec prawa i przyzwy-
czajonych, że władzę można i trzeba oszukiwać lub przepłacać.
54
Pozytywizm polski. „Marzenia o odzyskaniu samoistności wewnętrznej ustą-
pić dziś winny staraniom o samodzielność wewnętrzną [...]. Los zamknął nasze
życzenia i nadzieje w pracy cywilizacyjnej" — pisał nestor pozytywizmu pol-
skiego Aleksander Świętochowski w 1882 r. w artykule Wskazania polityczne.
„Na ziemi mogił pogasły ognie" — mówiono o sytuacji w zaborze rosyjskim
po upadku powstania styczniowego. Powstanie i jego klęska stało się doświad-
czeniem pokoleniowym. Przerwało ono na długo okres zbrojnej irredenty i
zakończyło epokę, w której szlachta była główną „klasą polityczną" narodu, a
język i mity romantyczne formą wyrażania przeżyć zbiorowych. Jednocześnie
dokonano tu uwłaszczenia chłopów (w pozostałych zaborach nastąpiło to wcześ-
niej) i tym samym rozszerzyły się podstawy do tworzenia narodu polskiego,
złożonego z wszystkich warstw społecznych.
Pokolenie uczestników, a także świadków powstania i jego klęski, szukało
nowych dróg działań. Nieliczni, pozostając na emigracji, próbowali wiązać się z
powstającym ruchem socjalistycznym, w którym widzieli nową formę walki o
wolność (Walery Wróblewski, Jarosław Dąbrowski), lub czekać na korzystną dla
sprawy polskiej koniunkturę międzynarodową. W kraju nie było jednak ani
możliwości, ani energii, by decydować się na jakąkolwiek działalność niepodle-
głościową.
Najskrajniejsze konsekwencje z klęski powstania wyciągnął Kazimierz Krzy-
wicki, który w broszurze Polska i Rosja w 1872 roku, wydanej w stulecie I roz-
bioru, głosił, że przyszłością dla narodu polskiego jest pełne zlanie się z narodem
rosyjskim (zob. s. 87). Wtórował mu Zygmunt Wielopolski, syn margrabiego
Aleksandra, zgłaszając bezwarunkową wierność wobec cara, jako obrońcy przed
niebezpieczeństwem ruchu rewolucyjnego. Ten skrajny lojalizm nie znajdował
jednak wielu zwolenników.
Nie powstał także w Królestwie Polskim, w przeciwieństwie do Galicji, obóz
ugody politycznej, gdyż po prostu nie było do tego warunków. Władze rosyjskie,
prowadząc bezwzględną pacyfikację popowstaniową, nie interesowały się nawią-
zywaniem „ugody" ze swoimi poddanymi, a i ze strony polskiej można raczej
mówić o lojalizmie, a nawet apostazji narodowej nielicznych jednostek, niż o
programie politycznej ugody. Szerszą myśl polityczną reprezentowali, działający
w Petersburgu, publicyści — Erazm Piltz i Włodzimierz Spasowicz. Założyli oni
pismo „Kraj", na którego łamach głosili idee unii kultury polskiej i rosyjskiej.
Spasowicz popularyzował na terenie Rosji literaturę polską, wierzył, że Polacy
staną się równoprawnym uczestnikiem federacji ogólnorosyjskiej i że kultura
polska wzbogaci kulturę Rosji. Piltz uważał, iż ugodowość może przynieść pewną
poprawę położenia narodu polskiego. Ten sposób myślenia przejmą pod koniec
wieku „realiści". Tak jak nie zawsze ostra była granica między lojalizmem a
ugodą, tak równie nieostre granice oddzielały ugodę od pracy organicznej. Kon-
cepcja takiej formy aktywności społeczeństwa polskiego przewijała się przez cały
okres zaborów. Po powstaniu styczniowym praca organiczna stała się podstawo-
wym kierunkiem działań polskich pozytywistów.
55
Pozytywizm, jako koncepcja filozoficzna i pewien światopogląd, upowsze-
chniał się wśród części młodzieży polskiej jeszcze w początku lat sześćdziesiątych
XIX w. Spośród słuchaczy, założonej w 1862 r., Szkoły Głównej tylko niewielu
pośpieszyło do powstania, dojrzewało tam bowiem pokolenie zafascynowane
postępem nauki, rozczytujące się w pismach Comte'a, a także Karola Darwina i
Henry'ego Buckle'a. W warunkach popowstaniowych pozytywizm, pojmowany
poprzednio jako koncepcja światopoglądowo-filozoficzna, stał się programem po-
lityczno-społecznym. Dążenie do postępu „cywilizacyjnego" stanowiło główny
motyw działań. Wyrażały się one w aktywności gospodarczej, w pracy oświatowej
i twórczości naukowej oraz kulturalnej, a także w pracy organizacyjnej.
Działania te w wielu wypadkach miały motywację patriotyczną. „Bohaterstwo
umiejętnego życia" miało zastąpić „bohaterstwo pięknego umierania". Pozyty-
wizm odcinał się w swoich deklaracjach od tradycji romantyzmu, choć często
pozostawał pod jego urokiem, co tak wyraźnie jest widoczne w utworach Elizy
Orzeszkowej, Sienkiewicza, a nawet Bolesława Prusa. Mówiono jednak o „ro-
mantyzmie" pracy, twórczości naukowej, a jeżeli walki, to walki z ciemnotą i
zacofaniem.
Pozytywiści potępiali przeszłość szlachecką, próbowali tworzyć nową kulturę
mieszczańską, „Praca u podstaw", czyli oświecanie mas ludowych, wciąganie ich
do życia społecznego, rozbudowa instytucji pomocy społecznej, a także emancy-
pacja kobiet i asymilacja Żydów miały doprowadzić do stworzenia „cywilizowa-
nego" społeczeństwa, które funkcjonowałoby jak zdrowy organizm i w którym
każda cząstka pełniłaby swoją, pożyteczną dla wszystkich, rolę. Propagowały te
poglądy pisma „Prawda" i „Przegląd Tygodniowy".                                     f
„Praca organiczna", czyli praca nad oświeceniem i wzbogaceniem narodu,
przy wykorzystaniu możliwości, jakie w danym okresie stwarzały warunki histo-
ryczne, wiązała się dla jednych z całkowitą rezygnacją z walki o niepodległość,
dla innych była do tej walki przygotowaniem. Hasła „bogacenia się" i rozwoju
cywilizacyjnego dla jednych oznaczały po prostu dbanie o własny interes i karierę,
dla drugich — obowiązek patriotyczny. Pokolenie pozytywistów w początkach
lat osiemdziesiątych zaczęło tracić „rząd dusz". Pracę organiczną będzie konty-
nuować nowe pokolenie, ale pojmując ją jako uświadamianie narodowe, a także
polityczno-społeczne. Rodzący się ruch narodowy i pierwsi polscy socjaliści
przejmą pałeczkę w tej dziedzinie.
Zabór austriacki. Państwo Habsburgów w latach sześćdziesiątych XIX w.
przeżyło zasadniczą reorganizację. Wiosna Ludów (1848-1849), utrata posiadłości
włoskich (1859), przegrana wojna z Prusami (1866) i rezygnacja z wpływu na
kształt przyszłej Rzeszy Niemieckiej spowodowały, że Franciszek Józef zdecy-
dował się na przebudowę swojej monarchii. Początkowo ścierały się ze sobą dwie
koncepcje urządzenia państwa — dualistyczna i federalistyczna. Ostatecznie w
1867 r. powstała dualistyczna monarchia c. i k. Austro-Węgier. Galicja znalazła
się w części austriackiej. W 1868 r. zaczęła się walka o zakres autonomii Galicji
i ostatecznie na początku lat siedemdziesiątych ukształtowały się jej ramy. Urzędy
56
I
i administracja znalazły się w rękach Polaków, językiem urzędowym został język
polski. Instytucjami autonomicznymi były: Sejm Krajowy oraz jego organ wyko-
nawczy Wydział Krajowy, mający zwierzchnictwo nad wydziałami powiatowymi.
Władze te mogły decydować o sprawach opieki społecznej, budownictwa, oświaty
i kultury, w tym „kultury rolnej", czyli rolnictwa. Obok władz autonomicznych,
istniał urząd namiestnika, mianowanego przez cesarza i reprezentującego władzę
cesarską. Namiestnik (rezydujący we Lwowie) i starostowie mieli w ręku całość
spraw administracyjnych. Oprócz tych władz, obywatele Galicji wybierali swoich
przedstawicieli do Rady Państwa obradującej w Wiedniu, w której powstało Koło
Polskie.
Wybory, zarówno do Sejmu Krajowego, jak i do Rady Państwa, przeprowa-
dzano (do 1907 r.) według systemu kurialnego. W latach siedemdziesiątych
istniały cztery kurie: ziemiańska, przemysłowców i kupców, miejska oraz wiejska.
Dopiero w końcu wieku stworzono piątą kurię, tzw. powszechną. System kurialny
powodował, że jeden mandat przypadał na kilkudziesięciu ziemian i na kilkadzie-
siąt tysięcy chłopów. Kuria ziemiańska, licząca ok. 2 tys. osób, wybierała 44
posłów, a wiejska, licząca ok. 1 min — 131. Jako przedstawicieli kurii wiejskiej
wybierano często w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ziemian. Uży-
wane później określenie „kiełbasa wyborcza" powstało właśnie podczas wyborów
galicyjskich, gdy dwory, chcąc uzyskać pożądane wyniki głosowania, urządzały
poczęstunki dla chłopskich wyborców.
Sprawami szkolnictwa, w którym obowiązywał język polski, zarządzała Rada
Szkolna Krajowa. Władze austriackie wykazywały całkowitą tolerancję wobec
rozwoju polskiej nauki. Na początku lat siedemdziesiątych została założona
Akademia Umiejętności. Rozwijały się wyższe uczelnie, uniwersytety w Krakowie
i we Lwowie, Akademia Sztuk Pięknych, Politechnika Lwowska. Nic nie stało
na przeszkodzie rozwojowi kultury polskiej (m.in. teatry w Krakowie i Lwowie).
Galicja była terenem licznych uroczystości narodowych, rocznic, jubileuszy. W
Krakowie zorganizowano uroczysty, powtórny pogrzeb Kazimierza Wielkiego, po
znalezieniu jego grobu na Wawelu. Ten obyczaj „odświętnego", powierzchownego,
patriotyzmu nazywano ironicznie tromtadracją. Władze austriackie chętnie pozwa-
lały przy tym na uroczystości mające wydźwięk antyrosyjski. Do Galicji przy-
bywali Polacy z innych zaborów na studia lub uciekając przed represjami.
Problemem Galicji i źródłem konfliktów wewnętrznych była sprawa Ukra-
ińców. Ludność Galicji Wschodniej, tak jak wiele narodowości w XIX w.,
odkrywała swoją narodową tożsamość. Polacy nazywali tę ludność Rusinami,
mówiąc, że są oni: „gente Ruthenus, natione Polonus" (pochodzenia ruskiego,
narodowości polskiej), Rosjanie używali nazwy Małorosjanie, a rodzący się ruch
narodowy preferował określenie — Ukraińcy. W Galicji Wschodniej istniała
orientacja prorosyjska, której ośrodek stanowiła katedra Sw. Jura we Lwowie,
stąd nazwa Świętojurcy. Konserwatyści galicyjscy — niechętni dążeniom naro-
dowym Ukraińców, siłą rzeczy mającym charakter antypolski, popierali moska-
lofili, co doprowadziło w 1908 r. do zabójstwa namiestnika Galicji, Andrzeja
57
Potockiego, przez Myrosława Siczynskiego, związanego z narodowym ruchem
ukraińskim. Reprezentanci tego ruchu — wywodzący się z Ukraińskiej Partii
Narodowo-Demokratycznej, założonej w 1899 r. — związali się z Austrią, w
nadziei uzyskania autonomii dla Galicji Wschodniej. Konflikty polsko-ukraińskie
zaowocują walkami zbrojnymi w latach 1918-1919.
Kraków stał się duchową stolicą Polski. Tutaj malował Jan Matejko. Z
krakowską Akademią Sztuk Pięknych byli związani: Józef Chełmoński, Julian
Fałat, Jan Stanisławski, Leon Wyczółkowski. W Krakowie powstawały obrazy
Juliusza i Wojciecha Kossaków. W 1898 r. na łamach pisma „Życie" Artur Górski
opublikował cykl artykułów — Młoda Polska. Tak jak literatura pozytywizmu
zrodziła się i rozwinęła w zaborze rosyjskim, tak Galicja stała się ojczyzną Młodej
Polski — literatury i sztuki modernizmu. Klasyczne gimnazjum galicyjskie wy-
chowało Stanisława Wyspiańskiego, który dla pokolenia dojrzewającego w począt-
kach XX w. był tym, kim dla Wielkiej Emigracji Mickiewicz i Juliusz Słowacki.
Galicję nazywano polskim Piemontem. Wierzono, że tak jak w Piemoncie
zaczęła się realizacja idei wyzwolenia i zjednoczenia Włoch, tak w Galicji zacznie
się proces odrodzenia państwowości polskiej. Ogólnie można powiedzieć, że
Wielkopolska dostarczyła odrodzonej Polsce gospodarzy, zabór rosyjski — kon-
spiratorów, a Galicja — urzędników i doświadczonych parlamentarzystów oraz
żywą tradycję historyczną.
Stańczycy i historyczna szkoła krakowska. Postępowanie władz austriac-
kich pozwoliło na wytworzenie się w Galicji silnego środowiska politycznego,
reprezentującego koncepcje ugodowe. Po zakończeniu wojny prusko-austriackiej
w 1866 r., gdy decydowała się sprawa autonomii, ugodowcy galicyjscy w sposób
wyraźny zadeklarowali swoją lojalność wobec Habsburgów, zwracając się do
cesarza Franciszka Józefa ze słynnym adresem, zakończonym sformułowaniem:
„przy Tobie, Panie, stoimy i stać chcemy". Przywódcami ugrupowania ugodowego
byli m.in.: Paweł Popiel, Stanisław Koźmian, Józef Szujski, Stanisław Tarnowski,
Ludwik Wodzicki, później Michał Bobrzyński. Związani w okresie powstania
styczniowego z emigracyjnym Hotelem Lambert, po jego klęsce opublikowali w
1869 r. cykl artykułów-listów, zwany Teką Stańczyka, ostro potępiający roman-
tyczno-powstańcze zrywy. Odtąd przyjęło się nazywać to ugrupowanie Stańczy-
kami. Stańczyk, błazen króla Zygmunta Starego, był traktowany jako uosobienie
mądrości politycznej i dalekowzrocznego myślenia. Tak go przedstawił na swoim
obrazie Matejko. Stańczycy reprezentowali poglądy konserwatywne uznając, że
władzę powinny sprawować „klasy historyczne", gdyż w przeciwnym razie, gdy
lud będzie kierowany przez demagogów, grozi chaos i anarchia.
Zabór austriacki autonomię uzyskał, nie wywalczył, i stało się to jednym z
argumentów za celowością postawy ugodowej. Stańczycy stworzyli teorię trojlo-
jalizmu głosząc, że w istniejącej sytuacji politycznej społeczeństwo polskie każ-
dego zaboru powinno być lojalne wobec swojego państwa zaborczego. Właśnie
w opozycji do trojlojalizmu ruch narodowy sformułuje w latach dziewięćdziesią-
tych XIX w. program wszechpolski (zob. s. 75).
58
II
Konsekwencją, a zarazem uzasadnieniem dla programu Stańczyków by-
ły poglądy grupy historyków, zwanej historyczną szkołą krakowską. Szujski,
Walerian Kalinka, Bobrzyński, w swych monografiach poświęconych historii
Polski, dowodzili, że przyczynami upadku państwa polskiego stały się: „zło-
ta wolność", anarchia szlachecka, brak silnej władzy. W wielkim sporze o
hierarchię przyczyn rozbiorów historycy ci wyraźnie kładli nacisk na „winę
własną" społeczeństwa polskiego, ukazując bezwład i upadek kultury politycznej
w XVIII w.
Szujski twierdził, że Rzeczpospolita szlachecka wykazała swoją niezdolność
do niepodległego bytu, a naród szlachecki swoją „niższość cywilizacyjną". Tak
więc naród ten powinien dopiero dojrzeć pod obcym panowaniem, tymczasem
liberum conspiro (wolne konspiruję) tak samo przynosi szkody narodowi polskie-
mu, jak niegdyś liberum veto (wolne nie pozwalam). Adam Asnyk, w 1890 r., w
wierszu Historyczna nowa szkoła, pisał z przesadną ironią:
W pełnym świetle jej dochodzeń
Jasną gwiazdą lśni despotyzm
I wychodzi czysto na wierzch
Targowicy patriotyzm...
Gdyż Kościuszko to był wariat,
Co buntował proletariat!
Stańczycy stali się w Galicji stronnictwem rządzącym, z ich szeregów
pochodzili zarówno wyżsi urzędnicy galicyjscy, jak i ministrowie zasiadający w
centralnych władzach Austro-Węgier.
Zabór pruski. Walka z polskością w zaborze pruskim miała najszerszy zasięg
— obejmowała zarówno sferę polityczną, kulturalno-narodowościową, jak i go-
spodarczą, i była prowadzona drogą legalną, swoiście „praworządną". Z władzą
pruską można się było procesować, co wydawało się nawet nie do pomyślenia
w zaborze rosyjskim, gdzie taka próba skończyłaby się aresztowaniem czy zsyłką.
Nasilenie walki z polskością nastąpiło po zjednoczeniu Niemiec (1871), gdy
wzrosły nastroje nacjonalistyczne (pangermańskie), których wyrazicielem był
kanclerz Niemiec Bismarck. Walka ta rozgrywała się przede wszystkim na terenie
byłego Wielkiego Księstwa Poznańskiego, zwanego urzędowo Prowincją Poznań-
ską. Ludność polska stanowiła tu większość mieszkańców (ok. 60%) i miała
własne silne elity intelektualne. Na pozostałych ziemiach zaboru pruskiego, np.
na Pomorzu, Polacy byli pozbawieni elit i stanowili mniejszość. Na Górnym
Śląsku nieliczna polska inteligencja, np. Karol Miarka, który sam odkrył swoją
polskość już jako dojrzały mężczyzna, próbowała utrzymać „polskość ludową"
czy raczej ją odrodzić.
W Poznańskiem walka z polskością i o polskość przybierała przeróżne formy.
Była to walka o ziemię, o język, o kościół. W walce tej brało udział całe
społeczeństwo polskie, zarówno jego warstwy wyższe, jak i chłopi, co doprowa-
dziło do powstania etosu „wielkopolskiego", na który składał się solidaryzm
międzyklasowy, silny związek z katolicyzmem — oznaką polskości, i patrioty-
59
r
cznie uzasadniana umiejętność samoorganizowania się i gospodarności. Centralne
Towarzystwo Gospodarcze, istniejące od 1861 r., kółka rolnicze, różne formy
spółdzielczości, banki ludowe, a także Towarzystwo Czytelni Ludowych, stowa-
rzyszenia s'piewacze, ruch sokoli tworzyły infrastrukturę społeczną, która została
przeciwstawiona ofensywie niemieckiej. Gen. Dezydery Chłapowski, Maksymilian
Jackowski, Roman Szymański, ks. Piotr Wawrzyniak byli wielkimi patronami
tych form aktywności narodowej społeczeństwa wielkopolskiego. Dzięki dynami-
cznemu rozwojowi całych Prus, a także poprzez 40-letnią pracę, zwaną „najdłuż-
szą wojną narodu polskiego", zabór pruski stał się w początku XX w. najlepiej
rozwiniętym gospodarczo i cywilizacyjnie regionem ziem polskich.
Dość nieoczekiwanie bohaterem walki z polityką niemiecką został arcybiskup
gnieźnieński (od 1865 r.), kardynał Mieczysław Ledóchowski, który w pierwszym
okresie swoich rządów na stolicy biskupiej całkowicie odcinał się od wszelkiej
polskiej działalności. Jednakże w 1872 r. Bismarck zaczął realizować założenia
Kulturkampfu. W ramach tej polityki państwo pruskie m.in. odsunęło duchowień-
stwo od wszelkiego wpływu na szkolnictwo. Do szkół wprowadzono, z wyjątkiem
lekcji religii w szkołach ludowych^ jako wykładowy język niemiecki. Władze
żądały od biskupów uzgadniania z nimi obsadzania stanowisk kościelnych. Obo-
wiązkowe stały się śluby cywilne, dawane oczywiście przez niemieckich urzęd-
ników. Ostro protestujący przeciwko tym posunięciom kardynał Ledóchowski
został w 1874 r. aresztowany. To połączenie walki z Kościołem z walką z
polskością wytworzyło w społeczeństwie polskim poczucie tożsamości między
polskością a katolicyzmem, wtedy też powstał stereotyp „Polaka-katolika". Pod
koniec lat siedemdziesiątych Bismarck wycofał się z najostrzejszych form Kul-
turkampfu. Jednakże ustawy antypolskie obowiązywały nadal, a w latach osiem-
dziesiątych XIX w. rząd niemiecki przystąpił do kolejnej ofensywy.
Nowe posunięcia władz zaborczych zmierzały w kierunku zwiększenia pro-
centu ludności niemieckiej na terenie zaboru i wzrostu obszaru ziemi znajdującej
się w rękach Niemców oraz zakładały skuteczniejszą politykę germanizacyjną.
Początki walki o ziemię organizował Bismarck. W 1885 r. zostały przeprowadzone
tzw. rugi pruskie, czyli przymusowe wysiedlanie ludności polskiej nie mającej
obywatelstwa pruskiego. Rugi te powtarzano w następnych latach. Pierwsze objęły
ok. 26 tys. osób. W 1886 r. została powołana Komisja Kolonizacyjna, która
dysponowała funduszami ze skarbu państwa, przeznaczonymi na wykup ziemi
z rąk polskich i na akcję osadniczą ludności niemieckiej.
Po odejściu Bismarcka w 1890 r. polityka nowego kanclerza Leo Capriviego
wydawała się zapowiadać pewne złagodzenie kursu, ale jego następcy nasilili
akcję antypolską. W 1894 r. powstało Niemieckie Towarzystwo Marchii Wschod-
niej, zwane przez Polaków Hakatą, od pierwszych liter jego założycieli: Ferdy-
nanda Hausemanna, Hermana Kennemanna i Heinricha Tiedemanna. Była to grupa
nacisku, reprezentująca niemieckich nacjonalistów ze wschodnich terytoriów ce-
sarstwa niemieckiego, która miała wpływać na władze, by te konsekwentnie
utrzymywały antypolski kurs polityki na terenach zaboru pruskiego.
60
W 1904 r. została wydana tzw. nowela osadnicza, zakazująca stawiania
nowych budynków w gospodarstwach rolnych bez zezwolenia władz. Chciano w
ten sposób utrudnić nabywanie ziemi przez Polaków, którzy nie dość, że nie
sprzedawali ziemi Niemcom, ale nawet powiększali swój stan posiadania. Wtedy
to Michał Drzymała, nie mogąc dostać zezwolenia na budowę domu, zamieszkał
w wozie cyrkowym. Parę lat męczyły się sądy pruskie, by znaleźć uzasadnienie
prawne dla stwierdzenia, że zakaz może dotyczyć także takiego miejsca zamie-
szkania. W zaborze rosyjskim, przypuszczalnie, albo policja natychmiast areszto-
wałaby Drzymałę, a wóz zniszczyła, albo wzięła łapówkę i na tym sprawa
zostałaby zakończona.
W 1908 r. sejm pruski, wobec braku pozytywnych wyników dotychczaso-
wych działań Komisji Kolonizacyjnej, uchwalił ustawę wywłaszczeniową, zezwa-
lającą na przymusowy wykup ziemi z majątków ziemiańskich. Ustawa ta nie była
realizowana m.in. z powodu ostrej reakcji niemieckiej opinii publicznej, zresztą
wkrótce nadszedł rok 1914.
W walce o ziemię stroną wygraną było społeczeństwo polskie. „Nie rzucim
ziemi, skąd nasz ród, nie damy pogrześć mowy" — tak oto zaczynała się Rota
Marii Konopnickiej. Właśnie walka o język stała się drugim frontem konfliktu
niemiecko-polskiego. Język niemiecki obowiązywał w szkolnictwie, urzędach,
nazewnictwie. W 1901 r. wprowadzono język niemiecki także do nauczania religii
w szkołach podstawowych. Na tym tle doszło do protestu dzieci we Wrześni w
1901 r. Dzieci ukarano chłostą, a rodziców karami pieniężnymi, sprawa stała się
jednak głośna w całej Europie. W latach 1906-1907, wzorem Królestwa Polskie-
go, uczniowie zorganizowali bojkot lekcji religii, żądając przywrócenia języka
ojczystego. Ale władze nie ustąpiły. W 1908 r. uchwalono ustawę o zgromadze-
niach, nazwaną przez Polaków „kagańcową", gdyż zabraniała używania podczas
zebrań języka polskiego na terenach, gdzie Polaków było mniej niż 60%.
Na tle tych wydarzeń nic dziwnego, że właśnie w zaborze pruskim zaczął
zdobywać coraz większe wpływy obóz narodowy ze swym poglądem, iż naj-
groźniejszym wrogiem narodu polskiego są Niemcy, z hasłem solidaryzmu naro-
dowego i zarazem koncepcją wzmacniania polskości pracą organiczną, bez nie-
realnych w tym czasie mrzonek niepodległościowych. Stronnictwo Narodowo-
-Demokratyczne powstało w zaborze pruskim w 1909 r. (zob. s. 75).
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Konsekwencje powstania styczniowego i jego klęski.
2.  Kierunki polityki caratu wobec Królestwa Polskiego i ziem zabranych po 1864 r.
3.  Geneza i formy lojalizmu i ugody w zaborze rosyjskim po 1864 r.
4.  Program polskiego pozytywizmu.
5.  Geneza i zasady autonomii Galicji.
6.  Kwestia ukraińska w Galicji w końcu XIX w.
7.  Geneza i treści koncepcji ugrupowania Stańczyków.
8.  Walka z polskością w zaborze pruskim po 1871 r.
9. Formy oporu społeczeństwa polskiego w zaborze pruskim wobec polityki władz niemieckich.
10. Galicja jako ośrodek kultury i nauki polskiej.
61
Słownik:
asymilacja ludności żydowskiej, autonomia, cezura, germanizacja, Hakata, irredenta, Komisja
Kolonizacyjna, krakowska szkoła historyczna, kurialny system wyborczy, liberum conspiro, lojalizm,
Młoda Polska, „nowela osadnicza", pozytywizm, praca organiczna, praca u podstaw, rugi pruskie,
rusyfikacja, Stańczycy, suwerenność, tromtadracja, trójlojalizm, unici, ustawa „kagańcowa", ustawa
wywłaszczeniowa z 1908 r., „walka o ziemię" w zaborze pruskim, ziemie zabrane.
Przykłady ćwiczeń:
1.  Jakie różnice występują między postawami: lojalizmu, ugody, organicznikostwa?
2.  Co można rozumieć przez określenie „przeżycie" lub „doświadczenie pokoleniowe" — podaj
przykłady.
3. Analogie i różnice w polityce trzech państw zaborczych wobec narodu polskiego w końcowych
dekadach XIX w. Czy można dostrzec związek między sytuacją wewnętrzną Austro-Węgier, Niemiec
i Rosji a ich polityką wobec narodu polskiego?
4.  Konsekwencje dla postaw i świadomości społeczeństwa polskiego w każdym z zaborów,
które mogła mieć polityka rządów zaborczych.
5. Literatury pięknej nie można traktować wyłącznie jako źródła wiedzy historycznej, ale zawiera
ona jednak obrazy rzeczywistości historycznej. W których ze znanych utworów literackich odzwier-
ciedlona jest problematyka walki z rusyfikacją i germanizacją? Jak przedstawiona jest panorama
polskiego społeczeństwa w utworach Orzeszkowej i Prusa, a także Stefana Żeromskiego i Wyspiań-
skiego?
6.  Dowiedz się, o ile to możliwe, z jakiego zaboru pochodzili Twoi przodkowie, czy zmieniali
miejsca zamieszkania, jakie zawody wykonywali itp.
7.  Gdybyś miał(a) napisać dzieje Polski w XVIII w. z pozycji Stańczyków, na jakie zjawiska
należałoby zwrócić uwagę?
Rozdział 2.  Stosunki  aospodarczo-społeczne
w trzech zaborach
Tematy do powtórzenia:
•  Początki rewolucji przemysłowej na ziemiach polskich w pierwszej połowie XIX w.
•  Okoliczności i zasady reform uwłaszczeniowych w zaborze pruskim i austriackim.
Ludność. W 1870 r. na ziemiach Królestwa Polskiego mieszkało ok. 6 min
ludzi, w 1910 — ok. 11,5 min; w Galicji w 1870 — ok. 5,5 min, w 1910 —
ok. 8,5 min; w zaborze pruskim (Wielkie Księstwo Poznańskie, Pomorze Gdańskie
i Górny Śląsk) w 1870 — ok. 4 min, w 1910 — ok. 6 min.
Ludności narodowości polskiej było oczywiście mniej. W spisach przeprowa-
dzanych ówcześnie nie pytano o narodowość, tak więc obliczenia można oprzeć na
statystykach dotyczących deklarowanego wyznania i języka i są one szacunkowe.
Przyjmuje się orientacyjnie, że przed I wojną światową w Kongresówce
ludność polska stanowiła ok. 80% mieszkańców, ok. 14% przypadało na ludność
62
żydowską (w miastach ponad 30%), na resztę składali się Niemcy, Rosjanie,
Białorusini i inni. W Galicji ludnos'ci polskiej byfo ponad 50% (w Galicji
Wschodniej ok. 30%), ludności żydowskiej — ok. 10%, a ukraińskiej (ruskiej)
— ok. 40% (w Galicji Wschodniej ok. 60%); w zaborze pruskim oblicza się, że
odsetek ludności polskiej w Wielkim Księstwie Poznańskim wynosił ok. 60%, na
Pomorzu Gdańskim — ok. 35%, a na Górnym Śląsku — ok. 50%, resztę stanowili
Niemcy. Ludności żydowskiej w zaborze pruskim niemal nie było (ok. 1%).
Skupiska ludności polskiej występowały też na ziemiach zabranych, czyli w
guberniach zachodnich Rosji. Stefan Kieniewicz oblicza liczbę tej ludności w
1910 r. na ok. 1 min. Emigracja polska w tymże roku osiągnęła ok. 4 min osób.
W 1870 r. ludności polskiej było zatem ok. 10 min, a w okresie do I wojny
światowej liczba ta uległa podwojeniu.
Stosunki gospodarcze w zaborze rosyjskim. W 1864 r. car Aleksander II
wydał dekrety uwłaszczeniowe. Dekrety te nadawały chłopu pełną własność
użytkowanej dotąd ziemi. Jednocześnie część chłopów bezrolnych otrzymała
2-3-hektarowe działki, pochodzące z dóbr kościelnych lub państwowych. Od-
szkodowania za zabraną ziemię miały płacić właścicielom władze, choć oczywi-
ście źródłem ich finansowania był w dużej części podatek gruntowy ściągany z
chłopów. Dekrety wprowadzały też samorząd wiejski (sołtysi i wójtowie). Ser-
wituty, czyli prawo korzystania przez chłopów z lasów, pastwisk i stawów, których
formalnym właścicielem był dwór, zostały nienaruszone, co stało się niebawem
źródłem nie kończących się sporów i zaogniało stosunki między wsią a dworem.
Dekrety zniosły przywilej propinacji, czyli dotychczasowy monopol dworu na
produkcję i sprzedaż piwa i wódki. Zasady uwłaszczenia były zarówno w stosunku
do reformy uwłaszczeniowej w samej Rosji, jak i w pozostałych zaborach
korzystne dla chłopów. Niemniej jednak rolnictwo Królestwa Polskiego pozostało
mało wydajne i zacofane, tak na terenach wielkiej własności, która obejmowała
ponad 50% ziem uprawnych, jak i w gospodarstwach chłopskich.
Własność ziemiańska — pozbawiona inwentarza (poprzednio chłop uprawiał
ziemię folwarczną za pomocą własnego) i darmowej pracy — ciężko przeżyła
reformę uwłaszczeniową. Wiele, szczególnie mniejszych, majątków bankrutowało
lub ratowało się parcelacją. Własność chłopska była rozdrobniona, z czasem liczba
gospodarstw karłowatych stawała się coraz większa. W latach osiemdziesiątych
XIX w. zaczęło napływać do Kongresówki tanie zboże amerykańskie, co dodat-
kowo utrudniało sytuację polskiego rolnictwa. Jednocześnie jednak i tu dotarła
rewolucja agrarna. Kontynuowano — zaczęte w pierwszej połowie XIX w. —
wprowadzanie metod intensyfikacji rolnictwa, upowszechniano płodozmian, na-
wożenie pól, a w końcu wieku na folwarkach pojawiły się pierwsze maszyny
rolnicze. Trudności ze zbytem zboża powodowały szersze stosowanie upraw roślin
pastewnych i okopowych. To z kolei przyczyniło się do rozwoju m.in. cukrowni.
Ale aż do I wojny światowej rolnictwo w Kongresówce miało bardzo niską
wydajność z hektara.
Królestwo Polskie stawało się natomiast najbardziej uprzemysłowioną częścią
63
państwa rosyjskiego. Na szybki proces industrializacji Kongresówki, który zade-
cydował o profilu gospodarczym tego terytorium, wpłynęły niesłychanie chłonne
rynki wschodnie, zniesienie w 1850 r. granicy celnej między Królestwem a Rosją
oraz wysokie cła przywozowe na towary na granicy zachodniej. Dopiero w latach
osiemdziesiątych rząd carski, pod naciskiem przemysłowców rosyjskich, nałożył
wysokie cła przywozowe także na surowce, co zmusiło do zaopatrywania się
polskich przemysłowców, np. w bawełnę, na rynkach rosyjskich. Kongresówka
dysponowała też tanią siłą roboczą, gdyż, szczególnie po uwłaszczeniu, przelu-
dniona wieś dostarczała ludności poszukującej zarobku. Rozwojowi przemysłu
sprzyjały złoża surowcowe oraz rozbudowa sieci kolejowej. Przemysł Królestwa
miał możliwości surowcowe, tanią siłę roboczą i rynek zbytu, natomiast gorzej
przedstawiała się sprawa kapitału. Kapitał ziemiański był ograniczony, trudności
tworzenia spółek z udziałem arystokracji zostały świetnie opisane przez Prusa w
powieści Lalka. Do Królestwa napływał jednak kapitał obcy, który umożliwiał
rozruch nowych przedsiębiorstw głównie w okręgach warszawskim, śląsko-dą-
browskim, staropolskim i łódzkim. Powstawały spółki akcyjne i pierwsze kartele.
Najlepiej rozwijał się przemysł włókienniczy (bawełniany i wełniany), poza nim
przemysł metalowy i maszynowy oraz konfekcyjny.
Pewną rolę w rozwoju przemysłu odegrały też czynniki świadomościowe.
Dla pozbawionych możliwości aktywności politycznej „warstw historycznych",
w sytuacji, gdy świeża była pamięć o klęsce powstania, a sprawa niepodległości
odsuwała się w daleką przyszłość, działania gospodarcze stawały się swoistą formą
patriotyzmu. Nowa ideologia, zwana pozytywizmem, sprzyjała temu nastawieniu
i dostarczała uzasadnień.
Choć Kongresówka nie doszła w omawianym okresie do poziomu Europy
Zachodniej, stała się jednak krajem, w którym ok. 1/3 ludności mieszkała w
miastach, a tylko ok. 50% społeczeństwa czerpało dochody z rolnictwa. Szcze-
gólnie wzrosła liczba mieszkańców Warszawy i Łodzi (do 700 tys. i 500 tys.).
Była to ogromna zmiana w stosunku do pierwszej połowy XIX w.
Stosunki gospodarcze w zaborze austriackim. Galicja — z wyjątkiem
Śląska Cieszyńskiego, który posiadał odrębny profil gospodarczy i wszedł w okres
szybkiej industrializacji — właściwie nie miała swojego miejsca w życiu gospo-
darczym Austro-Węgier, w przeciwieństwie do roli Królestwa czy Wielkopolski
i Pomorza w organizmie gospodarczym Rosji i Niemiec. Rolnictwo w Galicji
było zacofane i nie miało możliwości zbytu swoich produktów. Wielka własność,
obejmująca ok. 40% ziem uprawnych, w większości prowadziła gospodarkę
ekstensywną, zyski zużywano na cele konsumpcji, a nie produkcji. Własność
chłopska podlegała wyjątkowemu rozdrobnieniu. Reformy józefińskie, przepro-
wadzone pod koniec XVIII w., zabraniały rugowania chłopów, co przyczyniło się
w rezultacie do powstania ogromnej liczby karłowatych gospodarstw. Ponad
połowa gospodarstw posiadała mniej niż 5 ha użytków rolnych. Brak przemysłu
nie tylko w samej Galicji, ale na terenie całych Austro-Węgier, uniemożliwiał
odpływ ludności ze wsi.
64                                            y^    Vj~
/,
Dwór zachował wiele przywilejów, w tym monopol na produkcję i sprzedaż
piwa i wódki (prawo propinacji) oraz monopol polowania (prawo łowieckie).
Wieś nie miała nawet uprawnień serwitutowych.
Wszystkie te czynniki powodowały przeludnienie oraz przysłowiową nędzę
wsi galicyjskiej. Chłopi ratowali się częściowo emigracją. Oblicza się, że w
okresie 1880-1910 wyemigrowało ok. 10% ludności tych terenów. W Galicji nie
było też warunków do rozwoju przemysłu (przed I wojną światową ponad 70%
ludności utrzymywało się z rolnictwa). Poza rzemiosłem, rozwinął się tu tylko
przemysł naftowy w okręgu krośnieńskim i, pod koniec XIX w., borysławskim.
Dynamiczny rozwój tych okręgów nie wpłynął jednak na całość życia gospodar-
czego Galicji.
Pewne ożywienie gospodarcze przeżył zabór austriacki dopiero w początkach
XX w. (przemysł węglowy w okręgu chrzanowskim i włókienniczy w okręgu
bielsko-bialskim). Dla wsi galicyjskiej istotną rolę zaczęły pełnić konsekwencje
emigracji. Emigranci zapewniali pozostawionym rodzinom pewien dopływ go-
tówki, zdarzały się też powroty i zakładanie gospodarstw stosujących bardziej
wydajne metody uprawy.
Stosunki gospodarcze w zaborze pruskim. Pod względem gospodarczym
zabór pruski składał się z dwóch zupełnie różnych regionów. Wielkopolska i
Pomorze Gdańskie stały się terenami rozwiniętego rolnictwa, którego produkty
były eksportowane. Tak jak Królestwo stanowiło bazę przemysłową zaopatrującą
Rosję, tak Wielkopolska i Pomorze były zapleczem rolniczym dla Niemiec,
przeżywających okres dynamicznego uprzemysłowienia. Uwłaszczenie, dokonane
tu drogą pruską w pierwszej połowie XIX w., stworzyło rolnictwo oparte na
wielkiej własności ziemskiej (ok. 60% ziem uprawnych), prowadzącej intensywną
gospodarkę i organizującej przemysł spożywczy (w głównej mierze cukrownie,
a także browary, gorzelnie, młyny), oraz na dużych towarowych gospodarstwach
chłopskich. Szybko przeprowadzano mechanizację rolnictwa, wprowadzano rów-
nież coraz bardziej wydajne metody uprawy. Polityka ceł ochronnych, stosowana
przez władze pruskie, oraz wysokie ceny produktów rolnych i hodowlanych
powodowały, że rolnictwo tych regionów osiągnęło wskaźniki europejskie.
Dodatkowym czynnikiem, wzmacniającym aktywność gospodarczą Polaków,
była — jak wspomniano poprzednio — antypolska polityka władz niemieckich.
Obrona polskiego stanu posiadania, walka o utrzymanie ziemi, wymagała ule-
pszania gospodarki, stało się to wręcz formą patriotycznego obowiązku.
Górny Śląsk stanowił teren o zupełnie odrębnym profilu gospodarczym. W
drugiej połowie XIX w. nastąpił tu dynamiczny rozwój przemysłu ciężkiego —
przede wszystkim górnictwa węglowego i hutnictwa. Przed I wojną światową z
rolnictwa utrzymywało się w tym regionie tylko niewiele ponad 20% mieszkań-
ców. Gospodarka Górnego Śląska w przeważającej mierze była w rękach nie-
mieckich. Polacy na tych terenach to niemal wyłącznie ludność robotnicza i
chłopska. W przemyśle górnośląskim zachodziły zjawiska charakterystyczne dla
całego przemysłu europejskiego, a więc szybki postęp techniczny i koncentracja
produkcji.
65


Ogólna charakterystyka przemian gospodarczych i społeczych. W drugiej
połowie XIX i w początkach XX w. wszystkie trzy zabory przeżywały, w różnym
tempie i zakresie, rewolucję przemysłową i towarzyszącą jej rewolucję agrarną,
podlegały procesom cywilizacyjnym, charakterystycznym dla całej Europy, choć
opóźnionym m.in. przez brak własnego państwa. Jednocześnie pogłębiały się
zjawiska, które zaciążą w przyszłości nad gospodarką II Rzeczypospolitej —
coraz ostrzejsze stawały się różnice profili gospodarczych poszczególnych zabo-
rów i następowało coraz silniejsze powiązanie zaborów z organizmami gospodar-
czymi państw zaborczych. Ta ostatnia tendencja uwidaczniała się wyraźnie w
układzie sieci kolejowej, np. z Warszawy łatwiej było dojechać do Petersburga
niż do Poznania czy Gdańska.
Na ziemiach polskich istniały dwa odrębne „światy rolnicze": rolnictwo
zaboru pruskiego i rolnictwo pozostałych zaborów. Różnice te zresztą widoczne
są do dzisiaj. W latach 1910-1913 plony zbóż z hektara wynosiły przeciętnie w
zaborze pruskim 19 q, w Galicji — 11 q, w zaborze rosyjskim — 10 q, kartofli
odpowiednio — 158 q, 115 q i 95 q. W tym samym okresie jedna młockarnia
wypadała w zaborze pruskim na 20 ha, w Galicji — na 350 ha, a w Królestwie
— na 90 ha. Gospodarstwa do 5 ha w zaborze pruskim zajmowały ok. 10%
ziemi, w Kongresówce — 30%, w Galicji — 50%. Andrzej Jezierski oblicza, że
jeżeli uznać dochód na jednego mieszkańca w Galicji za 100, to w Królestwie
wynosił on 166, a w zaborze pruskim — 300.
Różny był też poziom cywilizacyjny. W zaborze rosyjskim analfabetyzm
sięgał 70% dorosłej ludności, w Galicji — 50%, w zaborze pruskim wprowadzony
jeszcze przez Fryderyka II obowiązek szkolny całkowicie zlikwidował to zjawi-
sko. Jednocześnie w opisywanym okresie nastąpił olbrzymi postęp we wszystkich
dziedzinach życia. Ostatnie dekady XIX w., nazywane okresem „drugiej rewo-
lucji technicznej", przyniosły zasadnicze zmiany w warunkach życia codziennego.
Nowe środki komunikacji i łączności, nowe technologie, postęp medycyny —
wszystko to docierało i na ziemie polskie. Oblicza się, że nastąpiła w tym okresie
wyraźna poprawa stopy życiowej ogółu ludności, zwłaszcza w zaborze pruskim.
Struktura społeczna ulegała pewnym zmianom. Wyraźnie można wyodrębnić
warstwę ziemiańską, nieliczną i gospodarczo coraz mniej znaczącą, ale nadal
reprezentującą wzorce obyczajowe i kulturowe o dużej atrakcyjności. Tworząca
się warstwa burżuazji była od początku zróżnicowana narodowościowo, niemiec-
ko-polsko-żydowska, i pod względem znaczenia wzorców kulturowych wyraźnie
ustępowała tradycjom ziemiańskim.
Specyficzną grupę stanowiła inteligencja — „klassa umysłowa". Liczyła
ona w trzech zaborach ok. 150 tys. osób. W dużej mierze pochodziła ze stanu
szlacheckiego, co wpływało na jej obyczajowość, ale także były wśród niej
rodziny wywodzące się z mieszczaństwa oraz, szczególnie w Galicji, z warstwy
chłopskiej. Grupa ta odegrała dominującą rolę w rodzących się polskich ruchach
politycznych. Jako nieodłączną cechę statusu „inteligenta" traktowano zaintereso-
wanie sprawami publicznymi. W opisywanym okresie nastąpił szybki wzrost
66
t
liczebny przemysłowej klasy robotniczej. Tworzyli ją przede wszystkim przyby-
wający do miast chłopi, a także część rzemieślników, nie mogących utrzymać
własnych warsztatów, i zdeklasowana szlachta.
Oczywiście nadal sporą grupą w miastach byli drobni właściciele, wśród
których dużą część stanowiła ludność żydowska. Wielu zatrudnionych w mieście
to różnego rodzaju pracownicy najemni, np. w latach osiemdziesiątych XIX w.
oblicza się, że służba domowa obejmowała ponad 10% całej ludności Warszawy.
Ludność chłopska, nadal stanowiąca największy procent populacji, była silnie
rozwarstwiona. Obok bogatych chłopów, istniała rosnąca liczebnie grupa chłopów
mało- lub bezrolnych, utrzymujących się z dorywczych prac, a także warstwa
robotników rolnych — fornali.
Ważnym procesem, zachodzącym na przełomie wieków, stawał się powolny
awans kulturalny warstw niższych i stopniowe włączanie się ich do życia publi-
cznego. W warstwach niższych wytwarzało się poczucie przynależności do narodu.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Rozmieszczenie ludności polskiej w trzech zaborach i procesy demograficzne od lat siedem-
dziesiątych XIX w. do 1913 r.
2.  Zasady reform uwłaszczeniowych w Królestwie Polskim i ich konsekwencje.
3.   Warunki sprzyjające rozwojowi przemysłu w Królestwie Polskim, okręgi i gałęzie tego
przemysłu.
4.  Źródła zacofania gospodarczego Galicji.
5.  Geneza rozwoju rolnictwa w Wielkopolsce i na Pomorzu.
6.  Profil gospodarczy Górnego Śląska.
7.  Struktura społeczeństwa polskiego i jej przemiany na przełomie wieków.
Słownik:
propinacja, serwituty, uwłaszczenie.
Przykłady ćwiczeń:
1.  Podaj znaczenie pojęć — inteligent i inteligencja, w końcu XIX w. Co obecnie oznaczają
te określenia? Czy uważasz, że zmienił się ich zakres?
2.  Zestaw dane statystyczne i informacje o gospodarce trzech zaborów i na tej podstawie
przedstaw główne różnice w ich profilach gospodarczych. Jakie czynniki pogłębiały dezintegrację
gospodarczą ziem polskich? Jakie to miało znaczenie dla życia gospodarczego II Rzeczypospolitej?
Czy ślady tych różnic dostrzegalne są we współczesnej Polsce?
3.  Uzasadnij słuszność stwierdzenia, że na przełomie wieków dokonywały się na ziemiach
polskich rewolucja przemysłowa i agrarna, kształtowały się stosunki kapitalistyczne.
4.  Sprawdź w atlasie historycznym, jaki był układ sieci kolejowej na ziemiach polskich w
początkach XX w. Znajdź na mapie i wypisz główne ośrodki przemysłu.
5.  Uwzględniając informacje zawarte w części I, scharakteryzuj, jakie zmiany w warunkach
życia codziennego zachodziły na ziemiach polskich na przełomie wieków.
67
Rozdział  3.   Kształtowanie   się   nowożytnych
ruchów politycznych
Tematy do powtórzenia:
•  Program Towarzystwa Demokratycznego Polskiego oraz stronnictwa „czerwonych" przed i
w czasie powstania styczniowego.
•  Główne kierunki ideowe w Europie Zachodniej i Rosji w ostatnich dekadach XIX w.
Odrodzenie liberum conspiro. W latach siedemdziesiątych XIX w. dorastało
i wchodziło w życie publiczne nowe pokolenie, pokolenie, dla którego klęska
powstania była przede wszystkim wspomnieniem rodziców. Młoda polska inteli-
gencja, kształcona na ideałach pozytywistycznych, obserwująca ruch narodnicki
w Rosji, chłonąca to, co się działo w Europie Zachodniej, tworzyła na przełomie
lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych środowisko i formację umysłową nasta-
wioną na wyrwanie się z letargu popowstaniowego. Pozytywistyczna praca orga-
niczna nie wystarczała im jako forma aktywności. Nie zapobiegała represjom ze
strony zaborców ani nie zlikwidowała niesprawiedliwości i konfliktów w życiu
społecznym. To środowisko „niepokornych", jak nazwie je publicysta Bogdan
Cywiński w swojej, wydanej w 1971 r., książce Rodowody niepokornych, dało
w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX w. początek polskim obozom
politycznym; obozy te przetrwały w ogólnych zarysach do II wojny światowej,
a i w czasach obecnych wyznaczają w dużej mierze formy myślenia polskich elit
politycznych o sprawach publicznych.
Ruchy socjalistyczny, ludowy i nacjonalistyczny tworzyło środowisko inte-
ligenckie, szukające wyjścia z sytuacji, w której nieakceptowana rzeczywistość
wydawała się w gruncie rzeczy niezmienna, a jawna ekspresja własnych poglądów
i przekonań była uniemożliwiana przez panujący system. Środowisko to szukało
nowych form aktywnego wpływania na rzeczywistość zbiorowości, do której czuło
się'przynależne i za którą czuło się odpowiedzialne.
W warunkach polskich sprawy narodowe nieodłącznie wiązały się z progra-
mami społecznymi i każdy tworzący się ruch musiał ustalić swój stosunek do
sprawy niepodległości. Określenie „słoń a sprawa polska" — przytoczone ironi-
cznie przez Żeromskiego w Przedwiośniu, odzwierciedlało sytuację historyczną
Polaków, w której rzeczywiście każda forma aktywności wiązała się z problemem
losów narodu polskiego.
Polski socjalizm. Z ideami socjalizmu spotykała się polska młodzież stu-
diując na uniwersytetach rosyjskich. Tam poznawała ruch narodnicki, a także
czytywała pierwsze broszury socjalistyczne, będące tłumaczeniami pism Marksa
i Engelsa czy innych socjalistów zachodnioeuropejskich. Zadaniem, które posta-
wili sobie pierwsi polscy socjaliści, stało się przekazanie idei tego ruchu robot-
nikom, nauczenie ich zorganizowanych działań. Jednym z najwybitniejszych
polskich socjalistów był Ludwik Waryński, który w drugiej połowie lat siedem-
dziesiątych XIX w. zaczął pracować w warszawskiej fabryce Lilpopa. Z jego
68

Ludwik Waryński (1856-1889)
Róża Luksemburg (1870-1919)
Bolesław Limanowski (1835-1935)

69
j
inicjatywy, a także Kazimierza Hildta i Filipiny Płasko wieki ej, powstały pierwsze
kółka robotnicze, na zebraniach których czytano i omawiano pisma socjalistyczne.
Szymon Diksztajn był autorem pierwszej polskiej broszury Kto z czego żyje —
tłumaczącej w sposób przystępny idee marksizmu. Formą organizowania stały się
Kasy Oporu, w których robotnicy gromadzili fundusze na potrzeby ewentualnego
strajku. Jednocześnie ukształtowało się środowisko emigracji politycznej w Szwaj-
carii. Tam powstało pierwsze pismo socjalistów „Równość", przemycane również
do kraju. W redagowaniu tego pisma brali udział: Kazimierz Dłuski, Bolesław
Limanowski, Stanisław Mendelson, a także przybyły z Galicji, do której musiał
uciekać przed groźbą aresztowania, Waryński. Bliskie kontakty z tą grupą utrzy-
mywali: przyszły działacz obozu narodowego Zygmunt Balicki, a także późniejszy
twórca ruchu ludowego Bolesław Wysłouch.
Właśnie w Genewie rozpoczął się spór, który towarzyszyć będzie polskiemu
socjalizmowi przez wiele następnych lat i doprowadzi ostatecznie do jego rozła-
mu. Chodziło o stosunek rodzącego się ruchu do sprawy niepodległości. Jedni,
z Waryńskim na czele, twierdzili, że hasło niepodległości Polski powinno zniknąć
„w walce pracy z kapitałem", drudzy, z Limanowskim, głosili jedność „patrioty-
zmu i socjalizmu". Ci pierwsi argumentowali, że hasła niepodległościowe, ogól-
nonarodowe, zagrażają rodzącej się świadomości klasy robotniczej, niosą niebez-
pieczeństwo solidaryzmu narodowego, wytwarzają wrogość wobec proletariatu
innych państw. Nadchodząca rewolucja, w którą wierzyli, miała rozwiązać sama
przez się kwestię narodową. Drudzy uznawali, że nie wolno odrzucać ideologii
niepodległościowej, że polski robotnik jest przecież członkiem narodu, a ideał
niepodległości jest bliski także klasie robotniczej.
W 1880 r., w 50-lecie wybuchu powstania listopadowego, odbył się w
Genewie zjazd socjalistów polskich, na którym spór się zaognił, mimo że telegram
od Marksa i Engelsa kończył się hasłem „Vive la Pologne" (Niech żyje Polska).
Waryński odpowiadał: „Niech żyje rewolucja socjalna". W 1881 r. zaczęło
wychodzić w Szwajcarii nowe pismo „Przedświt", w którego redakcji zgrupowali
się „międzynarodowcy", natomiast Limanowski założył odrębną organizację Lud
Polski, obejmującą tzw. niepodległościowców.
^ ^ 1882 r. Waryński wrócił do Warszawy i zaczął budować w konspiracji
pierwszą partię robotniczą, która przyjęła nazwę — Socjalrewolucyjna Partia
 Proletariat. Program Proletariatu wyraźnie określał zasady przyszłego ustroju,
opartego na równości i społecznej własności środków produkcji. Na bieżąco partia
miała walczyć o ustawodawstwo socjalne i swobody demokratyczne jako cele
„minimalne". W metodach walki przewidywano strajki, manifestacje, pracę pro-
pagandową i organizacyjną, a także terror indywidualny. Program wyraźnie
odcinał się od dążeń niepodległościowych; stwierdzano w nim, że „interesy
wyzyskiwanych nie dadzą się pogodzić z interesami wyzyskujących [...] w imię
fikcyjnej jedności narodowej". Postulowano natomiast zasadę „równouprawnienia
narodowości". Działacze Proletariatu potrafili dotrzeć do większości ówczesnych
ośrodków przemysłu, a najbardziej spektakularnym wynikiem działań partii był
70
Wi
kilkutysięczny strajk w Żyrardowie w 1883 r., zakończony ustępstwami właścicieli
fabryk. Nawiązana została współpraca z Narodną Wolą. Do partii należało przy-
puszczalnie kilkaset osób (z tego aresztowano ok. 200), ale zasięg jej wpływów
był większy. Cały czas trwały aresztowania. W 1883 r. został uwięziony Waryński,
po którym przywództwo w partii objął Stanisław Kunicki. W połowie lat osiem-
dziesiątych działalność partii zamarła. W 1885 r. toczył się proces proletariatczy-
ków, zakończony sześcioma wyrokami śmierci, z których wykonano cztery.
Publiczna egzekucja „czterech mężów Proletariatu", jak pisze Żeromski w No-
kturnie, dokonana na stokach Cytadeli (pierwsza od czasu egzekucji członków
powstańczego Rządu Narodowego), była symbolem nowej epoki. Sam Waryński
umarł w 1889 r. w Szlisselburgu, w którym 21 lat wcześniej skonał twórca
Towarzystwa Patriotycznego, Walerian Łukasiński.
Nie wszyscy działacze socjalistyczni zostali aresztowani, a sam socjalizm
przestawał być wyłącznie wyrazem moralnych rozterek inteligentów, stał się
motywacją działań wielu robotników, toteż represje wobec Proletariatu nie prze-
rwały ruchu. Wśród aresztowanych „za socjalizm" w początkach lat osiemdzie-
siątych 50% stanowili inteligenci, ok. 30% robotnicy, a ok. 20% rzemieślnicy. W
kraju powstał II Proletariat (1888), do którego założenia przyczynili się Marcin
Kasprzak i Ludwik Kulczycki, a także, później bardzo daleki od idei socjalisty-
cznych, Władysław Studnicki. Jest to jeszcze jeden dowód na to, że w latach
osiemdziesiątych udział w tajnych ruchach politycznych był bardziej wyrazem
postaw moralnych niż określonych przekonań politycznych. W 1889 r. Julian
Marchlewski założył Związek Robotników Polskich, który stawiał sobie za cel
wspomaganie robotników w walce o prawa socjalne i poprawę położenia mate-
rialnego.
Przedstawiciele polskiego ruchu socjalistycznego uczestniczyli w obu zjaz-
dach paryskich w 1889 r., z których wyłoniła się II Międzynarodówka, ale
„niepodległościowcy" i „międzynarodowcy" wystąpili osobno.
W maju 1892 r. robotnicy łódzcy zorganizowali strajk powszechny; interwe-
niowała policja i wojsko rosyjskie. Władze carskie już wtedy próbowały skierować
robotników przeciw ludności żydowskiej. Na Bałutach, dzielnicy Łodzi, doszło
do pogromu Żydów. Ostatecznie strajk został spacyfikowany.
W 1892 r. odbył się w Paryżu zjazd polskich socjalistów, który miał
doprowadzić do powstania jednolitej partii. Na zjeździe tym spotkali się Mendel-
son, Limanowski, Feliks Perl, a także Stanisław Wojciechowski, późniejszy
prezydent Rzeczypospolitej, i Stanisław Grabski, który wkrótce stanie się jednym
z przywódców obozu narodowego. Uczestnicy zjazdu zapowiedzieli powołanie
do życia Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). Uchwalono wówczas jej program,
zwany paryskim. Nowa partia miała dążyć do „samodzielnej rzeczypospolitej
demokratycznej", w której planowano „stopniowe uspołecznienie ziemi i narzędzi
produkcji". Wydawało się, że zwyciężył nurt „niepodległościowy" (zob. s. 88).
Program został przekazany do środowisk socjalistycznych w kraju, gdzie
przeczytał go i zaakceptował m. in. młody działacz wileński, który właśnie wrócił
71
z zesłania, Józef Piłsudski (ps. Wiktor). W latach 1895-1900 stał się on jednym
z głównych przywódców PPS. W marcu 1893 r. działające w kraju ugrupowania
socjalistyczne zawiązują pierwsze koła Polskiej Partii Socjalistycznej. Ale już w
lipcu tegoż roku grupa działaczy związanych z pismem „Sprawa Robotnicza" —
pod przewodem Marchlewskiego i Róży Luksemburg — uznała program paryski
za odstępstwo od socjalizmu, grożące „utopieniem" sprawy socjalizmu w ruchu
ogólnonarodowym, i stworzyła Socjaldemokrację Królestwa Polskiego (SDKP).* I
Luksemburg sformułowała teorię, że poszczególne zabory są organicznie powią-
zane z państwami zaborczymi, że walki klasy robotniczej Niemiec i Rosji nie
można rozbijać według kryteriów narodowych, a rozwój gospodarczy wskazuje,
iż ruchy narodowe, dążące do odrębnych państwowości, stają się anachronizmem
(zob. s. 93). Do 1900 r. Socjaldemokracja nie prowadziła aktywniejszych działań,
niemniej rok 1893 można uznać za datę wyraźnego i trwałego organizacyjnego
rozłamu w polskim ruchu socjalistycznym. Trudny problem przeciwstawienia
sprawy niepodległości sprawie walki klasowej i walki o system socjalistyczny
będzie źródłem wielu następnych secesji z PPS do SDKP, a także, choć dużo
rzadziej, z SDKP do PPS.
Na przełomie wieków Polska Partia Socjalistyczna ogromnie rozszerzyła
swoją działalność. Pismo PPS — „Robotnik", redagowane w latach 1894-1900
przez Piłsudskiego — docierało do wielu środowisk. Oblicza się, że w 1899 r.
rozpowszechniono ok. 100 tys. egzemplarzy różnych wydawnictw socjalistycz-
nych (tzw. bibuły), drukowanych w podziemiu krajowym i za granicą. Jednym z
tajnych drukarzy był przyszły prezydent Rzeczypospolitej Ignacy Mościcki. W
1900 r. policja rosyjska odkryła tajną drukarnię „Robotnika" i aresztowała Pił-
sudskiego, któremu jednak, po dłuższym okresie symulowania choroby umysło-
wej, udało się w 1901 r. uciec z więzienia.
W okresie tym zaostrzyły się spory między „niepodległościowcami" a „mię-
dzy narodowcami". W 1896 r. na kongresie II Międzynarodówki pojawiły się
dwie delegacje polskich socjalistów. Przedstawiciele PPS postulowali, żeby Mię-
dzynarodówka włączyła do swojego programu żądanie przywrócenia Polsce nie-
podległości, natomiast reprezentanci SDKP chcieli uznania haseł niepodległościo-
wych za szkodliwe dla międzynarodowego ruchu robotniczego. W rezultacie kon-
gres odrzucił oba projekty i ogłosił ogólną deklarację o prawie narodów do samo-
stanowienia. Pod koniec wieku Feliks Dzierżyński i Adolf Warski-Warszawski
ożywili działalność SDKP i rozciągnęli jej wpływy na Litwę, stąd partia przyjęła
w 1900 r. nazwę Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL).
W 1898 r. w Rosji powstała Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji
(zob. s. 30), a rok wcześniej ogólnorosyjska socjalistyczna partia żydowska —
Powszechny Żydowski Związek Robotniczy (tzw. Bund — związek).
Obie polskie partie socjalistyczne musiały zająć stanowisko wobec tych
faktów. Przywódcy PPS wyraźnie podkreślali odrębność polskiego ruchu socja-
listycznego oraz swoisty monopol na działania na terenach byłego Królestwa i
Litwy, pragnęli też zachować własne wpływy wśród robotników żydowskich.
72
I
Charakterystyczna dla nich była niewiara w możliwości ruchu rewolucyjnego w
Rosji, a także uraz antyrosyjski, naturalny w wypadku ludzi wyrosłych w zaborze
rosyjskim, zwłaszcza na ziemiach zabranych.
Natomiast SDKPiL zgłosiła akces, na zasadach autonomicznych, do SDPRR,
na co jednak kierownictwo tej ostatniej nie wyraziło zgody. Było pewnym
paradoksem, że właśnie polska partia walczyła o usunięcie z programu SDPRR
postulatu samostanowienia narodów wchodzących w skład carskiej Rosji. Zażarta
walka z PPS wpływała na wyostrzenie antyniepodległościowego stanowiska
SDKPiL. W samym PPS narastały także dylematy wewnętrzne. W ówczesnych
warunkach historycznych łączenie celów niepodległościowych z codziennym kie-
rowaniem ruchem robotniczym i walką o cele socjalne było rzeczywiście bardzo
trudne i dramatyczne. W szeregach PPS część działaczy kładła większy nacisk
na sprawy społeczne, a reszta w coraz większym stopniu kultywowała epigonizm
powstańczy. Zbliżające się wydarzenia rewolucji 1905-1906 r. pogłębią te spory.
W pozostałych zaborach ruch socjalistyczny miał niniejsze znaczenie i
przybrał inne formy. W Galicji niemal nie było przemysłowej klasy robotniczej,
idee socjalistyczne docierały jednak do rzemieślników, pracowników najemnych
drobnego przemysłu, a także do części drobnomieszczństwa i oczywiście do
inteligencji. W latach siedemdziesiątych działał tu Limanowski, współpracując z
ukraińskim socjalistą Iwanem Franko. Inicjowali oni, podobnie jak w pierwszym
okresie w zaborze rosyjskim, powstawanie kółek oświatowo-propagandowych.
Działalność ta, w odróżnieniu od Królestwa, gdzie każde takie spotkanie mogło
skończyć się aresztowaniem, była całkowicie jawna.
W 1878 r. przybył do Galicji Waryński i próbował wprowadzić tu konspi-
racyjne formy działań. Wkrótce został aresztowany. Proces Waryńskiego i 34 jego
towarzyszy, trwający od lutego do kwietnia 1880 r., przyczynił się istotnie do
popularyzacji idei socjalizmu. Mowy oskarżonych, będące wykładem doktryny
socjalistycznej, przedrukowywał w sprawozdaniach z procesu — redagowany
przez konserwatystów, ale zamieszczający obiektywne informacje — „Czas".
Proces skończył się nakazem opuszczenia przez oskarżonych terytorium Galicji.
W 1892 r. powstała Partia Socjaldemokratyczna Galicji i Śląska Cieszyń-
skiego (PSDGiSl.Ciesz.) jako autonomiczna część socjaldemokracji ogólnoau-
striackiej. W tymże roku zaczęła wydawać pismo „Naprzód". W 1897 r. w
wyborach do Rady Państwa trzech socjaldemokratów uzyskało mandaty posel-
skie. Był wśród nich Ignacy Daszyński, przywódca galicyjskiego ruchu socja-
listycznego, wspaniały mówca i publicysta. Partia włączyła do swojej nazwy
określenie „Polska" i zaczęła działać samodzielnie jako Polska Partia Socjaldemo-
kratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego. Powstała też Ukraińska Partia Socjal-
no-Demokratyczna. PPSDGiŚl.Ciesz. stanowiła od początku partię legalną, par-
lamentarną, reprezentowała, jak określał Daszyński, socjalizm „w majestacie
prawa i porządku" — „kartka wyborcza" była traktowana jako jedno z głównych
narzędzi walki.
Partia ta dała ruchowi socjalistycznemu w niepodległej Polsce takich dzia-
73
łączy i parlamentarzystów, jak Daszyński, Herman Lieberman, Zygmunt Marek,
Jędrzej Moraczewski.
W 1893 r. powstała PPS zaboru pruskiego, nie odegrała ona jednak większej
roli, pozostając organizacją bardzo nieliczną. Do 1912 r., choć przy wielu
konfliktach, działała w powiązaniu z SPD. W tymże roku całkowicie się usamo-
dzielniła.
Nacjonalizm polski. Ruch socjalistyczny nie był jedyną formą aktywności
młodego, popowstaniowego pokolenia, któremu nie wystarczały idee pozytywi-
styczne. Równocześnie część środowiska młodzieżowego chciała mówić trochę
innym językiem, pragnęła pracy dla ludu, a ten lud widziała przede wszystkim
na wsi. W ten sposób spotykały się romantyczne tradycje pojmowania „ludu"
jako uosobienia narodu z pozytywistyczną „pracą u podstaw", a także wpływami
rosyjskiego ruchu narodnickiego. Epopea narodnictwa, rozgrywająca się na oczach
ówczesnej młodzieży, była dla całego tego pokolenia ważnym doświadczeniem.
Sposób myślenia tego środowiska wyrażało, założone w 1886 r., wydawane
legalnie pismo „Głos", którego redaktorem był m.in. Jan Ludwik Popławski. W
tym czasie, gdy wychodziły pierwsze numery „Głosu", na emigracji ukazała się
broszura uczestnika powstania styczniowego Zygmunta Miłkowskiego (ps. litera-
cki Tomasz Teodor Jeż) Rzecz o obronie czynnej i Skarbie Narodowym, w której
wskrzeszał on tradycje powstańcze. W 1887 r. w Szwajcarii, w miejscowości
Hilfikon, kilku działaczy starszego pokolenia zawiązało Ligę Polską, która za-
mierzała dążyć do „skupienia wszystkich sił narodowych celem odzyskania nie-
podległości Polski w granicach przedrozbiorowych". Ustawa Ligi Polskiej nawią-
zywała do tradycji Towarzystwa Demokratycznego Polskiego; na czele Ligi stała
tajna Centralizacja. Liga miała dążyć do „oświaty ludu i dobrobytu klas wydzie-
dziczonych". Epigonizm powstańczy Ligi spotkał się z próbami podejmowania
aktywności narodowej przez młodzież zaboru rosyjskiego. Środowisko „Głosu"
z entuzjazmem czytało program Ligi. Balicki, dotychczas związany z ruchem
socjalistycznym, założył w 1887 r. tajną organizację młodzieżową Związek Mło-
dzieży Polskiej (nazywany w skrócie Zetem). Miał on rozwijać wśród młodzieży
uniwersyteckiej, a także gimnazjalnej, pracę samokształceniową. Na konspiracyj-
nych spotkaniach czytano utwory romantyków polskich, studiowano historię.
Różne stopnie wtajemniczenia, uroczyste zobowiązania, zapożyczone od maso-
nerii, stanowiły, szczególnie dla młodzieży gimnazjalnej, bardzo dużą atrakcję.
Zet i Pet (tak nazywała się część organizacji działająca w gimnazjach, od pierwszej
litery nazwy „Przyszłość") objął niemal wszystkie ówczesne gimnazja i nieliczne
uczelnie. Młodzi, którzy przeszli szkołę Zetu, prowadzili także działalność oświa-
tową wśród ludu, dzieci i dorosłych. Ta „narodowa praca organiczna" objęła pod
koniec XIX w., jak wynika z raportów policyjnych, ok. 1/3 ludności zaboru
rosyjskiego. Środowisko to zainicjowało tzw. Uniwersytet Latający dla kształcenia
kobiet, który przekształcił się następnie w Towarzystwo Kursów Naukowych. W
1899 r. założono Towarzystwo Oświaty Narodowej mające koordynować pracę
oświatową. Człowiekiem, któremu ruch oświatowy najwięcej zawdzięczał, był
Konrad Prószyński (ps. Promyk).
74
W 1893 r. powstała w Warszawie Liga Narodowa, która zamierzała kierować
całą „współczesną polityką narodową", jak określał to przywódca Ligi, Roman
Dmowski. Przestała ona uznawać zwierzchnictwo Centralizacji Ligi Polskiej. W
1894 r. Liga Polska zakończyła swoją działalność. W tym samym roku, w
100-łecie powstania kościuszkowskiego, nowo założona Liga Narodowa zorgani-
zowała w Warszawie manifestację patriotyczną, tzw. kilińszczyznę.
Po tej manifestacji, wobec groźby aresztowań, działacze Ligi przenieśli się
do Galicji, gdzie rozpoczęli wydawanie „Przeglądu Wszechpolskiego"; tu też było
drukowane pismo „Polak", przeznaczone dla ludności wiejskiej zaboru rosyjskie-
go. W 1897 r. Liga, pozostająca nadal nielicznym tajnym kierownictwem, dopro-
wadziła do powstania Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego (SND), którego
głównym terenem działań był zabór rosyjski.
W ten sposób ukształtowały się podstawy obozu zwanego narodowym,
wszechpolskim lub endeckim. Na przełomie wieków ukształtowała się doktryna
tego obozu oraz został sprecyzowany program działań w ówczesnej sytuacji
politycznej. Podstawowe poglądy sformułowano w dwóch broszurach politycz-
nych autorstwa czołowych działaczy ruchu. W 1902 r. ukazał się Egoizm narodowy
wobec etyki Balickiego, w 1903 r. — Myśli nowoczesnego Polaka Dmowskiego
(zob. s. 89). Najwyższą wartością, według autorów, była wspólnota narodowa
stanowiąca pewną całość, interes narodu — „egoizm narodowy" — wyznaczał
normy etyczne. Należało doprowadzić do „unarodowienia" wszystkich warstw,
rozbudzenia dojrzałej świadomości narodowej, stąd tak wielki nacisk położono
na pracę oświatową i uświadamiającą wśród warstw niższych. Naród był jeden,
niezależnie od granic zaborów, taka była treść hasła „wszechpolskości". Jako
zagrożenie dla jedności narodu traktowano zarówno podkreślanie podziałów kla-
sowych, jak i mniejszości narodowe. Za szczególnie groźną uznano mniejszość
żydowską, stąd antysemityzm stał się istotnym elementem ideologii endeckiej.
Wśród ludności miejskiej zaboru rosyjskiego i w Galicji procent ludności żydo-
wskiej przekraczał 30, dochodząc na niektórych terenach do 60, w jej ręku
znajdowała się większość handlu i rzemiosła, toteż hasła antysemickie łatwo
trafiały szczególnie do polskiego drobnomieszczaństwa i chłopstwa.
Kult rodzimości, tradycji, ksenofobia, czyli niechęć do obcych, w sposób
naturalny wiązały się z nacjonalizmem. Jako „międzynarodowe" były traktowane:
socjalizm, który w dodatku wewnętrznie „dzielił" naród, żydostwo i masoneria.
Uznawano, że każdy naród ma prawo do państwa i do ekspansji. Ale w
początkach XIX w. endecja odeszła daleko od epigonizmu powstańczego Ligi
Polskiej. Dmowski zalecał trzeźwe myślenie i realizm. Paradoksalnie — nacjo-
nalizm ułatwiał odsunięcie na dalszy plan programu walki o niepodległość, o
państwo. Należało najpierw wytrwałą pracą wzmacniać naród, pogłębiać świado-
mość narodową, budować jedność narodu. W ten sposób kształtowały się podstawy
programu taktycznej ugody obozu endecji, oddalając go i w tej sprawie od PPS,
która coraz wyraźniej zmierzała do idei niepodległościowej.
Ruch ludowy. Dzielnicą, w której najwcześniej zaczął rozwijać się ruch
75
ludowy, była Galicja. Nasilająca się walka z ofensywą niemczyzny, prowadzona
w zaborze pruskim solidarnie przez wszystkie warstwy, powodowała, że nie było
tam miejsca na klasowy ruch chłopski. W Królestwie natomiast warunki polity-
czne ograniczały możliwości powstawania ruchu ludowego, żaden tego typu ruch
nie jest bowiem w stanie kształtować się w konspiracji, a jawne formy działań
przed 1905 r. były niemożliwe. Wśród ludności wiejskiej największe wpływy
miała zresztą endecja. Tak więc tylko w Galicji istniały możliwości legalnego
działania, a jednocześnie nędza wsi niesłychanie zaostrzała konflikty z dworem.
Sytuacja na wsi galicyjskiej, a także żywa pamięć o rabacji z 1846 r.
uświadamiała potrzebę pracy wśród ludu. Człowiekiem, który się tego podjął, był
ks. Stanisław Stojałowski. Zaczął on od wydawania w latach siedemdziesiątych
XIX w. dwóch pism: „Wieńca" i „Pszczółki", informując w nich o metodach
gospodarowania, a także wzywając do organizowania się, wspólnego kształcenia,
oszczędzania. Nawiązywał też do żywej idei Towarzystw Trzeźwości. Strony
tytułowe obu pism zdobił cytat z Psalmu miłości Zygmunta Krasińskiego: „z
szlachtą polską polski lud". Ksiądz Stojałowski potrafił zorganizować pielgrzymki
chłopskie do Rzymu, doprowadził do wielkiej manifestacji chłopów w 200-letnią
rocznicę bitwy pod Wiedniem. Najważniejszymi jego osiągnięciami było wytwo-
rzenie umiejętności wspólnego, zorganizowanego działania, a także zainteresowa-
nie chłopów czymś więcej niż ich własne gospodarstwo, rozszerzenie horyzontów
poza zaklęty krąg własnej wsi, kościoła parafialnego i karczmy. Chłopi brali
udział w wyborach paralmentarnych i po raz pierwszy zaczęli wybierać posłów
chłopskich. Niezależnie od ks. Stojałowskiego w latach osiemdziesiątych zaczęli
działać w Galicji Bolesław i Maria Wysłouchowie, w młodości związani ze
środowiskiem polskich socjalistów. Wydawali oni dwa pisma: „Przegląd Społe-
czny" i „Przyjaciel Ludu", kładąc w nich większy nacisk niż ks. Stojałowski na
uświadomienie narodowe chłopów. Wokół nich skupiali się pierwsi działacze
ludowi pochodzenia chłopskiego: Jakub Bójko, autor broszury Dwie dusze, w
której ukazywał, jak walczy ze sobą „dusza pańszczyźniana" z nową, świadomą,
obywatelską, oraz młodszy od niego Jan Stapiński. Współpracował z tą grupą
Karol Lewakowski, poprzednio związany z Ligą Polską. Z inicjatywy tych
działaczy powstało w 1895 r. w Rzeszowie Stronnictwo Ludowe, które w 1903 r.
przyjęło nazwę Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL).
Ruch ludowy nie miał określonej całościowej doktryny czy ideologii, typu
doktryny socjalistycznej czy nacjonalistycznej. Agraryzm zaczął być formułowany
dopiero w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Program kształtującego się
w Galicji Stronnictwa zawierał postulaty polityczne, dotyczące reformy prawa
wyborczego, czyli zniesienia systemu kurialnego, i rozszerzenia swobód obywa-
telskich, oraz ekonomiczne, związane z rozstrzygnięciem sprawy serwitutów i
tanich kredytów. Żądano także większej dostępności oświaty (zob. s. 92). W nowo
powstałym Stronnictwie szybko zaczęły się, tak charakterystyczne dla ruchu
ludowego, spory personalne.
Ksiądz Stojałowski, wyklęty w 1896 r. przez władze kościelne, przeżywał
76
dramat. Dążąc do porozumienia z Kościołem wprowadzał do swego ruchu hasła
antysemickie i walki z masonerią, krytykował istniejące stronnictwo ludowe i
jego działaczy, którzy odebrali mu monopol na kierowanie ruchem ludowym.
Pogodził się z Kościołem dopiero tuż przed śmiercią w 1911 r.
W wyniku zarzutów o korupcję doszło do osłabienia w Polskim Stronnictwie
Ludowym wpływów Stapińskiego. W 1913 r. Stronnictwo podzieliło się na PSL
„Piast" (od tytułu wydawanego pisma), na którego czele stanął Wincenty Witos,
oraz PSL-Lewicę Stapińskiego.
Niezależnie od sporów i kłótni galicyjski ruch ludowy stworzył podstawy
jednego z najważniejszych nurtów politycznych w niepodległej Polsce, wykształcił
chłopską elitę polityczną, dokonał ogromnej pracy nad „uobywatelnieniem" chło-
pów. Był to ruch pozbawiony tendencji antyklerykalnych, nie miał też charakteru
rewolucyjnego. Od początku legalny, uczestniczący w pracach parlamentarnych,
w okresie przed I wojną światową współpracujący z konserwatystami galicyjskimi
w ramach Koła Polskiego, bardzo się różnił od kształtującego się w ostrej walce
z caratem ruchu ludowego w Królestwie Polskim (zob. s. 83).
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1. Przyczyny spadku popularności programu polskiego pozytywizmu w latach osiemdziesiątych
XIX w.
2.  Początki ruchu socjalistycznego na ziemiach polskich i na emigracji.
3.  Dwa stanowiska w sprawie stosunku ruchu socjalistycznego do walki o niepodległość —
argumenty obu stron.
4.  Program i działalność I Proletariatu.
5.  Uchwały zjazdu paryskiego i okoliczności powstania PPS.
6.  Formy działań obu nurtów polskiego ruchu socjalistycznego w latach 1894-1904 i ich
stosunek do SDPRR.
7.  Ruch socjalistyczny w Galicji i zaborze pruskim.
8.  Podstawy ideowe i działalność obozu narodowego (wszechpolskiego) i jego przemiany w
okresie 1887-1904.
9.  Geneza rozwoju ruchu ludowego w Galicji.
10.  Dwa etapy ruchu ludowego, działalność ks. Stojałowskiego i Wysłouchów.
11.  Program PSL w początkach XX w.
12.  Jakie znaczenie może mieć określenie: „niepokorni"?
Słownik:                                                                                                  ,
Bund (Ogólnożydowski Związek Robotniczy), Liga Narodowa, Liga Polska, Lud Polski, Polska
Partia Socjaldemokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego, Polska Partia Socjalistyczna, Polskie
Stronnictwo Ludowe, I Proletariat, II Proletariat, Socjaldemokracja Królestwa Polskiego, „stojałowsz-
czyzna", Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne (ruch wszechpolski) , Towarzystwo Oświaty Naro-
dowej, Zet (Związek Młodzieży Polskiej), Związek Robotników Polskich.
77
Rozdział 4.  Rewolucja   1905-1906  r.
na ziemiach polskich
Tematy do powtórzenia:
•  Wojna rosyjsko-japońska.
•  Geneza i przebieg rewolucji 1905-1906 r. w Rosji.
Przebieg wydarzeń rewolucyjnych. Kiedy w 1904 r. zaczęła się wojna
rosyjsko-japońska, polskie środowiska polityczne nie mogły pozostać obojętne.
Społeczeństwo polskie zaboru rosyjskiego, choć pozbawione możliwości jawnego
życia politycznego, było w dużej części przygotowane do formułowania swoich
dążeń i do walki o ich realizację. Zaowocowały długie lata prowadzonej zarówno
przez działaczy socjalistycznych, jak i narodowych „pracy u podstaw", cierpli-
wego organizowania legalnych i nielegalnych instytucji, a także wypracowywania,
wśród zażartych sporów, programów. Środowisko ugodowców uznało, że nadarza
się okazja do zamanifestowania lojalności wobec caratu i uzyskania w zamian
pewnych ulg dla Królestwa, i wystosowało memoriał do cara. Wkrótce zaczęto
zbiórkę na ufundowanie pociągu sanitarnego, który miał być wysłany na front
rosyjsko-japoński w Mandżurii, jako dar ludności Kongresówki dla cara.
Endecja zajęła postawę wyczekującą, jej przywódca Dmowski wyruszył do
Japonii. Do Japonii też wyjechał jeden z czołowych działaczy PPS, Piłsudski.
Brzmi to jak bajka, ale obaj spotkali się przypadkowo na ulicy w Tokio. Obu
polityków zawiodły do Japonii zupełnie odmienne cele. Piłsudski pragnął nawią-
zania rozmów o ewentualnej pomocy Japonii dla przygotowań powstańczych w
zaborze rosyjskim oraz o współpracy w dziedzinie wywiadu i ewentualnych
działaniach sabotażowych. Dmowski postanowił nie dopuścić do realizacji tej
awanturniczej, jak sądził, koncepcji. Japończycy chętniej przyjęli sugestię Dmo-
wskiego, gdyż w ogóle, prawdopodobnie, nie traktowali poważnie pomysłów
Piłsudskiego. Po tej dziwnej wyprawie obaj działacze wrócili na jesieni do kraju.
A tu narastało napięcie w związku z wydarzeniami w Rosji.
Dążenie do zmiany panujących stosunków społecznych łączyło się z progra-
mem zmian w zakresie spraw narodowych. Cele „czwartego powstania" i „pierw-
szej rewolucji", jak określano później wydarzenia 1905-1906 r. w Królestwie,
nie wydawały się na razie przeciwstawne.
Główne ówczesne środowiska polityczne reprezentowały trzy, a raczej cztery
koncepcje działań. Endecja uważała, że należy wykorzystać sytuację w Rosji do
uzyskania choć ograniczonej autonomii, praw dla języka polskiego w szkolnictwie
i samorządzie wiejskim, rezygnując z wszelkich działań gwałtownych, żądań
niepodległościowych i odcinając się od ruchów rewolucyjnych.
Polska Partia Socjalistyczna nie była jednolita w swoich poglądach, ale w
całości uznawała, że należy nasilać wszelkie działania ruchu rewolucyjnego,
łącznie z elementami walki zbrojnej, w celu wywierania nacisku na carat, i że
78
Józef Piłsudski
(1867-1935)


:.|
Roman Dmowski (1864-1939)
79
„polska rewolucja" społeczno-narodowa, choć uwzględniając potrzeby rewolucji
rosyjskiej, powinna formułować własne cele. W 1905 r. wysunęła hasło odrębnej
konstytuanty w Warszawie. Jednakże w samej PPS dochodziło do sporów między
tzw. starymi, którą to nazwę wprowadził Piłsudski, a „młodymi". „Starzy" repre-
zentowali swoisty epigonizm powstańczy i podkreślali rolę tworzonej Organizacji
Bojowo-Spiskowej (OBS), której działania nie miały się sprowadzać do ochrony
manifestacji czy strajków, a raczej stanowić zalążek polskiej siły zbrojnej. „Mło-
dzi" przywiązywali większą wagę do masowego ruchu robotniczego i celów
społecznych. Z kolei SDKPiL (tzw. esdecja) uważała całość ruchu rewolucyjnego
w Kongresówce za integralną część rewolucji rosyjskiej, odżegnując się od
wszelkich haseł narodowych, od symbolu „białej gęsi", jak w zacietrzewieniu
sporów partyjnych wyrażano się o polskim godle; PPS chciała budować ustrój
socjalistyczny w niepodległym państwie polskim, SDKP uznawała, że zwycięstwo
międzynarodowej rewolucji zlikwiduje wszelką niewolę i zarazem problem granic
między państwami.
Przedstawione stanowiska programowe wyznaczyły w ogólnych ramach
działania tych nurtów w całej rewolucji 1905-1906 r. Pierwszymi masowymi
wystąpieniami, zorganizowanymi przez PPS, stały się manifestacje antywojenne,
z których największa odbyła się w Warszawie na pl. Grzybowskim w listopadzie
1904 r. Wtedy to, po ataku policji na manifestantów, z tłumu padły strzały. Po
raz pierwszy od czasów powstania styczniowego strzelano w Warszawie do
Rosjan.
W styczniu doszła do Królestwa Polskiego wiadomość o „krwawej niedzieli",
a następnie kolejne informacje o potężniejącym ruchu rewolucyjnym, ogarniają-
cym całą Rosję. Zarówno PPS, jak i SDKPiL zorganizowały w pierwszych
miesiącach 1905 r. liczne solidarnościowe strajki i demonstracje. Tak jak w Rosji,
ferment ogarniał większość społeczeństwa. Od lutego zaczął się strajk młodzieży
gimnazjalnej pod hasłem polonizacji szkolnictwa i zarazem zmiany stosunków
panujących w szkołach. Zaowocowały długoletnie działania Zetu. Żadne z pol-
skich ugrupowań nie mogło potępić walki młodzieży o polonizację szkół. Ale
endecja starała się, by ruch ten nie został związany z dążeniami rewolucyjnymi,
próbowała nie dopuścić do przejęcia jego kierownictwa przez partie socjalistyczne,
a ugodowcy zamierzali doprowadzić do tego, żeby młodzież ograniczyła się do
wysyłania petycji do cara.
Drugim wielkim ruchem była walka gmin wiejskich o prawo używania w
urzędach języka polskiego. Po raz pierwszy chłopstwo tak masowo przystąpiło
do walki o prawa narodowe. Chłop przestawał być „tutejszy", stawał się polski.
Zaczęły się też strajki robotników rolnych i walki o serwituty. Jednocześnie
narastał ruch robotniczy. Doszło do masowych obchodów święta 1 Maja. W
czerwcu w Łodzi trwały parodniowe krwawe walki robotników polskich i żydo-
wskich z policją i wojskiem. Padło w nich ponad 100 osób. Rozszerzała swoją
działalność Organizacja Bojowo-Spiskowa. Stefan Okrzeja był pierwszym bojow-
cem, którego stracono w lipcu 1905 r. na stokach Cytadeli, po próbie zamachu
80

Wolności konstytucyjne — karykatura. Pocztówka współczesna
na posterunek policji. Masowość wystąpień, coraz częstsze walki zbrojne wytwo-
rzyły w Królestwie sytuację rewolucyjno-powstańczą. W sierpniu nowym gene-
rał-gubernatorem został Gieorgij Skałon, który miał za zadanie przywrócić po-
rządek. Na razie było to jednak niemożliwe. „Tłumy — jak pisał Wacław Berent
— były upite nadzieją". Carat poszedł na pewne ustępstwa, przywrócono prawa
swobodnej działalności Kościoła rzymskokatolickiego, zaprzestano prześladowań
unitów, w czerwcu zezwolono na używanie języka polskiego w gminach, a w
połowie października na tworzenie prywatnych szkół polskich. W październiku
car wydał manifest zapowiadający wybory do Dumy i wprowadzenie swobód
obywatelskich. Jednakże następnego dnia wielka manifestacja na pl. Teatralnym
w Warszawie została rozpędzona przez żandarmerię. Zabito ok. 40 osób. Dnia
11 listopada w Królestwie ogłoszono stan wojenny. „Wolność widziałem w
Warszawie. Co mówię, to nie jest bajką, pędziła po Marszałkowskiej i wywijała
nahajką" — głosiła ówczesna fraszka. W ukazującym się legalnie piśmie warsza-
wskim „Mucha" zamieszczono klepsydrę głoszącą, że „śp. Konstytucja po krót-
kich, lecz ciężkich cierpieniach, opatrzona nahajkami, przeżywszy dni 12, powię-
kszyła stosy bibuły". Cenzura pracowała, jak widać, mało sprawnie. Połączenie
narodowego i społecznego charakteru ruchu dobrze ukazuje treść rozkazu Skałona
z grudnia 1905 r. Nakazywał on aresztowanie za śpiewanie pieśni Boże, coś
Polskę, Jeszcze Polska nie zginęła, Z dymem pożarów i Czerwony sztandar.
Przywrócenie stanu wojennego spowodowało dwie odmienne reakcje. Centralny
Komitet Robotniczy, władza PPS, ogłosił w grudniu 1905 r. manifest wzywający
całe społeczeństwo do pełnego bojkotu władz rosyjskich — miano zaniechać
6 — Historia
81
płacenia podatków, nie załatwiać żadnych spraw w urzędach rosyjskich. Ende-
cja natomiast wysłała delegację do Petersburga w celu przedstawienia propozy-
cji nadania przez cara autonomii Królestwu Polskiemu, w zamian za pomoc w
tłumieniu ruchu rewolucyjnego. Liczono, że Kongresówka uzyska autonomię na
wzór Finlandii, łączyć ją z Rosją będzie osoba cara, polityka zagraniczna, celna,
ale całość administracji znajdzie się w rękach polskich. Na porozumienie z caratem
liczyli też ugodowcy, którzy pod koniec 1905 r. utworzyli Stronnictwo Polityki
Realnej.
Żadna z tych inicjatyw nie przyniosła pożądanych rezultatów, ruch rewolu-
cyjny zamierał. Ani społeczeństwa polskiego nie było stać na pełne zakwestio-
nowanie panującego porządku, ani carat w obliczu wygasającej rewolucji nie
widział potrzeby ustępstw wobec Polaków. W 1906 r. coraz mniej było masowych
wystąpień w Królestwie, rozszerzyła się natomiast działalność OBS, liczącej około
parę tysięcy członków. W kwietniu Organizacja Bojowo-Spiskowa zorganizowała
ucieczkę 10 więźniów z Pawiaka. Dowódcą tej akcji był Jan Gorzechowski ps.
Jur, późniejszy mąż Zofii Nałkowskiej. W sierpniu 1906 r. doszło do tzw. krwawej
środy, jednoczesnego ataku na kilkadziesiąt posterunków policji, w listopadzie
do napadu pod Rogowem na pociąg wiozący pieniądze. Przez wiele lat w domach,
w których przewagę miały sympatie do endecji, określano Piłsudskiego, kierują-
cego OBS, jako „bandytę spod Rogowa". Spory między polskimi ugrupowaniami
przerodziły się w otwartą walkę. Bojowcy PPS ścierali się z utworzonym przez
narodowców Narodowym Związkiem Robotniczym. Doszło do krwawych starć
w Łodzi. Ogółem w tych bratobójczych walkach zginęło ponad 300 bojowców
po obu stronach. Stopniowo działania niektórych grup OBS zaczęły przybierać
charakter kryminalny, organizacja słabła, w końcu 1906 r. została decyzją władz
PPS rozwiązana.
Tragizm agonii rewolucji, gdy już nikt nie potrafił wykorzystać broni przy-
gotowanej przez rewolucjonistów, przedstawił Andrzej Strug w swojej powieści
Dzieje jednego pocisku. Ostatnia bomba została zatopiona w wodach Wisły. Ale
przecież zryw lat 1905-1906 nie okazał się daremny, choć represje były okrutne.
Konsekwencje rewolucji. Wydarzenia 1905-1906 r., które można nazwać
zarówno „czwartym powstaniem", jak i „pierwszą rewolucją", zostawiły po sobie
Królestwo w gruntownie zmienionej sytuacji w stosunku do stanu poprzedzającego
ten okres „przyspieszenia historycznego". Nie spełnił się jeszcze tym razem „sen
tylu pokoleń młodzieży, sen o rycerskiej szpadzie", jak pisał Żeromski, ale w
Kongresówce mogły odtąd działać legalne ruchy polityczne. W wyborach do
Dumy wzięło udział Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne, w Dumie zawiązało
się Koło Polskie.
Powstała cała sieć legalnych instytucji życia narodowego, m.in. Warszawskie
Towarzystwo Naukowe, Towarzystwo Bibliotekarzy, Stowarzyszenie Nauczycieli
Polskich, Polska Macierz Szkolna, Towarzystwo Kursów Naukowych. Abramo-
wski i Wojciechowski zaczęli organizować ruch spółdzielczy. Funkcjonowały
polskie szkoły prywatne, zelżała cenzura. Rozszerzyły się ramy różnych form
82
aktywności społecznej, za którą nie groziło już więzienie czy zsyłka. Nawet
w Wilnie zaczęła wychodzić polska gazeta, co jeszcze niedawno było nie do
pomyślenia. Zaczęło powstawać ustawodawstwo pracy. Legalnie mogły dzia-
łać różne związki zawodowe. Zakładały je zarówno SDKPiL, jak i PPS. Powsta-
ły, tworzone z inicjatywy endecji, tzw. polskie związki, do których nie przyjmo-
wano robotników żydowskich. Duchowieństwo katolickie patronowało katolickim
związkom robotników, a z kolei Bund — skupiającym robotników żydowskich.
Nastąpiły przetasowania na scenie politycznej i krystalizacja programów. Endecja
wyraźnie sformułowała koncepcję taktycznej ugody z Rosją. Polityka ugodowa
doprowadziła do secesji w obozie narodowym, tzw. Frondy. Narodowy Związek
Robotniczy i wielu młodych, tworzących grupę Zarzewie, zerwało z endecją.
W PPS nastąpił otwarty rozłam na PPS-Frakcję Rewolucyjną (w 1909 r.
wróciła do nazwy PPS), przybierającą w coraz większym stopniu formę ruchu
niepodległościowego, i PPS-Lewicę. PPS-Frakcja przeniosła swoją działalność do
Galicji. W Królestwie narodził się ruch ludowy. Chłopi, którzy wykazali swoją
chęć i umiejętność aktywnego uczestnictwa w życiu narodowym, utworzyli w
1904 r., jeszcze pod kierunkiem inteligentów, Polski Związek Ludowy, który miał
prowadzić pracę oświatową i spółdzielczą. Po jego rozwiązaniu przez władze w
1907 r. ruch ludowy skupił się wokół pisma „Zaranie", stąd nazywano go
zaraniarskim. Główną rolę odgrywali w nim Irena Kosmowska i Tomasz Nocz-
nicki. Ruch zaraniarski zaczął konkurować na wsi z endecją i odbierać jej
klientelę. W 1906 r. SDKPiL i Bund stały się autonomicznymi częściami Socjal-
demokratycznej Partii Robotników Rosji. Rok 1905 przyniósł umasowienie ru-
chów politycznych — PPS, Bund, SDKPiL doszły do kilkudziesięciu tysięcy
członków. Nawet po 1918 r. Polska Partia Socjalistyczna będzie liczebnie mniejsza
niż w 1905 r.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.   Taktyka polskich ugrupowań politycznych wobec wojny rosyjsko-japońskiej  i wydarzeń
rewolucyjnych w Rosji.
2.  Geneza i wyniki strajku szkolnego w 1905 r.
3.  Przebieg i formy ruchu rewolucyjnego 1905-1906 r. w Królestwie Polskim.
4.  Geneza walk bratobójczych w Królestwie Polskim.
5.  Konsekwencje rewolucji 1905-1906 r. dla przewartościowań w programach polskich ugru-
powań politycznych.
6.  Zmiany w sytuacji społeczeństwa polskiego w zaborze rosyjskim w okresie porewolucyjnym.
Słownik:        ,
epigonizm powstańczy, „Fronda", Konstytuanta, „krwawa środa", Narodowy Związek Robotni-
czy, Organizacja Bojowo-Spiskowa, Polska Macierz Szkolna, ruch zaraniarski, „starzy" i „młodzi"
w PPS.
Przykładowe ćwiczenie:
1. Wydarzenia 1905-1906 r. na ziemiach polskich określa się jako „czwarte powstanie" i
„pierwszą rewolucję" — uzasadnij obie te nazwy, ukazując nurt narodowy i społeczny wydarzeń.
83
Rozdział 5. Syfuada  polityczna
na ziemiach polskich
w przededniu I wojny światowej
ł
Temat do powtórzenia:
• Sytuacja międzynarodowa w latach 1908-1914.
Polskie ugrupowania wobec zbliżającej się wojny. „O wojnę powszechną
za wolność ludów prosimy Cię, Panie" — wołał Mickiewicz w Litanii Pielgrzym-
skiej. W polskiej myśli politycznej okresu niewoli wielokrotnie analizowano
sytuację międzynarodową, szukając możliwości takiego układu, który sprzyjałby
poprawie położenia politycznego narodu polskiego. W okresie, gdy można było
sądzić, że wkrótce dojdzie do wielkiego konfliktu zbrojnego, i to konfliktu między
państwami zaborczymi, Polacy nie pozostawali bierni.
W latach 1907-1914 wytworzyły się, wśród aktywnych politycznie Polaków,
różne orientacje programowe dotyczące postępowania wobec i w czasie spodzie-
wanego konfliktu.
W 1908 r. ukazała się książka Dmowskiego Niemcy, Rosja i kwestia polska
formułująca podstawy orientacji obozu Narodowej Demokracji. Dmowski uzna-
wał, że o ile dla Rosji ziemie polskie są terytorium peryferyjnym, o tyle dla
Niemiec utrzymanie ziem zaboru, położonych „wewnątrz" państwa pruskiego,
między Prusami właściwymi a Prusami Wschodnimi, jest kwestią „być lub nie
być". Niemcy prowadzili w tym czasie politykę zwalczania polskości na wszy-
stkich frontach, gospodarczym i narodowym, a z układu sojuszów wynikało, że
gdyby odnieśli zwycięstwo, nie zlikwidowaliby podziału ziem polskich, wszak
nie odebrano by Galicji sojuszniczym Austro-Węgrom. Ta argumentacja ukazy-
wała konieczność „postawienia na Rosję". Dla obozu narodowego, głoszącego od
początku swego powstania hasło „wszechpolskości", bliska była myśl o zjedno-
czeniu trzech zaborów, nawet w warunkach braku własnej państwowości, a takie
możliwości stwarzało tylko zwycięstwo Rosji. Uznając w tym momencie głoszenie
programu pełnej niepodległości za sprzeczne z realizmem politycznym, Dmowski
wskazywał zarazem na, widoczne po rewolucji 1905-1906 r., tendencje do
demokratyzacji ustroju Rosji. Pewną rolę w przyjęciu takiej orientacji odegrać
też mógł fakt, że sojusznikiem Rosji była Francja, traktowana jako tradycyjny
obrońca sprawy polskiej.
Koncepcja Dmowskiego została z początku przyjęta z oporami, nawet wśród
Narodowej Demokracji, ale stopniowo znalazła zwolenników, szczególnie w
zaborze pruskim i częściowo w Królestwie, gdzie poparło ją m.in. Stronnictwo
Polityki Realnej.
Przeciwną orientację reprezentowały środowiska, które w przyszłości będą
określane jako lewica niepodległościowa. Orientacja ta rodziła się stopniowo, a
popierające ją ugrupowania reprezentowały dość zróżnicowane jej interpretacje.
84
Koncepcje, że w zbliżającym się konflikcie zgodne z interesem narodu polskiego
jest poparcie Austro-Węgier, a przez to siłą rzeczy i Niemiec, głosili działacze
PPS-Frakcji Rewolucyjnej, skupieni wokół Piłsudskiego, część „Frondy" z obozu
Narodowej Demokracji, a także stronnictwa galicyjskie — PPSD, ludowcy i,
obejmujące część inteligencji galicyjskiej o nastawieniu demokratyczno-liberal-
nym, Polskie Stronnictwo Postępowe.
Szeroka autonomia Galicji predestynowała ją do roli polskiego Piemontu.
Tylko tu można było liczyć na prowadzenie jawnego szkolenia wojskowego, m.in.
polskiej młodzieży przybywającej z Królestwa — przygotowywanie przyszłej
polskiej siły zbrojnej. Wizje kolejnych wydarzeń były dość nieokreślone. Piłsudski
i jego współpracownicy planowali, że zdobyte na Rosji ziemie Królestwa stać
się mogą zaczątkiem państwowości polskiej. Stąd ich przeciwnicy stwierdzali
ironicznie, że ich hasłem jest „choćby Saska Kępa, ale niepodległa". Program
ograniczonego terytorialnie zaczątku państwowości był wyraźnym przeciwstawie-
niem się endeckiemu „zjednoczeniu" bez państwowości. Natomiast część zwo-
lenników tej orientacji widziała możliwość zjednoczenia odebranego Rosji zaboru
z Galicją i powstania „dwuzaborowego", mającego pełną autonomię, członu
monarchii Habsburgów. W ukształtowaniu się tej orientacji dużą rolę odegrała
silna tradycja polskiej myśli powstańczo-niepodłegłościowej, która od zawsze
uznawała Rosję za najgroźniejszego wroga, a czyn zbrojny uważała za główną
drogę wiodącą do odzyskania niepodległości.
W 1908 r. w Galicji został założony Związek Walki Czynnej (ZWC), na
Irtórego czele stanęli: Piłsudski, Marian Kukieł i Kazimierz Sosnkowski. Działał
w nim także Władysław Sikorski. Związek miał organizować różne formy szko-
lenia wojskowego młodzieży, w tym przybyłej z Królestwa. Austriackie władze
wojskowe zezwoliły w 1910 r. na zakładanie drużyn Strzelca (w Krakowie) i
Związku Strzeleckiego (we Lwowie). Do akcji szkolenia wojskowego młodzieży
przystąpili też działacze „Frondy" tworząc polskie drużyny strzeleckie. Elementy
przygotowań wojskowych występowały też w ruchu Towarzystwa Gimnastyczne-
go „Sokół", na którego czele stał Józef Haller. Rodzący się na ziemiach polskich
ruch skautowy (harcerski), którego twórcą był Andrzej Małkowski, dobrze paso-
wał do nastrojów młodzieży galicyjskiej. Pierwsze drużyny skautowe zaczęły
powstawać pod patronatem ruchu sokolego w latach 1910-1911.
W 1912 r., jako zaplecze polityczne organizacji paramilitarnych, powołano
do życia Tymczasową Komisję Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościo-
wych (TKSSN), skupiającą: PPS, PPSD, Polskie Stronnictwo Ludowe, Polskie
Stronnictwo Postępowe, a także ugrupowania tworzące „Frondę". Pierwszemu
zebraniu TKSSN przewodniczył Włodzimierz Tetmajer — wzorzec postaci Gospo-
darza z Wesela, co miało rangę symbolu. Kończył się bowiem „chocholi taniec"
polskiego społeczeństwa.
W trakcie opisywanych wydarzeń wystąpiły zjawiska, które mocno zaważą
na życiu politycznym II Rzeczypospolitej. Piłsudski, choć nadal formalnie zwią-
zany z PPS, nastawiał się coraz wyraźniej na działalność poza- czy ponadpartyjną.
Kształtowała się grupa piłsudczyków, nie mieszcząca się w ramach żadnej z
85
istniejących partii. Jednocześnie zażartość sporów o orientację, traktowanie prze-
ciwstawnych poglądów jako szkodzenie sprawie polskiej zaostrzy konflikty po-
lityczne po 1918 r. Na razie na boku tych sporów pozostawali, wpływowi w
Galicji, konserwatyści, choć ówczesny ich przywódca, Bobrzyński, do pewnego
stopnia sprzyjał ruchowi strzeleckiemu. Preferując rozwiązanie „austro-polskie"
zaktywizują się oni dopiero w 1914 r.
Zupełnie odrębnie od obu opisanych orientacji interpretowała sytuację tzw.
lewica rewolucyjna. SDKPiL reprezentowała stanowisko antywojenne uznając, że
jeżeli doszłoby do konfliktu mocarstw, to powinien być on wykorzystany dla
wzmożenia ruchu rewolucyjnego, realizacji celów klasowych ruchu robotniczego.
Po pewnych wahaniach takie stanowisko przyjęła też PPS-Lewica. Tak podzielone
społeczeństwo polskie wkroczy w rok 1914.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Koncepcja polityczna Dmowskiego i jej uzasadnienie.
2.  Program i działania przyszłej lewicy niepodległościowej w Galicji, w latach 1908-1914.
3.  Postawa lewicy rewolucyjnej wobec przyszłej wojny.
Słownik:
Koło Polskie w Dumie, lewica niepodległościowa, lewica rewolucyjna, organizacje paramilitarne,
orientacja, ruch sokoli, ruch strzelecki, Tymczasowa Komisja Skonfederowanych Stronnictw Niepodle-
głościowych, Związek Walki Czynnej.
Przykłady ćwiczeń  powfórzeniowych  do części  (1
1.  Wypisz imiona i nazwiska polskich polityków i działaczy, którzy wspo-
minani są w tekście. Znajdź dodatkowe wiadomości o tych postaciach, których
rolę uznajesz za największą lub które Cię zainteresowały.
2.   Koncepcję której z orientacji uważasz za najbardziej przekonującą i
dlaczego?
3.  Opracuj tezy następujących referatów:
—  Formy działań na rzecz poprawy bytu narodowego w trzech zabo-
rach pod koniec XIX i w początkach XX w. (uwzględnij różnice sytuacji
zaborów).
—  Drogi Polaków do niepodległości w latach 1864-1914.
—  Rola literatury pięknej i sztuk plastycznych w utrzymaniu tożsamo-
ści narodowej Polaków w warunkach zaborów.
4.  Ułóż artykuł programowy, przemówienie wiecowe lub list do przyjacie-
la, przekonujący do poparcia wybranej przez Ciebie partii poprzez ukazanie
sytuacji w Królestwie. Wybierz jedną z następujących dat: 1900, 1905, 1913.
5.  Zrób tabelkę głównych polskich ugrupowań, istniejących przed I wojną
światową, uwzględniając następujące dane: nazwa, data założenia, główni
działacze, tytuły prasowe, zaplecze społeczne, ideologia, program społeczny
i polityczny, postawa wobec zbliżającej się wojny.
86
6. Jakie znasz utwory literatury pięknej i filmy, w których ukazane są
problemy, postacie i wydarzenia opisane w tej części?
Materiały   źródłowe
Józef Szujski, Kilka prawd z dziejów naszych ku rozważeniu w chwili
obecnej, 1867 r. (cyt. za: Stańczycy. Antologia myśli społecznej i politycznej,
wyb. M. Król, Warszawa 1982, s. 64, 65)
[...] rok 1863 zamknął na zawsze epokę konspiracji, nie zostawiając ani
jednego człowieka społecznie niewoinego na ziemi polskiej, rok 1863 dokonał
dzieła uwłaszczenia ludu, nad którym konspiracja, jako zło konieczne,
pracowała. Bo przedłużenie konspiracji poza rok 1863, pod jakimkolwiek
kształtem, byłoby już nie walką o niepodległość, której drogą konspiracyjną
żaden naród na świecie nie odzyskał, nie przedłużeniem socjalnej rewolucji,
która się w roku 1863 już dokonała, ale podaniem narodu na zgubę,
ułatwieniem danym Moskwie do jego zagłady. Jak liberum veto po Konstytucji
3 Maja było Targowicą, tak i liberum conspiro po usamowolnieniu ludu byłoby
nią, w straszniejszej tylko formie. To nie wolność — to socjalizm, to nie
niepodległość — to pożarcie przez Moskwę!
Absolutną więc dzisiaj słuszność, powtarzamy, ma droga normalnego
organicznego rozwoju narodowego, droga uporządkowania społecznego po
uwłaszczeniu i równouprawnieniu. Na polu politycznym, społecznym, ekono-
micznym, drogą jawną i publiczną, winniśmy przyjść do zużytkowania wszy-
stkich sił nowych, do wytworzenia z siebie zastępu ludzi publicznych, za-
szczyconych zaufaniem narodu. Sejm, instytucje publiczne, stowarzyszenia
oto legalne i jawne nasze organa, poza którymi nic istnieć, nic powstawać
nie powinno, które poza zakres działania swego wychodzić nie mogą. Bo
obłędem bez granic, dzisiaj już żadnego nie mającym pozoru, jest zarzucać
społeczeństwu upadek ducha narodowego, a mniemać, że to społeczeństwo,
sztucznymi środkami związane, najwyższe dopełnić może cele. Obłędem bez
granic jest przypuszczać, że społeczeństwo, którego duchem narodowym,
podług zdania owych błądzących, lada koncesja rządu zachwieje, że to
społeczeństwo wystarczy siłami swymi do tychże najwyższych celów narodo-
wych!
O jakiej „socjalnej rewolucji" z 1863 r. mowa? Jak autor tekstu uzasadnia szkodliwość
działań „konspiracyjnych" i jakie metody postępowania proponuje?
Kazimierz Krzywicki, Polska i Rosja w 1872 r., Dresden 1872, s. 75, 76
(cyt. za: Królestwo Polskie po powstaniu styczniowym. Teksty źródłowe do
nauki historii, nr 44 a, opr. H. Brodowska, Warszawa 1961, s. 34, 35)
Ze wszystkich dróg, któreśmy przed chwilą jeszcze przed sobą widzieli,
jedna już tylko nam pozostaje. Tą, jakiekolwiek dotąd były sympatie i antypatie
87
nasze — prędzej czy później, chętnie czy wbrew woli — udać się będziemy
musieli. Tajemnicza ręka, losami narodów rozrządzająca, zdaje się nas od
dawna ku tej stronie prowadzić, zsyłając na nas same tylko klęski, ilekroć
przedsiębraliśmy, chociażby w najlepszej wierze, coś takiego, co by nam
dawniejszy byt udzielny powrócić mogło.
Tą, jedynie nam pozostającą, drogą jest po-
łączenie się z Rosją, a przez Rosję z całą Słowiańszczyzną;
połączenie się mające w obu stadiach na celu: spełnienie wysokich cywiliza-
cyjnych przeznaczeń. [...]
Dopiąwszy równouprawnienia, użyjemy go na to, by w prowincjach przez
nas zamieszkałych, ludność miejscowa, światła i zacna, miała również udział
w administracji miejscowych interesów i w służbie Tronowi, jak macie sami
takowy w prowincjach będących waszym gniazdem. Użyjemy go dalej na to,
by podnieść rolnictwo i przemysł nasz krajowy, za pomocą instytucji, o których
niewątpliwej użyteczności, a nawet konieczności, uczy nas przykład doskonale
zagospodarowanych obcych krajów, a szczególnie Niemiec. Użyjemy na to,
by napełnić szkoły nasze nie tylko światłymi, ale i wypróbowanej moralności
pedagogami; w ręce których moglibyśmy oddawać dzieci nasze bez bojaźni,
że nam z nich porobią takich socjalistów i nihilistów, o jakich sami ze słusznym
przestrachem i zgrozą nam mówicie [...].
Oto nasz program. Żadnej myśli o secesji i o odłączeniu się: owszem,
na wieki z wami, ale i z Bogiem; ale jako ludzie, nie zaś jako heloci. I
powiedzcież sami, czy z takim programatem nie występkiem było wątpić o
pomocy Bożej i Jego Błogosławieństwie?
Chcecie li, byśmy zawarli w kilku wyrazach całej myśli naszej wątek?
Oto z najszlachetniejszych pierwiastków rozbitej polskiej społeczności utworzy
się, prędzej czy później, wielkie konserwacyjno-słowiańskie stronnictwo. A
tego stronnictwa godła będą takie:
Unia polityczna z rosyjskim narodem na zawsze; a przez Rosję unia z
resztą Słowiańszczyzny.
Cywilizacja, a przez nią unia moralna z ludzkością,
i      Nietykalność sumienia.
Sprawiedliwość w prawach.
Poszanowanie pracy, osób i własności.
Podniesienie moralne i prawne rodziny.
Wychowanie ojcowsko-pieczołowite młodzieży.
Oświecenie klas niższych.
Umoralnienie wszystkich klas społecznych.
Wierność Monarsze i Dynastii, jako rękojmia i podstawa wszystkiego.
Czy przytoczony tekst można uznać za wyraz programu lojalizmu? Czy można znaleźć
w nim poglądy panslawistyczne? Uzasadnij twierdzenie, że program polityczny autora łączy
się z postawą konserwatywną.
Szkic programu PPS, 21 XI 1892 r. (cył. za: Kierunki polityczne w
społeczeństwie polskim w końcu XIX w. Teksty źródłowe do nauki historii, nr
44, opr. I. Pietrzak-Pawłowska, Warszawa 1961, s. 22)
Jako samodzielna partia robotnicza, opierając się na zbiorowej akcji mas
pracujących, dobijać się będzie:
A.  pod względem politycznym
Samodzielnej rzeczy pospolitej demokratycznej, opartej na zasadach na-
stępujących:
1)   bezpośrednie, powszechne i tajne głosowanie; prawodawstwo ludowe,
pojmowane zarówno jako sankcja, jak i inicjatywa;
2)  całkowite równouprawnienie narodowości, wchodzących w skład rze-
czypospolitej na zasadzie dobrowolnej federacji;
3)  samorząd gminny i prowincjonalny z wybieralnością urzędników admi-
nistracyjnych;
4)   równość wszystkich obywateli kraju, bez różnicy płci, rasy, narodowo-
ści i wyznania;
5)  zupełna wolność słowa, druku, zebrań i stowarzyszeń;
6)  bezpłatna procedura sądowa, wybieralność sędziów i sądowa odpo-
wiedzialność urzędników;
7)  bezpłatne, przymusowe, powszechne, całkowite nauczanie; dostarcza-
nie uczącym się środków utrzymania przez państwo;
8)  zniesienie armii stałej; powszechne uzbrojenie ludu;
9)  postępowy  podatek  od  dochodu  i  od  majątku,  takiż  podatek od
spadków;  zniesienie wszelkich  podatków od artykułów spożywczych oraz
pierwszych potrzeb.
B.  pod względem ekonomicznym
I.  Prawodawstwa pracy:
1)  ośmiogodzinny dzień roboczy, stała 36-godzinna przerwa co tydzień;
2)  minimum płacy roboczej;
3)  równa płaca dla kobiet i mężczyzn przy równej pracy;
4)  zakaz pracy dzieci do lat 14, ograniczenie pracy niedorosłych (od lat
14 do 18) do sześciu godzin na dobę;
5)  zakaz pracy nocnej w zasadzie;
6)  higiena fabryczna;
7)  zabezpieczenie państwowe w razie wypadków, braku pracy, choroby
i starości;
8)  inspektorat fabryczny, wybierany przez samych robotników;
9)  giełdy pracy i sekretariat robotniczy;
10)  zupełna wolność zmów robotniczych.
II.  Stopniowego uspołecznienia ziemi, narzędzi produkcji i środków ko-
munikacji.
89
Jakie sformułowania tekstu świadczą, że jest to program socjalistyczny oraz że jego
autorzy reprezentują nurt reformistyczny i niepodległościowy polskiego ruchu robotniczego?

Roman Ómówski, Myśli nowoczesnego Polaka, b.m.w. 1986, s. 68-72
Ostatnia walka o wolność, będąca właściwie tylko negacją niewoli w prze-
ciętnych swoich przedstawicielach, skończyła się klęską. Po niej zapanowała
negacja walki, a więc negacja negacji, wspierająca się hasłami pracy eko-
nomicznej itp., nie mającymi nic wspólnego z szerszą myślą narodową. Ale
naród współczesny, zwłaszcza zaś naród podlegający tak szybkiej, jak nasz,
przeróbce wewnętrznej, nie może długo żyć bez aspiracji, bez myśli prze-
wodniej przyświecającej wszystkim jego pracom i walkom, bo warunki poli-
tyczne do nieustannej walki, w takiej lub innej postaci, nas zmuszają. Hasła
patriotyczne musiały znów się odezwać, gromadząc koło siebie narastające
społeczeństwu nowe, lepsze siły...
Hasła te z początku byty znów tylko negacją ucisku i niewoli: łączyło się
z nimi wprawdzie nawoływanie do pracy wśród  ludu, ale pracę tę bądź
pojmowano wyłącznie jako przygotowywanie armii do walki o niepodległość,
bądź też traktowano ją bez związku ze sprawą narodową, idąc niewolniczo
za hasłami kosmopolitycznego socjalizmu, przynoszonymi z zewnątrz. W nie-
licznych tylko mózgach uświadamiała się myśl twórczej pracy narodowej, pra-
cy dla narodowej kultury, przez pomnożenie uczestników kulturalnego życia
polskiego, przez wprowadzenie w nie nowych pierwiastków ludowych. Z tych
zaczątków jął się tworzyć nowy kierunek narodowy, nowy patriotyzm, stopnio-
wo rozwijający program szerokiej pracy i walki narodowej, mającej również
doprowadzić do pozbycia się niewoli, do zdobycia niepodległości; niepodle-
głość państwowa wszakże nie jest tu traktowana jako cel ostateczny, ale jako
środek, jako najważniejszy warunek szerokiego narodowego rozwoju.
Przedmiotem tego patriotyzmu albo, ściślej mówiąc, nacjonalizmu nie jest
pełen zbiór swobód, które dawniej ojczyzną nazywano, ale sam naród, jako
żywy organizm społeczny, mający swą, na podstawie rasowej i historycznej
rozwiniętą, odrębność duchową, swą kulturę, swe potrzeby i interesy. Polega
ona na przywiązaniu do tej narodowej indywidualności, do języka, kultury,
tradycji, na odczuciu potrzeb narodu jako całości, na zespoleniu się z jego
interesami. Jego rola nie kończy się z bliższą lub dalszą chwilą odzyskania
niepodległości — ta jest dla niego jedynie etapem, poza którym praca i walka
trwa dalej, posiłkując się nowymi narzędziami, nową bronią. Jednostka tu nie
występuje jako walcząca o wolność jedynie — głównym jej celem jest
rozszerzenie zakresu narodowego życia, pomnożenie materialnego i ducho-
wego dobra, zdobycie dla tej całości społecznej, do której należy, możliwie
wysokiego stanowiska w szeregu ludów.
W tym nowoczesnym pojmowaniu patriotyzmu zmienia się całkowicie
stosunek jednostki do narodu. Polega on na ścisłym związku jednostki ze
90
swym społeczeństwem, na traktowaniu wszystkich jego spraw i interesów jako
swoje, bez względu na to, czy osobiście są one nam bliskie, na odczuwaniu
jego krzywd nie tylko tam, gdzie nam one osobiście dolegają. Patriotyzm ten
nie tylko obowiązuje do określonego stanowiska względem rządów zabor-
czych, względem ciemięzców narodu, ale nakazuje bronić dobra narodowego
od uszczerbku przeciw wszystkim, którzy na nie czynią zamachy, zajmuje on
odporne stanowisko względem uroszczeń ruskich lub litewskich, przeciwdziała
usiłowaniom rozkładowym żydowskim i tak dalej; zachowuje on się wrogo
względem kierunków, starających się interesom klasowym, kastowym, wyzna-
niowym dać przewagę nad narodowymi; równolegle zaś przejawiać się on
musi w pracy twórczej, podnoszącej wartość narodu na wszystkich polach,
przede wszystkim w pracy około zdobycia nowych sił narodowych  przez
wciągnięcie w sferę narodowego życia tych warstw, które w nim dotychczas
udziału nie brały, około podniesienia wartości i wytwórczości narodu na polu
ekonomicznym, cywilizacyjnym, około pomnożenia sił jego umysłowych, pod-
niesienia poziomu moralnego itd. Wnosi on ze sobą poniekąd nową etykę,
etykę obywatelskiego czynu, zwalczając wszelkie kierunki  pseudoetyczne,
polegające na negacji zła bez czynienia dobra, na doskonaleniu siebie w
bezczynności, na uprawianiu łatwej moralności względem dalekich, obcych
narodów przy niemoralnym stanowisku względem własnego itd.
Przeciw temu nowoczesnemu patriotyzmowi, czyli nacjonalizmowi, od
chwili jego silniejszego zaznaczenia się w naszym życiu politycznym, podno-
szą się liczne głosy protestu, mające najróżnorodniejsze źródła. [...]
Czynnymi i zorganizowanymi przeciwnikami nacjonalizmu są socjaliści.
Będąc kosmopolitami z istoty swych poglądów społecznych, w licznym odłamie
uznali oni aspiracje narodowe do niepodległości oraz potrzebę walki z naro-
dowym uciskiem, przejmując tym sposobem formalnie dążenia porozbiorowe-
go patriotyzmu.  Negacja ucisku i niewoli, aspiracje do niezależnego bytu
politycznego, zwłaszcza w oderwanej postaci „rzeczypospolitej ludowej", nie
przeszkadzają im być socjalistami, od tego wszakże ani na krok nie można
się posunąć dalej, nie można uznać antagonizmu kulturalnego, ekonomicz-
no \ politycznego między ludami, nie można mówić o odrębności duchowej
narodu i jego spójności wewnętrznej, o jedności dążeń całego narodu w
rozległym zakresie, bo cóż by się stało z doktryną solidarności międzynaro-
dowej proletariatu lub przewagi antagonizmów klasowych nad wszelkimi in-
nymi?... Z drugiej strony niewygodnie jest przywiązywać znaczenie do odręb-
ności kultury, charakteru, ducha narodowego — stronnictwu,   które się opiera
w znacznej mierze na obcym żywiole żydowskim, mającym swoją własną,
niezmiernie wyraźną fizjonomię duchową. Toteż dla socjalistów współczesny
nacjonalizm jest najbardziej nienawistny ze wszystkich prądów myśli społe-
cznej, biadają oni nad jego rozrostem i usiłują przedstawić to zjawisko jako
zboczenie od drogi postępu lub jako uwstecznienie moralne. [...]
Tymczasem w podstawie nacjonalistycznego poglądu na społeczeństwo
leży przekonanie, że postęp społeczeństwa polega na ciągłych wysiłkach i
91
osiąganych przez nie zmianach, że postęp ludzkości tworzy się przez ciągłe
współubieganie się między narodami, przez ciągłą walkę, w której tylko broń
się doskonali, że walka jest podstawą życia — polemos panton pater, jak
mówili starożytni. Narody, które przestają walczyć, wyrodnieją moralnie i
rozkładają się.
Jak autor tekstu rozumie pojęcie „narodu" oraz „dobra narodu" (interesu narodu)?
Zdefiniuj na podstawie tekstu znaczenie określenia „nowoczesny patriotyzm, czyli nacjona-
lizm". Jakie zarzuty stawia autor ruchowi socjalistycznemu?
Program PSL, Rzeszów 1903 r. (cyt. za: Powstanie II Rzeczypospolitej.
Wybór dokumentów 1866-1925, red. H. Janowska, T. Jędruszczak, Warszawa
1984, s. 96, 97)
Sprawiedliwość wymaga reformy wyborczej, równającej obywateli w ob-
liczu prawa. Żądamy przeto powszechnego i równego prawa wyborczego, a
jako rękojmi prawidłowego korzystania z tych praw obywatelskich, bezpośred-
nich i tajnych wyborów, tudzież odpowiedzialności karnej za wszelkie nadu-
życia wyborcze.
Tak przeprowadzone uobywatelnienie ludu da granitową podstawę budo-
wie konstytucyjnej, wolność bowiem słowa i druku, zgromadzeń i stowarzy-
szeń, sądy przysięgłych i inne zdobycze ery konstytucyjnej, warunkujące
wykonywanie praw obywatelskich, staną się żywotnym interesem milionowego
ogółu. Wówczas ogół zabezpieczy swe wolnościowe środowisko i nawzajem,
podlegając jego wpływom, sam kształtować się będzie w lud-naród do wol-
ności nawykły, uzdatniony do coraz wyższych przeznaczeń.
Dążymy do ugruntowanego na emancypacji politycznej warstw ludowych
— usamodzielnienia naszej dzielnicy.
Nie posiada ona ustawodawczej i administracyjnej samodzielności, jaka
się jej należy ze względu na rozległość, zaludnienie, historyczną przeszłość,
nie mniej ze względu na potrzeby i warunki ekonomicznego oraz społecznego
rozwoju.
Żądamy więc usamodzielnienia Galicji wraz z W[ielkim] Księstwem Kra-
kowskim i polską częścią Śląska w takim zakresie, jaki przysługuje Królestwu
Węgierskiemu od r. 1867. [...]
Dążymy do jak najpełniejszego ekonomicznego rozwoju warstw i zawo-
dów wytwarzających pomyślność kraju.
Chcemy w ogólności takich urządzeń społecznych, aby ci, którzy pracy
potrzebują, mieć ją mogli, a ci, co pracują, mieli zapewnione wraz z rodzinami
środki egzystencji i opiekę prawa przed pokrzywdzeniami.
Szczególną pieczołowitością otaczamy gospodarkę ludową, opierającą
się na małej posiadłości rolnej i na warsztacie rękodzielniczym.
Losy tej gospodarki na drobnych, ale własnych, warsztatach pracy są nam
bliskie, żywi ona bowiem miliony włościan i rękodzielników. A składa dowody
92
żywotności i racji bytu tym, że mimo niepomyślnych warunków, robi nawet
pod względem technicznym postępy i zwalcza inne formy produkcji.
Dla jej rozwoju konieczne jest, aby w ciałach prawodawczych należycie
strzeżono interesów gospodarczych ludu i sposobom, którymi drobna produ-
kcja dziś toruje sobie drogi, dano odpowiedni wyraz w ustawach.
Czekają mianowicie uregulowania ważne sprawy, że wymienimy tylko
parcelację, emigrację zarobkową, inne niż obecnie wykonywanie ustaw, które
mają na celu ochronę ludności rolniczej i przemysłowej; niezbędna jest
wreszcie rewizja całego ustawodawstwa, dotyczącego owej ludności.
Z drugiej strony usamodzielnienie kraju spowoduje jego uprzemysłowie-
nie, wzmocni klasę robotniczą, przyczyni się do podniesienia miast i polskiego
mieszczaństwa. Usunie ono również od razu liczne upośledzenia stanu urzęd-
niczego przez centralizm wiedeński.
Dwa przeto wielkie cele, ku którym zmierzamy: emancypacja polityczna
warstw ludowych i usamodzielnienie kraju, jak najściślej wiążą się z ekono-
micznym postępem. [...]
Pod względem kulturalnym pragniemy uczestniczenia ogółu w oświacie,
więc udostępnienia jej wszystkim mieszkańcom kraju, bez różnicy płci, wieku
i zamożności — oświaty zaś, krzewiącej umiłowanie prawdy, dobra i piękna.
O ile chodzi o społeczeństwo polskie, kładziemy nacisk na dalsze postępy
unarodowienia oświaty szkolnej i pozaszkolnej. Poza tym, co ogólnoludzkie,
ma ona nawiązywać serdecznie nici z tradycją w tych jej podniosłych mo-
mentach, które w ciągu pokoleń i stuleci trwale nam na duszy grają, musi
uświadamiać pokolenie dzisiejsze, jak ma spłacać dług należny ojczyźnie.
Chcemy więc, aby wykształcenie dawało znajomość potrzeb kraju i uczyło
służby dla kraju. Chcemy, aby wychowanie zdążało celowo do udoskonalenia
charakterów i zaprawiało do prostoty obyczajów, która w ciągu paru pokoleń
może stać się źródłem energii, niezbędnej do zwycięskiego ostania się w
trudnej walce o byt narodu.
Jako zasadę moralną w życiu społeczeństwa polskiego stawiamy solidar-
ność, zharmonizowaną z interesem ogółu.
Odtwórz na podstawie tego tekstu polityczne i ekonomiczne postulaty Polskiego
Stronnictwa Ludowego. Jaką koncepcję oświaty i wychowania zawiera tekst?
Róża Luksemburg, Czego chcemy? Komentarz do programu SDKPiL,
1904-1906 (cyt. za: Polskie programy socjalistyczne 1878-1918, opr. F. Tych,
Warszawa 1975, s. 326-329)
Socjalizm jest dążeniem międzynarodowym. Łączy on francuskich robot-
ników i polskich, niemieckich i hiszpańskich, rosyjskich i angielskich, włoskich
i amerykańskich w jedno wielkie bractwo wszechludzkie, wskazując im na
wspólne ich zadanie: zniesienie kapitalizmu. Międzynarodowość sprawy ro-
botniczej wyraża się już dziś przy każdym wielkim strajku, jak również przy
93
walce wyborczej, przez wzajemną pomoc braterską organizacji robotniczych
różnych krajów i części świata. [...]
Proletariat Królestwa Polskiego i Litwy jest częścią proletariatu państwa
rosyjskiego. Przez lat dziesiątki robotnik polski i rosyjski razem znosili wspólne
jarzmo despotyzmu. Rząd carski dusił materialnie i moralnie nie tylko lud
polski, ale i rosyjski. Despotyzm, jak i wszelki rząd dzisiejszy, rozróżnia>-
przede wszystkim nie narodowość swych poddanych, tylko to, do jakiej nalecą
oni klasy w społeczeństwie. Polscy wyzyskiwacze znajdowali pod jego skrzyd-
łami opiekę i obronę swych interesów, jak i rosyjscy, a rosyjskiemu robotnikowi
nahajka dawała się we znaki, jak i polskiemu. Polski robotnik znosił wprawdzie
prócz ucisku politycznego ucisk narodowościowy, prześladowanie języka pol-
skiego. Ale i swoich własnych rosyjskich poddanych — duchoborów i innych
sekciarzy — rząd carski dusił i gwałcił swobodę ich sumienia przez setki lat
nie mniej okrutnie, jak lud polski. Zaś z chłopów rosyjskich wymęczał rózgami
podatki z daleko większym jeszcze barbarzyństwem, niż obdzierał chłopa
polskiego.
Ta wspólność bezprawia i ucisku klasowego wytworzyła wspólność inte-
resów dla klasy robotniczej wszystkich narodowości w państwie rosyjskim.
Obalenie caratu i zdobycie wolności politycznych jest jednakowo najpierwszą
potrzebą dla polskiego proletariatu, jak i dla rosyjskiego. W walce politycznej
robotnicy polscy stanowią zatem z rosyjskimi jedną całość, jedną klasę
polityczną o jednym programie politycznym.
Polski lud jest wprawdzie w państwie rosyjskim o tyle w innym położeniu,
że się znajduje pod rządem obcej narodowości. Ale polski proletariat nie
przestałby być klasą wyzyskiwaną i uciskaną, gdyby posiadał własny rząd
narodowy, jak nie przestaje być wyzyskiwanym i uciskanym proletariusz
rosyjski od swego rosyjskiego rządu, a pracujący lud polski w Galicji od
rządów autonomicznych swojej polskiej szlachty. [...]
Dlatego już odbudowanie państwa polskiego nie może być zadaniem
polskiego proletariatu. Klasa robotnicza musi dążyć nie do budowania nowych
państw i rządów burżuazyjnych, lecz do zniesienia ich, a przede
wszystkim do rozszerzenia możliwie wolności politycznych w tych państwach,
w których żyje. Dlatego sprawa robotnicza wymaga nie oderwania Polski od
Rosji dla zbudowania niepodległego państwa, tylko zniesienia absolutyzmu w
Rosji i zdobycia wolności politycznych dla polskiego i dla rosyjskiego ludu
roboczego.
Jak autorka tekstu uzasadnia stwierdzenie, że niepodległość Polski nie może być
stawiana jako cel polskiego ruchu robotniczego?
Część   (((.  Europa  i  świat
od wybuchu I wojny światowej
do początku (at dwudziestych
Rozdział 1. Przebieg ( u/oiny światowej
Tematy do powtórzenia:
•  Sytuacja międzynarodowa w latach 1908-1914.
•  Cele wojenne państw wchodzących w skład bloków militarno-politycznych, istniejących przed
wybuchem wojny.
Początek wojny. W 1914 r. skończył się XIX w. — wiek, który, w każdym
razie dla Europy, był wielki i dobry. Kończyła się La Belle Epoąue i zaczynał
długi okres, w którym — jak określił Władysław Broniewski w wierszu Rozmowa
z historią — „na całym świecie, jak nie wojna, to stan wojenny".
Pierwsze zdanie sławnej powieści Jaroslava Haska Przygody dobrego wojaka
Szwejka brzmi — „A to nam zabili Ferdynanda". Rzeczywiście, bezpośrednią
przyczyną I wojny światowej stał się zamach na następcę tronu Austro-Węgier,.
arcyksięcia Franciszka Ferdynanda Habsburga. Arcyksiążę został zastrzelony przez
Gawriło Principa 28 VI 1914 r. w Sarajewie,— stolicy Bośni, która od 1908 r.
wchodziła w skład Austro-Węgier. O inspirację zamachu rząd Austro-Węgier
oskarżył, zresztą zgodnie z prawdą, władze serbskie. W rezultacie, w miesiąc po
zamachu, Austro-Węgry wypowiedziały Serbii wojnę. Ruszył mechanizm bloków.
W ciągu tygodnia do wojny weszły: Rosja, występująca w obronie Serbii, Francja
i zaatakowana bezpośrednio Belgia oraz Wielka Brytania. Państwa — wchodzące
w skład Ententy — określać się będzie jako koalicję lub aliantów (alligare —
wiązać). Walczące z nimi Niemcy i Austro-Węgry nazywano państwami central-
nymi. W sierpniu do wojny, po stronie koalicji, przystąpiła Japonia, licząc na
przejęcie posiadłości niemieckich na Dalekim Wschodzie i Pacyfiku oraz na
rozszerzenie swoich wpływów w Chinach. Natomiast w listopadzie przyłączyła
się do wojny — po stronie państw centralnych — Turcja, dążąc do odzyskania
strat poniesionych w wyniku wojen bałkańskich w latach 1912-1913.
W ten sposób wojna stała się wojną światową. Część państw walczących była
mocarstwami kolonialnymi, konflikt objął więc także Azję i Afrykę, choć główne
działania wojenne toczyły się na terenie Europy. Początkowi wojny, we wszystkich
95

Europa w 1914 r. — karykatura
państwach walczących, towarzyszył nastrój patriotycznego entuzjazmu. W Paryżu,
Petersburgu (którego nazwę wkrótce zmieniono na Piotrogród, by nie brzmiała
tak niemiecko) czy w Berlinie tłumy żegnały żołnierzy odjeżdżających na front
wierząc, że wojna będzie trwać krótko, że zwycięstwo będzie łatwe i szybkie. W
parlamentach wszystkie partie zgodnie przyjmowały budżety wojenne. Przywódcy
partii socjaldemokratycznych, należących do II Międzynarodówki, którzy jeszcze
niedawno uchwalali deklaracje antywojenne, obecnie głosowali za kredytami
wojennymi.
Walczące państwa zmobilizowały wielomilionowe armie. W siłach zbrojnych
koalicji — przez cały okres wojny — znalazło się ok. 40 min żołnierzy, a państw
centralnych — ponad 25 min. Główną bronią były karabiny maszynowe, granaty
ręczne, różne rodzaje artylerii, ale walczono także na bagnety. W wojnie tej po
raz pierwszy użyto samolotów i czołgów. W walkach morskich ogromną rolę
odegrały łodzie podwodne. Na froncie zachodnim armia niemiecka zastosowała
— również po raz pierwszy — gazy bojowe, szybko jednak wycofano się z tej
metody walki. Pamięć o użyciu tej broni będzie żywa w początkach II wojny
światowej. Gospodarka państw walczących stała się gospodarką produkującą na
potrzeby frontu, nastąpił ogromny rozwój przemysłu zbrojeniowego, co nie
pozostanie bez wpływu na gospodarkę okresu powojennego.
W świadomości społecznej utrwaliły się obrazy I wojny światowej jako wojny
okopów, zasieków i masek gazowych.
96
??-
Niemiecki plan strategiczny i pierwszy okres wojny. Cesarstwo niemieckie
było państwem, które od dawna przygotowywało się do konfliktu zbrojnego.
Układ sił w Europie w końcu XIX w. wskazywał, że może się on przerodzić w
wojnę na dwa fronty: zachodni i wschodni; „zmora koalicji", która straszyła po
nocach Bismarcka, stała się przecież rzeczywistością. Stąd w pierwszych latach
XX w. szef sztabu armii niemieckiej Alfred von Schlieffen opracował plan mający
zapobiec temu niebezpieczeństwu. Przewidywał on błyskawiczny atak na Francję,
poprzez nieumocnione granice Belgii i Luksemburga, i pokonanie armii francu-
skiej w takim tempie, by móc skierować wszystkie siły przeciw Rosji, w której,
jak liczono, mobilizacja będzie przebiegać wolno. W 1914 r. armia niemiecka
zaczęła realizować ten plan. Ponieważ działania wojenne rozpoczęto w sierpniu
— Paryż, według dowództwa niemieckiego, miał być zdobyty, „nim opadną
liście". Początkowo ofensywa niemiecka była rzeczywiście zwycięska. Wojska
niemieckie dzieliła od Paryża odległość 20 km. Ale Francuzi przeszli do kontr-
ofensywy. We wrześniu została stoczona bitwa nad Marną. Ówczesny głównodo-
wodzący armii francuskiej, Joseph Joffre, wydał wtedy sławny rozkaz, w którym
napisał: „Oddział, który nie będzie mógł iść naprzód, musi za wszelką cenę
utrzymać zdobyty teren i raczej ponieść śmierć na miejscu, niż się cofnąć". Atak
niemiecki został zatrzymany. Odtąd niemal do końca wojny front zachodni to
nieprzerwana linia, a właściwie dwie linie okopów, umocnień i zasieków. Stacjo-
nujące tam oddziały toczyły w następnych latach krwawe bitwy o kilometry
kwadratowe terenu, wykrwawiając się wzajemnie w wojnie nazwanej pozycyjną.
Erich Maria Remarąue napisał książkę — Na Zachodzie bez zmian — poświęconą
tym walkom. Komunikaty frontowe rzeczywiście niemal codziennie zawierały to
sformułowanie. Zabijano się w miejscu, nie było zmian w linii frontu, zmieniały
się jedynie liczby żywych i martwych.
Na załamanie się ofensywy niemieckiej na froncie zachodnim miała wpływ
niespodziewanie szybka mobilizacja armii rosyjskiej. Wojska rosyjskie wkroczyły
do Galicji Wschodniej, pokonując wojska austro-węgierskie, oraz do Prus
Wschodnich. Właśnie w Prusach stoczono najcięższe walki, wojska niemieckie
rozbiły Rosjan pod Tannenbergiem (niedaleko Grunwaldu, co podkreślała propa-
ganda niemiecka; ob. wieś Stębark). Straty rosyjskie były ogromne, niemniej
Niemcy musieli wzmocnić swoje siły, przerzucając ich część z frontu zachodniego.
Plan wojny błyskawicznej załamał się. Na froncie wschodnim nie doszło do wojny
pozycyjnej, linia frontu była za długa. Na przełomie 1914/1915 r. front jednak
przejściowo się ustabilizował wzdłuż linii biegnącej od Niemna przez zachodnią
część Królestwa Polskiego i Galicję do Karpat. W końcu 1914 r. wiadomo już
było, że wojna będzie trwać dłużej, niż przewidywano.
Działania wojenne w latach 1915-1916. W okresie 1915-1916 zwiększyła
się liczba państw uczestniczących w wojnie. W 1915 r. przystąpiły do koalicji
neutralne dotąd Włochy. Liczyły one na nabytki terytorialne na pograniczu z
Austrią oraz powiększenie, kosztem Niemiec, posiadłości kolonialnych w Afryce.
Jednym z polityków propagujących przyłączenie się do wojny był włoski dzien-
7 — Historia
97

nikarz i działacz socjalistyczny Benito Mussolini, który jeszcze w 1914 r. pu-
blikował artykuły antywojenne. Po stronie' państw centralnych zaczęła walczyć
Bułgaria, dążąc do odebrania części terytorium Serbii, natomiast w 1916 r.
państwem walczącym po stronie koalicji stała się Rumunia. Wojna przebiegała
na dwóch zasadniczych frontach: zachodnim i wschodnim, oraz na trzech frontach
południowych: włoskim, bałkańskim i tureckim. Trwała także wojna na morzach.
Państwa koalicji wprowadziły blokadę Niemiec w celu niedopuszczenia surowców
dla przemysłu. Największą rolę w realizacji tego zadania spełniała oczywiście
flota brytyjska. Niemcy próbowali złamać blokadę za pomocą ataków łodzi
podwodnych. Najważniejszą bitwą morską w I wojnie światowej była bitwa floty
brytyjskiej i niemieckiej w maju 1916 r., tzw. jutlandzka. Nie przyniosła ona
jednak rozstrzygnięcia.
Na wiosnę 1915 r. państwa centralne podjęły wielką ofensywę na froncie
wschodnim. Został on przełamany w maju pod Gorlicami i w rezultacie armie
państw centralnych zajęły tereny do linii od Zatoki Ryskiej przez Pińsk aż do
Tarnopola, a więc całe byłe Królestwo Polskie, Litwę, Łotwę, część Białorusi i
Ukrainy. Linia ta utrzymywać się będzie w ogólnych zarysach do 1917 r., mimo
prób kontrofensywy rosyjskiej pod dowództwem Aleksieja Brusiłowa, podjętej w
lecie 1916 r. Na froncie włoskim toczyły się krwawe walki. Na Bałkanach
wojskom państw centralnych udało się w 1915 r. całkowicie pokonać Serbię, a
następnie w zimie 1916/1917 r. rozbić wojska Rumunii, która właśnie przystąpiła
do wojny. Na froncie tureckim flota angielsko-francuska podjęła w 1915 r.
nieudaną próbę opanowania cieśnin Bosfor i Dardanele. Podstawową jednak formą
działań antytureckich było utrwalanie wpływów brytyjskich wśród Arabów, po-
przez popieranie ich dążeń do uniezależnienia się od Turcji, co przyniosło rezultaty
po 1918 r. W 1916 r. wojska niemieckie podjęły próbę ofensywy na froncie
zachodnim. Od lutego do czerwca toczyła się słynna bitwa pod Verdun, w której
zginęło pół miliona żołnierzy (straty obu stron były mniej więcej równe). Francuzi,
dowodzeni przez gen. Philippe'a Petaina, nie dopuścili jednak do przełamania
frontu. Sława obrońcy Verdun towarzyszyć będzie odtąd Petainowi, co odegra
tak znaczną rolę w wydarzeniach 1940 r. W czerwcu i lipcu wojska angielsko-
-francuskie podjęły próbę ofensywy nad Sommą, ale nie udało się im przesunąć
linii frontu, nadal trwała tu wojna pozycyjna.
Okres 1915-1916 to czas, w którym właściwie w sensie militarnym nie było
jeszcze przesądzone zwycięstwo żadnej ze stron — był to czas „zwyczajnej
wojny", wykrwawiania się armii i zarazem narastania zmęczenia wojną, coraz
większych trudności gospodarczych, szczególnie widocznych w państwach cen-
tralnych, a także coraz trudniejszych warunków życia ludności.
Ostatni okres wojny. W latach 1917-1918 nastąpiły wydarzenia mające
zasadnicze znaczenie zarówno dla dalszych dziejów świata, jak i przebiegu
I wojny światowej. W styczniu 1917 r. Niemcy podjęły decyzję o nieograniczonej
wojnie podwodnej. Decyzja ta była wynikiem nacisku nowego głównodowodzą-
cego (od sierpnia 1916 r.) Paula von Hindenburga oraz szefa sztabu Ericha
98
Ludendorffa. Władze Niemiec zdawały sobie sprawę, że przełamanie blokady,
coraz skuteczniej stosowanej przez flotę państw koalicji, ma dla nich wymiar —
„być albo nie być". Odtąd niemieckie łodzie podwodne, których walczyło ponad
100, atakowały wszystkie okręty, handlowe, pasażerskie i wojenne, zarówno
państw walczących, jak i neutralnych. Przyczyniło się to bardzo istotnie do
przystąpienia Stanów Zjednoczonych do wojny w kwietniu 1917 r.; to samo
uczyniło wiele państw Ameryki Południowej, a także Chiny. Decyzja ta nie była
dla ówczesnego prezydenta USA Thomasa Woodrowa Wilsoria decyzją łatwą.
Stany Zjednoczone pozostawały dotąd formalnie neutralne, dostarczając jedno-
cześnie duże ilości zaopatrzenia dla walczących państw koalicji. Eksport w 1916 r.
zwiększył się czterokrotnie w stosunku do roku 1914. Przystąpienie do wojny
było przełamaniem kilkudziesięcioletniego izolacjonizmu USA; zasada ta została
sformułowana po raz pierwszy w doktrynie Monroe'go z 1823 r., zapowiadającej
ograniczenie sfery zainteresowań USA do kontynentu amerykańskiego. Teraz
ogromny potencjał gospodarczy USA i ich flota miały być bezpośrednio zaan-
gażowane w wojnę światową.
To zagrożenie dla państw centralnych zostało jednak zrekompensowane przez
zasadnicze zmiany na froncie wschodnim. W Rosji, z coraz większym trudem
wytrzymującej ciężar wojny, nastąpiły dwa kolejne przewroty rewolucyjne. Rząd
Tymczasowy, który objął władzę po tzw. rewolucji lutowej, nie miał co prawda
zamiaru wycofywać Rosji z wojny, a nawet podjął w lecie 1917 r. próby działań
ofensywnych, ale w armii rosyjskiej zaczął się rozkład. Wojsko częściej wieco-
wało, niż walczyło, mnożyły się dezercje, oficerowie byli bezsilni. Kiedy na
jesieni władzę objęła partia bolszewicka, został wydany dekret o pokoju i niemal
natychmiast zaczęły się rokowania przedstawicieli nowego rządu z dowództwami
państw centralnych w Brześciu Litewskim. Przed Niemcami i Austro-Węgrami
otwarły się ogromne szansę. Ponieważ rokowania zostały przez stronę bolszewicką
w styczniu 1918 r. zerwane, ruszyła ofensywa niemiecka i niemal bez walki
doszła do linii od Narwy, na północy, do Rostowa nad Donem, na południu. Na
początku marca Rosja Radziecka podpisała traktat pokojowy uznający te aneksje
terytorialne.
W listopadzie 1917 r. powstała w Kijowie Centralna Rada Ukrainy z My-
chajło Hruszewskim na czele, która 22 I 1918 r. ogłosiła oderwanie od Rosji.
Nowe państwo pozostawało pod silnym wpływem Niemiec. Delegacja władz
ukraińskich uczestniczyła w rokowaniach w Brześciu Litewskim i podpisała w
lutym traktat pokojowy z państwami centralnymi, uprzedzając decyzję rządu
radzieckiego. Po walkach ze zwolennikami bolszewików, w kwietniu 1918 r.,
władzę na Ukrainie objął hetman Pawło Skoropadski, w pełni uznający wpływy
niemieckie. Jego rządy przetrwały do grudnia 1918 r., czyli do momentu wyco-
fywania się wojsk niemieckich. Wydaje się więc, że Niemcy mogły w latach
1917-1918 liczyć na realizację koncepcji Mitteleuropy, czyli utworzenia gospo-
darczo-politycznego systemu państw satelitarnych wobec Niemiec na ogromnych
terenach od Finlandii do Półwyspu Bałkańskiego i Kaukazu. Między innymi w
t                                                                                                               99
1917 r. doszło do powstania państwa litewskiego, którego władza — Taryba
(rada), z Antanasem Smetoną na czele, proklamując niepodległość deklarowała
jednocześnie ścisły związek z Niemcami. W maju 1918 r. całkowicie pokonana.
Rumunia podpisała w Bukareszcie traktat pokojowy, w którym godziła się
zarówno na okrojenie swego terytorium, jak i na zależność gospodarczą od
Niemiec. Wszystkie te sukcesy państw centralnych okazały się krótkotrwałe, ale
fakt, że działania Niemiec doprowadziły do pierwszych form niepodległego
istnienia Ukrainy i Litwy, będzie miał ważne konsekwencje w czasie II wojny
światowej.
Wydarzenia na Wschodzie nie mogły nie wpłynąć na sytuację na froncie
zachodnim. Wzmocnieni przez uzyskanie nowych źródeł surowców i niemal
nieograniczoną możliwość aprowizacji Niemcy zdecydowali się na podjęcie ofen^
.sywy na Zachodzie (marzec-lipiec 1918 r.). Na Paryż spadły pociski niemieckie
wystrzeliwane z ogromnego działa zwanego Grubą Bertą. Armia niemiecka ru-
szyła naprzód na wielu odcinkach frontu. Ale ten ostatni „rzut na taśmę" nie udał
się jednak. Wojska koalicji, wzmacniane wciąż przybywającymi oddziałami ame-
rykańskimi, miały wyraźną przewagę w uzbrojeniu. Ustalono wspólne dowództwo
wojsk sprzymierzonych, co zapewniało koordynację działań; naczelnym dowódcą
został Ferdinand Foch. Premier Francji (od listopada 1917 r.), prawie 77-letni
Georges Clemenceau, zwany „Tygrysem", potrafił jeszcze raz natchnąć wykrwa-
wiony naród francuski zapałem bojowym. W sierpniu 1918 r. ruszyła wielka
ofensywa sprzymierzonych. Klęska państw centralnych i ich sprzymierzeńców
nadchodziła szybko. Jednocześnie z atakiem wojsk koalicji na froncie zachodnim
przystąpiono do ofensywnych działań na pozostałych frontach. Wojska angielskie
i francuskie zajmowały posiadłości tureckie na Bliskim Wschodzie (m.in. Pale-
stynę), została pokonana Bułgaria, na przełomie października i listopada ustały
walki na froncie włoskim. Armia Austro-Węgier, która przez wszystkie lata wojny
walczyła o wiele gorzej niż armia niemiecka, przestawała istnieć, gdyż przesta-
wało istnieć państwo. W październiku i listopadzie ogłosiły niepodległość Cze-
chosłowacja i Węgry, a z bałkańskich terytoriów Austro-Węgier zaczęła kształ-
tować się nowa państwowość wspólnie z Serbią.
Dnia 11 XI 1918 r. w lasku Compiegne został przez przedstawicieli nowego
rządu niemieckiego podpisany rozejm (zawieszenie broni). Walki ustały na wszy-
stkich frontach. Wojska niemieckie zaczęły też stopniowo opuszczać tereny
wschodnie. Wojna się skończyła, kształt powojennego świata miał być dopiero
określony zarówno poprzez wiele traktatów, jak i wielkie ruchy społeczno-poli-
tyczne i narodowe, które przybrały na sile już w ostatnim okresie wojny, ale
wiadomo już było, że będzie to świat inny niż przed 1914 r. Na frontach zginęło
8-10 min ludzi, większa jeszcze była liczba rannych, straty, choć mniejsze,
odniosła też ludność cywilna na skutek głodu, epidemii i zniszczeń. W 1918 r.
ogromne żniwo śmierci zgarnęła epidemia ciężkiej grypy, tzw. hiszpanki.
Wkrótce po zakończeniu wojny ukazała się książka Oswalda Spenglera
Zmierzch Zachodu, wyrażająca ówczesny niepokój o przyszłość cywilizacji eu-
ropejskiej.
100
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Okoliczności wybuchu I wojny światowej.
2.  Nowe rodzaje broni i techniki wojennej, zastosowane w I wojnie światowej.
3.  Działania wojenne w latach 1914-1918 — ułóż tablicę synchronistyczną obrazującą przebieg
I wojny światowej według następującego schematu: data, front wschodni, front zachodni, fronty
południowe, państwa uczestniczące w wojnie.
4.  Geneza i ustalenia traktatów w Brześciu i Bukareszcie.
Słownik:
Mitteleuropa, plan Schlieffena, pokój zbrojny, wojna pozycyjna.
Przykładowe ćwiczenie:
1. Narysuj szkic mapy politycznej Europy w 1914 r. i zaznacz kolejne linie frontów oraz miejsca
największych bitew tej wojny.
Rozdział 2. Rewolucje w Rosji i początki
rządów bolszewików
Tematy do powtórzenia:
•  Przebieg działań wojennych na froncie wschodnim w latach 1914—1918.
•  Zmiany w systemie politycznym Rosji po rewolucji 1905-1906 r. Programy i formy działania
bolszewików, eserowców, kadetów i mienszewików przed I wojną światową.
Rosja w przededniu rewolucji. Wydarzenia, które nastąpiły w Rosji w
1917 r., zaciążyły na dziejach naszego wieku. Zarówno przebieg, jak i mechanizm
tych wydarzeń budzą do dzisiaj ogromne spory i interpretowane są bardzo różnie.
Tym bardziej różne są i chyba będą ich oceny, oscylujące między traktowaniem
1917 r. jako szlachetnej, choć nie zawsze udanej próby zbudowania bardziej
sprawiedliwego świata bez nędzy i wyzysku do przedstawiania go jako początku
kształtowania się bezwzględnej i ludobójczej dyktatury. Kiedy w 1914 r. zaczynała
się wojna, Rosja była państwem w stanie transformacji, krajem pełnym kontra-
stów. Gospodarka rosyjska weszła na drogę szybkiego przezwyciężania, widocz-
nego jeszcze w XIX w., zacofania w stosunku do Europy Zachodniej i USA.
Dość dynamicznie rozwijał się przemysł, często z udziałem kapitału zachodnioeu-
ropejskiego (szczególnie francuskiego). Rosja pozostała jednak krajem o przewa-
dze rolnictwa, któremu reforma Stołypina z 1906 r. dała nowy impuls do rozwoju.
Pod względem eksportu żywności, w tym zboża, Rosja była liczącą się na świecie
potęgą.
W ustroju politycznym Rosji występowały obok siebie elementy samodzier-
żawia (absolutyzmu) i systemu parlamentarnego. Kompetencje cara były bardzo
szerokie i mógł on zakwestionować każdą uchwałę parlamentu. Pamiętano krwawe
101
represje po rewolucji 1905-1906 r., w 1912 r., podczas strajku w kopalniach nad
Leną, wojsko zabiło kilkaset osób.
Wojna — mimo początkowych sukcesów na odcinku południowym frontu
wschodniego, gdzie przeciwnikiem Rosji były Austro-Węgry — przyniosła pań-
sf wu carów już w pierwszym roku trwania ogromne straty ludnościowe (straszliwe
walki w Prusach Wschodnich), utratę części terytorium oraz coraz większe
trudności aprowizacyjne. Aparat państwowy okazał się niesprawny, coraz gorzej
działał transport, nastąpiła zwyżka cen, szerzyła się spekulacja. Jednocześnie
obniżał się autorytet dworu carskiego. Ogromny wpływ na żonę cara Marię, a
pośrednio i na samego cara, zdobył Grigorij Rasputin, grający rolę cudotwórcy
i proroka, prymitywny i bez wykształcenia „człowiek znikąd". Decydował on o
przydziale tek ministerialnych i o wielu posunięciach rządu. Ponieważ jego rola
była szeroko znana, kompromitowało to cara. Klęski wojenne — uwydatniające
niesprawność systemu i powodujące znaczne pogorszenie sytuacji materialnej
ludności — tworzyły podłoże do buntu. Lenin określił wojnę jako „akuszerkę
rewolucji" — niewątpliwie szczególnie wojna przegrywana może odegrać taką
rolę. W tym czasie większość rosyjskich ugrupowań politycznych uznawała, że
trzeba kontynuować wojnę, ale zarówno konstytucyjni demokraci, jak i socjali-
ści-rewolucjoniści wyraźnie dążyli do zmiany systemu politycznego. Przywódca
bolszewików (partia powstała z rozłamu Socjaldemokratycznej Partii Robotników
Rosji w 1912 r.), Lenin, przebywający na emigracji w Szwajcarii, był jednym z
niewielu działaczy socjalistycznych głoszących, że należy wykorzystać wojnę do
zmiany ustroju, że ważniejsza jest międzynarodowa solidarność proletariatu i
należy wydać „wojnę wojnie". Głosił te poglądy na kolejnych konferencjach
działaczy robotniczych, odbywających się w Zimmerwaldzie w latach 1915—1916,
znajdując zresztą nielicznych tylko zwolenników.
Rewolucja lutowa (marcowa). Obalenie caratu. W 1917 r. sytuacja była
już tak napięta, iż właściwie nawet błahy pretekst mógł doprowadzić do rozruchów
w fabrykach i na ulicach Piotrogrodu. W początkach marca* doszło do zamieszek
jednocześnie w wielu zakładach. Zaczęły się strajki, które trwały trzy dni. Nie
były to pierwsze strajki ani pierwsze demonstracje w wojennej Rosji. Wydawać
się mogło, że i tym razem wysłanie żołnierzy uspokoi sytuację. Car Mikołaj II
j? tym czasie przebywał na froncie, natomiast w Piotrogrodzie obradowała Duma.
Okazało się jednak, że tym razem sytuacja jest zupełnie inna. Istotnym,
nowym elementem stał się fakt, że żołnierze nie chcieli strzelać do manifestantów
i część oddziałów odmówiła wykonania rozkazów. Tak zaczął się rewolucyjny
przewrót. W ciągu kilku dni Duma powołała Tymczasowy Komitet, który sfor-
mował nowy rząd, zwany Tymczasowym, oraz powstała, z inicjatywy części
posłów Dumy, Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych (a potem także
* Do 1 II1918 r. obowiązywał w Rosji kalendarz juliański, dopiero rząd bolszewicki wprowadził,
obowiązujący w reszcie świata, kalendarz gregoriański, „dodając" 13 dni. W tekście, dotyczącym
wydarzeń 1917 r., używane są daty już według kalendarza gregoriańskiego, stąd np. przewrót paź-
dziernikowy datowany jest na 7 listopada.
102

Aleksandr Kierenski (1881-1970)
Włodzimierz Lenin (1870-1924)

Lew Trocki (1879-1940)
103
Żołnierskich), nawiązująca do tradycji rad delegatów z 1905 r., złożona z przed-
stawicieli załóg fabrycznych i oddziałów wojskowych. Car nie wrócił już do
stolicy — 15 marca o godz. 3 po południu na stacji kolejowej w Pskowie podpisał
akt abdykacji. Tak upadła w Rosji monarchia, choć formalnie decyzja o przyszłym
ustroju została odłożona do zwołania Konstytuanty. Wiadomości o tych wydarze-
niach rozeszły się po całej Rosji i dotarły do żołnierzy na froncie. Dotarł do nich
również rozkaz Rady Delegatów wzywający do tworzenia komitetów żołnierskich
i powierzający im opiekę nad magazynami broni.
Nowo powołany Rząd Tymczasowy zapowiedział powszechne wybory do
Konstytuanty, ogłosił amnestię dla więźniów politycznych, pełną wolność prasy
i zgromadzeń. Równocześnie jednak nic nie wspominano o zaprzestaniu wojny
ani o reformie rolnej. Kompetencje nowych władz były dość niesprecyzowane,
niektórzy historycy określają powstałą sytuację jako „dwuwładzę" administracji
Rządu Tymczasowego (na czele rządu stał w pierwszym okresie książę Jurij
Lwów, a od lipca Aleksandr Kierenski, poprzednio wiceprzewodniczący Piotro-
grodzkiej Rady Delegatów) oraz rad delegatów. Sytuacja była z gruntu niejasna.
Cała Rosja wiecowała. Bolszewicy i mienszewicy, kadeci i eserowcy oraz anar-
chiści (ruch, który zaczął się tworzyć w 1917 r.), zwolennicy rządu i zwolennicy
rad przemawiali na niezliczonych mityngach, walcząc o zwolenników. Poszcze-
gólne oddziały opuszczały front, dochodziło do samosądów nad oficerami. Zmie-
niło się wszystko, a jednocześnie nie zmieniło się nic — wojna trwała nadal,
ziemia została pańska, spekulanci się bogacili, żywności było coraz mniej. Rosja
oscylowała między wolnością a anarchią. Do takiej Rosji wrócili z emigracji
przywódcy socjaldemokracji rosyjskiej, w kwietniu Lenin, w maju Lew Trocki.
Powrót Lenina ułatwili Niemcy, przepuszczając wiozący go pociąg przez swoje
terytorium, licząc na pogłębienie fermentu i osłabienie sił wojennych Rosji.
s^~~ Przygotowanie przewrotu bolszewickiego. Program nowego kierunku prze-
mian w Rosji sformułował Lenin w tzw. tezach kwietniowych (zob. s. 120). Głosił
on w nich, że — nie udzielając poparcia Rządowi Tymczasowemu — należy dążyć
do drugiego etapu rewolucji, do stworzenia republiki rad (republika parlamentarna
byłaby „krokiem wstecz"), zniesienia policji, armii i biurokracji, konfiskaty wszel-
kich gruntów obszarniczych i ich nacjonalizacji, kontroli robotniczej w fabrykach
oraz utworzenia międzynarodówki rewolucyjnej. Hasła te nawet współpracowni-
kom Lenina wydawały się mało realne. W czerwcu Rząd Tymczasowy zdecydował
się na podjęcie na froncie działań ofensywnych. Stało się to powodem demonstracji
antyrządowych z udziałem żołnierzy. Tym razem zostały one stłumione i Rząd
Tymczasowy wprowadził pewne ograniczenia wolności działań opozycji, czyli
bolszewików. Trwało to jednak niedługo. W sierpniu przeciw rządowi wystąpił
ówczesny głównodowodzący, gen. Ławr Korniłow, żądając m.in. przywrócenia
dyscypliny w wojsku. Rząd Tymczasowy zwrócił się o pomoc do bolszewików,
którzy tym samym z powrotem mogli rozwijać swoją działalność. Bunt Korniłowa
został stłumiony. Bolszewicy obiecywali zawarcie natychmiastowego pokoju i
konfiskatę ziemi obszarników. Tak często przytaczane hasło bolszewików „grab
104 "1
nagrablennoje" (rabuj zrabowane), oznaczało coś więcej niż tylko zachętę do
rabunku, zawierało jego usprawiedliwienie i zarazem zapowiedź nowego świata
— świata wyrównania krzywd.
We wrześniu na czele Piotrogrodzkiej Rady Delegatów stanął Trocki; rów-
nocześnie ogłoszono zwołanie ogólnorosyjskiego Zjazdu Rad. Partia bolszewicka
przygotowywała się do zbrojnego przejęcia władzy. Lenin w dramatycznych
wystąpieniach żądał od kierownictwa partii przyspieszenia terminu zjazdu. W
dniach 6-7 listopada (według ówcześnie obowiązującego kalendarza 24-25 paź-
dziernika) dokonało się w Piotrogrodzie przejęcie władzy przez partię bolszewicką.
Ministrowie Rządu Tymczasowego zostali aresztowani, a słaby opór nielicznych
oddziałów wiernych rządowi stłumiony. Znaczną rolę w przewrocie odegrali
marynarze floty bałtyckiej, wśród których bolszewicy mieli duże wpływy. Mary-
narz z karabinem i przewieszoną przez pierś taśmą nabojów stał się nieodłącznym
elementem obrazów i plakatów poświęconych rewolucji. Na Zjeździe Rad, odby-
wającym się w tym czasie w Piotrogrodzie, doszło do rozłamu, duża część
delegatów, zwłaszcza mienszewików i eserowców, opuściła obrady. Zostali przed-
stawiciele bolszewików i lewicy eserowców i w takim składzie zjazd uchwalił
przekazanie władzy Radzie Komisarzy Ludowych, na czele której stanął Lenin,
a w jej skład weszli m.in. Trocki i Józef Stalin. Zjazd wydał też dekrety o pokoju
i o ziemi. Dekret o pokoju wzywał wszystkie walczące „narody i ich rządy" do
„niezwłocznego rozpoczęcia rokowań", o pokój „bez aneksji i kontrybucji".
Zapowiadał ujawnienie wszystkich tajnych układów. Dekret kończył się apelem,
by robotnicy najbardziej przodujących narodów świata — Anglii, Francji i Nie-
miec — „wybawili ludzkość od okropności wojny". W dekrecie o ziemi zapo-
wiadano, wbrew dotychczasowemu programowi bolszewików, oddanie ziemi chło-
pom w indywidualne użytkowanie. Ogłoszona została także Deklaracja Praw
Narodów Rosji zawierająca prawo do samostanowienia.
Pierwszy okres władzy bolszewików. Lenin w liście do członków partii w
momencie rozpoczęcia przewrotu pisał: „Zdobycie władzy to sprawa powstania;
jego cel polityczny wyjaśni się po zdobyciu władzy". Władza została zdobyta,
teraz trzeba było ją utrzymać i zbudować jej aparat.
Działania wojenne na froncie ustały po podpisaniu traktatu w Brześciu^
Litewskim (zob. s. 99), niemal do końca 1918 r. ogromne obszary na zachodzie
i południu znajdowały się pod rządami Niemiec. Na pozostałych terenach docho-
dziło do sporadycznych walk zbrojnych, które częściowo wynikały z oporu wobec
nowej władzy, a częściowo z różnego rodzaju konfliktów lokalnych. Walki te nie
przybrały jeszcze formy wojny domowej, to nastąpiło dopiero w drugiej połowie
1918 i w 1919 r.; zapoczątkowały ją powstania Kozaków i zbrojny marsz
40-tysięcznego Legionu Czeskiego z Ukrainy do Władywostoku. Wkrótce do
interwencji przeciw władzy radzieckiej przystąpiło 14 państw. Ponad 100 tys.
żołnierzy z tych państw wylądowało w Murmańsku, Archangielsku, we Włady-
wostoku i Odessie. Przeciw nowej władzy wystąpiły białe armie, admirała Ale-
ksandra Kołczaka na Syberii, Antona Denikina w południowej Rosji i na Ukrainie
105
!f
oraz Nikołaja Judenicza na północy. Pod koniec 1919 r. Piotr Wrangel prowadził
walki na Krymie. Przez dwa lata toczyła się na terenie Rosji Radzieckiej strasz-
liwie krwawa wojna domowa. Przeciw „czerwonym" stanęli „biali", czyli regu-
larne formacje wojskowe dowodzone przez dawnych carskich generałów, wspo-
magane przez państwa uczestniczące w interwencji (m.in. Francję, Japonię, Stany
Zjednoczone i Wielką Brytanię), „czarni", czyli anarchiści (flaga anarchistów była
czarnego koloru), „zieloni", jak nazywano nieregularne oddziały chłopskie, czy
po prostu bandy rabunkowe oraz ugrupowania zbrojne podbijanych narodów (np.
basmacze na Zakaukaziu, którzy stawiali opór zbrojny jeszcze w końcu lat
dwudziestych, i wojska Semena Petlury na Ukrainie).
W warunkach wojny domowej kształtował się nowy ustrój, określany jako
dyktatura proletariatu, a realizowany poprzez dyktaturę partii. Władze bolszewic-
kie od początku odrzuciły w nowym systemie sprawowania władzy wszelkie
formy demokracji parlamentarnej. W listopadzie odbyły się, co prawda, zgodnie
jeszcze z zapowiedziami Rządu Tymczasowego, wybory do Zgromadzenia Usta-
wodawczego. W wyborach tych partia bolszewicka zdobyła ok. 20% mandatów.
Dnia 5 stycznia zaczęły się obrady Konstytuanty. Mogło wydawać się, że oto
po raz pierwszy w dziejach Rosja stała się państwem demokratycznym. Ale już
6 I  1918 r.  padły słowa dowódcy oddziału marynarzy chroniącego obrady,
Żeleźniakowa: „Karauł ustał" (warta jest zmęczona), które przeszły do historii.
„Karauł ustał", więc posłowie powinni się rozejść. Posłowie się rozeszli, Kon-
stytuanta przestała istnieć. W 1918 r. rozwiązano również wszystkie partie poza.
bolszewicką, która od marca nosiła nazwę Rosyjska Komunistyczna Partia (bol-
szewików) — RKP(b). Jako ostatnia została zlikwidowana partia lewicy esero-
wskiej, która ułatwiła przejęcie władzy bolszewikom w 1917 r. W Rosji Radziec-
kiej powstał system monopartyjnej dyktatury, formalnie działały rady delegatów,
ale były one już wtedy w większości kierowane przez bolszewików. Jeszcze w
1917 r. wprowadzona została cenzura. W lipcu  1918 r. Zjazd Rad uchwalił
konstytucję,  w której  wyraźnie  sformułowano zasady  „klasowego charakteru
nowego państwa", w którym ludzie o „złym pochodzeniu" mieli być pozbawieni
praw politycznych (tzw. liszeńcy). W  1918 r. został wprowadzony dekret o
Ceskwi, odbierający jej cały majątek i prawa. Innym kierunkiem działań było
zbudowanie organów utrzymujących porządek i zapewniających obronę nowej
władzy. Już w grudniu 1917 r.   zorganizowano Nadzwyczajną Komisję do Walki
z Sabotażem, Kontrrewolucją i Spekulacją (Czeka), na której czele stanął Dzier-
żyński. Komisja ta stopniowo przejmowała w swoje ręce zarówno czynności
śledcze, jak i wydawanie oraz wykonywanie wyroków. Wyroki zapadały zgodnie
z „rewolucyjnym sumieniem". W styczniu  1918 r. zaczęło się organizowanie
Armii Czerwonej — jej głównym twórcą był Trocki. Zapowiedzi Lenina z tez
kwietniowych o zniesieniu policji i wojska okazały się iluzją. W lipcu 1918 r.
została wymordowana cała rodzina carska. We wrześniu  1918 r., po próbie
zamachu na Lenina, władze ogłosiły wprowadzenie „masowego terroru".
Rosja Radziecka znajdowała się w stanie głębokiego kryzysu gospodarczego
106


Jak głosować przeciwko bolszewizmowi? — pla-
kat francuski z 1919 r.
D. Moop — Czy zostałeś ochotnikiem?
plakat rosyjski z 1920 r.
i organizacyjnego. Fabryki pozbawione właścicieli, urzędy, z których usunięto
aotychczasowe kadry, ziemia, której nowi właściciele-użytkownicy nie chcieli
sprzedawać swoich produktów za nic niewart pieniądz, szalejąca inflacja — można
dalej mnożyć to wyliczanie — powodowały całkowity rozkład życia gospodar-
czego. Równocześnie hasła rewolucji zostały odczytane przez wielu jako ogłoszenie
stanu pełnej wolności. Władza bolszewicka zdecydowała się w tych warunkach na
politykę określaną komunizmem wojennym. Polegała ona na wprowadzeniu przy-
musu pracy, kartkowego systemu zaopatrzenia ludności (elementy „klasowo obce"
dostawały mniejsze przydziały), nałożeniu na chłopów obowiązku dostaw obejmu-
jących niemal całość plonów, faktycznej likwidacji wolnego handlu. Pod koniec
1919 r. władza radziecka pokonała większość wrogów wewnętrznych.
Źródła zwycięstwa bolszewików. Patrząc na to, co działo się w Rosji
Radzieckiej w pierwszym okresie panowania bolszewików, trzeba sobie zadać
pytanie, jak to było możliwe, że jednak nowa władza utrwaliła swoje panowanie,
że potrafiła odeprzeć zmasowany atak przeciwników wewnętrznych i korpusów
interwencyjnych. Sprowadzenie źródeł przewagi bolszewików wyłącznie do umie-
jętnego zorganizowania terroru jest niewystarczającą odpowiedzią. Władza rewo-
lucyjna stworzyła nadzieję na wolność i wyrównanie krzywd. Ten ogromny
ładunek nadziei, perspektywa zwycięstwa „rewolucji światowej" i powstania
nowego, sprawiedliwego świata, fascynowały zarówno wielu prostych uczestni-
ków wydarzeń, jak i wielu intelektualistów i twórców. Idee głoszone przez
bolszewików zapowiadały całkowitą zmianę, budowę światowego królestwa spra-
I dl
107
wiedliwości, koniec wszelkiego wyzysku i absolutne szczęście. Decyzje zawarte
w konkretnych dekretach pozwalały na branie ziemi natychmiast, na wygnanie
znienawidzonego właściciela fabryki w ciągu godziny, każdy mógł poczuć się
panem, gdy miał karabin. Interwencja sprawiła, że nowej władzy zagrażali „obcy",
a nie „swoi", i obrona władzy radzieckiej utożsamiła się z rosyjskim poczuciem
narodowym. Zostawiło to trwały ślad w świadomości społeczeństwa bolszewickiej
Rosji, zaowocowało później symptomem oblężonej twierdzy, wrogością i nieuf-
nością wobec innych państw i społeczeństw. Prometeizm klasy robotniczej połą-
czył się z mesjanizmem narodu rosyjskiego, który miał całemu światu przynieść
wyzwolenie. Rewolucja otworzyła też liczne drogi awansu społecznego. Obok
atrakcyjności ideowej głoszonych haseł na zwycięstwie władzy bolszewickiej
zaważyły — niesłychanie umiejętna taktyka i elastyczność propagandy. Bolsze-
wicy potrafili w ciągu jednego dnia zmienić radykalnie treść swojego programu,
ale głosili go za każdym razem z niewzruszoną pewnością; np. indywidualne
użytkowanie ziemi przez chłopów jednego dnia było burżuazyjnym reliktem,
drugiego stawało się wielkim zwycięstwem rewolucji; celem rewolucji miało być
zniesienie organów państwa, a w następnym okresie okazywało się, że naczelnym
zadaniem jest ich wzmocnienie. Przykłady można mnożyć — pokazują one, iż
istotną cechą władzy bolszewickiej był absolutny pragmatyzm w dążeniu do wła-
dzy, w połączeniu z umiejętnym dozowaniem terroru i utopii. Wreszcie zwycię-
stwo bolszewików ułatwił fakt, że walczące z nimi siły, wewnętrznie zróżnico-
wane, nie potrafiły przeciwstawić im żadnej atrakcyjnej alternatywy. Wielu do-
wódców „białych" nakazywało chłopom zwrot ziemi, którą właśnie otrzymali, a
skłócone ugrupowania polityczne nie miały spójnej propozycji programowej.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Sytuacja wewnętrzna w Rosji w przededniu rewolucji i geneza narastania opozycji przeciw
caratowi.
2.  Okoliczności obalenia caratu i polityka Rządu Tymczasowego.
3.  Program i działania bolszewików   w okresie od kwietnia do października 1917 r. Czynniki
ułatwiające wzrost ich wpływów.
4.  Przebieg rewolucji październikowej (listopadowej) i uchwały II Zjazdu Rad.
5.  Przebieg walk wewnętrznych w Rosji Radzieckiej w latach 1918-1920 (jakie siły uczestni-
czyły w walce z bolszewikami, jaka była rola interwencji?).
6.  Okoliczności rozwiązania Konstytuanty i polityka wewnętrzna partii bolszewickiej w latach
1917-1920.
7.  Czynniki ułatwiające zwycięstwo bolszewików.
Słownik:
„biali", Czeka, dwuwładza, dyktatura proletariatu, interwencja, komisarz ludowy, komunizm
wojenny, korniłowszczyzna, lewica „zimmerwaldzka", rady delegatów.
Przykłady ćwiczeń:
1.  Podaj znaczenia pojęcia — rewolucja. Co mogą oznaczać terminy: rewolucja burżuazyjno-
-demokratyczna, rewolucja socjalistyczna — wyjaśnij na przykładzie wydarzeń w Rosji.
2.  Wymień różnice występujące między republiką parlamentarną a republiką radziecką.
Rozdział 3. Zmiany ustrojowe w Niemczech.
Rozpad Austro-Węfiier. Nowe państwa
Tematy do powtórzenia:
•  Główne nurty istniejące w zachodnioeuropejskim ruchu robotniczym przed I wojną światową.
•  Stosunek partii, wchodzących w skład II Międzynarodówki, do wojny (w początku XX w.
oraz w 1914 r.).
•  Narodowości wchodzące w skład monarchii Habsburgów.
Obalenie cesarstwa Hohenzollernów. Na jesieni 1918 r. klęska Niemiec
była już przesądzona. Lata blokady i gospodarki wojennej spowodowały znaczne
pogorszenie sytuacji materialnej ludności. Duża część społeczeństwa niemieckiego
nie chciała już kontynuowania wojny. W październiku 1918 r. dowództwo floty
zdecydowało się na podjęcie próby wydania wielkiej bitwy flocie brytyjskiej.
Marynarze odmówili jednak wykonania tego rozkazu, zeszli na ląd i w ciągu
kilku dni opanowali poszczególne porty. Sytuacja przypominała wydarzenia w
Rosji Radzieckiej. Wiele miast stało się terenem demonstracji ulicznych, ludność
cywilna poparła zbuntowanych żołnierzy. Zaczęły powstawać rady delegatów
robotniczych i żołnierskich. Władcy poszczególnych „państw" Rzeszy abdykowali
lub byli usuwani.
Najaktywniejszą siłą polityczną stał się ruch socjaldemokratyczny. Socjal-
demokraci niemieccy byli wtedy podzieleni wewnętrznie. Tak zwani większo-
ściowcy, czyli większość Socjaldemokratycznej Partii Niemiec, głoszący program
demokratyzacji ustroju politycznego i reform socjalnych w Niemczech, nie zde-
cydowali się jednak na radykalne przeciwstawienie się prowadzeniu wojny, a
także odrzucili rewolucyjne formy walki. Głównymi reprezentantami tego nurtu
byli Friedrich Ebert i Gustav Noske. W 1917 r. powstała Niezależna Partia
Socjaldemokratyczna, która wyraźnie formułowała konieczność aktywnego prze-
ciwstawiania się dalszemu prowadzeniu wojny. Formalnie do tej partii należała
grupa działaczy tzw. Związku Spartakusa (nazwa przyjęta w 1916 r.), którzy od
początku wojny uznawali, że obowiązkiem socjalistów jest aktywnie się jej
przeciwstawiać, a po rewolucji w Rosji głosili hasło Niemieckiej Republiki Rad,
odrzucając struktury demokracji parlamentarnej i uznając masowy ruch rewolu-
cyjny za jedyną drogę prowadzącą do zmian porządku politycznego i gospodar-
czego. Grupa ta, z Karlem Liebknechtem i Luksemburg na czele, utworzyła pod
koniec 1918 r. Rewolucyjną Komunistyczną Partię Robotników Niemiec. W
obliczu rozlewających się po całym kraju demonstracji i wieców, a równocześnie
całkowitej klęski militarnej, zarówno dowództwo armii, jak i większość rządzą-
cych dotychczas polityków zdawali sobie sprawę, że nie ma możliwości, by
stłumić ten ruch siłą. Generałowie przekonali cesarza Wilhelma II o konieczności
ustąpienia. Dnia 9 XI 1918 r. cesarz abdykował i opuścił kraj. Niemcy stały się
de facto republiką, formalnie zadecydować o tym miało przyszłe Zgromadzenie
Narodowe. Powstała Rada Pełnomocników (Komisarzy) Ludowych, mająca pełnić
109
rolę rządu. Jej przedstawiciele podpisali 11 listopada rozejm. Fakt, iż rozejm
podpisał rząd złożony w większości z socjaldemokratów, spowodował, że wielu
Niemców uwierzy później w teorię głoszącą, że o klęsce Niemiec przesądził „cios
w plecy", zadany przez „wewnętrznych wrogów", czyli lewicę niemiecką.
Rewolucja czy wybory. Ustrój nowo powstałej republiki nie był jeszcze
przesądzony. W styczniu 1919 r. miano zadecydować, czy Niemcy wejdą na drogę
demokracji parlamentarnej, czy systemu radzieckiego. Zwołany Kongres Delega-
tów Rad Robotniczych i Żołnierskich nie przejął jednak władzy, a ogłosił po-
wszechne wybory do Zgromadzenia Narodowego. Było to niesłychanie ważne
posunięcie, decydujące o dalszych losach państwa niemieckiego. Przywódcy partii
komunistycznej zdecydowali się wobec tego na powstanie zbrojne. Od 5 do 12 I
1919 r. trwały w Berlinie walki. Zwolennicy Niemieckiej Republiki Rad, dawni
członkowie socjaldemokracji niemieckiej, zostali pokonani przez socjaldemokra-
tów, którym pomagali członkowie nowo założonych Freikorpsów, czyli ochotni-
czych oddziałów, złożonych z powracających z frontu oficerów i żołnierzy. Zginęli
Liebknecht i Luksemburg, powstanie komunistyczne zostało stłumione. Do po-
dobnej próby przejęcia władzy doszło jeszcze w Bawarii, gdzie powstała w
kwietniu republika rad, rządzona przez komunistów i anarchistów, ale po niecałym
miesiącu Freikorpsy obaliły te rządy i przeprowadziły krwawą pacyfikację. W
styczniu odbyły się wybory do Zgromadzenia Narodowego, w których socjal-
demokraci uzyskali 46% mandatów. Zgromadzenie — obradujące w Weimarze
— uchwaliło w lipcu 1919 r. konstytucję nowej Republiki, która będzie nazywana
Weimarską; pierwszym prezydentem został Ebert. Republika Weimarska stała się
państwem demokracji parlamentarnej, z dość silną władzą prezydenta, swobodami
demokratycznymi i ustawodawstwem pracy. Równocześnie była „republiką nie-
kochaną", gdyż zrodziła ją klęska.
Wydarzenia w Niemczech a międzynarodowy ruch robotniczy. Wydarze-
nia w Niemczech miały ogromne znaczenie dla dalszego kształtu ruchu robotni-
czego zarówno niemieckiego, jak i międzynarodowego, a pośrednio dla całych
dziejów Europy. W ruchu socjalistycznym od początku była żywa myśl o rewolucji
ogólnoeuropejskiej czy „rewolucji światowej". Wielu działaczy uznawało, zgodnie
zresztą z tradycją marksistowską, że kluczowe znaczenie dla tej „rewolucji" mają
właśnie Niemcy — „ojczyzna rewolucji". Koncepcja Lenina, że rewolucja może
się zacząć w Rosji, w państwie, w którym robotnicy są w mniejszości, w którym
rewolucja przemysłowa dopiero się dokonuje, a przemysł wielkofabryczny dopiero
powstaje i które nie przeszło przez etap państwa „burżuazyjnego", była koncepcją
niezgodną z ortodoksyjnym marksizmem. Traktowanie zdyscyplinowanej, zdecy-
dowanej na wszystko partii rewolucjonistów jako głównego motoru zmian rewo-
lucyjnych odbiegało również od poglądów większości przywódców socjaldemo-
kracji europejskiej. Ale nawet Lenin nie wyobrażał sobie, że rewolucja socjali-
styczna ograniczy się do jednego państwa. Klęska rewolucji typu radzieckiego w
Niemczech w 1919 r. stanowiła niesłychany cios dla teorii rewolucji ogólnoeu-
ropejskiej. Przez wiele następnych lat ośrodek ruchu komunistycznego w Moskwie
110
będzie powtarzać próby doprowadzenia do rewolucji komunistycznej w Nie-
mczech (1920, 1923).
Następną konsekwencją wydarzeń w Niemczech stało się pogłębienie rozbicia
w ruchu robotniczym. Od końca XIX w. wśród działaczy socjalistycznych nara-
stały spory dotyczące dróg wiodących do przemian ustrojowych, ale spory te
toczyły się w ramach poszczególnych partii i rzadko doprowadzały do rozłamów
organizacyjnych (jednym z wyjątków był polski ruch robotniczy). Po wydarze-
niach w Niemczech oba nurty zaczęła dzielić krew. To socjaldemokrata Noske
kazał strzelać do socjaldemokratów-komunistów Liebknechta. W pierwszych la-
tach po wojnie we wszystkich państwach doszło do powstania dwóch partii
robotniczych. Nowo tworzone partie, skupiające zwolenników ruchu rewolucyj-
nego, radykalnych zmian w systemie własności i odrzucenia struktur parlamen-
tarnych na rzecz modelu monopartyjnej republiki rad, przyjmowały nazwę komu-
nistycznych, dla odróżnienia od „starych" partii socjaldemokratycznych czy socja-
listycznych. Na skutek faktu, że system radziecki utrwalił się na długie lata jedynie
w Rosji Radzieckiej (Związku Radzieckim), nowym wyróżnikiem tych partii stała
się lojalność wobec państwa radzieckiego — „międzynarodowej ojczyzny prole-
tariatu". Partie te utworzyły w marcu 1919 r. III Międzynarodówkę (tzw. Komin-
tern), istniejącą do 1943 r. Na siedzibę jej władz wyznaczono Moskwę. W okresie
międzywojennym istniały zatem dwie Międzynarodówki — 111, skupiająca partie
komunistyczne, i II, składająca się z partii socjalistycznych, która wznowiła swoją
działalność po zakończeniu I wojny światowej. W samych Niemczech nienawiść
dzieląca dwa nurty ruchu robotniczego ułatwi w przyszłości dojście do władzy
Adolfa Hitlera.
Rozpad monarchii Habsburgów. W listopadzie 1916 r., po prawie 70-letnim
panowaniu, umarł cesarz Austrii i król Węgier Franciszek Józef Habsburg. Jego
następcą został Karol I, ale cesarsko-królewskie Austro-Węgry dożywały swoich
dni. W obliczu klęsk wojennych nabierały mocy dążenia poszczególnych naro-
dowości do niepodległego bytu. Już na frontach I wojny światowej widać było
nieudolność zarówno aparatu władzy monarchii habsburskiej, jak i słabość mili-
tarną wielonarodowościowej armii, ratowanej często z opresji przez wojska
niemieckie. W okresie od końca października do początków grudnia 1918 r.
monarchia naddunajska przestała istnieć. W końcu października proklamowała
niepodległość Republika Czechosłowacka. Jej piewszym prezydentem został po-
lityk i filozof Tomaś Masaryk, który przez wiele lat, działając na emigracji,
kształtował niepodległościową myśl czeską i zyskiwał dla tej idei sympatię państw
zachodnich. Na początku listopada w Wiedniu doszło do rozruchów ulicznych —
ostatni cesarz opuścił kraj i Austria została proklamowana republiką. Tak jak w
Czechosłowacji, ukształtował się tu system demokracji parlamentarnej.
Bardziej skomplikowana była sytuacja na Węgrzech — Węgrzy stanowili w
monarchii Habsburgów jeden z dwóch narodów panujących. Tak jak myśl nie-
podległościowa czeska czy polska była skierowana przeciw uzależnieniu od
Austrii, tak dla takich narodów jak Słowacy, Serbowie czy Rumuni narodem
111
„panów", ograniczającym ich aspiracje narodowe, byli Węgrzy. Na początku
listopada 1918 r. została proklamowana Republika Węgierska, na której czele
stanął zwolennik demokracji parlamentarnej Mihaly Karolyi. Państwo to koalicja
traktowała jako pokonane i które powinno ponieść skutki wojny. Powodowało to
ostry konflikt nowego rządu z państwami koalicji, do których należały, wysuwa-
jące żądania terytorialne wobec Węgier, Rumunia i Serbia. Ta ostatnia na początku
grudnia utworzyła wraz z wchodzącymi poprzednio w skład monarchii austro-
-węgierskiej Chorwacją i Słowenią Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców
— Królestwo SHS. Na Węgry powróciły w tym czasie tysiące jeńców z Rosji,
którzy przeżyli tam rewolucję. W całym kraju zaczęły powstawać rady delegatów.
Nie mogąc unieść ciężaru władzy rząd Karolyiego ustąpił, przekazując ją w marcu
1919 r. w ręce socjaldemokratów i komunistów z Belą Kunem na czele, i powstała
Węgierska Republika Rad. Nowa władza wprowadziła niemal natychmiast ostry
terror wobec przeciwników, ogłosiła nacjonalizację całego przemysłu i ziemi.
Zarówno część Węgrów, jak i kraje sąsiednie, Rumunia i Czechosłowacja — tej
ostatniej groziła utrata Słowacji — w porozumieniu z państwami koalicji przy-
stąpiły do walki z nową republiką rad. W końcu lipca władza rad na Węgrzech
została rozbita, a w miejsce „czerwonego" zaczął się terror „biały". Węgry
podpisały traktat w Trianon i zajmując terytorium mniejsze o 2/3 w stosunku do
okresu sprzed I wojny światowej przyjęły, decyzją parlamentu, formę monarchii,
w której władzę pełnił, z tytułem regenta, admirał Miklós Horthy.
Państwa powstałe z rozpadu imperium Romanowów. Okres wojny i
rewolucji sprzyjał ujawnieniu dążeń niepodlegościowych narodów wchodzących
w skład państwa rosyjskiego. W końcowym okresie wojny powstały niepodległe
republiki bałtyckie — Finlandia, Litwa, Łotwa i Estonia, które potrafiły nie
dopuścić do przewrotów bolszewickich w swoich krajach i utrzymać niepodległość
wobec Rosji Radzieckiej. Inaczej potoczyły się losy Ukrainy, Gruzji i narodów
zakaukaskich. Ogłoszona przez władzę radziecką w listopadzie 1917 r. Deklaracja
Praw Narodów Rosji dawała wszystkim narodom, pozostającym dotychczas pod
władzą Rosji, prawo do tworzenia samodzielnych państwowości. W kwietniu
1918 r. powstał Zakaukaski Komisariat (Gruzja, Armenia, Azerbejdżan). W latach
1920-1921 w państwach zakaukaskich nastąpiły jednak przewroty bolszewickie
wsparte przez inwazję Armii Czerwonej. Nowe władze zgłosiły chęć przystąpienia
do państwa radzieckiego — Armenia i Azerbejdżan w 1920 r., a Gruzja w 1921 r.
W 1922 r. utworzyły one Zakaukaską Federacyjną SRR, w ramach której zacho-
wały samodzielność.
Krótka niepodległość Ukrainy skończyła się jeszcze wcześniej. Na jesieni
1917 r., przy poparciu Niemiec, zaczęło kształtować się odrębne państwo ukra-
ińskie ze stolicą w Kijowie (zob. s. 99). W październiku 1918 r. wycofujący się
z Galicji Wschodniej Austriacy przekazali władzę przywódcom ukraińskim. Po-
wstała Zachodnioukraińska Republika Ludowa. Natychmiast doszło do walk z
Polakami (zob. s. 143). Pod koniec 1918 r., po wycofaniu się Niemców, w Kijowie
objął władzę Dyrektoriat pod przewodnictwem Petlury; zapowiedział on reformę
112
rolną. Jednocześnie zaczęły się pogromy ludności żydowskiej i rządy za pomocą
terroru. Nowe państwo przyjęło nazwę Republiki Ukraińskiej. Na przełomie
1918/1919 r. trwały ciężkie walki między armią ukraińską Petlury (oddziały
strzelców siczowych) a Armią Czerwoną, popieraną przez część ludności ukraiń-
skiej. W styczniu 1919 r. doszło do formalnego połączenia Ukraińskiej Republiki
Ludowej (kijowskiej) i Zachodnioukraińskiej, ale na wiosnę tegoż roku Armia
Czerwona opanowała całą Ukrainę kijowską, a Polacy pokonali Ukraińców w
Galicji Wschodniej. Ofensywa Armii Ochotniczej Denikina, zaczęta w kwietniu
1919 r., przywróciła na krótko władzę Petlury, ale Denikin był przeciwnikiem
niepodległości Ukrainy. Całe terytorium Ukrainy stało się terenem straszliwie
krwawych walk i terroru stosowanego wobec ludności przez Armię Ochotniczą,
oddziały Petlury, Armię Czerwoną, anarchistyczne oddziały Nestora Machny i
nieregularne oddziały różnych atamanow. Ostatecznie zwyciężyła Armia Czerwo-
na i skrwawiona Ukraina została republiką radziecką. Krótki epizod wyprawy
kijowskiej w 1920 r. nie zmienił sytuacji.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Geneza i okoliczności obalenia cesarstwa w Niemczech.
2.  Przebieg walk o ustrój nowej republiki niemieckiej.
3. Konsekwencje wydarzeń w Niemczech w latach 1918-1919 dla sytuacji w międzynarodowym
ruchu robotniczym.
4.  Okoliczności powstania Węgierskiej Republiki Rad i źródła jej klęski.
5.  Państwowości powstałe po rozpadzie monarchii Habsburgów.
6.  Próby utworzenia państwowości ukraińskiej i ich załamanie w latach 1917-1919.
Słownik:
„cios w plecy", Dyrektoriat ukraiński, Freikorpsy, Komintern, Związek Spartakusa.
Przykłady ćwiczeń:
1.  Jakie były podstawowe różnice między II a III Międzynarodówką?
2.  Jakie czynniki sprzyjały przemianom ustrojowym w Europie po I wojnie światowej?
3.  W jakim stopniu przyszła słabość wewnętrzna Republiki Weimarskiej wynikała z wydarzeń
w latach 1918-1919?
Rozdział 4. System wersalski
Temat do powtórzenia:
• Mapa polityczna Europy i świata w 1913 r.
Konferencja paryska. Spory o kształt traktatu z Niemcami. W 1918 r.
ówczesny premier Wielkiej Brytanii David Lloyd George w przemówieniu wy-
głoszonym w Izbie Gmin stwierdził, że oto zakończyła się ostatnia wojna w
dziejach ludzkości. W styczniu  1919 r.  w Wersalu pod Paryżem zebrali się
i — Historia
113

Georges Clemenceau (1841-1929)
David Lloyd George (1863-1945)
Thomas Woodrow Wilson (1856-1924)

114
przywódcy 27 państw, które walczyły i zwyciężyły w tej wojnie, by ustalić zasady
trwałego pokoju i zarazem określić losy państw pokonanych. W ciągu 6-miesię-
cznych obrad powstał tekst traktatu, zwanego od miejsca podpisania wersalskim,
liczącego 440 artykułów.
Przedstawiciele Niemiec nie brali udziału w konferencji, wezwano ich do-
piero pod koniec, żeby podpisali gotowy traktat. „Wybiła godzina surowych
rachunków. Prosiliście nas o pokój. Jesteśmy skłonni wam go udzielić" —
powiedział Cłemenceau. Ten brak udziału w rokowaniach spowodował, że politycy
niemieccy będą określać traktat wersalski mianem dyktatu. Nie brała też udziału
w konferencji, pogrążona w ogniu rewolucji i wojny domowej, Rosja Radziecka,
która jeszcze wiele lat będzie nastawiona bardzo krytycznie do traktatu, tego
„dzieła międzynarodowej burżuazji" (zob. s. 124).
Główną rolę na konferencji odgrywali przywódcy trzech państw, tzw. gruba
.trójka. Byli to premierzy: Francji Cłemenceau i Wielkiej Brytanii Lloyd George
oraz prezydent Stanów Zjednoczonych Wilson. Włochy i Japonia były mniej
aktywne. Od początku ujawniły się zarówno odmienne dążenia w polityce Francji
i Anglii, jak i obiektywne trudności znalezienia pokojowych rozwiązań dla
problemów powojennej Europy — Europy, w której rozpadły się imperia Roma-
nowów, Habsburgów i Hohenzollernów, rodziły nowe państwa i która stanowiła
w wielu swoich częściach mozaikę narodowościową, teren ruchów nacjonalisty-
cznych i dążeń rewolucyjnych. Francja, najbardziej wykrwawiona i zarazem w
największym stopniu zagrożona przez Niemcy, dążyła do jak największego osła-
bienia tego państwa oraz była zainteresowana w budowie „bariery wschodniej",
to znaczy posiadania silnych sojuszników wśród państw położonych na wschód
od Niemiec. Niejasna przyszłość Rosji powodowała zainteresowanie Francji ta-
kimi nowymi państwami jak Polska czy Czechosłowacja i sprzyjanie ich nabytkom
terytorialnym.
Wielka Brytania, państwo wyspiarskie nie sąsiadujące bezpośrednio z Niem-
cami, prowadziła politykę zgodnie z zasadą „równowagi sił" na kontynencie. W
ramach tej polityki Anglia nie chciała dopuścić do wzrostu znaczenia Francji, a
tym samym do zbytniego osłabienia Niemiec. Istotne znaczenie miał fakt, że
rynek niemiecki pełnił dużą rolę w handlu brytyjskim, a także obawa, że skazane
na ogromne odszkodowania i okrojone terytorialnie Niemcy mogą stać się terenem
wrzenia rewolucyjnego. Stany Zjednoczone próbowały odgrywać rolę trzeciej siły.
Program USA został sformułowany w 1918 r. w słynnych 14 punktach (zob.
s. 122). Wilson głosił hasło „Peace without Victory" (pokój bez zwycięstwa), w
czasie konferencji paryskiej podkreślał, że przyszły porządek pokojowy powinien
uwzględniać zasadę samostanowienia narodów, a następnie zaangażował się w
realizację idei Ligi Narodów. Ostatecznie, po wielu przetargach, 28 VI 1919 r.
w sali lustrzanej pałacu wersalskiego, w której 48 lat wcześniej ogłoszono
powstanie zjednoczonych cesarskich Niemiec, został podpisany traktat pokojowy.
Mimo to sprzeczności i konflikty pozostały. Niemcy miały być zdemilitaryzowane,
zlikwidowano ich przemysł zbrojeniowy, zakazano powszechnej służby wojsko-
i
1
115
wej, armia miała liczyć 100 tys. żołnierzy i oficerów, której to liczby nie wolno
było przekroczyć. Na granicy zachodniej państwa miały ulec zniszczeniu wszelkie
fortyfikacje. Niemcy oddawały Francji Alzację i Lotaryngię, Belgii — okręgi
Eupen i Malmedy, a Zagłębie Saary na 15 lat przechodziło pod zarząd Ligi
Narodów, po tym okresie miano przeprowadzić tam plebiscyt. Na wschodzie
Niemcy oddawały Polsce Wielkopolskę i pas Pomorza wzdłuż Wisły. Gdańsk
stawał się wolnym miastem. Na Warmii, Mazurach i Górnym Śląsku miał się
odbyć plebiscyt (zob. s. 141, 142). Odebrano Niemcom wszystkie posiadłości
kolonialne, o których losie miała zadecydować Liga Narodów. Powierzyła je ona
pod zarząd Francji i Anglii. Powierzenie po łacinie brzmi mandare, stąd tereny
te określa się jako mandaty. Japonia zagarnęła posiadłości niemieckie na Dalekim
Wschodzie. Oprócz strat terytorialnych, Niemcy, uznane za winne wojny, miały_
zapłacić ogromne sumy reparacji, czyli odszkodowań. Dopiero w 1921 r. ustalono
ich wartość na ok. 140 min marek w złocie.
i Traktaty z pozostałymi państwami. Integralną część nowego porzą
międzynarodowego, zwanego systemem wersalskim, stanowiły traktaty zawarte z"^
sojusznikami Niemiec. Do końca 1920 r., w kolejnych miejscowościach pod
Paryżem, zostały podpisane traktaty: z Austrią (10 IX 1919 r. w Saint-Germain),
z Bułgarią (27 XI 1919 r. w Neuilly), z Węgrami (20 VI 1920 r. w Trianon) i
z Turcją (10 VIII 1920 r. w Sevres). Warunki tego ostatniego częściowo zmieniono
w Lozannie w 1923 r. Austria musiała podpisać zobowiązanie do zapłacenia
reparacji, demilitaryzacji oraz gwarancję, że nie połączy się z Niemcami. Podpi-
sywał ten traktat rząd republiki austriackiej, czyli państwa obejmującego 1/8
terytorium monarchii Habsburgów. Obowiązek demilitaryzacji i zapłacenia od-
szkodowań został nałożony także na Bułgarię i Węgry. Bułgaria musiała ponadto
zgodzić się na rezygnację z ok. 10% swojego terytorium na rzecz Królestwa SHS,
Rumunii i Grecji, a Węgry na rzecz Rumunii, Królestwa SHS i Czechosłowacji
były zmuszone oddać ok. 2/3 z terytorium, które stanowiło Królestwo Węgier
pod panowaniem Habsburgów, przed 1914 r.
Terytorium Turcji po I wojnie światowej ograniczono właściwie do Azji
Mniejszej wraz ze wschodnią Armenią i Kurdystanem oraz małym obszarem
Tracji Wschodniej (uzyskanej w 1923 r. po wojnie z Grecją). Syria i Liban stały
się mandatami francuskimi, Irak i Palestyna oraz Transjordania — brytyjskimi.
Deklaracja brytyjskiego ministra spraw zagranicznych Arthura Balfoura, wydana
jeszcze w 1917 r., zapowiadała, że w Palestynie jako w „siedzibie narodu
żydowskiego" może się osiedlać ludność żydowska z całego świata.
Ustalono też, że niektóre państwa Półwyspu Bałkańskiego i Europy Środ-
kowej, w tym Polska, muszą podpisać zobowiązanie do ochrony mniejszości
narodowych, mieszkających na ich terenie. Był to tzw. traktat mniejszościowy,
określany też jako mały traktat wersalski, dający Radzie Ligi Narodów prawo do
interwencji w obronie mniejszości w wewnętrzne sprawy tych państw, gdyby
wpłynęły do niej skargi. W ten sposób próbowano, choć częściowo, wprowadzić
zasadę ochrony praw mniejszości do nowego porządku europejskiego.
116
Liga Narodów. Do traktatu wersalskiego został dołączony statut nowej
organizacji, nazwanej Ligą Narodów. Postulat jej powstania zawierało 14-punkto-
we orędzie Wilsona. Liga Narodów przetrwała 20 lat (pierwsze posiedzenie w
1920, ostatnie w 1940, formalnie została rozwiązana w 1946 r.). Głównym celem
tej organizacji, w skład której wchodzić miały państwa walczące z Niemcami w
I wojnie światowej, 10 państw neutralnych oraz państwa nowo powstałe, miała
być ochrona pokoju i zapobieganie konfliktom zbrojnym. Do Ligi Narodów nie
należała na razie Rosja Radziecka. Zupełnym zaskoczeniem stał się fakt, że nie
weszły do niej ostatecznie Stany Zjednoczone, które były przecież inicjatorem
jej powstania. Kongres USA odrzucił zarówno ratyfikację traktatu wersalskiego,
jak i uczestnictwo w Lidze. Stany Zjednoczone wróciły tym samym do tradycji
izolacjonizmu na następne 20 lat. Dopiero Franklin Delano Roosevelt wprowadzi
je ponownie do polityki światowej w okresie II wojny.
Działalnością polityczną Ligi Narodów miała kierować Rada Ligi, której
stałymi członkami były: Francja, Japonia (do 1933 r.), Wielka Brytania, Włochy
(do 1937 r.), Niemcy (1926-1933) i Rosja (1934-1939). Liga nie posiadała
żadnych sił zbrojnych. Siedzibą jej była Genewa w neutralnej Szwajcarii. O ile
działalność polityczna Ligi zakończyła się w rezultacie fiaskiem, o tyle ogromną
rolę odegrały prowadzone przez nią akcje humanitarne oraz działalność utworzo-
nych z jej inicjatywy instytucji niepolitycznych. Liga zapoczątkowała akcję opieki
nad uchodźcami, międzynarodową pomoc ofiarom epidemii, opiekę nad matką i
dzieckiem. Przy Lidze Narodów powstały: Międzynarodowy Trybunał Sprawied-
liwości oraz Międzynarodowa Organizacja Pracy, zajmująca się ustawodawstwem
pracy. Obie te instytucje, po pewnych przekształceniach, działają do dziś. Liga
powołała Międzynarodowy Instytut Współpracy Kulturalnej, poprzednika obecne-
go UNESCO. Niezależnie od bezsilności w sferze politycznej i faktu, iż w
praktyce rola Ligi sprowadzała się często do tego, że stanowiła ona forum
rywalizacji angielsko-francuskiej, zostały stworzone pewne struktury i obyczaje
współpracy międzynarodowej. Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) kon-
tynuuje wiele z nich.
System wersalski w połowie lat dwudziestych. Traktaty pokojowe zawarte
po I wojnie światowej stworzyły system nazwany wersalskim, który miał zapewnić
światu pokój na długie lata. System ten od początku pełen był sprzeczności, ale
tak wyglądała rzeczywistość europejska. Opór przeciw temu systemowi wynikał
przede wszystkim z rewizjonizmu państw przegranych. Niemcy nie pogodziły się
z warunkami traktatu i polityka Republiki Weimarskiej dążyła do choć częścio-
wego ich rozluźnienia. Państwem nastawionym rewizjonistycznie były także
Węgry, ale ich rewizjonizm hamowała tzw. Mała Ententa, czyli system sojuszy
zawartych między Czechosłowacją, Rumunią i Jugosławią w początkach lat
dwudziestych, wspierany przez Francję. Źródłem podważania porządku wersal-
skiego była również polityka państwa radzieckiego, prowadzona za pomocą
III Międzynarodówki, która nie wyrzekła się dążeń do „rewolucji światowej".
Oba te czynniki prowadziły do tendencji współpracy między Niemcami a ZSRR.
117
problem mniejszości narodowych. Stanic się co zarzewiem wie/u,


...   /   /
jennej i rozbudzenia nacjonalizmów.
t V'    '             \k\e. wiś^X.i*)'o.iNNNCVc;?>Vi?b^\^ iadowo\otve z Tiowego potząd-
'--a  SzczegótarWtochy miały poczucie „ukradzionego zwycięstw a" , w> ^
5                                  -               ' •     3. W cierwszei połowie lat dwu-
 płacać ustalonych s
Niemcy stwierdzały, ze nie są w stanie spłacać ustalonych sum, co zresztą byli
zgodne z prawdą. W 1922 r. doszło do zwołania międzynarodowej konferencji
w   Ganili,   któru   miała   być poświęcona   sytuacji  gospodarczej  powojennej  Europy,
spłacie reparacji oraz stosunkom gospodarczym z Rosja Radziecka. Niezależnie
od ogólnych rozmów: w Rapallo, miejscowości niedaleko Genui, nastąpiło
podpisanie traktatu niemiecko-radzieckiego. Dwa państwa, z różnych powodów
nie mieszczące się w porządku wersalskim, miały wspólne interesy. Zgodnie z
traktatem. Rosja Radziecka zrzekała się reparacji, oba państwa na wiązywały ścisłą
współpracę gospodarczą i wojskową. Rapallo pokazało słabość systemu wersal-
skiego a zarazem stało się groźbą na przyszłość. Niemcy nadal nie płaciły
reparacji. Nie pomogła też dokonana w 1923 r., trwająca ponad rok, okupacja
przez wojska francuskie Zagłębia Ruhry, która ogromnie zaostrzyła nastroje
odwetowe w Niemczech. W końcu 1924 r. zarówno Francja, jak Anglia zdecy-
dowały się na przyjęcie koncepcji amerykańskiego finansisty, Charlesa Dawesa.
Jej istotą było rozłożenie spłaty reparacji na dłuższy okres, a jednocześnie
udzielenie Niemcom kredytów na odbudowę ich gospodarki (podobne elementy
znajdą się w powojennym planie Marshalla).
W 1925 r. ówczesny minister spraw zagranicznych Niemiec Gustav Strese-
mann wystąpił z projektem zawarcia paktów, zwanych paktem reńskim, między
Wielką Brytanią, Francją a Niemcami, z udziałem Belgii i Włoch. Kolejne pakty
podpisano w 1925 r. w Locarno. O paktach tych mówi się czasem, że były ważne
nie przez to, co tam było, a przez to, czego tam nie było. Zawierały gwarancję
nienaruszalności granicy zachodniej Niemiec, natomiast granica wschodnia tego
państwa została w nich pominięta. Była więc to, choć nie wypowiedziana wy-
raźnie, zasada nierównego traktowania granic Niemiec, potencjalne skierowanie
ich ekspansji w kierunku wschodnim. Ale jednocześnie Locarno stało się oficjalną
akceptacją przez Niemcy choć części traktatu wersalskiego. Niemcy wchodziły z
powrotem na arenę międzynarodową jako uczestnik „koncertu europejskiego", w
1926 r. zostały członkiem Ligi Narodów i weszły w skład jej Rady. „Duch
Locarna" został uznany za ducha zwiastującego trwały pokój. Autorzy paktu —
Aristide Briand, Joseph Austen Chamberlain i Stresemann — otrzymali pokojową
nagrodę Nobla.
Biorąc pod uwagę, że jednocześnie gospodarka europejska stabilizowała się,
118
można było sądzić, że mimo wielu trudności system wersalski utrwalał się. W
istocie jednak układy lokarneńskie oznaczały zapowiedź załamania się systemu
wersalskiego.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Różnice w koncepcjach urządzenia powojennej Europy — między Francją, USA a Wielką
Brytanią.
2.  Zasady traktatu wersalskiego.
3.  Warunki traktatów pokojowych z państwami walczącymi przy boku Niemiec w I wojnie
światowej.
4.  Cele i formy działań Ligi Narodów.
5.  Stosunki międzynarodowe w latach 1920-1925.
Słownik:
„bariera wschodnia", demilitaryzacja, izolacjonizm USA, Mała Ententa, plan Dawesa, reparacje,
ruch młodoturecki, system wersalski, terytorium mandatowe, traktat mniejszościowy, traktat w Rapallo,
układy w Locarno (pakt reński), zasada równowagi sił.
Przykłady ćwiczeń:
1.  Jakie zmiany zaszły na mapie politycznej świata po I wojnie światowej — porównaj mapę
z 1913 i 1923 r. i omów okoliczności każdej ze zmian.
2.  Dlaczego Niemcy i Rosja Radziecka krytykowały traktat wersalski?
3.  Które z 14 punktów orędzia Wilsona zostały po I wojnie światowej zrealizowane, a które
nie i dlaczego?
4.  W jakim stopniu układy w Locarno naruszały system wersalski, w jakim były jego realizacją?


Przykłady  ćwiczeń  powtórzeniowych  do  części  (II
1.  Wypisz imiona i nazwiska polityków, generałów i działaczy, którzy
wspomniani są w tekście. Znajdź dodatkowe wiadomości o tych postaciach,
których rolę uznajesz za największą lub które Cię zainteresowały.
2.   OptScuj tezy do referatów:
—  Dlaczego I wojna światowa uznawana jest za wydarzenie kończące
wiek XIX w Europie?
—  Analogie  i  różnice  przebiegu wydarzeń  rewolucyjnych w  Rosji,
Niemczech i na Węgrzech w latach 1917-1919.
3.   Uzasadnij na dowolnych przykładach twierdzenia:
—  Klęski wojenne sprzyjają zaostrzaniu się konfliktów wewnętrznych
i osłabiają istniejące systemy polityczne.
—  Podczas i po rewolucji często dochodzi do dyktatury jako formy
sprawowania władzy.
4.   Dlaczego I wojna światowa i jej wyniki spowodowały wzrost nastrojów
nacjonalistycznych?
5.  Jakie znasz utwory literatury pięknej i filmy, w których ukazane są
problemy, postacie i wydarzenia opisane w tej części?
119
Materiały   źródłowe
Włodzimierz I. Lenin, O zadaniach proletariatu w obecnej rewolucji,
kwiecień 1917 r. (cyt. za: W.l. Lenin, Dzieła wybrane, t. II, Warszawa 1949,
s. 7-10)
Przyjechałem do Piotrogrodu dopiero 3 kwietnia w nocy, mogłem więc,
oczywiście, tylko w własnym imieniu i zastrzegając się co do niedostatecznego
przygotowania, wystąpić na zebraniu 4 kwietnia z referatem o zadaniach
rewolucyjnego proletariatu. [...]
Oddaję do druku te moje osobiste tezy, opatrzone zaledwie bardzo
krótkimi wyjaśnieniami, które były rozwinięte znacznie szczegółowiej w refe-
racie:
TEZY
1.  W naszym stosunku do wojny, która ze strony Rosji również przy
nowym rządzie Lwowa i Ski bezwarunkowo pozostaje łupieżczą wojną impe-
rialistyczną na skutek kapitalistycznego charakteru tego rządu, niedopuszczal-
ne są najmniejsze choćby ustępstwa na rzecz „rewolucyjnego «oboroncze-
stwa»".
Na wojnę rewolucyjną, która by istotnie usprawiedliwiała stanowisko
obrony rewolucyjnej, świadomy proletariat może dać swą zgodę jedynie pod
warunkiem: a) przejścia władzy w ręce proletariatu i bliskiej mu najbiedniejszej
części chłopstwa; b) faktycznego, a nie w słowach tylko, wyrzeczenia się
wszelkich aneksji; c) faktycznego całkowitego zerwania ze wszystkimi intere-
sami kapitału.
Wobec niewątpliwej uczciwości szerokich warstw przedstawicieli maso-
wych rewolucyjnego „oboronczestwa", uznających wojnę jedynie jako konie-
czność, nie zaś dla zaboru, wobec otumanienia ich przez burżuazję, trzeba
szczególnie gruntownie, uporczywie, cierpliwie wyjaśniać im ich błąd, wska-
zywać na nierozerwalny związek kapitału z wojną imperialistyczną, dowodzić,
że nie można zakończyć wojny istotnie demokratycznym, a nie narzuco-
nym przemocą pokojem, nie obalając kapitału.
Organizacja jak najszerszej propagandy tego poglądu w armii czynnej.
Bratanie się.
2.   Swoistość chwili bieżącej w Rosji polega na przejściu od pierwsze-
go etapu rewolucji, który na skutek niedostatecznego uświadomienia i zor-
ganizowania proletariatu dał władzę burżuazji — do   drugiego  jej etapu,
który powinien oddać władzę w ręce proletariatu i najbiedniejszych warstw
chłopstwa. [...]
3.  Żadnego  poparcia  Rządowi Tymczasowemu,  wyjaśnianie zupełnej
kłamliwości wszystkich jego obietnic, zwłaszcza co do wyrzeczenia się ane-
ksyj. Zdemaskowanie, zamiast niedopuszczalnego, siejącego złudzenia „żą-
dania", aby ten   rząd, rząd kapitalistów, przestał  być imperialistycznym.
120
4.   Przyznanie faktu, że w większości Rad Delegatów Robotniczych partia
nasza  stanowi  mniejszość  i,  jak dotąd,   nikłą mniejszość wobec  bloku
wszystkich żywiołów drobnomieszczańskich, oportunistycznych, podlegają-
cych wpływowi burżuazji i przenoszących jej wpływ na proletariat [...].
5.   Nie republika parlamentarna — powrót do niej od Rad Delegatów
Robotniczych byłby krokiem wstecz — lecz republika Rad Delegatów Robot-
niczych, Parobczańskich i Chłopskich w całym kraju, od dołu do góry.
Zniesienie policji, armii, biurokracji.
Płaca wszystkich urzędników, obieralnych i mogących być odwołany-
mi w każdej chwili, nie powinna przewyższać przeciętnej płacy dobrego ro-
botnika.
6.  W programie agrarnym przeniesienie punktu ciężkości na Rady De-
legatów Parobczańskich.
Konfiskata wszystkich gruntów obszarniczych.
Nacjonalizacja wszystkich gruntów w kraju; ziemią rozporządzają miej-
scowe Rady Delegatów Parobczańskich i Chłopskich. Wyodrębnienie Rad
Delegatów najbiedniejszych chłopów. Stworzenie z każdego wielkiego majątku
[...] wzorowego gospodarstwa pod kontrolą Delegatów Parobczańskich i na
koszt społeczny.
7.   Natychmiastowe połączenie wszystkich banków kraju w jeden bank
ogólnonarodowy i zaprowadzenie nad nim kontroli Rady Delegatów Robotni-
czych.
8.   Nie „zaprowadzenie" socjalizmu jako nasze  bezpośrednie zada-
nie, lecz przejście natychmiast jedynie do kontroli Rad Delegatów Robot-
niczych nad produkcją społeczną i podziałem produktów. [...]
10. Odnowienie Międzynarodówki.
Inicjatywa stworzenia Międzynarodówki rewolucyjnej, Międzynarodówki
skierowanej przeciwko socjalszowinistom.
Odtwórz program działań bolszewików zarysowany w tekście. Które z tez zostały przez
bolszewików zrealizowane w latach 1917-1918, a które odrzucone? Co autor tekstu rozumie
przez określenie — socjalszowiniści? Czym będą się różniły postanowienia dekretu o ziemi
wydanego przez II Zjazd Rad od tezy 6?
Włodzimierz I. Lenin, Państwo a rewolucja, 1917 r. (cyt. za: W.l. Lenin,
Dzieła, t. II. s. 233)
Ewidencja i kontrola — oto co jest najważniejsze dla zorganizowania
i dla prawidłowego działania pierwszej fazy społeczeństwa komunisty-
cznego. Wszyscy obywatele stają się tutaj najemnymi pracownikami pań-
stwa, którym są uzbrojeni robotnicy. Wszyscy obywatele są pracownikami
i robotnikami jednego ogólnoludowego „syndykatu" państwowego. Rzecz
cała polega na tym, żeby pracowali jednakowo, ściśle przestrzegając norm
pracy, i by zarobki były jednakie. Ewidencja pod tym względem i kontrola nad
121
tym zostały niezwykle uproszczone  przez kapitalizm, sprowadzone do]
zupełnie prostych, dla każdego piśmiennego człowieka dostępnych operacji
nadzoru, zapisywania, znajomości czterech działań arytmetycznych i wyda- I
wania odpowiednich pokwitowań.                                                                          1
Kiedy większość  ludu zacznie wykonywać samodzielnie i wszędzie
taką ewidencję i taką kontrolę nad kapitalistami (zamienionymi teraz w pra- j
cowników)  i  nad  panami  inteligencikami,  którzy zachowali  kapitalistyczne ]
narowy, wtedy kontrola taka stanie się rzeczywiście uniwersalna, powszechna, i
ogólnoludowa, wtedy w żaden sposób nie podobna będzie uchylić się od niej,
„nie będzie się gdzie podziać".
Całe społeczeństwo będzie jednym biurem i jedną fabryką, z równą normą
pracy i płacy.
Ale „fabryczna" dyscyplina, którą proletariat po zwycięstwie nad kapitali-
stami, po obaleniu wyzyskiwaczy, rozciągnie na całe społeczeństwo, nie jest
bynajmniej ani naszym ideałem, ani naszym celem ostatecznym, lecz jedynie
szczeblem, niezbędnym do radykalnego oczyszczenia społeczeństwa od
nikczemności i ohydy wyzysku kapitalistycznego i do dalszego pochodu
naprzód.
Jaka wizja okresu porewolucyjnego sformułowana jest w tekście?
14 punktów prezydenta Wilsona, 1918 r. (cyt. za: I. Rusinowa, T. Wituch,
op. cit, s. 255-258)
Naszym programem jest program pokoju światowego. Program ten —
naszym zdaniem jedynie możliwy — jest następujący:
1.   Porozumienia pokojowe jawnie zawarte, po których nie będzie już
żadnych, bez względu na ich naturę, porozumień tajnych, dyplomacja zaś
będzie działać jawnie i publicznie.
2.   Całkowita wolność żeglugi na morzach, poza wodami terytorialnymi,
tak w czasie pokoju, jak i w czasie wojny, z wyjątkiem wypadków, w których
morza te byłyby zamknięte całkowicie lub częściowo przez działania między-
narodowe, mające na celu wykonanie międzynarodowych porozumień.
3.  Zniesienie, na ile to będzie możliwe, wszelkich barier gospodarczych
i ustalenie warunków handlu równych dla wszystkich narodów akceptujących
pokój i stowarzyszonych dla jego utrzymania.
4.  Wzajemna wymiana wystarczających gwarancji, tak aby zbrojenia
narodowe zostały zredukowane do minimum odpowiadającego bezpieczeń-
stwu wewnętrznemu kraju.
5.  Załatwienie wszystkich pretensji kolonialnych w atmosferze swobodnej,
otwartej i całkowicie bezstronnej, a oparte na ścisłym przestrzeganiu zasady,
że przy rozstrzyganiu wszystkich tych kwestii suwerenności interesy ludności
zainteresowanej mieć muszą wagę równą słusznym żądaniom Rządu, którego
tytuł prawny ma być określony.
122
6.   Ewakuacja wszystkich rosyjskich terytoriów i uregulowanie wszystkich
problemów wiążących się z Rosją, tak aby zapewnić jak najlepszą i najszerszą
współpracę innych narodów świata, która by dała Rosji stosowną okazję do
określenia, bez przeszkód i utrudnień, w warunkach pełnej niezależności, swej
drogi politycznej i narodowej; aby zapewnić jej szczere przyjęcie do Ligi
Wolnych Narodów z Rządem, który ona sama sobie wybierze; aby zapewnić
jej wreszcie jak największą pomoc, pomoc, jaka okazałaby się potrzebna i
jakiej Ona sobie by życzyła. Sposób, w jaki bratnie narody będą traktowały
Rosję w najbliższych miesiącach, będzie probierzem ich dobrej woli i zrozu-
mienia potrzeb Rosji, niezależnie już od ich własnych interesów i ich rozumnej
sympatii.
7.  Cały świat zgodzi  się  na to,   iż  Belgia  musi  być ewakuowana  i
restytuowana  bez  żadnych  prób  ograniczenia jej  suwerenności,  z  której
korzysta na równi z innymi wolnymi narodami. Żaden akt bardziej niż ten
właśnie nie pomoże w przywróceniu zaufania narodów do praw ustalonych i
określonych, a mających regulować ich wzajemne stosunki. Bez tego aktu
zadośćuczynienia cały układ i moc wszystkich praw międzynarodowych byłyby
na zawsze osłabione.
8.  Całe terytorium francuskie musi zostać uwolnione, a te jego części,
które uległy najazdowi, powinny zostać całkowicie odbudowane.  Krzywda,
która została wyrządzona Francji przez Prusy w 1871 r., w tym co dotyczy
Alzacji i Lotaryngii, a która zakłócała pokój świata przez blisko pięćdziesiąt
lat, powinna zostać naprawiona tak, aby pokój mógł zostać przywrócony raz
na zawsze, w interesie wszystkich.
9.   Pewne „poprawienie" granic włoskich powinno zostać przeprowadzone
wzdłuż dającej się wyraźnie oznaczyć linii narodowości.
10.   Co do ludów Austro-Węgier, którym pragniemy zapewnić miejsce
wśród narodów, powinna zostać stworzona, najszybciej jak to tylko będzie
możliwe, szansa autonomicznego rozwoju.
11.   Rumunia, Serbia i Czarnogóra muszą być ewakuowane; zwrócone
im zostaną ich terytoria. Serbii zostanie przyznany wolny dostęp do morza,
a stosunki między różnymi państwami bałkańskimi muszą zostać oparte na
przyjacielskich porozumieniach,  uwzględniających linie podziału wspólnot i
narodowości, tak jak zostały one ustalone przez historię.
12.   Co do tureckich części obecnego Imperium Osmańskiego, to zostanie
im zapewniona pełna suwerenność i bezpieczeństwo, lecz innym narodowo-
ściom, które żyją obecnie pod rządami Imperium, musi, z drugiej strony, zostać
zapewnione trwałe bezpieczeństwo istnienia i możliwość rozwoju bez prze-
szkód; musi im być nadana autonomia.
Dardanele zostaną otwarte na stałe i będą stanowiły wolne, dla wszy-
stkich okrętów wojennych i handlu wszystkich narodów, przejście, zabezpie-
czone gwarancją międzynarodową.
13.   Powinno zostać stworzone niepodległe państwo polskie, obejmujące
123
terytoria zamieszkane przez ludność niezaprzeczalnie polską i któremu musi
zostać zapewniony wolny dostęp do morza; niepodległość polityczna, gospo-
darcza oraz integralność terytoriów zamieszkanych przez tę ludność będą
zagwarantowane przez konwencję międzynarodową.
14. W oparciu o formalne konwencje musi zostać utworzona powszech-
na Liga Narodów, której celem będzie zapewnić wzajemne gwarancje nie-
podległości politycznej i integracji terytorialnej tak małym, jak i wielkim pań-
stwom.
Które z tez Wilsona zostały zrealizowane i w jakiej formie po zakończeniu wojny? Czy
w dokumencie zawarte są postulaty, do których realizacji dąży się obecnie? Porównaj tekst
14 punktów z założeniami Karty Atlantyckiej z 1941 r. (zob. s. 287).
Włodzimierz I. Lenin, Przemówienie ze zjazdu robotników przemysłu
garbarskiego, 2 X 1920 r. (cyt. za: W.l. Lenin, Dzieła, t. XXXI, Warszawa
1955, s. 306, 307)
Wiadomo wam, że po rozgromieniu Niemiec sojusznicy imperialistyczni
— Francja, Anglia, Ameryka i Japonia — zawierają Pokój Wersalski, który
jest w każdym razie bez porównania bardziej okrutny niż osławiony Pokój
Brzeski, o którym tak wiele krzyczano. I w tym samym czasie, kiedy Francuzi,
Amerykanie i Anglicy trąbili na cały świat, że jest to wojna wyzwoleńcza, że
wojna ta ma na celu wybawienie Europy i całego świata od barbarzyństwa
Hunów — jak nazywali Niemców — wybawienie świata od niemieckiego
militaryzmu i niemieckiego kajzera — okazało się, że Pokój Wersalski prze-
ścignął wszystkie okrucieństwa, do jakich zdolny był kajzer, kiedy to on był
zwycięzcą. Ingerowanie oficerów angielskich i francuskich w dziedzinę życia
gospodarczego pokazuje wszystkim krajom zwyciężonym, Niemcom, wszy-
stkim krajom, które wchodziły w skład Imperium Austro-Węgierskiego, że w
takich warunkach żyć nie można. Jedną z przyczyn, dla których utrzymuje
się ten potworny pokój, jest okoliczność, że Polska dzieli Niemcy na dwie
części, gdyż ziemie polskie sięgają do morza. Stosunki między Niemcami i
Polską są teraz w najwyższym stopniu naprężone. Polaków, kiedy prześladują
oni ludność niemiecką, popierają wojska i oficerowie Ententy. Pokój Wersalski
uczynił z Polski państwo buforowe, które ma odgrodzić Niemcy od zetknięcia
się z radzieckim komunizmem i które Ententa traktuje jako oręż przeciwko
bolszewikom. Z udziałem Polski i przy jej pomocy Francuzi mają nadzieję
odzyskać owe sięgające dziesiątków miliardów pożyczki, które zaciągnął rząd
carski. Oto dlaczego, kiedy rozgorzała wojna z Polską, wojna, której tak
bardzo chcielibyśmy uniknąć, choćby za cenę wielkich ustępstw — oto
dlaczego owa wojna z Polską okazała się w stopniu o wiele bardziej bezpo-
średnim wojną przeciwko Entencie niż wojny poprzednie. [...]
Kiedy prowadziliśmy zwycięską ofensywę przeciwko Polsce, cała Europa
podniosła wrzawę, że pragnie pokoju, że cały świat zmęczony jest wojną i
124
że czas się pogodzić. Kiedy zaś ofensywę prowadzą Polacy, nikt nie krzyczy,
że zmęczony jest wojną. O co chodzi? Otóż chodzi o to, że zwycięstwo nad
Judeniczem, Kołczakiem i Denikinem nie pozwoliło nam potargać w strzępy
Pokoju Wersalskiego; przypuściliśmy tylko szturm na Judenicza, Kołczaka i
Denikina i odrzuciliśmy ich do morza; natomiast prowadząc ofensywę prze-
ciwko Polsce prowadzimy jednocześnie ofensywę przeciwko Entencie; rozbi-
jając armię polską rozbijamy Pokój Wersalski, na którym opiera się cały system
obecnych stosunków międzynarodowych.
Gdyby Polska stała się radziecka, gdyby robotnicy warszawscy otrzymali
od Rosji Radzieckiej pomoc, na którą czekali i którą z radością witali, Pokój
Wersalski zostałby rozbity i cały system międzynarodowy, ustanowiony dzięki
zwycięstwom nad Niemcami, runąłby.
Przedstaw leninowską ocenę traktatu wersalskiego. Jaka była geneza tych poglądów?
0 jakiej „wojnie z Polską" jest tu mowa, jak Lenin interpretuje charakter tej wojny?
Część  (U.  Odrodzenie  Polski
Rozdział 1. Kwestia Polska na początku
I wojny światowej
Tematy do powtórzenia:
•  Orientacje w społeczeństwie polskim przed wybuchem I wojny światowej.
•  Przebieg działań wojennych na froncie wschodnim w latach 1914-1916.
Akcja Piłsudskiego. Wybuch wojny wywołał najżywszy oddźwięk wśród
zwolenników orientacji proaustriackiej, a więc w Komisji Skonfederowanych
Stronnictw Niepodległościowych i w paramilitarnych związkach kierowanych
przede wszystkim przez.Piłsudskiego. Rzucił on hasło wystąpienia samodzielnej
polskiej siły zbrojnej przeciw Rosji. Nocą z 5 na 6 VIII 1914 r. oddziały
strzeleckie wymaszerowały z Oleandrów pod Krakowem i przekroczyły granicę
austriacko-rosyjską. Dnia 12 sierpnia kompania kadrowa wkroczyła do Kielc.
Piłsudski sądził, że porwie za sobą ludność Królestwa Polskiego. Zgodnie z
informacjami austriackimi liczył, że Rosjanie opuszczą lewy brzeg Wisły i że
akcja bez przeszkód osiągnie Warszawę. Rachuby te zawiodły, gdyż dowództwo
rosyjskie pozostawiło w Królestwie spore siły, a społeczeństwo raczej krytycznie
oceniło szansę powstania przeciw Rosji. Dowództwo austriackie nie przywiązy-
wało do akcji Piłsudskiego większego znaczenia i nie dostarczyło zaopatrzenia,
toteż po paru dniach akcję zwinięto, a oddziały kierowane przez Piłsudskiego
wróciły do Galicji.
Po stronie państw centralnych. Dnia 16 VIII 1914 r. powstał w Krakowie
Naczelny Komitet Narodowy (NKN) z Juliuszem Leo na czele. Miała to być
najwyższa władza wojskowa, skarbowa i polityczna Polaków z Galicji. Sekcją
lwowską NKN kierował Tadeusz Cieński, a krakowską — Władysław L. Jaworski.
Zasiadający w Komitecie działacze konserwatywni, narodowi, ludowi i socjali-
styczni planowali przyłączenie zaboru rosyjskiego do monarchii habsburskiej i
przekształcenie jej w państwo trójczłonowe: Austro-Węgry-Polskę. Naczelny Ko-
mitet Narodowy postanowił utworzyć Legiony Polskie u boku armii austriackiej.
Polityka Wiednia w tej sprawie była dwuznaczna. Z jednej strony, popierano tę
126
ideę, z drugiej zaś — naczelne dowództwo austriackie dążyło do ograniczenia,
samodzielności pułku, a następnie brygady legionowej. Oddziałom polskim na-
rzucono dowódców austriackich. Do koncepcji trialistycznej przychylał się cesarz
Franciszek Józef, jednak manifestu do Polaków zakładającego taki plan nie
podpisał, gdyż mógłby on zagrozić koalicji z Niemcami, które obawiały się dążeń
do jednoczenia ziem polskich.
Niejasne stanowisko Wiednia wynikało z dominującego głosu Niemców we
wspólnym dowództwie państw centralnych i z niechęci do podejmowania zobo-
wiązań w sprawie przyszłości ziem polskich. W odezwie do Polaków, podpisanej
przez naczelne dowództwa niemieckie i austro-węgierskie w sierpniu 1914 r.,
można było znaleźć same pięknie brzmiące frazesy (zob. s. 152). Tymczasem
wojska niemieckie zbombardowały bezbronny Kalisz, z którego wycofały się
uprzednio oddziały rosyjskie.
Po stronie Ententy. Na początku wojny carski minister spraw zagranicznych
Siergiej Sazonow przedstawił swym sojusznikom zachodnim projekt przesunięcia
zachodniej granicy imperium rosyjskiego po zwycięstwie nad Niemcami na linię
Odry. W odezwie rosyjskiego wodza naczelnego, wielkiego księcia Mikołaja Miko-
łajewicza, z 14 VIII 1914 r. (zob. s. 153) nie było żadnej wzmianki o niepodle-
głości Polski, a jedynie o wchłonięciu wszystkich ziem polskich przez Rosję.
W odpowiedzi na tę odezwę endecja, konserwatywne Stronnictwo Polityki
Realnej i wileńscy ziemianie wystąpili z adresami do cara. W listopadzie 1914 r.
powstał w Warszawie Komitet Narodowy będący ośrodkiem polityków polskich
opierających swe nadzieje na Rosji. Prezesem Komitetu został realista Wielopol-
ski, a szefem jego komitetu wykonawczego — Dmowski. Orientacji prorosyjskiej
nie udało się uzyskać prawie nic. Inicjatywa tworzenia oddziałów polskich u boku
armii rosyjskiej została sparaliżowana przez dowództwo carskie. Polaków i tak
wcielano do armii rosyjskiej jako obywateli imperium, toteż Komitet Narodowy
rozwiązał wkrótce swe biura werbunkowe. Utworzono jedynie 900-osobowy
Legion Puławski, zlikwidowany w październiku 1915 r.
Stanowisko Rosji w sprawie polskiej nie uległo zmianie, nawet po wycofaniu
wojsk rosyjskich z Warszawy i Królestwa Polskiego w lecie 1915 r. Ewakuowano
wówczas większość ruchomego majątku przemysłowego i bankowego oraz tabor
kolejowy. W głąb Rosji wywożono całe załogi fabryczne i ich rodziny. Przed
Niemcami uciekały też masy dobrowolnych uchodźców. Ogółem z Królestwa i z
okupowanej przez Rosjan części Galicji Wschodniej wywieziono w okropnych
warunkach ok. 800 tys. Polaków. W Rosji znalazło się ok. 1 min Polaków, nie
licząc 600 tys. polskich żołnierzy wcielonych do armii rosyjskiej. Los tej ogromnej
masy uchodźczej był różny. Osoby towarzyszące ewakuowanemu majątkowi lub
pozostające na służbie publicznej miały się na ogół nieźle, natomiast większość
cierpiała niedostatek.
Drugi rok wojny. W sierpniu 1915 r. w opuszczonej przez Rosjan Warszawie
powstał Centralny Komitet Obywatelski (CKO) z księciem Zdzisławem Lubomir-
skim na czele. Po wkroczeniu wojsk niemieckich i zorganizowaniu władz oku-
127
pacyjnych z generałem-gubernatorem Hansem von Beselerem, rola CKO jako,
gospodarza została poważnie ograniczona. Tymczasem endecja próbowała przy-
ciągnąć uwagę zachodnich sojuszników Rosji. Mimo ożywionej akcji Agencji
Polskiej w Lozannie oraz Dmowskiego, który w 1915 r. przybył na Zachód,
Anglia i Francja nie wykazywały większego zainteresowania kwestią polską,
traktując ją jako wewnętrzną sprawę Rosji. Próby tworzenia wojska polskiego we
Francji w 1915 r. zakończyły się fiaskiem. Powstały wówczas Legion Bajończy-
ków poniósł ciężkie straty pod Arras, a inne inicjatywy polskie Francuzi spara-
liżowali.
Drugi rok wojny nie przyniósł więc żadnych zmian w sprawie polskiej. Na
froncie wschodnim trwały wyniszczające walki pozycyjne. Rządom państw za-
borczych wydawało się, że zakończą wojnę bez zobowiązań wobec Polaków,
którzy byli zmuszeni do walki w przeciwnych armiach, a więc nierzadko do walki
bratobójczej, i to na własnej ziemi. Państwa zaborcze nie cofnęły nawet niektórych
antypolskich zarządzeń sprzed wojny i nie dopuszczały do poważniejszego roz-
woju polskich formacji pomocniczych.
Jedynym wyjątkiem były Legiony Polskie u boku armii austriackiej. W
1915 r. objęły one trzy brygady, liczące łącznie ok. 20 tys. żołnierzy. Pierwszym
przykładem ich męstwa była zwycięska szarża ułanów polskich pod Rokitną w
czerwcu 1915 r. I Brygada Legionów, złożona głównie z członków ZWC, dowo-
dzonych przez Piłsudskiego, walczyła w Galicji, staczając bitwy z Rosjanami,
m.in. pod Limanową i Łowczówkiem. II Brygada płk. Hallera uczestniczyła w
działaniach na Węgrzech i w Galicji Wschodniej. III Brygada, którą dowodził
płk Stanisław Szeptycki, biła się na Lubelszczyźnie i Wołyniu.
Mimo zajęcia Królestwa Polskiego, państwa centralne milczały w sprawie
przyszłości ziem polskich. Widząc to, Piłsudski wstrzymał zaciąg do Legionów
i zaczął rozbudowywać.utworzoną przez siebie jeszcze we wrześniu 1914 r. tajną
Polską Organizację Wojskową (POW). Jej głównym celem miała być zbrojna
" walka z Rosją o niepodległość Polski. Komendantem konspiracyjnej POW był
początkowo por. Tadeusz Żuliński, a od września 1915 r. kpt. Tadeusz Kasprzycki.
Polska Organizacja Wojskowa nie podejmowała na razie żadnych akcji zbrojnych,
a jedynie prowadziła wywiad i instruktaż wojskowy. W 1916 r. POW liczyła ok.
13 tys. członków, którzy dzielili się na dwie kategorie: instruktorów i słuchaczy
tajnych kursów oraz rezerwistów przeszkolonych lub czekających na przeszko-
lenie.
Jednocześnie szeroką akcję na rzecz odrodzenia państwa polskiego prowadzili
działacze polscy na Zachodzie. W grudniu 1914 r. emigracyjny Związek Sokolstwa
Polskiego w USA opublikował memoriał zawierający postulat przywrócenia nie-
podległości Polski i protest przeciw zmuszaniu narodu polskiego do bratobójczej
walki w szeregach obcych armii. Wyłoniony w październiku 1914 r. Centralny
Komitet Polski w Stanach Zjednoczonych zbierał fundusze na pomoc ofiarom
wojny w Polsce. W styczniu 1915 r. powstał z inicjatywy Sienkiewicza i Ignacego
Paderewskiego w szwajcarskiej miejscowości Vevey Komitet Pomocy dla Ofiar
128

Józef Haller (1873-1960)
Kazimierz Sosnkowski (1885-1969)
Lucjan Zeligowski (1865-1947)

9 — Historia
129
Wojny w Polsce. W Lozannie działała Agencja Polska, zorganizowana przez Piltza
i Mariana Seydę. W maju 1915 r. na wiecu w Chicago Paderewski zapoczątkował
swą akcję na rzecz Polski w USA. Zebrano m.in. 600 tys. podpisów pod apelem
do prezydenta Wilsona o podjęcie działań zmierzających do przywrócenia nie-
podległości Polski.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Polityczna i militarna działalność polskich ugrupowań w latach 1914-1915.
2.  Sprawa polska w polityce trzech państw zaborczych w latach 1914-1915.
Słownik:
Agencja Polska w Lozannie, Centralny Komitet Obywatelski, Komitet Narodowy w Warszawie,
Naczelny Komitet Narodowy, Polska Organizacja Wojskowa.
Przykładowe ćwiczenie:
1. Do której z orientacji istniejących w społeczeństwie polskim w momencie wybuchu wojny
należałoby się według Ciebie przyłączyć i dlaczego? (Odpowiedzi udziel z pozycji człowieka żyjącego
w tamtym momencie i nie znającego dalszego przebiegu wydarzeń.)
Rozdział  2.   Droga   ku   niepodległości
Temat do powtórzenia:
• Przebieg I wojny światowej w latach 1916-1918.
Akt 5 listopada. Wyczerpywanie się rezerw mobilizacyjnych państw cen-
tralnych na skutek przedłużania się wojny skłoniło ich wspólne dowództwo do
szukania rekruta w okupowanym Królestwie Polskim. Ceną miało być stworzenie
państewka polskiego pod kuratelą niemiecką. Takie założenie przyświecało ode-
zwie cesarzy Niemiec i Austro-Węgier, ogłoszonej 5 XI 1916 r. (zob. s. 154).
Szczerość intencji obu cesarzy była problematyczna. Przede wszystkim wzy-
wano do wstępowania Polaków do armii, sprawę granic i stopnia suwerenności
pozostawiano zaś w zawieszeniu. Mimo to akt 5 listopada miał znaczenie prze-
łomowe, ponieważ przekreślił trwającą od dziesięcioleci solidarność zaborców w
sprawie polskiej. Wkrótce zareagowały nań państwa Ententy — akt otworzył w
istocie pewnego rodzaju licytację o względy Polaków. Większość społeczeństwa
polskiego przyjęła go sceptycznie. Powołany do życia w 1915 r. przez zwolen-
ników Piłsudskiego Centralny Komitet Narodowy stwierdził wręcz, że armię
polską może powołać jedynie rząd polski. Negatywnie oceniła akt 5 listopada
Narodowa Demokracja, choć zwolennicy rozwiązania rosyjskiego mogli teraz
oczekiwać reakcji cara. W rezultacie aktu 5 listopada 14 I 1917 r. powstała w
Warszawie Tymczasowa Rada Stanu (TRS) z Wincentym Niemojowskim na czele;
130
jej Komisją Wojskową miał kierować Piłsudski. Legiony Polskie podporządkowa-
no Beselerowi jako najwyższemu dowódcy wojsk polskich. Piłsudski planował
przekształcenie POW w aparat mobilizacyjny przyszłej armii polskiej.
Reakcje po stronie Ententy. Już w grudniu 1916 r. w parlamencie Włoch,
które przystąpiły do wojny po stronie Ententy, postawiono wniosek w sprawie
wskrzeszenia Polski. Dnia 22 I 1917 r. prezydent USA Wilson stwierdził, że w
wyniku wojny powinna odrodzić się „zjednoczona, niepodległa i samoistna Pol-
ska". Oświadczenie to stało się jeszcze ważniejsze, gdy w kwietniu 1917 r. Stany
Zjednoczone przystąpiły do wojny po stronie Ententy. Działania Polonii amery-
kańskiej i Paderewskiego przyniosły widoczny rezultat.
W odpowiedzi na akt 5 listopada nowe stanowisko zajęła też Rosja. W
rozkazie noworocznym z grudnia 1916 r. car Mikołaj II zapowiedział, że celem
wojny będzie dla Rosji „stworzenie Polski wolnej, złożonej ze wszystkich trzech
części, dotąd rozdzielonych". Rozkaz ten stracił już wkrótce wszelkie znaczenie,
gdyż car abdykował. Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich
uchwaliła, z inicjatywy socjalisty polskiego Aleksandra Więckowskiego, a wbrew
stanowisku SDKPiL, odezwę, w której przyznano Polsce prawo do zupełnej
niepodległości. Zdopingowany tym Rząd Tymczasowy wydał podobne oświadcze-
nie, zapowiadając stworzenie niepodległego państwa polskiego ze wszystkich ziem
zamieszkanych przez większość polską. Państwo to miało być „połączone z Rosją
wolnym sojuszem wojennym".
Powstanie korpusów polskich w Rosji. W wyniku rewolucji lutowej (mar-
cowej) ogromnie rozszerzyły się możliwości działania Polaków w Rosji. W
Piotrogrodzie powołano do życia Komisję Likwidacyjną do spraw Królestwa
Polskiego z Aleksandrem Lednickim na czele. Powstawać zaczęły organizacje
polskie o charakterze opiekuńczym, politycznym i naukowym. Rozpoczęto też
zabiegi o utworzenie odrębnych oddziałów polskich. Miały one potencjalnie
ogromne możliwości rozwoju, gdyż w armii rosyjskiej służyło w tym momencie
ok. 500 tys. Polaków, a w niewoli rosyjskiej znajdowało się 100 tys. żołnierzy
polskich z armii niemieckiej i austriackiej. Już w kwietniu 1917 r. powstała
Dywizja Strzelców Polskich, jednak w jej szeregach zaczął się szerzyć rewolu-
cyjny ferment, powszechny już w armii rosyjskiej.
Tworzenie wojska polskiego w Rosji wynikało z różnych założeń. Inne cele
stawiała przed nim endecja i prorosyjscy konserwatyści, a inne członkowie POW
i PPS. Zwolennicy SDKPiL coraz ostrzej protestowali przeciw tworzeniu oddziel-
nych oddziałów polskich, zagrażających rzekomo rewolucji proletariackiej. Te
sprzeczne tendencje starły się podczas obrad I Ogólnego Zjazdu Wojskowych
Polaków w Piotrogrodzie w czerwcu 1917 r. Mimo oporu rzeczników „rewolucji
ogólnoświatowej", w trakcie obrad wyłoniono Naczelny Polski Komitet Wojskowy
(Naczpol) z Władysławem Raczkiewiczem na czele. W lipcu 1917 r. Naczpol
uzyskał zgodę Rządu Tymczasowego na zorganizowanie na Białorusi I Korpusu
Polskiego pod dowództwem gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego. Na jesieni 1917 r.
utworzono dwa następne korpusy polskie.
9>                                                                                                                                                                                                               131
Komitet Narodowy Polski w Paryżu. Rewolucja w Rosji zwiększyła rolę
zachodnich członków Ententy. Co więcej, nie byli oni już krępowani stanowiskiem
caratu w sprawie polskiej. W marcu 1917 r. Dmowski złożył na ręce przedsta-
wicieli Ententy memoriał z żądaniem odbudowy niepodległej Polski, złożonej z
Galicji wraz ze Śląskiem Cieszyńskim, zaboru rosyjskiego z Kowieńszczyzną,
Wileńszczyzną, Wołyniem i częścią guberni mińskiej, a także zaboru pruskiego
z Gdańskiem, Śląskiem Opolskim i częścią Mazur. Były to postulaty daleko idące,
ale nie obejmujące całości ziem Rzeczypospolitej sprzed 1772 r. W czerwcu
1917 r. władze francuskie zgodziły się na tworzenie armii polskiej we Francji.
Ochotnicy zaczęli napływać nie tylko z samej Francji i Belgii, ale także z USA
Kanady i Brazylii. Organizowane oddziały polskie podporządkowano powstałemu
15 VIII 1917 r. Komitetowi Narodowemu Polskiemu (KNP) w Paryżu, na którego
czele stanął Dmowski. Komitet ten został uznany za oficjalne przedstawicielstwo
polskie ze strony Francji we wrześniu, Wielkiej Brytanii i Włoch w październiku,
a USA w grudniu 1917 r.
Kryzys przysięgowy. Tymczasem państwa centralne zwlekały z realizacją
obietnic zawartych w akcie 5 listopada. Zgodzono się wprawdzie na stworzenie
Polskiej Siły Zbrojnej, jednak wyższe dowództwo objęli w niej oficerowie
niemieccy. Dnia 28 V 1917 r. parlamentarne Koło Polskie w Wiedniu opowie-
działo się za pełną niepodległością Polski złożonej z trzech zaborów. W wyniku
zignorowania przez rządy państw centralnych tego oświadczenia, Piłsudski zaczął
się opierać udziałowi formacji polskich w wojnie bez sprecyzowania kształtu
przyszłego państwa polskiego. Ustąpił z TRS i nakazał POW przejście do
konspiracji. W lipcu 1917 r. odmówił złożenia przysięgi na wierność cesarzom
Niemiec i Austro-Węgier. Polecenie, by nie składać przysięgi, wykonała większość
żołnierzy I i III Brygady Legionów, w wyniku czego zostali oni rozbrojeni i
osadzeni w obozach w Beniaminowie i Szczypiornie. Piłsudskiego wywieziono
do twierdzy w Magdeburgu. Dnia 26 VIII 1917 r. rozwiązała się Tymczasowa
Rada Stanu. Żołnierze legionowi, którzy złożyli przysięgę, stworzyli Polski
Korpus Posiłkowy pod dowództwem austriackim. Akcją polityczną obozu piłsud-
czykowskiego kierował pod nieobecność Piłsudskiego specjalny sztab Komendy
Naczelnej POW pod nazwą Konwent A, z udziałem nowego komendanta POW
płk. Edwarda Śmigłego-Rydza.
Próbując wyjść z impasu, cesarze Niemiec i Austro-Węgier powołali 12 IX
1917 r. w Warszawie Radę Regencyjną jako formalnie najwyższą władzę tymcza-
sową w Królestwie Polskim do czasu objęcia tronu przez króla lub regenta. W
jej skład weszli: arcybiskup warszawski Aleksander Kakowski, Lubomirski i Józef
Ostrowski, premierem rządu Rady został zaś Jan Kucharzewski. Było to ciągle
za mało, by zaspokoić rosnące oczekiwania społeczeństwa polskiego. Rada po-
pierana była przez ugrupowania konserwatywne, natomiast bojkotowana przez
stronnictwa niepodległościowe.
Rewolucja bolszewicka. W listopadzie 1917 r. bolszewicy zdobyli władzę
w Piotrogrodzie, a następnie w centralnej Rosji. W przewrocie wzięły udział
132
tysiące zrewolucjonizowanych żołnierzy-Polaków oraz przebywający wówczas w
Rosji przywódcy SDKPiL z Dzierżyńskim, który wkrótce został szefem Czeka.
Stanowisko władz bolszewickich wobec sprawy polskiej określiła początkowo
Deklaracja Praw Narodów Rosji z 15 XI 1917 r., która zapewniała o prawie tych
narodów do „samookreślenia aż do oderwania się i utworzenia samodzielnego
państwa". Teoretycznie dokument ten dawał i Polakom prawo do własnej pań-
stwowości, praktycznie jednak pozostawał martwą literą, gdyż celem bolszewików
była rewolucja światowa, wobec której wszelkie ambicje narodowe i granice
państwowe miały utracić sens.
Skutki traktatu brzeskiego. W wyniku rewolucji bolszewickiej w Rosji
Niemcy umocniły swe pozycje na wschodzie, a na początku marca 1918 r.
podpisano w Brześciu Litewskim pokój, który oznaczał otwarcie ogromnych
obszarów od Bałtyku do Morza Czarnego dla ekspansji niemieckiej i austro-wę-
gierskiej (zob. s. 99). Traktat brzeski, oddający Ukrainie Chełmszczyznę, był
katastrofą dla sprawy polskiej. Kwestię polską uznano tam za sprawę wewnątrz-
niemiecką. Na znak protestu Rada Regencyjna ogłosiła specjalne orędzie nazy-
wając układ rozbiorem Polski, a premier Kucharzewski ustąpił ze stanowiska.
Na wieść o warunkach pokoju brzeskiego Polski Korpus Posiłkowy gen.
Hallera wypowiedział posłuszeństwo Austrii i przedarł się pod Rarańczą na
Wołyniu przez front, by połączyć się z wojskami II Korpusu Polskiego wyłonio-
nego z armii rosyjskiej. Dnia 11 V 1918 r. połączone siły polskie stoczyły
przegraną bitwę pod Kaniowem i zostały przez Niemców rozbrojone i interno-
wane. Choć militarnie bez znaczenia, bitwa pod Kaniowem miała sens symboli-
czny, gdyż była pierwszą próbą współdziałania sił polskich walczących dotąd po
przeciwnych stronach. W maju Niemcy rozwiązali I Korpus Polski, stacjonujący
w Bobrujsku na Białorusi, który bronił Polaków przed prześladowaniami bolsze-
wickimi. W czerwcu rozbrojony został III Korpus, nękany przez zrewolucjonizo-
wanych chłopów ukraińskich. Bolszewicki wódz naczelny Nikołaj Krylenko
rozkazał chwytać polskich żołnierzy i „w razie oporu" rozstrzeliwać na miejscu.
Żołnierze polscy, którzy uniknęli ujęcia na Ukrainie, przeszli przez rewolucyjną
Rosję na północ, przez Murmańsk, a stamtąd przedostawali się do Francji. Drogę
tę przebył też gen. Haller, który w połowie lipca 1918 r. stanął na czele armii
polskiej we Francji.
Na Zachodzie. Wobec umiędzynarodowienia sprawy polskiej przez strony
najbardziej zainteresowane — Niemcy i Rosję Radziecką — głos w tej kwestii
zaczęli zabierać przywódcy zachodni. Niechętny na ogół Polsce premier brytyjski
Lloyd George oświadczył 5 I 1918 r., że niepodległa Polska stanowi „konieczność
dla bytu Europy Zachodniej". Dnia 8 I 1918 r. prezydent USA Wilson wygłosił
słynne 14-punktowe orędzie, którego punkt 13 dotyczył Polski (zob. s. 122).
Waga tego oświadczenia była tym większa, że udział Stanów Zjednoczonych w
wojnie mógł przesądzić o jej wyniku. Na wiosnę 1918 r. zainteresowanie Polską
na Zachodzie zmalało. Utraciwszy sojusznika rosyjskiego państwa Ententy pro-
wadziły tajne rokowania z Austro-Węgrami ofiarując im ziemie polskie sprzed
133
1772 r. w zamian za wystąpienie z sojuszu z Niemcami. Rozmowy te utknęły, a
3 VI 1918 r. rządy państw Ententy ponownie wypowiedziały się za niepodległością
Polski.
W Rosji Radzieckiej. Groźba dla niepodległości Polski narastała tymczasem
w rozkładanej rewolucyjnym chaosem Rosji Radzieckiej. W styczniu 1918 r. wła-
dze bolszewickie podporządkowały Komisję Likwidacyjną specjalnemu Komisa-
riatowi Polskiemu Rady Komisarzy z Julianem Leńskim-Leszczyńskim z SDKPiL
na czele. Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy coraz ostrzej zwalczała
ideę niepodległej Polski. Po zamachu na Lenina w lecie 1918 r. bolszewicy
rozpętali jawny terror. Zlikwidowano wszystkie niezależne instytucje i pisma
polskie. Czeka aresztowała tysiące działaczy polskich. Głośna stała się sprawa
uwięzienia i rozstrzelania braci Józefa i Mariana Lutosławskich. Mimo to pod
bokiem Czeka w Moskwie działała lokalna komenda POW i sztab z płk. Wale-
rianem Czumą na czele, zajmujący się przerzucaniem żołnierzy polskich na
Zachód.
Władze bolszewickie starały się też pokierować żołnierzami-Polakami, którzy
stanęli po stronie rewolucji. Po powstaniu w Moskwie polskiego pułku rewolu-
cyjnego, w lecie 1918 r. podjęto organizację Polskiej Zachodniej Dywizji Strzel-
ców. W planach bolszewickich oddziały te miały stać się awangardą rewolucji
na ziemiach polskich, były jednak zbyt nieliczne. Rząd bolszewicki szeroko
reklamował też swój dekret z 29 VIII 1918 r. o anulowaniu traktatów rozbioro-
wych z końca XVIII w. Dekret ten, wymuszony przez Niemcy, które żądały od
bolszewików zrzeczenia się prawa do ziem polskich, dotyczył obszarów i tak
oddanych państwom centralnym w traktacie brzeskim.
Zakończenie wojny. Na szczęście dla sprawy polskiej I wojna światowa
rozstrzygnęła się na froncie zachodnim. Widząc pogarszanie się sytuacji państw
centralnych, 7 X 1918 r. Rada Regencyjna wydała manifest do narodu polskiego,
formułując zasadę niepodległości Polski. Był to chronologicznie pierwszy akt
władzy polskiej proklamujący odbudowę państwowości. Reakcja na manifest
ukazała zróżnicowanie polityczne wśród Polaków. Poparła go endecja i realiści
zaboru rosyjskiego, natomiast ludowcy galicyjscy i stronnictwa lewicy niepodle-
głościowej, obejmujące zwolenników Piłsudskiego, nalegały na natychmiastowe
zniesienie okupacji i zwołanie parlamentu; SDKPiL nazwała manifest „komedią
niepodległościową".
Niemieckie władze okupacyjne w Królestwie Polskim nie godziły się na
program Rady Regencyjnej, ale nie były w stanie zapobiec utracie kontroli nad
Królestwem. Dnia 23 X 1918 r. Rada Regencyjna powołała nowy rząd Józefa
Świerzyńskiego. Ogłosił on pobór rekruta do Polskiej Siły Zbrojnej. Pragnąc
podkreślić niezależność swego gabinetu, Świerzyński nie ubiegał się o uznanie
go przez Beselera, lecz zwrócił się do paryskiego Komitetu Narodowego Polskiego
o reprezentowanie go na zewnątrz. Nie było to pełne zerwanie z Niemcami, gdyż
politycy polscy chcieli się jednocześnie porozumieć z dowództwem państw cen-
tralnych w sprawie utrzymania okupacji niemieckiej na Białorusi dla powstrzy-
134
mania bolszewików. Wraz ze słabnięciem okupantów Rada Regencyjna traciła
monopol władzy w Królestwie. Dnia 3 listopada rząd Świerzyńskiego podjął
desperacką próbę stworzenia rządu narodowego opartego na szerszej podstawie.
Rokowania z ludowcami i PPS nie dały jednak rezultatu.
Ostatnie miesiące wojny przyniosły ożywienie wśród polskich kół niepodle-
głościowych w zaborze pruskim. W lutym 1918 r. powstała POW zaboru pru-
skiego, a w lipcu — Centralny Komitet Obywatelski, działający w porozumieniu
z KNP. W październiku z hasłem pełnej niepodległości Polski wystąpili w parla-
mencie niemieckim Władysław Seyda i Wojciech Korfanty. Centralny Komitet
Obywatelski wyłonił specjalny komitet wykonawczy z ks. Stanisławem Adamskim
na czele, a 10 listopada ujawnił się on jako Naczelna Rada Ludowa (NRL).
Jeszcze szybciej zmieniała się sytuacja w Galicji. Gdy cesarz austriacki Karol
proklamował przekształcenie monarchii w związek niezależnych państw, 19 X
1918 r. powołano do życia polską Radę Narodową Księstwa Cieszyńskiego. Dnia
28 października powstała w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna (PKL) z
udziałem wszystkich wpływowych partii galicyjskich, z wyjątkiem konserwaty-
stów. Przewodniczącym PKL, która ogłosiła się „tymczasowym rządem dzielni-
cowym", został przywódca PSL „Piast", Witos. Członkowie POW, legioniści i
młodzież pod dowództwem płk. Bolesława Roi rozpoczęli usuwanie załóg au-
striackich z Krakowa i z innych miast galicyjskich. We Lwowie wycofujący się
Austriacy oddali władzę Komitetowi Wojskowemu Ukraińców, którzy stanowili
w samym mieście mniejszość. Polscy mieszkańcy miasta, w tym także ochotnicy
spośród młodzieży (Orlęta Lwowskie), chwycili za broń wypierając Ukraińców.
Walki o Lwów rozpoczęły konflikt zbrojny polsko-ukraiński.
Od końca października na ziemiach polskich rosły nastroje rewolucyjne.
Trudna sytuacja żywnościowa, bezrobocie i paskarstwo powodowały, że masy
chłopskie i robotnicze coraz bardziej ulegały emocjom i rewolucyjnej agitacji.
Na ziemie polskie zaczęli napływać zdemobilizowani żołnierze i uchodźcy, którzy
przywozili ze sobą doświadczenia rewolucji rosyjskiej. Dnia 5 listopada powstała
w Lublinie pierwsza Rada Delegatów. Nazajutrz radykalni przywódcy chłopscy
zorganizowali rewolucyjną Republikę Tarnobrzeską. W radach ścierały się wpływy
lewicy niepodległościowej, głoszącej socjalizm parlamentarny w ramach demo-
kratycznego państwa polskiego, z lewicą rewolucyjną, dążącą do dyktatury typu
bolszewickiego. Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy starała się za-
ostrzać konflikty społeczne twierdząc, że niepodległość Polski jest hasłem sku-
piającym „siły reakcji społecznej" i „wrogów mas pracujących".
Rząd lubelski. Większe poparcie w masach miała lewica niepodległościowa.
W nocy z 6 na 7 XI 1918 r. powstał w Lublinie Tymczasowy Rząd Ludowy
Republiki Polskiej z Daszyńskim na czele. W rządzie tym znaleźli się przedsta-
wiciele PPS i PPSD, PSL „Wyzwolenie" (stronnictwo reprezentujące ruch ludowy
zaboru rosyjskiego założone w 1915 r.) oraz bezpartyjnej inteligencji. Trzon
gabinetu stanowili członkowie tajnej organizacji Konwentu A, skupiającej piłsud-
czyków.  Dnia 7  listopada rząd lubelski  wydał manifest do ludu  polskiego,
135
ogłaszając przejęcie przez siebie całej władzy w kraju, aż do zwołania Sejmu
Ustawodawczego, oraz zapowiadając przeprowadzenie reform i demokratyzację
ustroju politycznego (zob. s. 156). Niesiona falą rewolucji lewica niepodległo-
ściowa pragnęła zrealizować hasła socjalistyczne przyciągając masy do idei
demokratycznej i niepodległej republiki polskiej. Tworząc fakty dokonane, rząd
lubelski przenosił walkę o kształt ustrojowy z ulicy w ramy niepodległego i
parlamentarnego państwa. Dzięki temu udało się powstrzymać anarchię i bolsze-
wizm w Polsce.
Niepodległość. Dnia 11 XI 1918 r. podpisano zawieszenie broni na froncie
zachodnim. W Berlinie wybuchła rewolucja. Ponieważ już wcześniej załamały
się Austro-Węgry i Rosja Radziecka, wszyscy trzej zaborcy przegrali wojnę.
Dzięki temu, a także dzięki upartej woli i nadziei społeczeństwa polskiego
możliwe stało się odrodzenie państwa polskiego. Dnia 10 listopada powrócił do
Warszawy zwolniony z Magdeburga Piłsudski. Wszystkie stronnictwa polskie, z
wyjątkiem lewicy rewolucyjnej, zażądały od Rady Regencyjnej przekazania mu
władzy. Dla lewicy niepodległościowej Piłsudski był niekwestionowanym przy-
wódcą. Obóz narodowo-demokratyczny i konserwatyści liczyli się z popularnością
Piłsudskiego i uznali, że zdoła on skierować wysiłki społeczeństwa ku budowie
państwa, a przeciw anarchii i rewolucji. Rada Regencyjna dekretem z 11 listopada
oddała Piłsudskiemu naczelne dowództwo nad tworzącym się wojskiem. Na
ulicach miast polskich trwało rozbrajanie żołnierzy niemieckich i austriackich.
Wszędzie gromadziły się tłumy świętujące odzyskanie niepodległości.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Geneza i treść aktu 5 listopada i jego znaczenie dla sprawy polskiej.
2.  Sprawa polska w polityce kolejnych władz Rosji oraz w polityce USA, Wielkiej Brytanii
i Francji w latach 1916-1918.
3.  Warunki sprzyjające odzyskaniu niepodległości w 1918 r.
4.  Październik i listopad 1918 r. na ziemiach polskich — kształtowanie się ośrodków władzy.
Słownik:
Komitet Narodowy Polski, Konwent A, kryzys przysięgowy, Polska Komisja Likwidacyjna,
Rada Regencyjna, Rada Stanu, Tymczasowy Rząd Ludowy.
Przykłady ćwiczeń:
1.  Zrób tabelkę polskich ośrodków władzy w kraju i za granicą, istniejących w dniu 11 XI
1918 r., uwzględniając następujące dane: nazwa, zasięg terytorialny władzy, popierające ugrupowania,
formacje zbrojne, data powstania, przywódcy.
2.   Zrób  tabelkę polskich formacji  zbrojnych  z okresu I  wojny  światowej,  uwzględniając
następujące dane: nazwa, dowódcy, czas istnienia, teren walk, popierające ośrodki i ugrupowania
polityczne.
136
Rozdział 3. Walka o kształt ustroju  Polski

Konsolidacja władzy w Warszawie. Na początku listopada 1918 r. na
ziemiach polskich istniało kilka ośrodków władzy: Rada Regencyjna, rząd lubel-
ski, Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie i rady delegatów, które rosły
w siłę pod wpływem nastrojów rewolucyjnych. Najmocniejszym oparciem dla
Piłsudskiego był rząd Daszyńskiego w Lublinie. Dnia 14 listopada rozwiązała się
Rada Regencyjna przekazując Piłsudskiemu całą władzę nad tworzącym się
aparatem państwa. Po rozmowach z Daszyńskim i ustąpieniu jego rządu, mi-
sję utworzenia nowego gabinetu powierzył Piłsudski socjaliście Moraczewskie-
mu. Nie zdołał on pozyskać do współpracy endecji i PSL „Piast", zrażonych
zbyt radykalnymi poglądami społecznymi Moraczewskiego, toteż kształt polity-
czny jego gabinetu podobny był do rządu lubelskiego. Opierał się on na PPS i
lewicy ludowej. Dnia 22 listopada Piłsudski i Moraczewski podpisali dekret
stwierdzający, iż Polska jest republiką i że do zwołania Sejmu Ustawodawczego
najwyższą władzę sprawować będzie Piłsudski jako Tymczasowy Naczelnik Pań-
stwa.
Rząd Moraczewskiego. Dnia 21 XI 1918 r. rząd Moraczewskiego ogłosił
manifest do narodu akcentując ludowy charakter nowej władzy. Zapowiadając,
podobnie jak rząd Daszyńskiego, reformę rolną i nacjonalizację „dojrzałych do
tego gałęzi przemysłu", nowy rząd, tak jak rząd Daszyńskiego, uzależnił te
reformy od zatwierdzenia przez Sejm Ustawodawczy. Nie czekając natomiast na
zwołanie parlamentu, rząd Moraczewskiego wydał dekret wprowadzający 8-go-
dzinny dzień pracy i ubezpieczenia robotników na wypadek choroby. Ustawo-
dawstwo to należało z punktu widzenia robotników do najkorzystniejszych w
ówczesnej Europie. Głosząc program socjalistyczny, rząd Moraczewskiego odcinał
się od metod rewolucyjnych i nie zamierzał, według słów ówczesnego kierow-
nictwa PPS, „zapędzać do państwa socjalistycznego przy pomocy karabinów
maszynowych", jak to czynili bolszewicy w Rosji Radzieckiej. Opracowano
ordynację wyborczą, opartą na powszechnym, równym, tajnym, bezpośrednim i
proporcjonalnym prawie wyborczym wszystkich obywateli powyżej 21 lat bez
różnicy płci. Zasady ordynacji ogłoszono już 28 XI 1918 r., a wybory rozpisano
na 26 I 1919 r.
Nowy rząd usiłował też nawiązać stosunki z zagranicą, lecz bez większego
-.-^w&LeKWL. Jedynym państwem uznającym nowe władze w Warszawie były
socjaldemokratyczne Niemcy. Rząd utworzony przez byłego sojusznika państw
-?;xi7?:źrj-i?.i J?A-iti/sA:iego nie był mile widziany przez zwycięską Ententę. Fatalnie
ukiadafy^ się stosunki z bolszewikami, którzy aresztowali przedstawicieli Rady
Regencyjne]. Z powodu udziału w rewolucyjnej agitacji władze polskie areszto-
wały misję Czerwonego Krzyża z Moskwy, a jej szefa, Bronisława Wesołowskie-
go, zastrzeliła żandarmeria polska.
W kraju wrzało. Uznając autorytet Piłsudskiego, Narodowa Demokracja nie
137

Ignacy Daszynski (1866-1936)
Wojciech Korfanty (1873-1939)

Wincenty Witos (1874-1945)
138
aprobowała rządów lewicy. Prawica dysponowała potężnym środkiem nacisku —
sabotażem gospodarczym. Pożyczka rozpisana przez rząd na pokrycie najpilniej-
szych wydatków nie znalazła nabywców, a pobór podatków praktycznie nie istniał.
Politykę zagraniczną Polski nadal monopolizował paryski Komitet Narodowy
Polski. Jednocześnie lewica rewolucyjna żądała zwiększenia roli rad w rządzeniu
krajem. Zwolennicy dyktatury proletariatu oponowali przeciw zwoływaniu Sejmu
Ustawodawczego. Rewolucyjni agitatorzy domagali się trybunałów rewolucyjnych
i odebrania „reakcji" praw obywatelskich. Dnia 16 XII 1918 r. SDKPiL oraz
PPS-Lewica połączyły się w Komunistyczną Partię Robotniczą Polski (KPRP).
I Zjazd KPRP odrzucił program niepodległości Polski i zapowiedział walkę z
„kontrrewolucyjną armią polską".
Wpływy sił umiarkowanych i prawicy wzrosły po przyjeździe Paderewskie-
go. W nocy z4na5I1919r. grupa spiskowców z Marianem Januszajtisem i
księciem Eustachym Sapiehą na czele dokonała w Warszawie nieudanej próby
prawicowego zamachu stanu. Istnieją poszlaki wskazujące, że Piłsudski wiedział
o przygotowaniach do przewrotu i dopuścił do jego podjęcia, by skompromitować
prawicę.
Koalicyjny gabinet Paderewskiego. Wzmocnienie rządu lewicowego me
było celem Piłsudskiego. Wraz z opadaniem największej fali nastrojów rewolu-
cyjnych, Naczelnik Państwa dążył do porozumienia z prawicą, by stworzyć rząd
oparty na szerokiej koalicji. Nie tylko nie wyciągnął konsekwencji wobec orga-
nizatorów przewrotu, ale skłonił Moraczewskiego do ustąpienia i powierzył misję
sformowania nowego gabinetu Paderewskiemu. Dnia 16 I 1919 r. objął on
stanowisko premiera rządu koalicyjnego z udziałem endecji, PPS i ludowców.
Ustąpił sabotaż gospodarczy kapitału wobec władz warszawskich. Paryski KNP
uznał rząd Paderewskiego, w związku z czym uzyskał on wkrótce uznanie państw
zwycięskiej Ententy.
Wybory do Sejmu Ustawodawczego. Dnia 26 I 1919 r. przeprowadzono w
Królestwie i Galicji Zachodniej wybory do Sejmu Ustawodawczego. Frekwencja
była na ogół wysoka, co oznaczało masowe poparcie dla demokratycznej formy
rządów w Polsce. W Królestwie największy sukces odniosła Narodowa Demo-
kracja (46% głosów), na drugim miejscu znalazło się PSL „Wyzwolenie" (22 %),
a na trzecim PPS (9 %). W Galicji na czoło wysunęło się PSL „Piast" (34 %)
oraz PSL-Lewica (20%); PPSD uzyskała tam 18%, a endecja 11% głosów. W
czerwcu 1919 r. wybrano posłów z Wielkopolski, a wobec toczącej się w Galicji
Wschodniej wojny polsko-ukraińskiej za posłów uznano 28 deputowanych do
dawnego parlamentu austriackiego z tego regionu. Ogółem w połowie 1919 r.
Sejm Ustawodawczy liczył 394 posłów, z których 36% reprezentowało Narodową
Demokrację, 15% — PSL „Wyzwolenie", 12% — PSL „Piast", a 9% — socja-
listów. Sporo mandatów miały też różne drobne ugrupowania. Wybory okazały
się sukcesem prawicy i centrum, a więc partii opowiadających się za umiarko-
wanymi reformami, ale wprowadzanymi metodami demokratycznymi. Względna
porażka lewicy była dowodem, że fala rewolucji opada.
139

Mała konstytucja. Otwierając obrady Sejmu Ustawodawczego 10 II 1919 r.
Piłsudski ze wzruszeniem stwierdził, iż „półtora wieku walk, krwawych nieraz i
ofiarnych, znalazło swój triumf w dniu dzisiejszym [...] Czuję się szczęśliwym,
że przypadł mi zaszczyt otwierać Sejm Polski, który znów będzie domu swego
ojczystego jedynym panem i gospodarzem". Sejm Ustawodawczy przejął zwierz-
chnią władzę w państwie. Dnia 20 II 1919 r. Piłsudski złożył swój urząd, jednak
Sejm powierzył mu kontynuowanie obowiązków Naczelnika Państwa aż do
uchwalenia konstytucji. Tego samego dnia Sejm przyjął też tymczasowe zasady
funkcjonowania państwa, nazwane małą konstytucją. Władzę ustawodawczą spra-
wował Sejm, Naczelnik zaś miał być wraz z rządem najwyższym wykonawcą
uchwał sejmowych. W ten sposób dotychczasowe, niemal dyktatorskie uprawnie-
nia Piłsudskiego zostały zastąpione ustrojem przejściowym, w którym przewagę
miał Sejm. Większość posłów dała wyraz zaufaniu do rządu Paderewskiego.
Pierwszy etap kształtowania ustroju państwa został zakończony. Jednocześnie
trwały intensywne prace nad opracowaniem pełnej wersji konstytucji.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Pierwsze rządy odrodzonej Polski — ich skład polityczny i działania.
2.  Tymczasowe zasady ustroju politycznego Polski według ustaleń dekretu z 22 XI 1918 r.
i małej konstytucji.
Przykłady ćwiczeń:
1.  Jakie mogły być przyczyny poparcia udzielonego Piłsudskiemu przez wiele ugrupowań w
latach 1918-1919?
2.  Co może oznaczać określenie, że Piłsudski „wysiadł z czerwonego tramwaju na przystanku
— niepodległość"?
Rozdział 4. Walka o granice
Tematy do powtórzenia:
•  Różnice między Francją a Wielką Brytanią w koncepcji polityki wobec Niemiec po I wojnie
światowej.
•  Sytuacja w Rosji Radzieckiej w latach 1918-1920. Sprawa Ukrainy w trakcie i po I wojnie
światowej.
Stan początkowy. W listopadzie 1918 r. rząd Moraczewskiego kontrolował
jedynie Królestwo Polskie bez Suwalszczyzny. Pod koniec grudnia podporząd-
kowała mu się Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie. W Galicji Wschodniej
trwały walki z wojskami Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej. Pod koniec
grudnia 1918 r. władza rządu w Warszawie rozciągała się na obszar Królestwa i
Galicji na zachód od Przemyśla, ale ze Lwowem i Śląskiem Cieszyńskim.
Powstanie wielkopolskie. Mimo kapitulacji na froncie zachodnim Niemcy
140
nie zamierzały ustępować z Wielkopolski, Pomorza i Górnego Śląska. W dniach
3-5 XII 1918 r. obradował Sejm Dzielnicowy zaboru pruskiego, który postano-
wił, że należy poczekać na werdykt konferencji pokojowej z Niemcami. Gdy
26 grudnia do Poznania przybył Paderewski, grupy żołnierzy niemieckich zaczę-
ły atakować ludność polską i znieważać flagi polskie oraz alianckie. W odpo-
wiedzi ludność polska podjęła działania, które zamieniły się w powstanie prze-
ciw Niemcom. Tam, gdzie Polacy dysponowali przewagą liczebną, usunięcie
władz niemieckich odbyło się bez większych starć, natomiast ciężkie walki
rozgorzały w Chodzieży, Inowrocławiu i Nakle. Dnia 8 I 1919 r. Naczelna
Rada Ludowajjrzejęła władzę na wyzwolonym obszarze. Na czele wojsk po-
wstańczych, stał mjr Stanisław Taczak, a od połowy stycznia 1919 r. gen.
Dowbór-Muśnicki.
W połowie stycznia Niemcy zgromadzili większe siły i przystąpili do kontr-
ofensywy w Bydgoszczy i z rejonu Dolnego Śląska. Krwawe walki toczyły się
nad Odrą i Notecią oraz wokół Leszna. Komisariat NRL podjął akcję dyplomaty-
czną za pośrednictwem KNP w Paryżu. Akcja ta doprowadziła do zawieszenia
broni. Niemcy nie miały dość sił, by wznowić wojnę przeciw państwom Ententy,
które rozciągnęły warunki rozejmu z 11 XI 1918 r. na front wielkopolski. Dnia
16 II 1919 r. przerwano walki. Obszar jwyzwolony znalazł się pod kontrolą NRL,
jednak o jego losie rozstrzygnąć miała konferencja pokojowa.
Inwazja czeska na Śląsku Cieszyńskim. Przekreślając lokalne porozumienie
o linii demarkacyjnej, podpisane w listopadzie 1918 r. przez polską Radę Naro-
dową i czeski Narodni Vybor, 23 I 1919 r. wojska czeskie weszły na Śląsk
Cieszyński, zajmując cały obszar dawnego Księstwa Cieszyńskiego aż po Wisłę.
Ponieważ większość sił polskich skupiona była ha froncie wschodnim, obrona
polska wypadła bardzo słabo. Na skutek mediacji państw zachodnich 3 lutego
parafowano w Paryżu porozumienie o wytyczeniu nowej linii demarkacyjnej,
dzielącej sporny obszar do momentu przeprowadzenia plebiscytu, przy czym jjo_
stronie czeskiej pozostały części powiatów cieszyńskiego i frysztackiego z prze-
wagą ludności polskiej.
Konferencja paryska. Od stycznia 1919 r. trwały w Paryżu obrady zmie-
rzające do podpisania traktatu pokojowego z Niemcami. Wśród najtrudniejszych
problemów do rozwiązania znalazła się kwestia granicy polsko-niemieckiej. Spra-
wę negocjacji o granice zachodnie pozostawił Piłsudski Dmowskiemu i Padere-
wskiemu, którzy stanęli na czele delegacji polskiej. Ich projekt, złożony na
konferencji, obejmował na zachodzie część ziem nie należących do Polski przed
1772 r., a zamieszkanych przez zwarte skupiska polskie, przy rezygnacji z części
Kresów Wschodnich. Forsowanie argumentów etnicznych przy omawianiu granicy
zachodniej było jednak sprzeczne z programem na wschodzie. Wykorzystując to,
Anglicy żądali Górnego Śląska i części Wielkopolski dla Niemiec. Natomiast
delegacja francuska popierała postulaty polskie.
Traktat wersalski z 28 VI 1919 r. ustalił granicę polsko-niemiecką, przyznając
PolsceJPomorze Wschodnie bez Gdańska i prawie całą Wielkopolskę. Przewidywał
141

i
jednocześnie przeprowadzenie plebiscytów na Górnym Śląsku, Warmii i Mazu-
rach. Gdańsk proklamowano wolnym miastem pod zarządem komisarza Ligi
Narodów. Polsce przyznano zastępstwo dyplomatyczne Gdańska, miasto włączono
w polski obszar celny, natomiast nie rozwiązano sprawy jego obrony wojskowej.
Podpisując traktat wersalski Polska została też nakłoniona do podpisania dodat-
kowego traktatu o ochronie praw mniejszości narodowych, do czego nie były
zmuszone Niemcy. W rezultacie mniejszość niemiecka w Polsce mogła się
odwoływać do Ligi Narodów ze skargami na władze polskie, a mniejszość polska
w Niemczech tego prawa nie miała.
Wielkopolska i Pomorze. Wj?ierwszej połowie 1919 r. Wielkopolska znaj
dowała się pod tymczasową administracją polską. Oczekiwano decyzji konferencji
pokojowej przygotowując zasady połączenia z Polską. Traktat wersalski dał
podstawy prawne do przejęcia Wielkopolski przez Polskę. Po rozmowach między
rządem w Warszawie i Naczelną Radą Ludową postanowiono zachować przej-
ściową odrębność Wielkopolski. Jej stopniowemu włączeniu w system ogólno-
polski służyć miało specjalne Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej. W lipcu
1919 r. zniesiono granicę celną między Wielkopolską i resztą Polski, a na początku
sierpnia Sejm Ustawodawczy uchwalił ustawę o tymczasowej organizacji admi-
nistracji byłej dzielnicy pruskiej.
Administrację polską na Pomorzu Wschodnim zaczęto wprowadzać po pod-
pisaniu traktatu wersalskiego. W listopadzie 1919 r. Niemcy wycofali swe wojska.
Zorganizowano Pomorski Urząd Wojewódzki. Gdy 20 I 1920 r. wszedł w życie
ratyfikowany przez Niemcy traktat wersalski, zaczęły pracę polskie „komisje
odbiorcze". Dnia 10 II 1920 r. gen. Haller dokonał symbolicznych „zaślubin
Polski z Bałtykiem". Przyłączenie Wielkopolski i Pomorza miało dla odradzającej
się Polski ogromne znaczenie, gdyż wzmacniało jej potencjał ludnościowy i
gospodarczy.
Górny Śląsk. Zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego, o przyna-
leżności Górnego Śląska zdecydować miał plebiscyt. Zarówno polska, jak i
niemiecka ludność tego terenu przyjęła postanowienia traktatu z rozczarowaniem.
Dnia 17 VIII 1919 r. wybuchło I powstanie śląskie, jednak wobec przewagi
oddziałów niemieckich akcję szybko zwinięto. Po ratyfikacji traktatu wersalskiego
na Górny Śląsk przybyły oddziały wojsk angielskich, francuskich i włoskich,
które miały nadzorować przygotowania i przebieg plebiscytu. W lutym 1920 r.
rozpoczęła w Opolu pracę Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa.
Pod jej kontrolą znalazł się obszar plebiscytowy liczący 10,7 tys. km2 oraz ok.
2 min ludności. Wycofano wojska niemieckie pozostawiając niższe ogniwa nie-
mieckiej administracji i policji. W Katowicach powstał Niemiecki, a w Bytomiu
Polski Komisariat Plebiscytowy z Korfantym na czele.
Wiosna upłynęła pod znakiem nasilającej się propagandy plebiscytowej oraz
coraz częstszych starć między Polakami a Niemcami. W okresie ofensywy
bolszewickiej w lipcu i sierpniu 1920 r. Niemcy podjęli akcję zmierzającą do
rewizji traktatu wersalskiego i oddania obszaru plebiscytowego Niemcom. Z rąk
142
bojówek niemieckich zaczęli ginąć działacze polscy, a policja niemiecka przyłą-
czała się do szykan wobec Polaków. W wyniku rosnącego napięcia, w nocy z 19
na 20 VIII 1920 r., wybuchło II powstanie śląskie, zorganizowane przez śląską
POW. Polscy powstańcy opanowali powiaty katowicki i bytomski oraz część
tarnogórskiego i lublinieckiego. Międzysojusznicza Komisja wydała rozporządze-
nie o organizacji wspólnej, polsko-niemieckiej, policji, podlegającej aliantom,
spełniając tym samym główny postulat powstańców. Dnia 28 sierpnia działania
powstańcze zakończono podpisaniem umowy polsko-niemieckiej o zaniechaniu
gwałtów.
Na jesieni 1920 r. kampania plebiscytowa na Górnym Śląsku weszła w
decydującą fazę. Międzysojusznicza Komisja dopuściła do głosowania wszystkie
osoby urodzone na terenie plebiscytowym. Faworyzowało to Niemców, gdyż
emigrantów urodzonych na Górnym Śląsku mogło przybyć z Polski ok. 10 tys.,
a z Niemiec ok. 200 tys. Utworzona w listopadzie 1920 r. Komunistyczna Partia
Górnego Śląska agitowała za niemieckim posiadaniem obszaru plebiscytowego.
Plebiscyt górnośląski odbył się 20 III 1921 r. Wzięło w nim udział 1 191
tys. osób, z czego za Polską opowiedziało się 479 tys., a za Niemcami — 708
tys. Udział emigrantów miał duży wpływ na wyniki głosowania. Po ogłosze-
niu rezultatów zapanowała niepewność co do podziału Górnego Śląska przez
aliantów. Nasilały się przygotowania zbrojne Polskiej Organizacji Wojskowej i
oddziałów niemieckich. Kiedy okazało się, że Polsce przypaść miały tylko powiaty
pszczyński i rybnicki oraz części katowickiego i tarnogórskiego, w nocy z 2 na
3 V 1921 r. wybuchło III powstanie śląskie. Tym razem oddziały polskie były
znacznie lepiej przygotowane, toteż powstańcy zdołali opanować dużą część
obszaru plebiscytowego aż do Odry. Niemcy przystąpili do ofensywy zdobywając
Górę Św. Anny. Od końca czerwca trwały mediacje alianckie o przerwanie walk
i ostatecznie 5 sierpnia podpisano zawieszenie broni. Dfąi'a 12 X 1921 r. Rada
Ligi Narodów podjęła ostateczną decyzję o podziale Górnego Śląska. Polsce
przypadły powiaty: katowicki, lubliniecki, pszczyński, rybnicki, świętochłowicki
i tarnogórski o powierzchni 3,2 tys. km2, czyli 29% obszaru plebiscytowego,
zamieszkanego przez 996 tys. ludności, czyli 46% zaludnienia tego obszaru. W
polskiej części Górnego Śląska znalazło się 250 tys. Niemców, a po stronie
niemieckiej ok. 530 tys. Polaków. Na obszarze przyznanym Polsce znajdowała
się jednak większa część przemysłu górnośląskiego, który miał ogromne znaczenie
gospodarcze dla Polski. Po długich rokowaniach 15 V 1922 r. podpisano w
Genewie polsko-niemieckie porozumienie regulujące podział Górnego Śląska, a
w lipcu 1922 r. Polska przejęła ostatecznie administrację w swojej części tego
obszaru. Zachował on nadal pewną autonomię, której wyrazem był lokalny Sejm
Śląski.
Warmia i Mazury. Również o przynależności Warmii i Mazur miał zade-
cydować plebiscyt. Nad porządkiem przygotowań czuwały dwie komisje alianckie
w Olsztynie i Kwidzynie, przy czym pozostawiono na miejscu niemiecką policję
i organizacje paramilitarne. Podobnie jak na Śląsku, bojówki niemieckie szerzyły
143
wśród ludności polskiej terror, którego najgłośniejszym przykładem było zabój-
stwo polskiego społecznika Bogumiła Linki. W przeciwieństwie do Górnego
Śląska, sprawa polskości Warmii i Mazur nie znalazła dostatecznego poparcia
rządu polskiego, mimo że na znacznej części obszaru plebiscytowego mieszkała
ludność mówiąca po polsku. Plebiscyt odbył się 11 VII 1920 r., gdy Armia
Czerwona zbliżała się do granicy Prus Wschodnich. Sprawiło to na polskiej
ludności Warmii i Mazur wrażenie, że dni niepodległej Polski są policzone. W
tej sytuacji głosowanie skończyło się dla Polski klęską. Dnia 12 VIII 1920 r., w
przededniu rozstrzygającej bitwy o Warszawę, Rada Ambasadorów w Paryżu
uznała dotychczasową granicę Prus Wschodnich, oddając Polsce jedynie niewiel-
kie skrawki terytorium na Mazurach i nad Wisłą.
Śląsk Cieszyński. W trakcie ofensywy bolszewickiej doszło też do nieko-
rzystnego dla Polski rozstrzygnięcia sporu o Śląsk Cieszyński. Na podstawie
decyzji konferencji w Spa, 28 sierpnia Rada Ambasadorów państw zwycięskiej
Ententy podjęła decyzję o zaniechaniu plebiscytu i arbitralnym podziale tego
regionu. Ze spornego obszaru Polska otrzymała 1,0 tys. km2 i 143 tys. ludności,
Czechosłowacja zaś — 1,3 tys. km2 oraz 284 tys. ludności. Po stronie czeskiej
pozostało ok. 120 tys. ludności polskiej.
Front wschodni. Od początku 1919 r. trwały zacięte walki polsko-ukraińskie
o Galicję Wschodnią. W rejonie Rawy Ruskiej i Chyrowa ok. 20 tys. żołnierzy
polskich walczyło z wojskami Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej, nato-
miast na Wołyniu wojska polskie starły się z siłami kijowskiej Republiki Ukra-
ińskiej. Ponieważ te ostatnie były jednocześnie atakowane przez bolszewików z
północnego wschodu, oddziałom polskim pod dowództwem gen. Śmigłego-Rydza
udało się wyprzeć Ukraińców na Wołyniu poza linię Włodzimierz-Kowel. W
połowie maja wojska polskie podjęły wielką ofensywę przeciw Ukraińcom i w
ciągu dwóch miesięcy opanowały całą Galicję Wschodnią aż po rzekę Zbrucz,
stanowiącą przed 1914 r. granicę między Rosją i Austro-Węgrami. Wojska zacho-
dnioukraińskie, wyparte za Zbrucz, podporządkowały się Dyrektoriatowi URL,
który znalazł się w krytycznym położeniu wobec presji bolszewików ze wschodu.
Również na Białorusi bolszewicy stanowili coraz realniejszą groźbę. Kiedy
po klęsce Niemiec bolszewicka Rosja wypowiedziała traktat brzeski, Armia
Czerwona rozpoczęła ofensywę na zachód w celu przeniesienia rewolucji do
Europy. Natarcie bolszewickie doprowadziło do upadku narodowego rządu bia-
łoruskiego i do wycofania się Litwinów z Wilna. Dnia 1 I 1919 r. bolszewicy
proklamowali w Mińsku Białoruską Socjalistyczną Republikę Rad, a po zdobyciu
Wilna władze bolszewickie na Litwie i Białorusi połączyły się tworząc Litewsko-
-Białoruską Republikę Socjalistyczną. Gdziekolwiek bolszewicy ustanawiali swe
władze, rozpoczynali rabunek i rewolucyjny terror.
W połowie lutego 1919 r. polskie siły Frontu Litewsko-Białoruskiego, do-
wodzone przez gen. Stanisława Szeptyckiego, podjęły kontrofensywę przeciw
oddziałom bolszewickim. W marcu Polacy zajęli Pińsk, a 19 kwietnia wkroczyli
do Wilna. Po wejściu wojsk polskich do Wilna Piłsudski wydał odezwę „Do
144
mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego" zapowiadając stworzenie
możliwości samookreślenia politycznego tego obszaru. Pod koniec lipca 1919 r.
Rada Najwyższa konferencji pokojowej w Paryżu zatwierdziła projekt rozgrani-
czenia Polski i Litwy według linii Focha, dzielącej Suwalszczyznę na zasadzie
etnicznej i pozostawiającej Wilno po stronie polskiej. Ofensywa polska na Bia-
łorusi doprowadziła do zajęcia przez Polaków Mińska. Pod koniec września front
polsko-bolszewicki przebiegał wzdłuż linii Połock-Borysów-Bobrujsk-Zasław-
Zbrucz.
Polskie programy wschodnie. W Polsce nie było jednolitej polityki wschod-
niej. Narodowa Demokracja pragnęła włączyć (inkorporować) do Polski głównie
terytoria, na których ludność niepolska stanowiłaby mniejszość dającą się zasy-
milować. Koncepcja federalistyczna Piłsudskiego zakładała utworzenie przy po-
mocy Polski systemu państw narodowych: Litwy, Białorusi i Ukrainy, stanowią-
cych przedmurze przeciw Rosji. Chaos, jaki zapanował w Europie Wschodniej
w wyniku rewolucji w Rosji i klęski Niemiec, powodował jednak, że terytorialny
kształt Polski na wschodzie zależał w głównej mierze od tego, jaki obszar zdołają
obsadzić wojska polskie. Wymagało to ogromnego wysiłku mobilizacyjnego. O
ile w listopadzie 1918 r. Polska Siła Zbrojna liczyła 6 tys. żołnierzy, o tyle w
styczniu 1919 stan armii polskiej wynosił już 100 tys., a pod koniec lata tegoż
roku, gdy do Polski wróciła armia gen. Hallera z Francji i dywizja gen. Lucjana
Żeligowskiego z Rumunii, ok. 600 tys. żołnierzy.
Państwa Ententy a polska granica wschodnia. Podczas konferencji pary-
skiej mocarstwa Ententy zajęły się też sprawą polskiej granicy na wschodzie,
choć nie dotyczyła ona pokoju z Niemcami. Stanowisko specjalnej komisji pod
przewodnictwem Julesa Cambona wobec miejsca Polski na Wschodzie było
niekonsekwentne i zmienne. Z jednej strony, państwa Ententy widziały chętnie
akcję polską przeciw bolszewikom, gdyż pragnęły odbudowy dawnej Rosji, swej
sojuszniczki i dłużniczki. Z drugiej strony, prostestowały przeciw działaniom
armii polskiej na Białorusi i Ukrainie, których obszar siły antybolszewickie w
Rosji chciały zachować w imperium rosyjskim. Widząc tę sprzeczność Paderewski
żądał określenia zamiarów Ententy wobec Rosji. Nie uzyskawszy jasnego stano-
wiska, Piłsudski podjął rozmowy z Rosjanami: gen. Denikinem oraz przedstawi-
cielem bolszewików Marchlewskim. Ani „biali" generałowie, ani bolszewicy nie
byli skłonni do kompromisu.
Dnia 21 XI 1919 r. Rada Najwyższa konferencji pokojowej zatwierdziła
statut autonomiczny dla Galicji Wschodniej. Polska otrzymała mandat Ligi Na-
rodów na zarządzanie tym obszarem przez 25 lat. Ponadto państwa Ententy
dostarczały Polsce duże ilości broni, amunicji i innego sprzętu, licząc, że poko-
nując bolszewików armia polska ułatwi im odbudowanie „białej" Rosji. Nie
zachowując konsekwencji, 8 XII 1919 r. ta sama Rada podjęła drugą decyzję
dopuszczając administrację polską jedynie na zachód od linii Bug-Kuźnica-Puńsk,
nazwanej imieniem brytyjskiego ministra spraw zagranicznych George'a Curzona.
Nie była to granica etniczna, a w przybliżeniu granica zachodnia Rosji po
10 — Historia
145
#
III rozbiorze Polski. Ponieważ „biali" generałowie nie uznawali niepodległości
Polski, ich zwycięstwo nie było w jej interesie. W momencie sukcesów Denikina
Piłsudski wstrzymał nawet działania przeciw bolszewikom.
Przygotowania wojenne. Sukcesy armii polskich na wschodzie zachęciły
Piłsudskiego do realizacji koncepcji federacyjnej. Niestety, Piłsudski nie mógł
znaleźć znaczących partnerów na Litwie, Białorusi i Ukrainie. Litwini odmawiali
jakiejkolwiek współpracy z Polską i zgłaszali roszczenia do Wilna, Białorusini
nie mieli dość silnych elit politycznych i współdziałali z Polską niewielkimi
oddziałami gen. Stanisława Bułaka-Bałachowicza, Ukraińcy galicyjscy zaś mieli
za sobą doświadczenie przegranej wojny z Polską. Jedynie Dyrektoriat Ukraińców
kijowskich wydawał się skłonny do współpracy z Polską.
Równocześnie intensywne przygotowania do nowej ofensywy czynili bolsze-
wicy na Białorusi. Dla zamaskowania tych przygotowań 28 I 1920 r. Rada
Komisarzy Ludowych oświadczyła, że Armia Czerwona nie przekroczy istniejącej
linii demarkacyjnej, i ostrzegła przed „zbrodniczymi" planami agresji polskiej na
Rosję Radziecką. Licząc na rewolucję europejską, bolszewicy byli gotowi gwa-
rantować każdą granicę. Strona polska odpowiedziała, że pragnie trwałego zabez-
pieczenia swej granicy wschodniej, i zażądała dla ludności Kresów Wschodnich
dawnej Rzeczypospolitej prawa swobody wyboru przynależności państwowej.
Polska zaproponowała rokowania pokojowe w Borysowie na Białorusi, licząc, że
miejsce to uniemożliwi ofensywę bolszewicką w tym rejonie. Grając na zwłokę,
bolszewicy zaproponowali jako miejsce rokowań Moskwę, Warszawę lub jakieś
miasto neutralne. W lutym państwa Ententy wycofały swe oddziały interwencyjne
z Rosji Radzieckiej, a na wiosnę Armia Czerwona przełamała opór gen. Denikina
na południu kraju. Składając Polsce ofertę pokojową bolszewicy przygotowywali
się do nowej ofensywy na zachód. Pod koniec marca 1920 r. wywiad polski
wszedł w posiadanie ustaleń narady wojskowej w Smoleńsku z 20 marca, podczas
której opracowywano założenia ataku na Polskę.
W tym stanie rzeczy 21 IV 1920 r. Piłsudski doprowadził do podpisania
umowy z Dyrektoriatem URL, reprezentowanym przez atamana Petlurę. Polska
uznała w niej niepodległość Ukrainy na wschód od dawnej granicy rosyjsko-au-
striackiej na Zbruczu, zrzekając się roszczeń do tego terytorium, Petlura zaś zrzekł
się pretensji do Galicji Wschodniej i części Wołynia. Umowa obejmowała też
sojusz wojskowy przeciw bolszewikom. Umowa była tylko pozornie kompromi-
sem, ignorowała bowiem aspiracje niepodległościowe Ukraińców galicyjskich,
jednak na razie wydawać się mogła dobrą podstawą współdziałania przeciw Armii
Czerwonej.
Ofensywa kwietniowa. Nie czekając na atak bolszewicki na Białorusi, 25 IV
1920 r. Piłsudski podjął wspólnie z oddziałami Petlury ofensywę na Ukrainie.
Ponieważ bolszewicy wycofali swe siły, wojska polskie i ukraińskie posuwały
się szybko naprzód. Piłsudski i Petlura wydali odezwy do narodu ukraińskiego,
tłumacząc cel wspólnej akcji — wyparcie bolszewików i odbudowę państwa
ukraińskiego. Podkreślono wyraźnie, że po zwycięskiej wojnie wojska polskie
146
powrócą za Zbrucz. Dnia 7 V 1920 r. oddziały polskie i ukraińskie weszły do
Kijowa powołując tu ukraiński rząd Izaaka Mazepy. Akcja polsko-ukrairiska nie
wywołała jednak entuzjazmu wśród ludności. Nieufność wobec intencji polskich
podsycali nie tylko bolszewicy, ale także emigracyjne władze Ukraińców galicyj-
skich. Przy braku masowego poparcia wyczerpał się impet ofensywy polsko-ukra-
ińskiej.
W momencie rozpoczęcia ofensywy na Ukrainie prasa prawicowa nazwała
ją szaleństwem, jednak zdobycie Kijowa przyjęto z powszechnym entuzjazmem.
Bardziej zróżnicowane były reakcje Zachodu. Pełnego poparcia Polsce udzielała
Francja, natomiast w Anglii panowały mieszane uczucia. Premier Lloyd George
nazwał Polskę krajem zagrażającym pokojowi, gdyż rząd brytyjski zmierzał do
nawiązania kontaktów handlowych z bolszewicką Rosją. Natomiast minister
Curzon usprawiedliwiał polskie kroki wojenne, a król Jerzy V przesłał nawet
Piłsudskiemu depeszę z wyrazami sympatii. Niemcy chętnie poparłyby Rosję
Radziecką, ale pod naciskiem Ententy ogłosiły neutralność w wojnie polsko-bol-
szewickiej.
Natarcie bolszewickie. W Rosji Radzieckiej ogłoszono stan wyjątkowy i
pobór, którym objęto także byłych oficerów carskich. Na czele rady rzeczoznaw-
ców wojskowych w Moskwie stanął były carski wódz naczelny, gen. AJeksiej
Brusiłow. Na początku czerwca bolszewicy podjęli operacje zaczepne na Ukrainie.
Dnia 10 czerwca wojska polskie ewakuowały się z Kijowa. Wywołało to zanie-
pokojenie w Polsce. Po ustąpieniu gabinetu Leopolda Skulskiego pod koniec
czerwca 1920 r. powstał rząd pozaparlamentarny Władysława Grabskiego. Wobec
powagi sytuacji na froncie wschodnim, nowy premier zaproponował utworzenie
Rady Obrony Państwa (ROP) z udziałem głównych sił politycznych w kraju.
Dnia 4 lipca rozpoczęła się ofensywa frontu północno-zachodniego Armii
Czerwonej pod dowództwem Michaiła Tuchaczewskiego. W ciągu dwóch tygodni
bolszewicy zajęli Mińsk, Wilno, Grodno i Pińsk. Na froncie południowym trwały
zacięte walki pod Równem. Dnia 10 sierpnia wojska polskie opuściły linię Bugu,
grupując się nad Wieprzem i Wisłą do rozstrzygającej bitwy. Jednocześnie 4
Armia bolszewicka, nacierająca wzdłuż granicy z Prusami Wschodnimi, wdarła
się pod Mławę i Płock, chcąc odciąć siły polskie od morza i połączyć się z
Niemcami. Nad Polską zawisło śmiertelne niebezpieczeństwo.
Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski. Na zajętych terenach bolszewi-
cy organizowali pospiesznie organy swej władzy. W Tarnopolu powstał Galicyjski
Komitet Rewolucyjny, zmierzający do przyłączenia Galicji Wschodniej do Ukra-
ińskiej Socjalistycznej Republiki Rad. Dnia 1 VIII 1920 r. do zajętego przez
bolszewików Białegostoku przybył Marchlewski z manifestem Tymczasowego
Komitetu Rewolucyjnego Polski (TKRP — Polrewkom), zapowiadającym utwo-
rzenie polskiej republiki radzieckiej, obalenie „rządów szlachecko-burżuazyj-
nych", wywłaszczenie „obszarników" i nacjonalizację przemysłu. W skład TKRP
weszli także Dzierżyński i Feliks Kon. Jednocześnie zaczęły działać trybunały
rewolucyjne szerzące terror wśród ludności. Popularność TKRP wśród Polaków
w                                                             '                                               147
była znikoma, natomiast spotkał się on z pewnym poparciem wśród miejscowych
Białorusinów i Żydów.
Akcje dyplomatyczne. W momencie największego zagrożenia Rzeczypospo-
litej nastąpiła konsolidacja społeczeństwa polskiego. W szeregi armii wstąpiło
ponad 100 tys. ochotników. Mnożyły się dobrowolne ofiary na Fundusz Obrony
Państwa. Do obrony ojczyzny i chrześcijaństwa wezwał Episkopat Polski. Rząd
Polski prowadził ożywioną akcję dyplomatyczną. Podczas konferencji państw
zachodnich w Spa w lipcu 1920 r. delegacja polska argumentowała, iż II Rzecz-
pospolita walczy nie tylko o swoją niepodległość, ale także osłania Europę przed
zalewem rewolucji i barbarzyństwa. Mimo to premier brytyjski Lloyd George,
przekonany o szybkim zwycięstwie bolszewików i rozważający ich korzystną ofertę
handlową, zażądał od premiera Grabskiego uznania linii Curzona w zamian za
pośrednictwo angielskie w rozmowach pokojowych z Rosją Radziecką. Grabski uległ.
W chwili gdy Polska z największym trudem opierała się najazdowi ze
wschodu, państwa Ententy narzuciły jej niekorzystne warunki. Mimo to komentarz
Lenina do postanowień ze Spa był krótki: „Za pomocą szachrajstwa chcą nam
wydrzeć z rąk zwycięstwo". Celem bolszewików był bowiem podbój Polski i
połączenie się z rewolucyjnymi siłami w Niemczech. Tego na Zachodzie na ogół
nie rozumiano, a strajki robotników niemieckich i angielskich, inspirowane przez
komunistów, utrudniały wysyłki sprzętu wojennego do Polski. Rząd polski starał
się pozyskać neutralność Litwy uznając jej niepodległość. Nie zmieniło to jednak
sytuacji. Dnia 12 sierpnia bolszewicy podpisali z Litwą układ pokojowy i grani-
czny, oddając Litwie Wilno oraz uzyskując prawo przemarszu przez terytorium
litewskie.
Rząd ocalenia narodowego. Decyzje konferencji w Spa wywołały w Polsce
kryzys rządowy. Grabski znalazł się w ogniu krytyki za podjętą decyzję. Na
posiedzeniu ROP endecja zażądała dymisji Piłsudskiego i powołania gen. Dow-
bora-Muśnickiego na stanowisko wodza naczelnego. Pod koniec lipca ustąpił ga-
binet Grabskiego. W porozumieniu z Sejmem Piłsudski powołał nowy rząd koa-
licyjny z udziałem wszystkich głównych sił politycznych. Na jego czele stanął
przywódca PSL „Piast" Witos, a jego zastępcą został socjalista Daszyński. Miało to
symbolizować wolę robotników i chłopów obrony Polski przed inwazją rosyjską.
Rokowania polsko-bolszewickie skończyły się fiaskiem. Mimo starań angiel-
skich, bolszewicy zwlekali z podjęciem rozmów licząc na szybkie zajęcie War-
szawy. Do spotkania doszło w Mińsku dopiero 17 sierpnia, gdy trwała już
kontrofensywa polska. Delegacja bolszewicka żądała zgody Polski na linię Cur-
zona, ograniczenia liczebności armii polskiej z ok. 1 min do 50 tys., przekazania
Rosji Radzieckiej sprzętu zdemobilizowanych oddziałów, przerwania produkcji
broni i uznania eksterytorialności linii kolejowej Wołkowysk-Grajewo. Warunki
te, przy zachowaniu pozornej niepodległości Polski, miały ją obezwładnić tak,
by mogła stać się łatwym łupem rewolucji bolszewickiej. Delegacja polska
odrzuciła te warunki zdając się na rozstrzygnięcie na polu walki.
Bitwa warszawska i kontrnatarcie znad Wieprza. W pierwszych dniach
148
sierpnia sytuacja Polski wydawała się beznadziejna. Z wyjątkiem nuncjatury
papieskiej wszystkie ambasady opuściły Warszawę. Dostawy sprzętu były odci-
nane przez Niemcy i Czechosłowację. Tymczasem faktycznie przewaga bolsze-
wików nikła. Front północno-zachodni Tuchaczewskiego liczył wówczas ok. 130
tys. żołnierzy, podczas gdy siły polskie rosły, osiągając na tym odcinku 170 tys.
żołnierzy, w tym część rezerw nie zdemoralizowanych odwrotem. Plan polski
obejmował związanie głównych sił bolszewickich pod Warszawą i koncentrację
grupy manewrowej w sile około pięciu dywizji do wykonania decydującego
uderzenia znad Wieprza na północ, na skrzydło sił bolszewickich.
W dniach 12-15 sierpnia rozegrała się decydująca bitwa o Warszawę. W
niezwykle krwawych walkach o Radzymin, Zielonkę i Ossów szala zwycięstwa
przechylała się z jednej strony na drugą. W końcu zadecydowało uderzenie znad
Wieprza, rozpoczęte 16 sierpnia. Siły atakujące znad Wieprza rozbiły tzw. grupę
mozyrską Armii Czerwonej i zmusiły oddziały bolszewickie do odwrotu spod
Warszawy. Dowództwo bolszewickie, pewne już zwycięstwa, zostało zupełnie
zaskoczone. Natarcie Armii Konnej Siemiona Budionnego załamało się pod
Lublinem i wkrótce potem musiała ona wycofać się na Wołyń. Jednocześnie
Korpus Konny Gaj-chana i inne oddziały bolszewickie, które zagalopowały się
pod Włocławek, musiały gwałtownie wycofywać się na wschód. Nie mogąc
przebić się przez północne Mazowsze, przekroczyły granicę Prus Wschodnich,
gdzie, zamiast internowania, pozwolono im przejść przez Litwę do Rosji Radziec-
kiej.
Bitwa niemeńska i rozejm. Na początku września ciężkie walki trwały koło
Równego. Wojska polskie nacierały na całym froncie, a odwrót Armii Czerwonej
zamienił się w bezładną ucieczkę. Do najbardziej zażartych walk doszło jeszcze
pod Grodnem, Wołkowyskiem i Druskiennikami, jednak w bitwie nad Niemnem
20-26 września wojska polskie ponownie przełamały opór bolszewicki. Na po-
czątku października linia frontu biegła od Dzisny przez Mińsk, rzekę Słucz aż
do Baru na Ukrainie.
Odparcie najazdu bolszewickiego przez armię polską było jednym z przeło-
mowych momentów historii europejskiej początku XX w. Na przedpolach War-
szawy armia polska obroniła nie tylko niepodległość Polski, ale także zapobiegła
bolszewizacji Europy. Dlatego angielski lord Edgar V. d'Abernon słusznie nazwał
bitwę warszawską „osiemnastą decydującą bitwą w dziejach świata". Wobec
wyczerpania wojennego obu stron, 12 X 1920 r. delegacje polska i bolszewicka
podpisały w Rydze umowy rozejmowe i podjęły rokowania pokojowe.
Zajęcie Wileńszczyzny. W trakcie pogoni za oddziałami bolszewickimi woj-
ska polskie ponownie wkroczyły na tereny stanowiące przedmiot sporu z Litwą.
Ze względu na to, że w myśl traktatu litewsko-bolszewickiego Wilno miało
przypaść Litwie oraz wobec zdecydowanego sprzeciwu Litwinów na przeprowa-
dzenie tu plebiscytu, Piłsudski postanowił zapewnić samookreślenie tego obszaru
wd kontrolą polską. Nie respektując tymczasowej umowy wojskowej o linii
demarkacyjnej, podpisanej 7 września w Suwałkach i pozostawiającej Wilno po
:??:?-/<? litewskie], Piłsudski polecił gen. Żeligowskiemu upozorowanie buntu i
149
wkroczenie z podległymi mu siłami do Wilna. Po zajęciu miasta utworzono tam
specjalną Komisję Rządzącą Litwy Środkowej, która zapowiedziała przeprowa-
dzenie plebiscytu na spornym terytorium. W 1922 r. odbyły się wybory do
lokalnego Sejmu Wileńskiego, w których wzięło udział 64% ludności spornego
terytorium. Tak wybrana reprezentacja lokalna opowiedziała się następnie za
przynależnością Wilna i okolicy do Polski.
Pokój ryski. Rokowania pokojowe polsko-bolszewickie w Rydze trwały pięć
miesięcy. Strona bolszewicka była gotowa oddać Polsce całą Białoruś, jednak w
Polsce zwyciężyła obawa przed wchłonięciem zbyt dużej liczby ludności niepol-
skiej. Dnia 18 III 1921 r. podpisano ostatecznie traktat pokojowy między Polską
oraz Rosyjską SRR i Ukraińską SRR. Ustalał on wspólną granicę na linii
Dzisna-Dokszyce-Słucz-Ostróg-Zbrucz. W ten sposób Polska uznała de iure
reżim bolszewicki na Ukrainie, porzucając sojuszników ukraińskich i białoruskich.
Oddziały Petlury i Bułaka-Bałachowicza kontynuowały walkę z bolszewikami,
jednak zostały przez nich pobite i zmuszone do wycofania się na terytorium
Polski, gdzie żołnierzy internowano. W traktacie ryskim obie strony gwarantowały
prawa w dziedzinie kultury, szkolnictwa i swobody wyznaniowej dla mniejszości
polskiej po wschodniej stronie, a rosyjskiej i ukraińskiej po zachodniej stronie
granicy. Polska miała otrzymać zwrot zbiorów kulturalnych wywiezionych z
Polski po 1772 r. oraz 30 min złotych rubli rekompensaty za udział ziem polskich
w życiu gospodarczym imperium rosyjskiego. Już wkrótce strona bolszewicka
zaczęła łamać postanowienia traktatu.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Kształtowanie się granicy polsko-czeskiej.
2.  Powstanie wielkopolskie i jego wyniki.
3.  Sprawa polska na konferencji paryskiej i ustalenia traktatu wersalskiego.
4.  Powstania na Górnym Śląsku — okoliczności i wyniki.
5.  Walka o polską granicę wschodnią w latach 1918-1919   (sprawa Litwy, Rosji Radzieckiej i
Ukrainy).
6. Wojna polsko-radziecka w 1920 r. — postawy społeczeństwa polskiego wobec wojny. Warunki
traktatu w Rydze.
Słownik:
bitwa warszawska, „bunt" Żeligowskiego, „cud nad Wisłą", federalizm, inkorporacjonizm, linia
Curzona, linia Focha, Litwa Środkowa, Naczelna Rada Ludowa, plebiscyt, Rada Obrony Państwa,
Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski, wyprawa kijowska.
Przykłady ćwiczeń:
1.  Bilans walk o granice II Rzeczypospolitej w latach 1919-1921 — położenie geopolityczne,
struktura narodowościowa itp.
2.  Na mapie politycznej Europy Środkowej po I wojnie światowej lub mapie II Rzeczypospolitej
nanieś kolejne linie frontu, terytoria działań militarnych i miejsca najważniejszych bitew.
3.  Sformułuj własną ocenę polityki wschodniej Piłsudskiego i zanalizuj przyczyny utrudniające
jej realizację.
Rozdział 5.  Konstytucja  marcowa

Tematy do powtórzenia:
•  Zasady organizacji najwyższych władz II Rzeczypospolitej w latach 1918-1920.
•  Ogólne zasady systemu demokracji parlamentarnej.
Uchwalenie konstytucji. Po oddaleniu groźby bolszewickiej „zawieszenie
broni" między partiami, stanowiące podstawę koalicyjnego rządu Witosa, zaczęło
się kruszyć. Z rządu odeszli najpierw przedstawiciele prawicy, a następnie PPS
i PSL „Wyzwolenie". Gabinet Witosa stracił charakter koalicji, a stał się rządem
centrowym. W Sejmie nastąpiło przyspieszenie prac nad konstytucją państwa. Po
rozważeniu kilku wersji Komisja Konstytucyjna Sejmu wystąpiła z projektem,
którego kształt wynikał z przewagi prawicy i centrum w Komisji. Zakładał on
ograniczenie kompetencji prezydenta na rzecz parlamentu, gdyż prawica obawiała
się, iż prezydentem zostanie Piłsudski. W trakcie debaty konstytucyjnej w lutym
i marcu 1921 r. lewica usiłowała przeforsować zwiększenie uprawnień prezydenta
i likwidację Senatu. Ostatecznie projekt Komisji Konstytucyjnej uległ niewielkim
poprawkom. Uchylono np. postanowienie, że prezydentem może zostać tylko
Polak i katolik. Na osiągnięcie kompromisu wpłynął w dużej mierze fakt, że
20 III 1921 r. miał się odbyć plebiscyt na Górnym Śląsku. Uznano, iż szybkie
uchwalenie konstytucji będzie, obok właśnie zawartego pokoju z Rosją, mocnym
atutem Polski w opinii Górnoślązaków. Dnia 17 III 1921 r. Sejm Ustawodawczy
uchwalił uroczyście nową ustawę zasadniczą.
Zasady konstytucji marcowej. Konstytucja składała się z siedmiu rozdzia-
łów: I — Rzeczpospolita, II — Władza ustawodawcza, III — Władza wykonaw-
cza, IV — Sądownictwo, V — Powszechne prawa i obowiązki, VI — Postano-
wienia ogólne i VII — Postanowienia przejściowe. Organami ustawodawczymi
miały być Sejm i Senat, wybierane co 5 lat w wyborach powszechnych, równych,
bezpośrednich, tajnych, proporcjonalnych przez obywateli, którzy ukończyli 21
lat (Sejm) i 30 lat (Senat). Prawo wybieralności mieli obywatele powyżej 25 lat
(Sejm) i 40 lat (Senat). Prawo inicjatywy ustawodawczej miał również rząd.
Sejmowi podlegała Najwyższa Izba Kontroli Państwa. Władzę wykonawczą spra-
wował prezydent i rząd. Wyboru prezydenta dokonywać miało Zgromadzenie
Narodowe, złożone z członków Sejmu i Senatu, raz na 7 lat. Prezydent repre-
zentował kraj na zewnątrz, a także miał prawo rozwiązywania Sejmu, ale tylko
za zgodą trzech piątych senatorów. Rola prezydenta była więc ograniczona. Rząd
był odpowiedzialny przed Sejmem, ale nie podlegał zasadzie solidarności: wotum
nieufności parlamentu dla jednego ministra nie oznaczało dymisji całego gabinetu.
Sądownictwo zostało oparte na zasadzie niezawisłości i nieusuwalności sędziów.
Do orzekania o zgodności aktów administracyjnych z konstytucją powołano
Najwyższy Trybunał Administracyjny (zob. s. 259).
Do podstawowych obowiązków obywateli należały: wierność wobec państwa,
przestrzeganie jego praw, służba wojskowa i świadczenia publiczne ustanowione
151
prawem. Konstytucja gwarantowała też wiele swobód obywatelskich: ochronę
życia, wolności, nietykalności i mienia obywateli bez różnicy pochodzenia, płci,
narodowości, rasy czy religii. Nie uznawano żadnych tytułów ani przywilejów
rodowych. Własność uznano za podstawę ustroju i porządku prawnego, a jej
ograniczenie mogło nastąpić jedynie ze względu na wyższą konieczność i za
pełnym odszkodowaniem. Gwarantowano też wolność miejsca zamieszkania,
słowa, publikacji i stowarzyszeń. Przy zachowaniu zasady wolności sumienia i
wyznania stwierdzono jedynie, że wyznanie rzymskokatolickie zajmuje „naczelne
stanowisko wśród równouprawnionych wyznań". Stosunek państwa i Kościoła
miał być określony dodatkowo w konkordacie ze Stolicą Apostolską. Polska
konstytucja marcowa była jedną z konstytucji republikańskich ówczesnej Europy,
wzorowaną głównie na francuskiej ustawie zasadniczej. Charakteryzowała się
przewagą władzy ustawodawczej nad wykonawczą. Doświadczenie lat najbliż-
szych wykazało, że w warunkach ogromnego rozbicia sił politycznych w kraju i
zasady proporcjonalności w wyborach parlament nie funkcjonował zbyt sprawnie.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Spory o kształt konstytucji RP.
2.  Zasady ustroju Rzeczypospolitej według konstytucji z 1921 r. (wykorzystaj tekst ze s. 259).
Przykładowe ćwiczenie:
1. Uzasadnij, że konstytucja marcowa wprowadziła w Polsce system demokracji parlamentarnej.
Przykłady  ćwiczeń  powtórzeniowych  do  części   IV
1.  Wypisz imiona i nazwiska polityków, wojskowych i działaczy, którzy
wspomniani są w tekście. Znajdź dodatkowe wiadomości o tych postaciach,
których rolę uznajesz za największą lub które Cię zainteresowały.
2.   Przez wiele lat toczył się spór o hierarchię przyczyn odzyskania nie-
podległości przez Polskę w 1918 r. Spróbuj określić stanowisko endecji i sta-
nowisko piłsudczyków w tym sporze. Sformułuj własny pogląd i uzasadnij go.
3.  Jakie czynniki mogły wpłynąć na słabość polskiego ruchu komunisty-
cznego w latach  1918-1921? Dlaczego nie poparł on nowej, niepodległej
państwowości polskiej?
4.  Jakie znasz utwory literatury pięknej i filmy, w których ukazane są
problemy, postacie i wydarzenia opisane w tej części?
Materiały   źródłowe
Odezwa Naczelnej Komendy c. i k. wojsk austriackich, 8 VIII 1914 r.
(cyt. za: Cz. Nanke, Wypisy do nauki historii nowożytnej, cz. 2, Lwów-War-
szawa 1927, s. 194, 195)
Do Narodu Polskiego! Z woli Wszechmogącego, który kieruje losami
narodów, i z rozkazu swoich Monarchów przekraczają sprzymierzone armje
152
Austrji-Węgier i Niemiec granicę, przynosząc w ten sposób i Wam, Polakom,
wyzwolenie spod jarzma moskiewskiego.
Powitajcie nasze sztandary z ufnością, bo one zapewniają Wam spra-
wiedliwość.
Sztandary te nie są Wam i Waszym rodakom obce. Wszakże przez
półtora przeszło wieku rozwija się wspaniale Wasz naród pod berłem Austrji-
-Węgier i Niemiec i pełne sławy tradycje Waszej przeszłości łączą się jak
najściślej jeszcze od czasów króla Jana Sobieskiego, który pośpieszył ze
skuteczną pomocą zagrożonemu państwu Habsburgów, z tradycjami Waszych
sąsiadów na zachodzie.
Znamy więc dobrze i uznajemy rycerskość i wybitne przymioty Narodu
Polskiego. Chcemy usunąć te zapory, jakie utrudniały Wam ściślejszą łączność
z życiem Zachodu, chcemy otworzyć przed Wami wszystkie skarby duchowego
i gospodarczego dorobku. To jest naszem wielkiem zadaniem, które łączy się
z celem naszej kampanji.
Nie my szukaliśmy wojny. Rosja walczyła długo bronią oszczerstw i
wszelkich zaczepek, nie wahała się wreszcie stanąć otwarcie po stronie tych,
którzy usiłowali zatrzeć ślady niecnej zbrodni, skierowanej przeciw dynastji
austrjacko-węgierskiej a skorzystali z tej sposobności, aby napaść na Monar-
chję i sprzymierzone z nią państwo niemieckie. Zmusiło to naszego Dostoj-
nego Władcę, któremu Europa przez dziesiątki lat zawdzięczała pokój, do
chwycenia za oręż.
Wszyscy mieszkańcy Rosji, których zwycięstwo naszych sprzymierzonych
armij odda pod naszą opiekę, spodziewać się mogą od nas, zwycięzców,
sprawiedliwości i ludzkości.
Ta i dwie następne odezwy zostały wydane mniej więcej w tym samym czasie —
wyjaśnij genezę tych proklamacji. Wskaż, na jakie argumenty powołuje się każda z odezw
i do jakich wydarzeń historycznych nawiązuje. Jaką rolę miały odegrać te nawiązania
historyczne? Czy można je uznać za przykład manipulacji historią? Czy i jakie konkretne
obietnice zmian w położeniu narodu polskiego zawiera każda z odezw?
Odezwa Mikołaja Mikołajewicza, naczelnego wodza wojsk rosyjskich, 14
VIII 1914 r. (cyt za: Cz. Hankę, op. cit, s. 195)
Polacy! Wybiła godzina, w której przekazane Wam marzenie ojców i
dziadów Waszych ziścić się może.
Przed półtora wiekiem żywe ciało Polski rozszarpano na kawały, ale
dusza jej nie umarła. Żyła ona nadzieją, że nadejdzie godzina zmartwychwsta-
nia dla Narodu Polskiego i dla pojednania się braterskiego z Wielką Rosją.
Wojsko rosyjskie niesie Wam błogą wieść owego pojednania. Niechaj się
zatrą granice, rozcinające na części Naród Polski.
Niech Naród Polski połączy się w jedno ciało pod berłem Cesarza
Rosyjskiego. Pod berłem tem odrodzi się Polska, swobodna w swojej wierze,
języku i samorządzie.
153
Jednego tylko Rosja spodziewa się po Was: takiego samego poszano-
wania ludów, z któremi związały Was dzieje.
Z sercem otwarłem, z ręką po bratersku wyciągniętą, kroczy na Wasze
spotkanie Wielka Rosja. Wierzy ona, iż nie zardzewiał miecz, który poraził
wroga pod Grunwaldem.
Od brzegów Oceanu Spokojnego do Mórz Północnych ciągną hufce
rosyjskie. Zorza nowego życia dla Was wschodzi.
Niech zajaśnieje na tej jutrzni znamię krzyża, godło męki i zmartwych-
wstania ludów.
Odezwa do Polaków Naczelnego Dowództwa niemieckich i austro-wę-
gierskich armii wschodnich, początek sierpnia 1914 r. (cyt. za: Polska w latach
1918-1939. Wybór tekstów, red. W. Wrzesiński, Warszawa 1986, s. 234)
Polacy!
Zbliża się chwila oswobodzenia spod jarzma moskiewskiego.
Sprzymierzone wojska Niemiec i Austro-Węgier przekroczą wkrótce gra-
nicę Królestwa Polskiego. Już się cofają Moskale. Upada ich krwawe pano-
wanie, ciążące na Was od stu przeszło lat. Przychodzimy do Was jako
przyjaciele. Zaufajcie nam!
Wolność Warn niesiemy i niepodległość, za którą tyle wycierpieli ojcowie
Wasi. Niech ustąpi barbarzyństwo wschodnie przed cywilizacją zachodnią,
wspólną Warn i nam.
Powstańcie, pomni Waszej przeszłości, tak wielkiej i pełnej chwały.
Połączcie się z wojskami sprzymierzonymi. Wspólnymi siłami wypędzimy
z granic Polski azjatyckie hordy.
Przynosimy też wolność i swobodę wyznaniową, poszanowanie religii,
tak strasznie uciskanej przez Rosję. Niech z przeszłości i z teraźniejszości
przemówią do Was jęki Sybiru i krwawa rzeź Pragi, i katowanie unitów.
Z naszymi sztandarami przychodzi do Was wolność i niepodległość.
Akt 5 listopada, 5 XI 1916 r. (cyt. za: Polska w latach 1918-1939, s. 253,
254)
Przejęci niezłomną ufnością w ostateczne zwycięstwo ich broni i życze-
niem powodowani, by ziemie polskie, przez waleczne ich wojska ciężkimi
ofiarami panowaniu rosyjskiemu wydarte, do szczęśliwej wywieść przyszłości,
Jego Cesarska i Królewska Mość Cesarz Austrii i Apostolski Król Węgier oraz
Jego Cesarska Mość Cesarz Niemiecki ułożyli się, by z ziem tych utworzyć
państwo samodzielne z dziedziczną monarchią i konstytucyjnym ustrojem.
Dokładniejsze oznaczenie granic zastrzega się. Nowe Królestwo znajdzie w
łączności z obu sprzymierzonymi mocarstwami rękojmię, potrzebną do swo-
bodnego sił swych rozwoju. We własnej armii nadal żyć będą pełne sławy
154
tradycje wojsk polskich dawniejszych czasów i pamięć walecznych polskich
towarzyszy broni we wielkiej obecnej wojnie. Jej organizacja, wykształcenie
i kierownictwo uregulowane będą we wspólnym porozumieniu.
Sprzymierzeni monarchowie, biorąc należyty wzgląd na ogólne warunki
polityczne Europy, jako też na dobro i bezpieczeństwo własnych krajów i
ludów, żywią niepłonną nadzieję, że obecnie spełnią się życzenia państwo-
wego i narodowego rozwoju Królestwa Polskiego.
Wielkie zaś, od zachodu z Królestwem Polskim sąsiadujące, mocarstwa
z radością ujrzą u swych granic wschodnich wskrzeszenie i rozkwit wolnego,
szczęśliwego i własnym narodowym życiem cieszącego się państwa.
Odtwórz dokładnie treści zawarte w tekście. Jaki miał być zakres suwerenności
zapowiadanego państwa polskiego?
My Pierwsza Brygada,  słowa  Tadeusz Biernacki (cyt.  za:  W blasku
legendy, opr. K.J. Jeżewski, Paris 1988, s. 57-59)
Legiony to — żebracza nuta.
Legiony to — ofiarny stos.
Legiony to — żołnierska buta.
Legiony to — straceńców los!
My Pierwsza Brygada,
Strzelecka gromada,
Na stos rzuciliśmy — swój życia los
Na stos, na stos...
O, ile mąk, ile cierpienia,
O, ile krwi, wylanych łez.
Pomimo to — nie ma zwątpienia,
Dodawał sił — wędrówki kres!
My Pierwsza Brygada itd.
Krzyczeli, żeśmy stumanieni,
Nie wierząc nam, że chcieć — to móc!
Leliśmy krew osamotnieni,
A z nami był nasz drogi Wódz!
My Pierwsza Brygada itd.
Inaczej się dziś zapatrują,
I trafić chcą do naszych dusz.
I mówią, że nas już szanują,
Lecz właśnie czas odwetu już!
My Pierwsza Brygada itd.
Nie chcemy już od was uznania,
Ni waszych mów, ni waszych łez!
Już skończył się czas kołatania
Do waszych serc — do waszych kies!
tss
My Pierwsza Brygada itd.
Dziś nadszedł czas pokwitowania,
Za mękę serc i katusz dni.
Nie chciejcie więc politowania —
Zasadą jest: za krew chciej krwi!
My Pierwsza Brygada itd.
Pamięta wszak Warszawa chwilę,
Gdy szarych garść Legionów szła.
i                                Rzucili nam — germanofile.
Do naszych serc spłynęła łza.
My Pierwsza Brygada itd.
Słowa pieśni powstały według Jeżewskiego w lipcu 1917 r., w pociągu wiozącym
legionistów do obozu internowania w Szczypiornie. Pieśń ta stała się nieoficjalnym hymnem
legionistów. Była śpiewana w różnych wersjach — przytocz, jeżeli znasz, występujące
odmiany tekstu.
Wyjaśnij, do jakich wydarzeń nawiązują poszczególne jej fragmenty. Marian Hemar
pisał w jednej ze swoich satyr:
„Silni byli udzielni panowie Na Berezie i Golędzinowie [...] I na rzewnej, węgierskiej
melodii, Której refren My, Pierwsza Brygada, Już się wyzbył młodzieńczej goryczy, Roman-
tycznej i hardej pogardy, Już brzmiał tylko jak nakaz płatniczy, Co się Ojczyźnie przedkłada
Za natchnienia młodości, za los, W tej piosence rzucony na stos. Choć ze stosu zszedł i
wsiadł w packardy".
Zinterpretuj ten wiersz. Jakie znaczenie miało, używane w dwudziestoleciu międzywo-
jennym, określenie „czwarta brygada"?
Manifest rządu lubelskiego, Lublin-Kraków 7 XI 1918 r. (cyt. za: Polska
w latach 1918-1939, s. 22-25)
Do Ludu polskiego! Robotnicy, włościanie i żołnierze polscy! Nad skrwa-
wioną i umęczoną ludzkością wschodzi zorza pokoju i wolności. W gruzy
walą się rządy kapitalistów, fabrykantów i obszarników, rządy militarnego
ucisku i społecznego wyzysku mas pracujących. Wszędzie lud pracujący
dochodzi do władzy. I nie zaświta lepsza dola nad narodem polskim, jeżeli
rdzeń i olbrzymia jego większość, lud pracujący, nie ujmie w swoje ręce
budowy podwalin naszego życia społecznego i państwowego. Nie może losem
narodu polskiego nadal kierować Rada Regencyjna, przez obce i wrogie
czynniki nam narzucona. [...]
Ludu Polski! Polski chłopie i robotniku!
Jeżeli chcesz zająć należne ci miejsce w rodzinie wolnych narodów, jeżeli
chcesz sam być gospodarzem na swojej własnej ziemi, to musisz w swoje
ręce ująć władzę w Polsce, musisz sam budować gmach niepodległej i
zjednoczonej Ludowej Rzeczypospolitej Polskiej.
W przekonaniu, iż sprostasz temu wielkiemu a świętemu zadaniu, z
polecenia ludowych i socjalistycznych stronnictw b. Królestwa i Galicji ogła-
szamy się za Tymczasowy Rząd Ludowy Polski i do chwili zwołania Sejmu
156
ustawodawczego władzę całkowicie i niepodzielnie obejmujemy, ślubując spra-
wować ją sprawiedliwie ku dobru i pożytkowi ludu i państwa polskiego, nie
cofając się jednak przed surową i bezwzględną karą wobec tych, którzy nie
chcą uznać w Polsce władzy demokracji polskiej. Jako tymczasowy rząd
ludowy polski postanawiamy i ogłaszamy poniższe prawa, obowiązujące cały
naród polski od chwili wydania niniejszego dekretu:
1)   Państwo polskie, obejmujące sobą wszystkie ziemie, zamieszkane
przez lud polski, z własnym wybrzeżem morskim, stanowić ma po wszystkie
czasy Polską Republikę Ludową, której pierwszego prezydenta obierze Sejm
ustawodawczy;
2)   Rada Regencyjna, działająca na szkodę narodu polskiego, z dniem
dzisiejszym z woli ludu polskiego przestaje istnieć. [...]
4)   Sejm Ustawodawczy zwołany będzie przez nas jeszcze w roku bie-
żącym na podstawie powszechnego bez różnicy płci, równego, bezpośrednie-
go, tajnego i proporcjonalnego głosowania. Ordynacja wyborcza będzie ogło-
szona w ciągu najbliższych kilku dni. Czynne i bierne prawo wyborcze będzie
przysługiwało każdemu obywatelowi i obywatelce, mającym 21 lat skończo-
nych;
5)  z dniem dzisiejszym ogłaszamy w Polsce całkowite polityczne i oby-
watelskie równouprawnienie wszystkich obywateli bez różnicy pochodzenia,
wiary i narodowości, wolność sumienia, druku, słowa, zgromadzeń, pochodów,
zrzeszeń, związków zawodowych i strajków;
6)  wszystkie w  Polsce  donacje  i  majoraty ogłaszamy  niniejszym  za
własność państwową. Dla przeciwdziałania spekulacji ziemią będą wydane
osobne przepisy;
7)  wszystkie lasy, zarówno prywatne, jak i dawne rządowe, ogłaszamy
za własność państwową, sprzedaż i wyrąbywanie lasów bez specjalnego
zezwolenia od chwili ogłoszenia niniejszego dekretu jest wzbroniona;
8)  w przemyśle, rzemiosłach i handlu wprowadzamy niniejszym ośmio-
godzinny dzień roboczy;
9)   po ukonstytuowaniu się ostatecznym przystąpimy natychmiast do reor-
ganizacji na zasadach szczerze demokratycznych rad gminnych, sejmików
powiatowych  i  samorządów  miejskich,  jak  również  do  organizowania  po
miastach i wsiach milicji ludowej, które by zapewniły ludności ład i bezpie-
czeństwo, a posłuch i wykonanie zarządzeń naszych organów wykonawczych
i należyte postawienie sprawy aprowizacji ludności. Zapewnienie jej niezbęd-
nych po taniej cenie artykułów spożywczych uważamy za jeden z pierwszych
naszych obowiązków. W tępieniu zbrodniczej spekulacji i ukrywaniu zapasów
i w ułatwianiu dostarczania żywności oprzemy się na organizacjach samorzą-
dowych i społecznych.
Na Sejm Ustawodawczy wniesiemy projekty następujących reform spo-
łecznych:
a) przymusowe wywłaszczenie i zniesienie wielkiej i średniej własności
ziemskiej i oddanie jej w ręce ludu pracującego pod kontrolą państwową;
!l
157
b)   upaństwowienie kopalń, salin, przemysłu naftowego, dróg komunika-
cyjnych oraz innych działów przemysłu, gdzie się to da od razu uczynić;
c)   udział robotników w administracji tych zakładów przemysłowych, które
nie zostaną od razu upaństwowione;
d)  prawo o ochronie pracy, ubezpieczenie od bezrobocia, chorób i na
starość;
e)  konfiskaty kapitałów, powstałych w czasie wojny ze zbrodniczej spe-
kulacji artykułami pierwszej potrzeby i dostaw do wojska;
f)  wprowadzenie powszechnego, obowiązkowego i bezpłatnego świeckie-
go nauczania szkolnego.
Polaków, zamieszkałych na ziemiach b. Księstwa Litewskiego, wzywamy,
aby w braterskiej zgodzie z narodami litewskim i białoruskim dążyli do
odbudowania państwa litewskiego w dawnych jego historycznych granicach,
Polaków zaś ze wschodniej Galicji i na Ukrainie do pokojowego załatwienia
kwestii spornych z narodem ukraińskim, aż do ostatecznego ich uregulowania
przez miarodajne czynniki obu narodów. [...]
Tworzenie [...] armii, wobec nieobecności Józefa Piłsudskiego, powierza-
my jego zastępcy, pułkownikowi I Brygady Legionów Polskich Edwardowi
Rydzowi-Śmigłemu.
Ludu polski! Wybiła godzina twego czynu. Weź wielkie dzieło wyzwolenia
twej ziemi, przesiąkłej potem i krwią twych ojców i praojców, w swe spraco-
wane, mocne dłonie i przekaż następnym pokoleniom wielką i wolną, zjed-
noczoną Ojczyznę. Stań, jak jeden mąż, do czynu, nie poskąp wielkiemu
dziełu wyzwolenia Polski i pracującego w niej człowieka ani mienia, ani ofiar,
ani życia.
Was, bratnie narody: litewski, białoruski, ukraiński, czeski i słowacki,
wzywamy do zgodnego z nami współżycia i wzajemnego wspierania się w
wielkim dziele tworzenia związku wolnych i równych narodów.
Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej: Tomasz Arciszewski, Ig-
nacy Daszyński, Medard Downarowicz, Gabriel Dubiel, Marian Malinowski,
Jędrzej Moraczewski, Tomasz Nocznicki, Juliusz Poniatowski, Edward Rydz-
-Śmigły, Wacław Sieroszewski, Błażej Stolarski, Stanisław Thugutt, Wincenty
Witos i Bronisław Ziemięcki.
Jaki ustrój polityczny i jakie reformy społeczne mają być, według zamierzeń twórców
manifestu, wprowadzone w powstającym państwie polskim? Czy można określić, że manifest
dąży do „rewolucji w majestacie prawa"? Jakie doraźne postanowienia, dotyczące sytuacji
na ziemiach polskich, zawiera manifest? Jakie postulaty w sprawie granicy wschodniej można
wyczytać z tekstu? Do kogo jest on skierowany? Jakie wnioski dotyczące formacji ideowej
autorów można sformułować na podstawie języka i treści manifestu? Które z założeń
manifestu zostały zrealizowane? Porównaj ten tekst z programem Centrolewu zamieszczo-
nym na s. 257.
Odezwa Komitetu lubelskiego SDKPiL,  Lublin,  8 XI  1918 r.  (cyt. za:
Powstanie II Rzeczypospolitej, s. 432, 433)
158
Towarzysze Robotnicy i Chłopi!
[...] pod przewodnictwem człowieka, który przed paru dniami jeszcze
prowadził pertraktacje i targi o teki ministerialne z Radą Regencyjną — pod
przewodnictwem pana Daszyńskiego powstał w Lublinie nowy rząd polski,
który mieni się rządem ludowym.
Towarzysze! Rząd ten powstał nie drogą rewolucji, nie z rąk zwycięskiego
proletariatu otrzymał władzę, nie z upoważnienia Rady Delegatów Robotni-
czych — więc rządem ludowym nie jest!
Powstał dzięki spiskowi grupki wojaków z POW, w ukryciu przed klasą
robotniczą, w tajemnicy przed Lubelską Radą Delegatów Robotniczych —
więc rządem ludowym nie jest!
Powstał z ugody między socjalpatriotami z PPS, burżuazją chłopską ze
Stronnictwa Ludowego i inteligencją mieszczańską — więc rządem ludowym
nie jest!
Zamiast ziemi i fabryk daje wam obiecanki, zamiast dyktatury proletariatu
przyrzeka wam sejm burżuazyjny — więc rządem ludowym nie jest!
Nie daje wam jeszcze chleba i pracy, ale rozkazuje wam już „tworzyć
fortecę Republiki Polskiej" — więc rządem ludowym nie jest!
I nie zamierza rząd ten uzbroić ludu roboczego, ale tworzy regularną
armię, powołując pod broń „wszystkich Polaków, którzy w jakiejkolwiek armii
pełnili służbę wojskową", a więc nawet zdecydowaną kontrrewolucję spod
znaków Beselera i Dowbór-Muśnickiego.
„Z bagnetów wał ochronny trzeba tworzyć. Niech ziemia polska zabrzmi
krokiem żołnierskim!" — oto co mówi do was „zastępca Piłsudskiego", ludowy
minister, pan generał Rydz-Śmigły w swojej odezwie wczorajszej. Zaś manifest
nowego rządu już wam zapowiada wyprawę wojenną, po ziemie polskie z
dostępem do morza, czyli nową łaźnię krwawą, nową wojnę z Niemcami.
Baczność Robotnicy i Chłopi!
Dziś, [gdy] proletariat całego świata zrywa się do walki o zupełne
wyzwolenie, gdy z Berlina i Wiednia, z Budapesztu i Sofii dochodzą już
odgłosy walk ulicznych, farbowane lisy z PPS i od ludowców usiłują dokonać
nowego zamachu na interesy i prawa klasy robotniczej, usiłują uśpić jej
czujność, sparaliżować jej energię rewolucyjną. Ale próżne wysiłki.
Klasa robotnicza w mieście i na wsi nie da posłuchu żadnemu rządowi,
póki nie stworzy sama rewolucyjnego rządu Rad Delegatów Robotniczych i
Chłopskich! Klasa robotnicza nie da żołnierza żadnej armii, póki nie utworzy
sama czerwonej armii rewolucyjnej, pod rozkazami Rad Delegatów Robotni-
czych i Chłopskich!
A chwila ta już bliska! Do szeregu więc! Do organizacji! Precz z samo-
zwańczym, nieodpowiedzialnym rządem! Cała władza Radom Delegatów Ro-
botniczych i Chłopskich! Precz z Sejmem burżuazyjnym! Niech żyje dyktatura
proletariatu! Precz z nową wojną i regularną armią! Niech żyje międzynaro-
dowa rewolucja i uzbrojenie ludu! Niech żyje socjalizm!
159
Jakie zarzuty wobec rządu Daszyńskiego zawiera ta odezwa? Sformułuj, na podstawie
tekstu, program działań głoszony w tym czasie przez lewicę rewolucyjną, czym różnił się on
od programu lewicy niepodległościowej? Zwróć uwagę na agresywność języka, którym
napisana jest odezwa.
Telegram Józefa Piłsudskiego, 16 XI 1918 r. (cyt. za: Powstanie II
Rzeczypospolitej, s. 441, 442)
Jako wódz naczelny armii polskiej, pragnę notyfikować rządom i narodom
wojującym i neutralnym istnienie państwa polskiego niepodległego, obejmu-
jącego wszystkie ziemie zjednoczonej Polski.
Sytuacja polityczna w Polsce i jarzmo okupacji nie pozwoliły dotychczas
narodowi polskiemu wypowiedzieć się swobodnie o swym losie. Dzięki zmia-
nom, które nastąpiły wskutek świetnych zwycięstw armii sprzymierzonych —
wznowienie niepodległości i suwerenności Polski staje się odtąd faktem
dokonanym.
Państwo polskie powstaje z woli całego narodu i opiera się na podstawach
demokratycznych. Rząd Polski zastąpi panowanie przemocy, która przez sto
czterdzieści lat ciążyła nad losami Polski — przez ustrój, zbudowany na
porządku i sprawiedliwości. Opierając się na armii polskiej pod moją komendą,
mam nadzieję, że odtąd żadna armia obca nie wkroczy do Polski, nim nie
wyrazimy w tej sprawie formalnej woli naszej. Jestem przekonany, że potężne
demokracje Zachodu udzielą swej pomocy i braterskiego poparcia polskiej
Rzeczypospolitej odrodzonej i niepodległej.
Scharakteryzuj sytuację, w której Piłsudski zdecydował się wysłać tę depeszę.
I
Część  U.  Europa  i  świat
od lat dwudziestych do  1939 r.
Rozdział 1. Systemy polityczne
w okresie międzywojennym
Temat do powtórzenia:
• Systemy ustrojowe głównych państw europejskich przed I wojną światową.
Klasyfikacja ustrojów. Po zakończeniu I wojny światowej ukształtowały się
ostatecznie struktury demokratyczne w rozwiniętych gospodarczo, zwycięskich
państwach Europy Zachodniej i Ameryki Północnej. Jednocześnie powstały sy-
stemy niedemokratyczne. Klasyfikacja tych ostatnich była i jest przedmiotem
wielu dyskusji.
Przed II wojną światową tylko publicystyka komunistyczna szafowała okre-
śleniem faszyzm, stosując je nie tylko wobec Włoch Mussoliniego i Niemiec
Hitlera, ale także dla oznaczenia np. niekomunistycznych nurtów ruchu robotni-
czego czy dyktatur środkowoeuropejskich. Poza tym, przeważnie unikano ogól-
nych określeń, pisano o systemie faszystowskim we Włoszech, nazistowskim w
III Rzeszy, korporacyjnym w Portugalii lub po prostu używano nazwiska przy-
wódcy czy dyktatora.
Obecnie przyjmuje się, że wśród systemów niedemokratycznych, istniejących
w okresie międzywojennym, można wyróżnić ustroje totalitarne oraz autorytarne.
Określenia totalitaryzm używał Mussolini w celu scharakteryzowania aspiracji
państwa-władzy (totus — cały). System totalitarny zmierza do objęcia całokształtu
dążeń, zachowań, a także przekonań jednostki, pełnego włączenia każdego w
życie zbiorowe organizowane przez władze. Do ustrojów totalitarnych zalicza się
system faszystowski — systemy włoski i niemiecki, a także system budowany
w Związku Radzieckim, co oczywiście nie oznacza niedostrzegania różnic między
nimi. Faszystowskimi nazywa się także te ruchy i partie w poszczególnych
państwach, które dążyły do zbudowania ustroju naśladującego Włochy Mussoli-
niego i Niemcy Hitlera. Natomiast systemy rządów w wielu państwach Europy
Środkowo-Wschodniej, a także na Półwyspie Iberyjskim, które nie zachowywały
zasad demokracji, ale zarazem nie miały wszystkich cech totalitaryzmu, określa
się jako autorytarne.
— Historia
»l
Systemy demokratyczne. Bezpośrednio po zakończeniu I wojny światowej
mogło się wydawać, że nastąpiło wyraźne przyspieszenie w zakresie demokraty-
zacji systemów politycznych. Zmniejszyła się liczba monarchii, Niemcy i Austria
stały się republikami parlamentarnymi. Większość nowych państw, powstałych z
rozpadu wielonarodowych monarchii Habsburgów i Romanowów, wprowadzała
system demokracji parlamentarnej. W starych państwach demokratycznych roz-
szerzono prawo wyborcze, dopuszczając do głosowania kobiety. Dopiero później
okazało się w pełni, że dwudziestolecie nie było czasem „pogody dla demokracji".
System demokratyczny utrzymał się w bogatych i stabilnych państwach
Europy Zachodniej i Skandynawii, w najbardziej do nich zbliżonej, pod względem
cywilizacyjnym, Czechosłowacji, oraz w USA i dominiach brytyjskich. Ale i w
tych państwach nie uniknął on pewnych wstrząsów. Przez całe dwudziestolecie
międzywojenne mamy do czynienia z dwiema różnymi koncepcjami demokra-
tycznego państwa. Pierwsza z nich podkreślała rolę równości formalnoprawnej
obywateli, uznając, że obowiązkiem państwa jest stworzenie ram, w których
ścierają się interesy poszczególnych grup społecznych, natomiast nie jest jego
zadaniem realizowanie programu socjalnego. Była to koncepcja demokracji libe-
ralnej. Natomiast druga, głoszona w głównej mierze, ale nie wyłącznie, przez
partie socjaldemokratyczne, traktowała demokrację jako drogę do osiągnięcia
większej równości społecznej, eksponując obowiązki państwa w zakresie aktywnej
polityki gospodarczej i tworzenia ustawodawstwa socjalnego. Tę koncepcję można
nazwać demokracją socjalną. Wzorcem jej realizowania stała się polityka socjal-
demokratów szwedzkich, którzy doszli do władzy w 1932 r., tworząc model
„państwa opiekuńczego".
Wielka Brytania. Wielka Brytania w dwudziestoleciu międzywojennym była
nadal monarchią parlamentarną, w której funkcjonował system dwupartyjny. Po
I wojnie światowej Partia Liberalna zaczęła tracić zwolenników i jej miejsce
zajęła Partia Pracy. Oznaczało to zasadnicze przesunięcie w życiu politycznym
kraju. W 1923 r. Partia Pracy odniosła zwycięstwo w wyborach; premierem został
jej przywódca, James MacDonald. Rząd ten utrzymał się tylko do 1924 r., kiedy
to konserwatyści wygrali zdecydowanie w kolejnych wyborach. W połowie lat
dwudziestych Anglia przeżyła wielką falę strajków (m.in. długotrwały strajk
górników). Stopniowo jednak zdołano osiągnąć kompromisowe rozwiązania. Przy-
wódcy, reprezentujący robotników, nie dążyli do destabilizacji państwa. Partia
Pracy w zależności od wyników wyborów przejmowała lub traciła władzę —
stała się zatem partią funkcjonującą w strukturach systemu państwowego. Parla-
ment i kolejne rządy rozszerzały funkcje opiekuńcze państwa. Zarówno Brytyjska
Partia Komunistyczna, jak i założony w 1932 r. przez Oswalda Mosleya Brytyjski
Związek Faszystów pozostały ugrupowaniami marginesowymi w angielskim życiu
politycznym. W 1936 r. król Edward VIII, po paru miesiącach panowania,
abdykował ze względu na małżeństwo z rozwódką Wallis Simpson. Ten głośny
skandal nie podważył jednak autorytetu monarchii i nowego króla, brata Edwarda,
Jerzego VI.
162                                                                                                                                                 .                     ?::?—>?
Francja. Ustrój III Republiki, poza rozszerzeniem prawa wyborczego dla
kobiet, nie uległ zmianie po zakończeniu I wojny światowej. Francja pozostała
republiką parlamentarną z systemem wielopartyjnym, co powodowało częste
zmiany gabinetów (przeciętny okres trwania gabinetu w dwudziestoleciu między-
wojennym wynosił pięć miesięcy). Jak przed I wojną ścierały się ze sobą
parlamentarne ugrupowania prawicowe, których najważniejszą postacią był Ray-
mond Poincare, oraz lewica „mieszczańska", reprezentowana w głównej mierze
przez Partię Radykalną, której jednym z liderów był Edouard Herriot. Różniły te
ugrupowania poglądy na politykę wobec Kościoła, politykę zagraniczną, a także
na zakres działań socjalnych państwa i kwestię kobiecą. Radykałowie ekspono-
wali, w wyższym stopniu niż prawica, zasadę gwarancji swobód obywatelskich.
Ugrupowania prawicowe tworzyły „blok narodowy", natomiast radykałowie za-
biegali o poparcie socjalistów (tzw. kartel lewicy). Poza tym układem pozostawała,
dość silna, założona w 1920 r., Francuska Partia Komunistyczna, będąca, zgodnie
z wytycznymi Kominternu, w ostrym konflikcie z socjalistami.
W wykrwawionej przez wojnę i nękanej trudnościami gospodarczymi Francji
zwolenników zdobywały organizacje wysuwające hasła antyparlamentarne, wzo-
rujące się na faszyzmie. Były to m.in.: Akcja Francuska Charlesa Maurrasa, Liga
„Krzyża Ognistego" i Młodzi Patrioci. Pretekstem do ostrego ataku na Zgroma-
dzenie Narodowe i rząd stała się tzw. afera Staviskiego. Okazało się, że w
podejrzane operacje finansowe Aleksandra Staviskiego była zaangażowana część
polityków. Pismo „Action Francaise" (Akcja Francuska) zaczęło oskarżać elity
polityczne Francji o korupcję, podkreślając przy tym żydowskie pochodzenie
Staviskiego. Doświadczenia wielkiego kryzysu, tzw. duch lat trzydziestych, jak
nazywano radykalizację nastojów w tym okresie, spowodowały, że w lutym 1934 r.
skrajna, faszyzująca prawica francuska podjęła w Paryżu próbę zamachu stanu,
organizując wielką demonstrację pod gmachem Zgromadzenia Narodowego. De-
monstrację stłumiono, byli zabici i ranni. W tymże roku komuniści, zgodnie z
zaleceniami Kominternu, zaczęli szukać porozumienia z socjalistami.
W 1936 r. powstał rząd frontu ludowego złożony z radykałów i socjalistów.
Premierem został socjalista Leon Blum. Komuniści udzielili mu poparcia. Zaczęto
realizować program szerokich przywilejów socjalnych (m.in. 40-godzinny tydzień
pracy), zapowiedziano upaństwowienie przemysłu zbrojeniowego i pomoc pań-
stwa dla rolników. Wkrótce okazało się jednak, że budżetu nie stać na taką
politykę. Rozpadał się też przejściowy sojusz z komunistami. W 1938 r. powstał
rząd Edouarda Daladiera, złożony z przedstawicieli prawicy i radykałów.
Francja utrzymała wprawdzie w dwudziestoleciu system demokratyczny, ale
część społeczeństwa francuskiego okaże się podatna na nastroje kapitułanckie w
1940 r., a następnie zaakceptuje rządy Petaina, odwołujące się do haseł tradycyjnej
prawicy francuskiej.
USA. Stany Zjednoczone stanowiły federalną republikę o systemie prezy-
denckim, z dwiema, rywalizującymi w głównej mierze o zwycięstwo w wyborach
prezydenckich, partiami. Państwo to, jak mogło się wydawać bezpośrednio po
zakończeniu I wojny światowej, aspirowało do roli mocarstwa światowego. Ale
już w 1920 r. nastąpił zasadniczy zwrot w polityce amerykańskiej. Wybory
prezydenckie wygrał Warren Harding, przedstawiciel Partii Republikanów. Był
on zwolennikiem powrotu do izolacjonizmu — USA miały przestać uczestniczyć
w „kierowaniu sprawami świata".
W okresie rządów republikańskich w Stanach Zjednoczonych w polityce
wewnętrznej realizowano zasady demokracji liberalnej. Władze ograniczyły swoją
ingerencję w gospodarkę do wprowadzenia wysokich ceł antyimportowych, co
wiązało się z programem izolacjonizmu. Obniżono podatki. Od 1919 r. obowią-
zywała prohibicja, czyli zakaz produkcji, sprzedaży i konsumpcji wszelkich
napojów zawierających alkohol. Zakaz ten mógł się wydawać ostatnim echem
tradycji purytańsko-sekciarskich z czasów początków społeczeństwa amerykań-
skiego. Okazał się całkowitym anachronizmem — spowodował rozwój ogromnego
podziemia gangów alkoholowych (bootleger — przemytnik lub producent alko-
holu, nazwa pochodziła od chowania butelek za cholewami szerokich butów) —
i został zniesiony w 1933 r. Były to czasy pierwszej fascynacji jazzem i rodzenia
się potęgi kina, którą zapoczątkowała produkcja filmowa w Hollywood.
W 1929 r. Stany Zjednoczone dotknął, największy w dziejach, kryzys
ekonomiczny, który doprowadził do odejścia od polityki liberalizmu gospodar-
czego. W 1933 r. powróciła do władzy Partia Demokratów. Zaczęła się 11-letnia
prezydentura Roosevelta, New Deal (Nowy Ład, zob. s. 172) i przyjęcie przez
USA roli mocarstwa światowego.
Geneza kryzysu demokracji w dwudziestoleciu międzywojennym. Do-
świadczenia wojny, ostry kryzys gospodarczy, fala gwałtownych ruchów rewolu-
cyjnych, która przeszła przez Rosję i liczne państwa europejskie, powstanie
nowych państw i liczne, związane z tym procesem, konflikty narodowościowe,
rozbudzone nacjonalizmy i spory terytorialne stwarzały sytuację destabilizacji.
Młodzi ludzie, kombatanci wojenni, którzy przez 4 lata cierpieli w okopach,
którzy sami narażali się na śmierć i widzieli śmierć swoich kolegów, którzy czuli
się, jeśli nie bohaterami, to w każdym razie męczennikami „świętej sprawy",
wracali po demobilizacji do domów i nie znajdowali dla siebie miejsca, często
nie mogli nawet dostać pracy. Drobni posiadacze, zrujnowani przez wojnę i
inflację powojenną, nie wytrzymujący konkurencji z monopolistycznymi zjedno-
czeniami, także nie widzieli dla siebie perspektyw. Były to środowiska najbardziej
podatne na nowe, radykalne hasła, szukające nowych rozwiązań. Demokracja
parlamentarna nie spełniała ich oczekiwań. Rządy parlamentarne mogły wydawać
się chwiejne i mało sprawne. Coraz bardziej skomplikowane życie społeczne i
gospodarcze wymagało rozbudowy roli państwa. Szukano formuły, która zapew-
niłaby stabilizację, rozwiązanie konfliktów wewnętrznych, a zarazem zawierałaby
wizję czegoś nowego, innego niż świat przedwojenny. W końcu lat dwudziestych
kolejnym wstrząsem stał się wielki kryzys ekonomiczny.
Demokracje parlamentarne, jak wykazała przyszłość, stopniowo przystosowy-
wały się do coraz bardziej  skomplikowanych zadań państwa, ale proces ten
164
dokonywał się stopniowo. Społeczeństwa Europy powojennej spieszyły się i były
niecierpliwe, a demokracje w wielu, szczególnie nowych, państwach były młode
i niedoświadczone. Państwa Europy Środkowej i Wschodniej nie miały tradycji
demokratycznych, ich struktury parlamentarne działały bardzo nieudolnie. Parla-
mentarne „partyjniactwo" po prostu nie sprawdzało się (zob. s. 223). System
parlamentarny zakwestionowały zarówno ruchy nacjonalistyczne, z których zrodzą
się następnie różne odmiany rządów dyktatorskich i faszystowskich, jak i komu-
niści. Jednym z pierwszych posunięć bolszewików w Rosji Radzieckiej była
likwidacja Konstytuanty, komuniści niemieccy zwalczali republikę parlamentarną,
dążąc do utworzenia Niemieckiej Republiki Rad, powstające partie komunistyczne
z reguły bojkotowały pierwsze wybory parlamentarne, odbywające się po wojnie
w państwach europejskich. Zasady demokracji parlamentarnej przedstawiano w
propagandzie komunistycznej jako „burżuazyjne oszustwo". Uznawano, że rów-
ność prawno-polityczna jest fikcją w warunkach nierówności majątkowej, „de-
maskowano" pozorność zasad demokratycznych. Doktryna komunistyczna stano-
wiła jedną z propozycji szukania nowych rozwiązań, ofiarowywała wizję „oczy-
szczającej" rewolucji światowej, nowego, lepszego świata, obiecywała możliwość
„odwetu", usprawiedliwiała roszczenia, dostarczała „wroga", winnego za wszy-
stkie klęski. Ale jednocześnie negowała dwie zasady, które dla wielu tworzyły
fundamenty ich myślenia — zasadę własności i zasadę lojalności narodowej. Obie
te zasady znalazły się natomiast zarówno we włoskiej i niemieckiej odmianie
faszyzmu, jak i w systemach autorytarnych, które tak jak komunizm, choć z
innych powodów, kwestionowały demokrację parlamentarną. Faszyzm atakował
słabość państwa demokratycznego, niemożność zapewnienia porządku i ładu,
rozbijanie „jedności" wspólnoty narodowej. Demokrację uznawano za system
sprzeczny z naturą czy „duchem" narodu, nie była ona w stanie realizować jego
interesów, prowadzić koniecznej dla „zdrowego narodu" ekspansji. Stanowiła
wynalazek „światowego żydostwa", i to stwierdzenie naziści traktowali jako
ostateczny argument.
Źródta totalitaryzmu. Na temat genezy dwudziestowiecznych systemów
totalitarnych trwały i nadal trwają dyskusje. Istnieją teorie, które wiążą genezę
totalitaryzmu z problematyką kulturową i etyczną. Teorie te analizują chorobę
moralną cywilizacji europejskiej na przełomie wieku, kryzys wartości, który tak
dobitnie wyrażał Nietzsche, wołając „Bóg umarł". Po zakończeniu II wojny
światowej pisarz francuski Andre Malraux dodał „i człowiek umarł". Laicyzacja
kultury, odrzucenie wartości religijnych prowadziło do poszukiwania namiastek
wizji religijnych, trzeba było „sprowadzić niebo na ziemię". Raj komunistyczny
czy nieograniczona twórczość królestwa czystej rasy aryjskiej, opanowującej całą
ziemię „mieczem i pługiem", niosły ładunek emocji i nadziei koniecznych czło-
wiekowi.
Inne teorie sięgają do języka socjologii. Przemiany cywilizacyjne, mobilność
społeczna tworzą zatomizowane społeczeństwo, „samotny tłum". Nowoczesne
środki przekazu zapewniają możliwość oddziaływania zarówno na masy, jak i na,
165

Adolf Hitler (1889-1945)
i Benito Mussolini (1883-
-1945)
Cesarz japoński Hirohito (1901-1989)
166

pozbawione przynależności do tradycyjnych wspólnot, wyalienowane jednostki.
Demagogiczne hasła docierają do umysłów i emocji ludzi edukowanych przez
„kulturę masową". Jeszcze inni uczeni widzą genezę totalitaryzmu w zjawiskach
z zakresu psychologii społecznej. Erich Fromm stworzył teorię „ucieczki od
wolności", twierdząc, że człowiek boi się wolności, która skazuje go na samo-
tność, obciąża odpowiedzialnością, żąda dokonywania wyborów. Poszukując opar-
cia, wspólnoty, poczucia bezpieczeństwa, w obliczu coraz szybciej zmieniającego
się i coraz bardziej skomplikowanego świata, człowiek chce komuś (wodzowi)
wierzyć, być cząstką jakiejś wspólnoty (narodu, rasy), do czegoś należeć. Jeszcze
inaczej analizowali źródła faszyzmu (odrzucając oczywiście jego porównywanie
z komunizmem i tym samym unikając ogólnego pojęcia totalitaryzmu) historycy
marksistowscy. Według ich interpretacji, faszyzm wyrastał z obaw wielkiego
kapitału, prywatnych właścicieli, przed ruchem robotniczym i rewolucją. Słaby
aparat państwa demokratycznego nie zapewniał im bezpieczeństwa i stąd poparli
oni dyktatorskie formy władzy. Faszyzm jest przez marksistów traktowany także
jako ideologia drobnomieszczaństwa.
Niektórzy historycy szukają źródeł faszyzmu w specyficznej sytuacji danego
państwa, jego tradycjach i doświadczeniach historycznych. Stąd wiązanie powsta-
nia i zwycięstwa ruchu faszystowskiego i narodowosocjalistycznego z późnym
zjednoczeniem Włoch i Niemiec oraz tradycją militaryzmu czy brakiem rewolucji
burżuazyjnej w Niemczech, a komunizmu z tradycjami samodzierżawia i zaco-
faniem gospodarczym w Rosji. Wszystkie te teorie nie są wzajemnie sprzeczne,
tylko inaczej rozkładają akcenty.
Faszyzm — ogólna charakterystyka. Podstawowym wyróżnikiem ideologii
faszystowskiej był nacjonalizm w skrajnej, szowinistycznej postaci. Głoszono, że
człowiek kształtuje się w ramach wspólnoty narodowej „krwi i ziemi", że przy-
należność do tej wspólnoty wyznacza jego zobowiązania, determinuje działania,
że wspólnota ta ma zarazem prawo do ekspansji, jest wspólnotą „lepszych", że
moralne jest to, co jest zgodne z jej interesem.
We Włoszech eksponowano rolę wspólnoty państwowej, uzasadniając prawo
do ekspansji historycznie; w Niemczech, które przez długi okres były związkiem
państw, podkreślano rolę narodu i rasy. Całość życia jednostki miała się toczyć
w ramach wspólnoty, kierowanej przez charyzmatycznego wodza (charyzmat —
wrodzone zdolności, umiejętność kierowania innymi ludźmi i zdobywania posłu-
chu). Na każdym szczeblu hierarchii w administracji państwowej czy partii miała
być realizowana zasada Fiihrerprinzip (wodzostwa). Za naturalny stan rzeczy
uznawano walkę i przemoc. Wojnę traktowano jako najważniejszy sprawdzian
wartości człowieka. Zwyciężać miał silniejszy, czyli „lepszy". Chciano zbudować
„nowy świat" przeprowadzając „rewolucję narodową", skierowaną przeciw „zgni-
łemu" liberalizmowi i demokracji, które, według faszyzmu, prowadziły do osła-
bienia państwa, narodu i do indywidualizmu, przeciw międzynarodowemu komu-
nizmowi, który negował rolę wspólnoty narodowej, a zarazem przeciwstawiał
walkę klas jedności narodu, a także przeciw uniwersalizmowi chrześcijańskiemu
— „religii słabych". Charakterystyczną cechą ideologii faszystowskiej był jej
167
„negatywizm". Silniej eksponowano, przeciw czemu się występuje, niż za czym
się jest. W swoich programach ruchy faszystowskie łączyły hasła poprawy wa-
runków socjalnych (zwalczanie bezrobocia, państwowa pomoc socjalna, opieka
nad matką i dzieckiem) oraz zwalczania plutokracji (warstwy społecznej wpły-
wającej na władzę dzięki posiadanemu bogactwu), tyle że żydowskiej, z poparciem
dla prywatnego przemysłu „narodowego".
Podstawą systemu faszystowskiego była jedna, masowa partia, której integral-
ną część stanowiły organizacje paramilitarne — bojówki. Partia skupiała „elitę"
całkowicie posłuszną wodzowi. W Niemczech aparat partyjny przejął w dużej
mierze funkcje aparatu państwowego. Na przykład gauleiterzy partyjni kontrolo-
wali działalność rządów poszczególnych krajów Rzeszy. We Włoszech aparaty te
były bardziej oddzielone. Od ogółu ludności żądano nie tylko posłuszeństwa, ale
wiary, nie tylko biernego wykonawstwa, ale entuzjastycznej aktywności („naród
skazany na wieczny entuzjazm" — mówiono o Włoszech Mussoliniego). „Musisz
pokochać Wielkiego Brata. Nie wystarczy go słuchać, trzeba go również kochać!"
— tymi słowami zwracali się do bohatera powieści George'a Orwella 1984
torturujący go policjanci. Istniał wróg, zewnętrzny lub wewnętrzny (w Niemczech
byli nim Żydzi), którego należało stale zwalczać i który wymagał zachowywania
stałej czujności. „Wróg" ten był sprawcą wszelkich klęsk. Istotną cechę faszyzmu
stanowiło umiejętne dozowanie terroru i propagandy. Faszyzm jednoczył naród,
ale jednocześnie dzielił go, likwidując wszelkie formy integracji, poza organizo-
wanymi przez państwo, oraz głosząc obowiązek wzajemnego szpiegowania się i
donosicielstwa. Hasło „Gleichschaltung" (ujednolicanie, glej szachrowanie) miało
doprowadzić do tego, że obywatel we wszystkich dziedzinach swojej aktywności,
we wszystkich etapach swojego życia stykał się z jedną organizacją. W Niemczech
były to: Hitlerjugend dla młodych, Niemiecki Front Pracy dla robotników czy
Niemiecki Front Kobiet. Faszyzm nie dopuszczał wolnego wyboru.
Wiele z opisanych tu elementów ustroju faszystowskiego stanowi „żelazny
repertuar" każdego totalitaryzmu. Na przykład „ideologizacja" całego życia zbio-
rowego, kult jednostki — wodzostwo, monopolistyczne organizacje, wszechobe-
cność „wroga" (w postaci „agenta imperializmu") to zjawiska występujące także
w systemie radzieckim (zob. s. 184 n.).
Autorytaryzm. Systemy autorytarne powstały w niektórych państwach Europy
Środkowej i Wschodniej oraz Półwyspu Iberyjskiego. Autorytarny system rządów
upodabniało do ustrojów faszystowskich dążenie do silnej, dyktatorskiej władzy,
niechęć do parlamentaryzmu i wielopartyjności, stosowanie terroru wobec opo-
zycji politycznej, kult interesu państwa i ograniczanie swobód obywatelskich
jednostki. Ale jednocześnie wiele było też różnic. Autorytaryzm nie doprowadzał
przebudowy ustroju do końca, ograniczał rolę parlamentu, ale rzadko go likwi-
dował, zwalczał opozycję, ale jednak dopuszczał jej istnienie i jawne formy
działań. Terror miał o wiele mniejszy zasięg niż w systemie faszystowskim.
W autorytaryzmie brak było oficjalnej, określonej ideologii, prób całkowitego
włączenia jednostki w życie państwa. Autorytaryzm zadowalał się posłuszeń-
stwem, nie żądał emocjonalnego zaangażowania. Dyktatury autorytarne głosiły
168

Miklós Horthy (1868-1957)
Francisco Franco (1892-1975)
raczej hasła obrony tradycji, powrotu do wielkiej przeszłości, niż hasło „rewolu-
cji". Dyktatorzy nie obcowali z masami, nie byli charyzmatycznymi wodzami i
mówcami wiecowymi, lecz politykami gabinetowymi lub generałami. W autory-
taryzmie nie występowała monopartia typu faszystowskiego, najwyżej tworzono
bloki prorządowe czy ogólnonarodowe. Tak więc dyktatura autorytarna była raczej
„konserwatywna", a ustrój nie miał ambicji totalitarnych. Rzadko dochodziło do
konfliktu z religią. Systemy autorytarne powstawały w państwach o zacofanej
gospodarce i większym niż na Zachodzie procencie ludności chłopskiej. Często
były to państwa, które niedawno odzyskały niepodległość i w których występował
problem mniejszości narodowych, a także konflikty graniczne z sąsiadami. Nie
istniały w nich wykształcone systemy partyjne i struktury demokratyczne. Auto-
rytarny system rządów wprowadzano zwykle w drodze bezkrwawych zamachów
stanu.
O autorytaryzmie można mówić na Węgrzech od momentu zlikwidowania
Węgierskiej Republiki Rad w 1919 r. i objęcia władzy przez regenta Horthyego.
W innych państwach „marsze dyktatorów", likwidujące niesprawne rządy parla-
mentarne, zaczęły się od połowy lat dwudziestych. W 1923 r. w Hiszpanii król
Alfons XIII powierzył całą władzę gen. Miguelowi Primo de Rivera. Wprowadził
on dyktaturę wojskową, zdelegalizował partię komunistyczną, zakazał strajków.
W kraju nastąpiła poprawa sytuacji gospodarczej. W 1930 r. generał zrezygnował
ze sprawowania władzy. W 1931 r. w wyborach zwyciężyli republikanie, a król
Alfons XIII opuścił kraj. Nastąpił okres demokratycznej republiki i dopiero po
wojnie domowej w latach 1936-1939 zapanowała dyktatura gen. Francisco Franco
(zob. s. 170).
W 1923 r. zaczęły się dyktatorskie rządy w Bułgarii, które będą tu trwać do
1926 r., a następnie w latach 1934-1944. W 1926 r. nastąpił przewrót majowy
w Polsce, w grudniu tegoż roku dyktatorską władzę na Litwie objął Smetona. W
1929 r. w Jugosławii król Aleksander I ograniczył rolę parlamentu. W 1932 r. w
Portugalii doszedł do władzy i zaczął budować korporacyjne „Nowe Państwo"
António Oliveira de Salazar. Jego rządy trwały do końca lat sześćdziesiątych, a
obalenie systemu nastąpiło dopiero w 1974 r. W Austrii rządy autorytarne
próbował wprowadzić od początku lat trzydziestych Engelbert Dolfuss, zamordo-
wany przez nazistów w 1934 r. W tym samym roku na Łotwie doszedł do władzy
w wyniku zamachu stanu Karlis Ulmanis, a w Estonii — przywódca Partii
Agrariuszy Konstantin Pats. W 1936 r. dyktaturę wojskową w Grecji wprowadził
gen. Joanis Metaksas. Rządy autorytarne często zwalczały rodzące się jednocześ-
nie ruchy faszystowskie — Żelazną Gwardię w Rumunii, strzałokrzyżowców na
Węgrzech, ustaszy (powstańców) Ante Pavelićia w Chorwacji czy kombatancką
Partię Bojowników o Wolność (vapsów) w Estonii.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Systemy ustrojowe występujące w państwach europejskich w okresie międzywojennym —
kryteria ich klasyfikacji.
2.  Różnice między koncepcją demokracji liberalnej i demokracji socjalnej.
3.  Zarzuty komunistów wobec demokracji parlamentarnej. Czym różniła się ich argumentacja
wobec zarzutów wysuwanych przez faszystów?
4.  Przyczyny podatności warstwy drobnomieszczańskiej i grup kombatanckich na hasła anty-
demokratyczne.
5.  Źródła totalitaryzmu w ujęciu socjologii, psychologii społecznej i teorii kultury.
6.  Główne problemy dziejów wewnętrznych Stanów Zjednoczonych, III Republiki i Wielkiej
Brytanii w dwudziestoleciu międzywojennym.
Słownik:
„Action Francaise", front ludowy, Fiihrerprinzip, katastrofizm, narodowy socjalizm, prohibicja,
solidaryzm społeczny, strzałokrzyżowcy, totalitaryzm, ustasze, Żelazna Gwardia.
Przykłady ćwiczeń:
1.  W których państwach Europy powstały w okresie międzywojennym systemy autorytarne?
Wymień wspólne cechy tych państw.
2.  Czy słuszne jest twierdzenie, że istnienie masowych środków przekazu ułatwia powstanie
systemów totalitarnych? (Uzasadnij odpowiedź.)
3.  Jakie mogły być przyczyny fascynacji faszyzmem sporej liczby ludzi w okresie międzywo-
jennym?
4.  Dlaczego autorytaryzm nie jest zaliczany do systemów totalitarnych?
5.  Jakie cechy osobowości i świadomości człowieka ułatwiają, a jakie utrudniają fascynację
faszyzmem?
6.  Sformułuj różnice zachodzące między autorytaryzmem a faszyzmem.
Rozdział 2. Gospodarka w okresie
międzywojennym
Temat do powtórzenia:
• Rola państwa w gospodarce w okresie kształtowania się kapitalizmu monopolistycznego.
Wybuch kryzysu. Świat od 1924 do początków 1929 r. przeżywał okres
koniunktury gospodarczej. Po przezwyciężeniu kryzysu powojennego, występują-
cego w dużej części państw Europy, wyjściu z inflacji i hiperinflacji początku
lat dwudziestych mogło się wydawać, że gospodarka światowa wchodzi w fazę
zrównoważonego rozwoju. Szczególnie dynamicznie rozwijała się gospodarka
Stanów Zjednoczonych. Produkcja przemysłowa USA w końcu lat dwudziestych
równała się produkcji Francji, Niemiec i Wielkiej Brytanii razem wziętych. I
właśnie w Stanach Zjednoczonych zaczął się wielki kryzys, kryzys, który objął
cały świat, gdyż wytworzony w końcu XIX w. system gospodarki światowej
działał zgodnie z prawem naczyń połączonych. Szok, jakim był wielki kryzys,
jest zrozumiały właśnie na tle poprzedzającego go okresu koniunktury. Nastąpił,
określając najogólniej, kryzys nadprodukcji. Trwał on w latach 1929-1933 (w
krajach rolniczych do 1935 r.) i jego apogeum przypadło na rok 1932. Objął
przemysł, rolnictwo, finanse i handel.
Pierwsze objawy kryzysu wystąpiły w obrocie papierami wartościowymi.
„Czarny październik" na giełdzie nowojorskiej przyniósł spadek wartości akcji
ogromnej liczby przedsiębiorstw. Zadziałał tu mechanizm samonapędzający —
spadek wartości akcji powodował próby ich pozbywania się, co z kolei obniżało
ich cenę. Na kryzys giełdowy i spadek popytu przemysł zareagował ograniczaniem
produkcji, co wiązało się ze zmniejszeniem zatrudnienia, czyli wzrostem bezro-
bocia. To z kolei oznaczało zarówno spadek popytu konsumpcyjnego (brak
możliwości nabywczych bezrobotnych), jak i produkcyjnego. Najostrzej przeży-
wały kryzys przedsiębiorstwa małe i średnie. W niektórych dziedzinach próbo-
wano się ratować wprowadzając monopolizację — zjednoczenia przedsiębiorstw
łatwiej mogły przetrwać kryzys.
W rolnictwie kryzys objawiał się nie tyle spadkiem produkcji, ile cen
towarów rolnych. Ograniczenie produkcji rolnej było trudne, natomiast malejący
popyt powodował zaniżanie cen w celu znalezienia nabywców. Produkcja nawet
się zwiększała, gdyż próbowano w ten sposób zrekompensować obniżkę cen.
Wytworzyły się tzw. nożyce cen, to znaczy, że spadek cen towarów rolnych był
relatywnie o wiele większy niż przemysłowych. Prowadziło to do pauperyzacji,
szczególnie drobnych farmerów i chłopów (por. Grona gniewu Johna Steinbecka).
Obniżyły się obroty handlu światowego. Każde państwo chciało eksportować, ale
równocześnie chroniło swój rynek wewnętrzny przed importem. Prowadzono więc
politykę antyimportowych ceł protekcyjnych. Nastąpiło też zachwianie systemów
walutowych, mnożyły się bankructwa banków. Te zjawiska ekonomiczne i ich
171
konsekwencje społeczne — bankructwa właścicieli, miliony bezrobotnych, utrata
w ciągu jednego dnia oszczędności całego życia — przeorały świadomość spo-
łeczną, spowodowały zachwianie poczucia bezpieczeństwa, prowadziły też do
poszukiwania radykalnych rozwiązań. Załamanie gospodarcze pogłębiło kryzys
demokracji parlamentarnej, zwiększało liczbę zwolenników zarówno różnych
odmian „faszyzmu", jak i ruchu komunistycznego. Rządy wszystkich państw
objętych kryzysem poszukiwały środków jego przezwyciężenia.
Interwencjonizm państwowy formą walki z kryzysem. Aż do wielkiego
kryzysu dominującą formę życia gospodarczego stanowił kapitalizm, który można
określić jako liberalny lub wolnokonkurencyjny. Zarówno w okresie przed-
monopolistycznym, jak i monopolistycznym (imperializmie) udział państwa w
życiu gospodarczym istniał, ale w ograniczonym wymiarze. Ingerencja państwa
była najbardziej widoczna w Rosji carskiej, częściowo w Niemczech, ale np. w
Stanach Zjednoczonych występowała w wymiarze minimalnym. Okresem, w
którym, ze zrozumiałych względów, rola państwa wzrosła, był czas I wojny
światowej, ale po jej zakończeniu wszystko wróciło do normy. Dopiero wielki
kryzys i walka z nim rzeczywiście rozpoczęły fazę interwencjonizmu państwo-
wego w gospodarce kapitalistycznej. Autorem najbardziej rozbudowanej teorii
interwencjonizmu był ekonomista brytyjski John Maynard Keynes.
Polityka celna i pieniężna (zakres deflacji, czyli zmniejszania ilości pieniędzy
w obrocie, i inflacji, czyli wzrostu tej ilości, oraz określanie parytetu walut),
polityka kredytowa, czyli zasady udzielania kredytów, polityka podatkowa, poli-
tyka socjalna (np. zasiłki dla bezrobotnych), polityka inwestycyjna (inwestycje
państwowe i roboty publiczne, szczególnie w sferze infrastruktury) stanowiły
narzędzia w ręku państwa umożliwiające ingerencje w życie gospodarcze. Państwo
mogło także stawać się nabywcą części produkcji. Wreszcie mogło działać me-
todami administracyjnych nakazów i zarządzeń, choć w warunkach demokracji
w ograniczonym wymiarze. W szerszym zakresie forma ta występowała we
Włoszech i Niemczech. Keynes zalecał też stosowanie pewnych form planowania.
W obliczu kryzysu interwencjonizm państwowy zaczęto stosować we wszy-
stkich państwach. Kryzys dotknął najbardziej Stany Zjednoczone i Niemcy. Formy
interwencjonizmu w każdym z tych państw były inne. W USA realizatorem
programu walki z kryzysem stał się Roosevelt, kandydat Partii Demokratycznej,
wybrany na prezydenta w 1932 r., który zaczął sprawować swą funkcję w marcu
1933 r. Wraz ze swoim „trustem mózgów", jak nazywano grono jego uczonych
doradców, opracował program walki z kryzysem, zwany polityką Nowego Ładu.
Polegał on na wprowadzeniu zasadniczych reform w gospodarce. Obdarzony
specjalnymi pełnomocnictwami przez Kongres Roosevelt zaczął realizować swoją
politykę już w 1933 r. Podstawowym założeniem tej polityki było osiągnięcie
wzrostu popytu konsumpcyjnego i zwiększenie siły nabywczej ludności poprzez
poprawę jej położenia. Progresja podatkowa zapewniła napływ pieniądza do kasy
państwowej, zdecydowano się także na deficyt budżetowy. Wprowadzono ogra-
niczoną dewaluację dolara, powodującą, że ludzie wyzbywali się pieniądza po-
172
J
przez zakup towarów. Roosevelt doprowadził też do ogromnego rozszerzenia
uprawnień związków zawodowych, które walcząc o wyższe zarobki pracowników
zwiększały tym samym popyt, doprowadził też do zniesienia prohibicji, obowią-
zującej w USA od 1919 r. Państwo wykupywało od farmerów część produktów
oraz nakazywało im ograniczenie produkcji, płacąc za to odszkodowania. Dążenie
do ograniczenia produkcji żywnościowej charakteryzowało politykę wielu państw.
Produkty rolne, wykupywane przez państwo, były często niszczone (sławne
topienie kawy w Brazylii), co w zestawieniu ze strefami głodu na świecie budziło
ogromne oburzenie. Dla ratowania rolnictwa przez eksport stosowano dumping,
czyli sztuczne obniżanie cen eksportowanych produktów, a straty kompensowano
albo dotacjami państwowymi, albo zawyżaniem cen na rynku krajowym.         *~
Inaczej wyglądał interwencjonizm w Niemczech. Przede wszystkim dążono
tu do podwyższenia popytu inwestycyjnego (produkcyjnego). Osiągnięto to w
dużej mierze przez zamówienia rządowe na broń. Wprowadzono planowanie
gospodarcze w cyklu 4-letnim. System rządzenia panujący w Republice Weimar-
skiej umożliwiał też wpływ państwa na gospodarkę przez metody administracyjne,
nakazowe. Państwo podejmowało własne inwestycje. Taką formę interwencjoni-
zmu, w której państwo bezpośrednio ingeruje w życie gospodarcze i podejmuje
działalność produkcyjną na własny rachunek, określa się mianem etatyzmu (etat
— państwo). Oczywiście stosowano także inne metody interwencjonizmu. We
Włoszech państwo znacjonalizowało część przemysłu za pełnym odszkodowa-
niem. System korporacyjny ułatwiał odgórny wpływ na gospodarkę. Zarówno
Niemcy, jak i szczególnie Włochy, po doświadczeniu sankcji gospodarczych
zastosowanych wobec nich przez Ligę Narodów po podboju Etiopii, dążyły do
autarkii (samowystarczalności), co zresztą korespondowało z doktryną faszyzmu
i nazizmu. W_rejullacie__tych_ wszystkich posunięć, a także zgodnie z logiką
mechanizmu cyklów gospodarczych (dłuższy okres spadku podaży prowadzi w
rezultacie do wzrostu popytu) w latach 1936-1937 gospodarka światowa osiągnęła
_rjpziom sprzed kryzysu. Ale był to już nowy etap, w którym interwencjonizm
państwowy stał się trwałą cechą gospodarki kapitalistycznej.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.   Geneza i objawy wielkiego kryzysu. Czym różniły się objawy kryzysu w przemyśle i
rolnictwie?
2. Formy walki z kryzysem. Różnice w metodach interwencjonizmu państwowego stosowanych
w USA, Niemczech i we Włoszech.
Słownik:
deflacja, etatyzm, inflacja, interwencjonizm, New Deal, nożyce cen.
Przykłady ćwiczeń:
1.  Jakie były trwałe konsekwencje wielkiego kryzysu dla gospodarki kapitalistycznej?
2.  Jak państwo może wpływać na gospodarkę w warunkach prywatnej własności większości
środków produkcji?
3.  Jakie powieści lub filmy przedstawiają przeżycia ludzi w czasie wielkiego kryzysu?
173
Rozdział  3.  Włochy   Mussolinieso
i Niemcy Hitlera
Tematy do powtórzenia:
•  Geneza i okoliczności powstania Republiki Weimarskiej.
•  Warunki traktatu wersalskiego dotyczące Niemiec i ich realizacja do połowy lat dwudziestych.
Faszyzm we Włoszech. Społeczeństwo włoskie wyszło z I wojny światowej
głęboko zawiedzione. Mimo że Włochy należały do państw zwycięskich, musiały
się zadowolić bardzo ograniczonymi zdobyczami terytorialnymi (południowy
Tyrol i Istria). Nie miały też wiele do powiedzenia na kongresie paryskim, choć
premier Vittorio Orlando formalnie wchodził w skład „grubej czwórki". Nic
dziwnego, że mówiono o „kalekim zwycięstwie" lub „ukradzionym zwycięstwie".
Dzieje Włoch od końca XIX w. zawierały w sobie źródła frustracji. Wielkie
nadzieje związane z Risorgimento (Odrodzeniem), zakończonym ostatecznym
zjednoczeniem państwa w latach siedemdziesiątych XIX w., nie spełniły się. W
przeciwieństwie do Niemiec, które po zjednoczeniu potrafiły stać się światowym
mocarstwem, Włochy nie zdołały wyjść z pozycji państwa drugorzędnego, nie
udało się też złagodzić różnic między północą a południem kraju.
Pierwsze lata powojenne przynoszą Włochom narastanie kryzysu wewnętrz-
nego. Rozdrobnienie polityczne w parlamencie nie pozwalało na powołanie
silnego i trwałego rządu. W kraju trwał powojenny kryzys gospodarczy, mnożyła
się liczba strajków zarówno w przemyśle, jak i w rolnictwie. Robotnicy na północy
Włoch próbowali nawet przejmować poszczególne fabryki, jednak nie mieli oni
konkretnego programu działania. Ostre niezadowolenie grup kombatantów wyra-
ziło się marszem ok. 2 tys. byłych żołnierzy pod wodzą futurystycznego poety i
oficera Gabriela d'Annunzio i zajęciem miasta Fiume (ob. Rijeka) — przedmiotu
sporu między Włochami a Królestwem Serbii, Chorwacji i Słowenii. Po roku
znaleziono kompromisowe rozwiązanie, ale fakt ten świadczył o bezsilności władz.
W 1919 r. dawny dziennikarz socjalistyczny Mussolini założył organizację sku-
piającą część weteranów z okresu wojny, zwaną Fascio di combattimento (fascio
— oznacza zarówno związek, jak i pęk rózeg noszonych w starożytnym Rzymie
przez urzędników utrzymujących porządek, liktorów). Organizacja ta w momencie
powstania głosiła program, w którym, obok naczelnych haseł budowy „Wielkich
Włoch", znajdowały się postulaty progresji podatkowej, a więc większego obcią-
żenia podatkami grupy najbogatszych i konfiskaty majątków kościelnych. Program
ten łączył hasła lewicowe z nacjonalistycznymi. Zaczęły powstawać zbrojne
bojówki, zwalczające szczególnie ostro zwolenników socjaldemokracji. Przez całe
Włochy przeszła fala starć między „czarnymi koszulami" (ubiór faszystów) a
„czerwonymi". Potęgowało się wrażenie ogólnego bałaganu i słabości państwa.
Rodzący się ruch faszystowski wykazywał cechy, które będą charakterystyczne
dla wszelkich jego późniejszych odmian. Dla pracodawców stwarzał nadzieje na
zabezpieczenie ich interesów poprzez zwalczanie wpływów lewicy i ruchu straj-
174
kowego, warstwom pracowników najemnych dawał obietnicę poprawy położenia
materialnego, całemu społeczeństwu obiecywał porządek, a także zaspokojenie
aspiracji narodowych. Takie „rewolucje porządku", jak określano ruchy faszysto-
wskie, na tle rozkładu struktur politycznych i zamętu powojennego budziły
rzeczywiste nadzieje u wielu. Łączyły ogień „socjalizujących" haseł z ogniem
nacjonalizmu i „nowego czynu, nowego ładu" (zob. s. 198).
W 1921 r. powstała we Włoszech Narodowa Partia Faszystowska. W tymże
roku doszło do ostatecznego rozłamu wśród włoskich socjalistów, w wyniku
którego powołano do życia Włoską Partię Komunistyczną. Walki wewnętrzne
trwały nadal. W październiku 1922 r. faszyści zorganizowali tzw. marsz na Rzym.
Około 40 tys. „czarnych koszul" z kilku miejscowości ruszyło do stolicy. Do
żadnych walk nie doszło, król Wiktor Emanuel III zaproponował Mussoliniemu
objęcie stanowiska premiera. Włoska monarchia parlamentarna ustąpiła bez oporu,
nie tyle wobec przemocy, ile wobec groźby przemocy. Mussolini, osiągnąwszy
w ten sposób władzę wykonawczą, w pierwszym okresie rządów, wbrew oczeki-
waniom części swoich zwolenników, nie zburzył dotychczasowych struktur par-
lamentarnych. Powołana została Wielka Rada Faszystowska, ale na razie obok,
a nie zamiast parlamentu. W końcu 1922 r. zdelegalizowano partię komunistyczną,
ale inne partie funkcjonowały nadal legalnie. W tym czasie partia faszystowska
nie podkreślała już swoich lewicowych haseł. Walki wewnętrzne i strajki we
Włoszech wygasły, cała Europa wychodziła z powojennego kryzysu. W 1924 r.
odbyły się wybory według systemu większościowego, które przyniosły faszystom
większość w parlamencie. Zasiadała w nim jednak także opozycja. Lider socja-
listów włoskich Giacomo Matteotti w swoich wystąpieniach ostro zwalczał poli-
tykę rządu faszystowskiego. W czerwcu 1924 r. Matteotti został porwany. Dopiero
po paru miesiącach policja znalazła jego ciało.
To morderstwo polityczne oznaczało przejście faszystów do ofensywy. Przed-
stawiciele opozycyjnych partii opuścili obrady parlamentu. Mussolini zniósł wol-
ność prasy, a w styczniu 1925 r. ogłosił przejęcie pełni władzy. Włochy stały się
pierwszym na świecie państwem o ustroju faszystowskim. „Wszystko w państwie,
nic poza państwem, nic przeciwko państwu" — stwierdził Mussolini. „II Duce
ha sempre ragione" (wódz ma zawsze rację), głosiły plakaty. Nieudana próba
zamachu na Mussoliniego stała się pretekstem do zakazu działania wszelkich
partii, z wyjątkiem faszystowskiej. Wobec przeciwników politycznych stosowano
terror. Nie przybrał on jednak nigdy takich rozmiarów jak w hitlerowskich
Niemczech, nie było też w ideologii włoskiego faszyzmu doktryny rasistowskiej.
Nadal, choć formalnie, funkcjonowała monarchia. Nie prześladowano Kościoła,
a w 1929 r. doszło do zawarcia między papiestwem a rządem faszystowskim
paktów laterańskich, likwidujących trwający od 1870 r. spór państwa włoskiego
ze Stolicą Apostolską; religia rzymskokatolicka została oficjalnie uznana za religię
państwową. Zarówno armia, jak i wielki przemysł były właściwie niezależne od
partii faszystowskiej. Faszyzm włoski, inaczej niż narodowy socjalizm, nie do-
prowadził do pełnej władzy aparatu partyjnego. Kult państwa, nawiązywanie do
175
tradycji imperialnych starożytnego Rzymu stanowiły podstawowe elementy ideo-
logii i propagandy, zaczęto np. wielkie prace archeologiczne w Rzymie. Aby
zastąpić walki klasowe solidaryzmem społecznym, próbowano wprowadzić w
życie zasady korporacjonizmu. Pracodawcy i pracownicy poszczególnych branż
tworzyli korporacje, których przedstawiciele zasiadali w Narodowej Radzie Kor-
poracyjnej. Władze państwowe stawały się arbitrem w ewentualnych sporach.
Przeprowadzono wielkie prace osuszające bagna pontyjskie, rozbudowano usta-
wodawstwo socjalne, państwo otoczyło opieką rodzinę.
Ponieważ równocześnie faszyzm włoski nie wprowadzał masowego terroru,
nie głosił haseł rasistowskich, współistniał z monarchią i Kościołem, powodowało
to, że, szczególnie w latach wielkiego kryzysu, wielu ludzi, zarówno wśród elit
intelektualnych ówczesnej Europy, jak i wśród innych warstw społecznych, tra-
ktowało go jako poważną i, być może, rokującą nadzieję propozycję ustrojową.
Stosunki wewnętrzne w Republice Weimarskiej. Trzy zjawiska towarzy-
szyły narodzinom Republiki Weimarskiej — klęska wojenna Niemiec, krwawa
rozprawa z ruchem rewolucyjnej lewicy i kryzys gospodarczy. Socjaldemokraty-
czna Partia Niemiec, która zdobyła w wyborach 1919 r. niemal połowę głosów
i która miała swojego prezydenta, była atakowana z wielu stron. Jednym przy-
pominała krwawą rozprawę z rewolucyjną lewicą komunistyczną, dla innych
symbolizowała „cios w plecy" — przyczynienie się do ostatecznej klęski Niemiec
w 1918 r.
Już w 1920 r. próba puczu Wolfganga Kappa, popieranego przez Freikorpsy
i część generalicji, wskazała na słabość rządów socjaldemokratów. W wyborach
z 1920 r. otrzymali oni niemal o połowę mniej głosów niż w 1919 r. Państwo
niemieckie stało przed dwoma wielkimi wyzwaniami — sprawą spłaty reparacji
i hiperinflacją, której apogeum przyniósł rok 1923. Hiperinflacja uderzała zarówno
w interesy drobnych właścicieli, jak i pracowników najemnych, a także komba-
tantów pobierających renty. Realna wartość płac i rent spadała z dnia na dzień.
W 1923 r. kurs dolara od kilkunastu tysięcy marek doszedł do 4 bilionów. W
tym samym roku Francja, wobec braku spłaty reparacji, zdecydowała się na
okupację Zagłębia Ruhry. Za to wszystko obwiniano rząd republiki. Zaktywizo-
wała się lewica komunistyczna, doszło do próby przejęcia władzy, komuniści
weszli w skład rządów w Turyngii i Saksonii. W Bawarii połączone grupy
skrajnych nacjonalistów, pod wodzą Hitlera i byłego szefa Sztabu Generalnego
Niemiec gen. Ludendorffa, próbowały zorganizować pucz przeciw rządowi cen-
tralnemu — tzw. pucz monachijski.
W 1923 r. mogło się wydawać, że nastąpi koniec Republiki Weimarskiej i
Niemcy pogrążą się w walkach wewnętrznych. Jednakże republika przezwyciężyła
kryzys. Złożyła się na to zmiana polityki państw zachodnich, a także ogłoszony
w 1924 r. plan Dawesa, zapewniający rozłożenie spłat reparacyjnych i kredyty
na odbudowę gospodarki niemieckiej. Reforma walutowa i ogólna poprawa ko-
niunktury w gospodarce światowej pomogły Niemcom wyjść z kryzysu powojen-
nego. Polityka zagraniczna Stresemanna doprowadziła do przywrócenia pozycji
176
tego państwa na arenie międzynarodowej. W 1925 r. prezydentem Niemiec został
Hindenburg, były głównodowodzący armii niemieckiej w okresie I wojny świa-
towej. Duża część kadry oficerskiej, odgrywającej tradycyjnie ważną rolę w życiu
Niemiec, zaakceptowała nową republikę. Zaczął się okres stabilizacji. Mogło się
wydawać, że nieliczna Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników
(NSDAP), funkcjonująca pod tą nazwą od 1920 r., skompromitowana nieudanym
puczem monachijskim, pozostanie marginalnym ruchem, głoszącym hasła anty-
semickie i rewanżystowskie. W 1924 r. Hitler opuścił więzienie, na które został
skazany po próbie zamachu w 1923 r. W 1925 r. ukazało się jego dzieło Mein
Kampf (Moja walka), w którym wyłożył on swój program (zob. s. 199). Bojówki
NSDAP — Sturmabteilungen (Oddziały Szturmowe), zwane w skrócie SA —
umundurowane w brunatne koszule, wdawały się w burdy uliczne, biły po
zaułkach swoich przeciwników, ale ich działalność miała niewielki zakres. Do-
piero wielki kryzys, który zaczął się w Niemczech w 1930 r., zasadniczo zmienił
układ sił w państwie niemieckim.
Dojście Hitlera do władzy. Jeżeli produkcję przemysłową Niemiec w 1920 r.
uznamy za 100, to w 1930 r. wyniosła ona 87, a w 1932 — 54. Liczba
bezrobotnych w 1928 r. przekraczała 1,8 min, w 1930 — 3,2 min, a w 1932 —
6 min. Wskaźniki te wiele tłumaczą. W wyborach z 1928 r. hitlerowcy uzyskali
3% głosów, ale w 1930 —już 18%, a w 1932 — 37%, natomiast socjaldemokraci
kolejno: 30%, 24% i 20%. Rosła, choć wolniej niż zwolenników hitlerowców,
grupa głosująca na Komunistyczną Partię Niemiec — od 11% w 1928 do 17%
w 1932 r.
Wielki kryzys, który objął od 1929 r. wszystkie państwa kapitalistyczne,
przybrał w Niemczech bardzo ostre formy i stał się podstawowym czynnikiem
decydującym o dojściu Hitlera do władzy, i to dojściu drogą legalną poprzez
mechanizm wyborów.
Temu „legalnemu" dochodzeniu do władzy i kolejnym kampaniom wybor-
czym towarzyszyły jednak gwałty i przemoc. Ulice miast niemieckich stały się
areną walk między, wciąż rosnącym w siłę, SA a bojówkami partii komunistycznej
i SPD. Nie zostały do końca wyjaśnione źródła finanasów NSDAP, wiadomo
jednak, że popierała ją grupa przemysłowców niemieckich. Do SA wstępowały
liczne grupy bezrobotnych, ludzi, których kryzys wyrzucił na bruk. W ruchu
hitlerowskim znajdowali ujście dla swojej frustracji, możliwość „odwetu" za swoje
klęski życiowe, a także po prostu źródła utrzymania.
Po wyborach w styczniu 1933 r. prezydent Hindenburg powierzył Hitlerowi
stanowisko kanclerza. Hitler stworzył rząd koalicyjny, w którym narodowi socja-
liści objęli tylko kilka tek. Wydawało się, że nowe władze będą funkcjonować
w strukturach demokracji parlamentarnej.
W lutym 1933 r. spłonął budynek Reichstagu. Jak doszło do podpalenia,
nigdy nie zostało do końca wyjaśnione. Pokazowy proces „podpalaczy" w Lipsku,
na który dopuszczono zagranicznych dziennikarzy, nie udowodnił winy oskarżo-
nych o podpalenie komunistów bułgarskich, m.in. Georgi Dymitrowa (skazano
12 — Historia
477
w
tylko niezrównoważonego psychicznie Marinusa van der Lubbe). Pożar gmachu
parlamentu stał się jednak pretekstem do ogłoszenia przez prezydenta stanu
wyjątkowego, na mocy art. 48 konstytucji, oraz rozpisania nowych wyborów.
Dały one NSDAP 44% głosów, czyli ok. 19 min Niemców głosowało na tę partię;
mandaty zdobyte przez komunistów unieważniono. Nowy Reichstag w marcu
1933 r., ogromną większością głosów, uchwalił na okres 4 lat specjalne pełno-
mocnictwa dla rządu, dające mu prawo wydawania ustaw i uchylania konstytucji.
Tak więc demokracja parlamentarna, działając zgodnie z własnymi regułami,
wyniosła do władzy swego zabójcę.
W połowie 1933 r. rozwiązano lub doprowadzono do rozwiązania się wszy-
stkie partie poza NSDAP. Niemcy stały się państwem monopartyjnym. W 1934 r.
umarł Hindenburg i Hitler przejął funkcje prezydenta, zachowując stanowisko
kanclerza i lidera partii. Jego oficjalny tytuł brzmiał — „Fiihrer und Reichskanz-
ler" (wódz i kanclerz Rzeszy). Państwo określono jako III Rzeszę, żeby wyraźniej
podkreślić różnice odróżniające je od „zgniłej" Republiki Weimarskiej.
Organizacja III Rzeszy. W organizowaniu i rządzeniu nowym państwem
główną rolę odgrywali, poza Hitlerem, premier rządu pruskiego, marszałek Rzeszy
Hermann Góring, odpowiedzialny za propagandę Joseph Goebbels, „zastępca"
Hitlera Rudolf Hess, stojący na czele SS i policji Heinrich Himmler oraz, póki
nie zostanie rozstrzelany, dowódca SA Ernst Rohm.
Hitler po dojściu do władzy zlikwidował niemal zupełnie autonomię krajów
Rzeszy. Wprowadzona została nowa obyczajowość, znakiem III Rzeszy stała się
swastyka (starogermański znak ognia), powitaniem i pożegnaniem „Heil Hitler"
(chwała Hitlerowi). Podstawowym obowiązkiem kobiet miało być rodzenie dzieci
dla Rzeszy. Organizowano masowe pochody i uroczystości, podczas których
uczestnicy mieli odczuwać wspólnotę „krwi i ziemi" (jak to formułował Alfred
Rosenberg w swej książce Mit XX wieku), oraz palono książki „wrogów" Rzeszy.
Hitleryzm określano jako syntezę swoiście rozumianej religii i koszarowego stylu
życia. Należało maszerować w zwartych szeregach, a kierunek wyznaczał wódz.
Jednocześnie rozbudowano aparat terroru. Obok policji państwowej działało Ge-
stapo — Tajna Policja Państwowa. Zaczęły powstawać obozy koncentracyjne, do
których zsyłano bez postępowania sądowego. W Gestapo stworzono wydziały do
walki z marksizmem (komunizmem), z liberałami i „reakcją", z Kościołami, z
Żydami, z odstępcami w samym NSDAP i wreszcie z tzw. elementami antyso-
cjalnymi. Rozwinięty został system donosicielstwa. Każdy dozorca domu i urzęd-
nik wiejski miał obowiązek śledzić współmieszkańców i donosić o przejawach
nielojalności.
Coraz większą rolę odgrywały Schutzstaffeln (Sztafety Ochronne), zwane w
skrócie SS. Były one, w przeciwieństwie do SA, organizacją elitarną. Stopniowo
członkowie SS objęli większość kierowniczych stanowisk w policji, organizowali
obozy koncentracyjne. Natomiast SA, której liczebność doszła do prawie 4 min
w 1934 r., zaczęła być niewygodna dla Hitlera. Zwalczało ją dowództwo Reichs-
wehry, czyli armii niemieckiej, z którym Hitler się liczył. Kadra oficerska w
ogóle dość długo była w niewielkim stopniu podporządkowana władzom partii.
178
W SA znajdowali się mało zdyscyplinowani i zanarchizowani młodzi ludzie,
którzy po 1933 r. żądali „drugiej rewolucji" i rozprawy z plutokracją. Zdarzało
się, że poszczególni członkowie SA przechodzili do komunistów, uznając, że
Hitler „zdradził rewolucję" — dogadując się z fabrykantami. Kierownictwo SA
miało ogromne ambicje, żądało rekompensaty za zasługi w rozwoju ruchu hitle-
rowskiego i za pomoc, jakiej udzieliło Hitlerowi w dojściu do władzy. To wszystko
stało się przyczyną „nocy długich noży" (29/30 VI 1934), kiedy to Hitler
niespodzianie kazał rozstrzelać niemal całą kierowniczą kadrę SA. Po tym wy-
darzeniu ruch SA już nie odgrywał większej roli, zaczęła się wielka kariera SS.
W 1935 r. zostały wydane przez hitlerowski Reichstag ustawy norymberskie,
pozbawiające Żydów praw politycznych i zakazujące małżeństw niemiecko-ży-
dowskich. Stopniowo pozbawiono Żydów jakichkolwiek praw, np. zakazano
posiadania przedsiębiorstw, prowadzenia samochodów. Lekarz Żyd mógł leczyć
jedynie Żydów, a nauczyciel Żyd uczyć dzieci żydowskie. Żydostwo było poję-
ciem rasowym, badano procent krwi żydowskiej, należało wykazywać swoją
„aryjskość" kilka pokoleń wstecz. W listopadzie 1938 r. zorganizowano w całych
Niemczech pogrom Żydów, podpalano synagogi, niszczono domy należące do
Żydów. Pogrom ten nazwano od tłuczenia szyb „kryształową nocą".
Duża część społeczeństwa niemieckiego akceptowała nowy ustrój. Sytuacja
materialna ludności wyraźnie się poprawiała. W 1937 r. osiągnięto 119% produkcji
z .1928 r., a w 1939 r. było w Niemczech tylko ok. 300 tys. bezrobotnych.
Osiągnięcia ekonomiczne, rosnąca potęga militarna i polityczna Niemiec, rekom-
pensująca przegraną w I wojnie światowej, wzmocniły poparcie dla nazizmu wśród
społeczeństwa niemieckiego.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Geneza powstania ruchu faszystowskiego we Włoszech.
2.  Okoliczności dojścia do władzy Mussoliniego i jego polityka wewnętrzna w pierwszym
okresie rządów. Stopniowa faszyzacja ustroju Włoch w latach dwudziestych.
3.  Różnice między faszyzmem włoskim a narodowym socjalizmem w Niemczech.
4.  Kryzys 1923 r. w Niemczech.
5.   Związek między wielkim kryzysem a dojściem Hitlera do władzy.  Geneza zwycięstwa
wyborczego NSDAP w 1933 r.
6.  Geneza i konsekwencje podpalenia Reichstagu.
7.  Cechy systemu politycznego III Rzeszy, uzasadniające, że był to system totalitarny.
Słownik:
Gestapo, „kalekie zwycięstwo", korporacje, „marsz na Rzym", „noc długich noży", „noc
kryształowa", pakty laterańskie, proces lipski, pucz Kappa, pucz monachijski, III Rzesza, ustawy
norymberskie.
Przykłady ćwiczeń:
1.  Zinterpretuj wyniki kolejnych wyborów do parlamentu w Republice Weimarskiej.
2.  Czy znasz film Kabaret? Postaraj się go obejrzeć.
3.  W jaki sposób system totalitarny wpłynął na życie codzienne obywateli Niemiec Hitlera
i Włoch Mussoliniego?
12*
179
Rozdział 4. ZSRR i  ruch komunistyczny
Tematy do powtórzenia:
•  Państwo radzieckie w latach 1917-1921.
•  Zmiany w ruchu robotniczym po I wojnie światowej.
Koniec wojny domowej. W latach 1920-1921 państwo radzieckie przypo-
minało warowny obóz. Komunizm wojenny wprowadził pełną centralizację za-
równo produkcji, jak i podziału jej wytworów ^Zaopatrzenie ludności było objęte
reglamentacją. Monopol zbożowy państwa zmuszał chłopów do oddawania całej
produkcji; pozostawiano im ilości ziarna ledwo wystarczające na przetrwanie i
zasiewy. Powszechny obowiązek pracy — według hasła: „kto nie pracuje, ten nie
je", będącego przewrotną parafrazą formuły św. Pawła — oraz likwidacja jakie-
gokolwiek rynku mogły wydawać się swoistą realizacją nowego ustroju, który
przecież głosił w swojej utopijnej wersji odejście od pieniądza i wszelkiej
własności. Tyle że „jedzenia" było coraz mniej, także dla „pracujących". Rosja
głodowała. Na Ukrainie, Powołżu i na Zakaukaziu tysiące ludzi umierało z głodu.
Jak podają niektóre obliczenia, w 1920 r. produkcja rolna wynosiła ok. 14%
produkcji z 1913 r.
Sen o „nowym świecie" nie sprawdzał się także w innych dziedzinach.
„Demokratyczna dyktatura" robotników i chłopów zarówno w formie władzy
bezpośredniej, jak i w formie rad stawała się fikcją. Kształtowała się dyktatura
partii nad radami, nad robotnikami i chłopami. Zamiast „uzbrojonego ludu",
tworzyła się regularna armia, zamiast sądów „ludowych", działała Czeka, zamiast
komitetów robotniczych, w fabrykach wprowadzano żelazną dyscyplinę pracy.
Nie spełniało się też marzenie o rewolucji światowej, upadła republika rad na
Węgrzech, jeszcze krócej istniała radziecka Słowacja, stłumiono ruch komunisty-
czny w Niemczech, bitwa warszawska zatrzymała pochód rewolucyjny na Zachód.
Ale jednocześnie nowa, radziecka władza w samej Rosji odparła interwencję
państw obcych, pokonała „białe" armie i dążenia narodowe na Ukrainie i Zakau-
kaziu.
Władza komunistyczna zwyciężyła, ale jasno zdawała sobie sprawę, że po
zwycięstwie tak dalej rządzić nie można. W początkach 1921 r. w całej Rosji
trwały powstania chłopskie (największe w byłej guberni tambowskiej, tzw. anto-
nowszczyzna). W marcu tego roku powstali marynarze w Kronsztadzie — dotych-
czas najwierniejsza gwardia władzy radzieckiej. Ruszyli pod hasłem: „cała władza
w ręce rad", a nie partii i jej komisarzy, żądali „rad bez komunistów", nowych
wyborów, wolności słowa i druku. W swoim manifeście marynarze pisali: „Do-
konując rewolucji październikowej, klasa robotnicza miała nadzieję zrzucić kaj-
dany [...]. W rezultacie powstało jeszcze większe niewolnictwo. [...] RKP nie jest
obrońcą robotników [...], a dorwawszy się do władzy, boi się tylko o jedno, by
jej nie utracić".
Niektórzy historycy nazywają powstanie w Kronsztadzie trzecią rewolucją
180
(po lutowej i październikowej). Ale tym razem ta rewolucja skończyła się klęską.
Kronsztad został zdobyty przez oddziały dowodzone przez Tuchaczewskiego
(głównodowodzącego w wojnie z Polską w 1920 r.). Równocześnie odbywał się
X Zjazd Rosyjskiej Partii Komunistycznej. Na zjeździe tym Lenin ogłosił pro-
gram Nowej Ekonomicznej Polityki (NEP) — „kroku wstecz", jak mówili jej
przeciwnicy.
.NEP. Nowa Ekonomiczna Polityka, która była realizowana od 1921 do
początków "1927 r.~(dafa"końca NEP jest sporna), polegała na przywróceniu
wolnego handlu, wycofaniu się z reglamentacji, zezwoleniu na drobną własność
prywatną, zlikwidowaniu przymusu pracy, a przede wszystkim zastąpieniu niemal
nieograniczonych rekwizycji od chłopów podatkiem zbożowym. W ten sposób,
zamiast komunistycznej utopii, rzucono hasło „bogaćcie się". Ale także w ten
sposób w ciągu paru lat produkcja rolnicza osiągnęła ponad 80% produkcji z
.1913 r., zlikwidowano głód. Nepman (drobny właściciel lub kupiec) i kułak
(bogaty chłop) przywrócili do życia gospodarkę.
Jednocześnie jednak, jakby na zapleczu odbudowy gospodarczej, ugrunto-
wywał się system totalitarnych rządów i trwała walka personalna i polityczna o"
władzę. W 1921 r. Zjazd RKP(b) zakazał tworzenia wszelkich frakcji w partii.
Lenin był coraz bardziej chory, kolejne ataki choroby wyłączały go stopniowo z
wszelkiej działalności. Stalin, jeszcze z rekomendacji Lenina, został w kwietniu
sekretarzem generalnym Komitetu Centralnego (KC) RKP(b)., Jego rywalem w
zbliżającej się walce diadochów (tak nazywano generałów walczących o spadek
po Aleksandrze Macedońskim) był Trocki, twórca Armii Czerwonej, wspaniały
mówca i współautor przewrotu październikowego. W 1922 r. Rosja Radziecka
jDrzekszlałciła się. w.Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, złożony
z federacyjnych republik: rosyjskiej, białoruskiej, ukraińskiej i zakaukaskiej^póź-
jiiej liczba republik wzrosła do 16*. Partia nosiła odtąd nazwę Wszechzwiązkowa
Komunistyczna Partia (bolszewików) — WKP(b).
Lenin umarł w 1924 r. Jeszcze w 1922 r. przesłał na XII Zjazd Partii list,
w którym wymienił jako kandydatów do kolegialnego kierownictwa partyjnego
Nikołaja Bucharina, Lwa Kamieniewa, Gieorgija Piatakowa, Stalina, Trackiego i
Grigorija Zinowjewa. Stalin doprowadził do tego, że wszyscy oni zostali zgła-
dzeni: Bucharin, Kamieńiew, Piatakow i Zinowjew po procesach w latach 1936^"
-1938; Trackiego już w 1925 r. usunięto z KC, w 1927 wykluczono z partii, a
następnie zmuszono do opuszczenia ZSRR w i 1940 r. zamordowano z rozkazu
Stalina podczas pobytu na emigracji.
Walka między Stalinem a Trockim i ich zwolennikami wynikała w dużej
mierze z rywalizacji o władzę, ale także była wyrazem konfliktu dwóch, odmien-
nych, poglądów na przyszłość ruchu komunistycznego. Trudno stwierdzić, która
płaszczyzna sporu odgrywała większą rolę. Starły się ze sobą koncepcja „perma-
*Sowiet — rada, stąd nazwa sowiecki, w Polsce, po II wojnie światowej, termin radziecki był
używany w języku oficjalnym, natomiast w wydawnictwach emigracyjnych, Radiu „Wolna Europa", a
także języku potocznym stosowano przymiotnik sowiecki, co miało zabarwienie pejoratywne.
181
I
nentnej rewolucji", głoszona przez Trockiego i zakładająca, że ruch rewolucyjny
musi objąć stopniowo Europę Zachodnią (przede wszystkim Niemcy), a następnie
resztę świata i że dążenie do tego celu powinno determinować wszelkie działania,
z koncepcją „budowy socjalizmu w jednym kraju", głoszoną przez Stalina.
Zwycięstwo koncepcji Stalina miało zasadnicze skutki, kształtując na długi czas
model socjalizmu, a właściwie komunizmu. Określenie komunizm stosowane było
i jest w różnych znaczeniach, oznaczało zarówno cel, do którego dążył ZSRR,
jak i istniejący ruch, skupiający zwolenników tego „celu". W ZSRR członkowie
partii nazywali się komunistami, ale ustroju tak nie określano. Termin socjalizm
w okresie międzywojennym oznaczał niekomuni styczną część ruchu robotniczego,
a czasami nazywano tak ustrój w ZSRR, traktując go jako formę przejściową w
drodze do komunizmu.
Wielki skok. Lata 1926-1927 były okresem powolnego umierania Nowej
Ekonomicznej Polityki. Złożyło się na to wiele czynników. Przede wszystkim
NEP spełnił swoje zadanie, ludność przestała głodować, życie gospodarcze jakoś
funkcjonowało. Ale jednocześnie NEP w gruncie rzeczy osłabiał możliwości
totalitarnej władzy, która przecież już istniała, pozostawiając poza jej zasięgiem
ogromne masy gospodarującego indywidualnie chłopstwa oraz strefę drobnego
handlu i wytwórczości. Koncepcja „budowy socjalizmu w jednym kraju" nie
ograniczała dążenia do podporządkowania Moskwie światowego ruchu komuni-
stycznego, ekspansji ideologicznej i wyraźnie utożsamiała tę ekspansję z impe-
rialnym interesem państwa radzieckiego. Hasło „rewolucji światowej", zresztą
rzadziej używane, oznaczało obecnie rosnącą dominację ośrodka moskiewskiego.
Determinowało to nastawienie gospodarki na autarkię. Zresztą teoria „wrogiego
otoczenia" nie była pozbawiona obiektywnych podstaw. Należało zbudować prze-
mysł, zapewniający samowystarczalność, a także produkcję uzbrojenia.
Wszelkie „zwroty" polityki-partii były przydatne w trwającej wciąż walce
o władzę, o utrwalenie dominacji Stalina, gdyż stwarzały okazję do kolejnych
„czystek" w kierownictwie. Pierwsze sygnały kończenia się NEP nastąpiły w
1927 r. Niskie ceny skupu spowodowały, że chłopi zmniejszyli sprzedaż zboż,ą_
państwu. Zaopatrzenie w żywność wyraźnie się pogorszyło. Równocześnie w
kierownictwie partii doszło do starć między Stalinem a opozycją, której przewo-
dzili Zinowjew i Bucharin. Tego ostatniego uznano za zwolennika bogacenia się
chłopów. Zostali oni oskarżeni min. o popieranie Trockiego. Na zmniejszenie
dostaw zboża kierownictwo partii zareagowało w sposób typowy dla „partyjno-
-totalitarnego" stylu działań gospodarczych. Ogłoszono przywrócenie przymu-
sowych dostaw zboża. To głębokie przekonanie, że o wszystkim w gospodar-
ce można zdecydować nakazem lub dekretem, że jest to sposób najbardziej
skuteczny, negowanie jakiejkolwiek „autonomii" gospodarki, odrzucanie mecha-
nizmów ekonomicznych będzie charakterystyczne dla radzieckiej polityki gospo-
darczej przez cały okres jej istnienia. W 1928 r. powstały zarysy 5-letniego planu
budowy przemysłu, głównie ciężkiego. Pierwsza pięciolatka obejmowała lata
1929-1932. Została ona formalnie zrealizowana w 4 lata i to „przedterminowe"
182
realizowanie planów stało się odtąd stałym obyczajem. Rozpoczął się okres
„wielkich budowli socjalizmu". W straszliwie ciężkich warunkach, przy ogro-
mnym zacofaniu technicznym, prymitywnymi metodami tworzono podstawy prze-
mysłu ciężkiego. Gdy coś się nie udawało, organizowano procesy „szkodni-
ków". Była to epoka nie pozbawiona heroizmu i autentycznego entuzjazmu —
„i płonęły w śledczym areszcie wielkie piece Magnitogorska", kończył Bronie-
wski swój wiersz Magnitogorsk albo rozmowa z Janem. Prawdą jest, że wielu
ludzi na świecie fascynowało to, co się dokonywało w państwie radzieckim, wszak
w tym właśnie czasie Europa i Stany Zjednoczone wkraczały w fazę wielkiego
kryzysu.
Tymczasem sytuacja żywnościowa w ZSRR pogarszała się zdecydowanie.
Dekret o przymusowych dostawach wpłynął na kolejne zmniejszenie produkcji
zbożowej. W grudniu 192J r. Stalin ogłosił program kolektywizacji rolnictwa i
„likwidacji kułaków jako klasy". Zaczęła się tragedia przymusowej i masowej
^kolektywizacji. Na wieść o grożącej kolektywizacji chłopi zareagowali wyrzyna-
niem bydła — oblicza się, że wyrżnięto od 30% do 70% pogłowia. Ruszył aparat
terroru. Polityka „likwidacji kułaków jako klasy" polegała na rzeczywistej, fizy-
cznej likwidacji paru milionów ludzi. Około 20%, a więc co piąte gospodarstwo
zostało uznane za kułackie, a ich właściciele osadzeni w obozach lub zesłani na
wschód i południe Rosji. Wróciły czasy głodu. Nie ma oficjalnych statystyk dla
tego okresu, ale badacze obliczają, że kolektywizacja, czyli „rozkułaczanie", lat
1931-1933 pochłonęła ok. 10 min istnień ludzkich.                                 n^.
Swoistym podsumowaniem okresu kolektywizacji stało się wprowadzenie w
1932 r. tzw. paszportyzacji. Bez paszportu nie można było zmieniać miejsca
?obytu, a kołchoźnikom nie wydawano tego dokumentu (stan ten trwał do lat
sześćdziesiątych). W 1932 r. wszedł w życie dekret o ochronie własności socja-
listycznej, za wzięcie z pola kołchozowego paru główek kapusty można było
dostać wyrok 10 lat lub karę śmierci. Charakterystyczne, że w tym czasie
wycofywano się z elementów „utopii wolnościowej" w szkolnictwie i stosunkach
rodzinnych. Po rewolucji szkoła miała całkowicie zmienić swoje oblicze, przestać
być „instytucją przymusu". Likwidowano system klasowo-lekcyjny i tradycyjne
ocenianie. Na początku lat trzydziestych wycofano się z wszelkich „innowacji"
i przywrócono dyscyplinę. W prawie rodzinnym po 1917 r. niemal gloryfikowano
„wolną miłość", uzyskanie rozwodu stało się czystą formalnością, natomiast w
latach trzydziestych zaczęto utrudniać uzyskiwanie rozwodów, od 1936 r. obo-
wiązywał zakaz aborcji. Natomiast nadal zaostrzała się walka z religią. W 1927 r.
patriarcha Siergiej złożył deklarację podporządkowania się władzy radzieckiej.
Władze masowo zamykały cerkwie, wielu duchownych zostało uwięzionych.
Zakładano organizacje do walki z religią, otwierano muzea ateizmu. W tym czasie
zmieniła się interpretacja dziejów Rosji. Nastąpiła rehabilitacja tradycji wielko-
rosyjskiej, odtąd nie dekabryści, a Iwan Groźny i Piotr Wielki mieli być boha-
terami historycznymi. Bohaterem współczesnym stał się Pawlik Morozow, kil-
kunastoletni chłopiec, który wydał swego ojca jako przeciwnika kołchozów i
183
został zamordowany przez stryjów-kułaków. W okresie 1929-1935 znów obowią-
zywała reglamentacja żywności. Dzieje społeczeństwa radzieckiego w latach
dwudziestych i trzydziestych to przedziwne połączenie utopii „nowego świata",
entuzjazmu i heroizmu, z głębokim zniewoleniem, zakłamaniem, zbrodniami
ludobójstwa i terrorem, to czasy awansu jednych i degradacji drugich.
Czasy terroru i „normalizacji" drugiej połowy lat trzydziestych. W
połowie lat trzydziestych, po szoku kolektywizacji i pierwszej pięciolatki, nastą-
piło pewne uspokojenie w sytuacji gospodarczej. W okresie 1934-1935 zniesiono
system kartkowy. W 1935 r. zezwolono na uprawianie przez kołchoźników działek
przyzagrodowych i już w 1937 r. te ok. 3% ziem uprawnych, bo tyle wyniósł
ich obszar, wyprodukowało ok. 20% produktów rolnych. W latach 1933-1937
realizowano drugą pięciolatkę. XVII Zjazd Partii, odbywający się w 1934 r.,
Siergiej Kirów, wybitny działacz partyjny, nazwał zjazdem „zwycięzców". Ogło-
szono, że w ZSRR zakończono budowę socjalizmu. Wszystkie gazety opisywały
wyczyny górnika Aleksieja Stachanowa, który parokrotnie przekraczał normy
wydobycia węgla, wzywając wszystkich robotników radzieckich do „socjalisty-
cznego współzawodnictwa". Opisywano też osiągnięcia Trofima Łysenki, który
wprowadzał nowe metody uprawy roślin — pszenica miała być uprawiana za
kołem podbiegunowym, zapowiadano wyhodowanie nie znanych dotąd, lepszych
gatunków roślin i zwierząt.
W 1936 r. ogłoszono nową konstytucję, zwaną stalinowską, która (na papie-
rze) zapewniała wszelkie swobody demokratyczne i prawa socjalne. Wszystko to,
jak głosiła oficjalna propaganda, naród radziecki zawdzięczał Wielkiemu Wodzowi
Józefowi Stalinowi, którego kult rozrastał się do niespotykanych rozmiarów.
Jednocześnie z tymi wydarzeniami, dokonującymi się jak gdyby na powierzchni
zjawisk, państwo radzieckie wkraczało w następny okres terroru, skierowanego
zarówno przeciw ogółowi ludności, jak i przeciw twórcom i kierownikom tego
państwa. Terror i represje towarzyszyły budowie nowego ustroju od początku, od
początku też istniały instytucje wyspecjalizowane w ich stosowaniu. Założona w
1918 r., Ogólnorosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i
Sabotażem przyjęła w 1922 r. nazwę Państwowy Zarząd Polityczny (GPU), a w
 1934fr.^L\idowy Komisariat Spraw Wewnętrznych (NKWD). Na czele,tych
instytucji stali kolejno: Dzierżyński, Wiaczesław Mienźynski, Gienrich Jagoda
(wszyscy trzej pochodzenia polskiego), Nikołaj Jeżów i Ławrientij Beria. Tylko
dwaj pierwsi umarli śmiercią naturalną.
Początkiem „wielkiego terroru" wobec członków partii stało się, przypusz-
czalnie zorganizowane przez Stalina, zabójstwo Siergieja Kirowa w 1934 r. Był
to w ogóle w Europie rok zabójstw politycznych — zginęli wówczas z rąk
zamachowców: kanclerz Austrii Dolfuss, minister spraw zagranicznych Francji
Jean Barthou, król Jugosławii Aleksander I, a także w Niemczech, podczas „nocy
długich noży", dowódca SA Rohm. Wkrótce po zabójstwie Kirowa zaczęły się
„czystki" w partii i masowe aresztowania. W latach 1936-1938 odbyły się sławne
procesy moskiewskie przywódców partii. Zdumieni ludzie dowiadywali się z
184
gazet, że bohaterowie rewolucji przyznawali się do szpiegostwa, sabotażu i
największych zbrodni. W 1937 r. przeprowadzono „czystkę" w wojsku, ok. 90%
generałów zostało aresztowanych, m.in. zginął wtedy Tuchaczewski. Ż uczestni-
ków zjazdu „zwycięzców" z 1934 r. ok. 2/3 znalazło się w więzieniu, w obozach
lub zostało straconych. Terrorowi podlegały też kolejne kierownictwa aparatu
terroru, w 1936 r. została zaaresztowana i osądzona ekipa Jagody, przez ekipę
Jeżowa, którą z kolei spotkał ten sam los w 1939 r. Terror lat trzydziestych nie
dotyczył wyłącznie elit partyjnych. Od 1934 r. do prawa karnego wprowadzono
zasadę odpowiedzialności zbiorowej, skazywano rodziny „przestępców", dzieci
oddawano do domów dziecka. Skazywano tych, co wiedzieli o zamiarze popeł-
nienia przestępstwa, a nie donieśli, skazywano również tych, co „mogli wiedzieć".
Każde niemal „przestępstwo" stawało się polityczne, kradzież z pola kołchozo-
wego i spóźnienie do pracy czy chrzest dziecka. Zła praca była traktowana jako
sabotaż, rozmowa jako spisek. Przyznanie się uznano za główny dowód winy,
stąd stosowanie tortur w śledztwie. Te same „instytucje" aresztowały, prowadziły
śledztwo i wydawały wyroki. Państwo radzieckie przeżyło wielkie fale terroru w
okresie wojny domowej, w okresie kolektywizacji i „rozkułaczania". Ale dopiero
wielki terror lat trzydziestych został nazwany w propagandzie radzieckiej —
demokracją i to stanowiło nowość.
Stalin już pod koniec lat dwudziestych sformułował teorię, że im bliżej
socjalizmu, tym więcej wrogów, że walka klasowa stale się zaostrza. W 1937 r.
doktryna ta została ogłoszona jako obowiązująca. Źródła wielkiego terroru drugiej
połowy lat trzydziestych nie są do końca wyjaśnione. Ważną rolę odegrało na
pewno dążenie Stalina do pełnego ubezpieczenia swojego samowładztwa, a więc
wyeliminowanie wszystkich, którzy nie tyle byli, ile mogli, według jego przeko-
nania, być w opozycji, zlikwidowania wszystkich, którzy dzięki swoim zasługom
mogli z nim rywalizować. Wymordowano całą starą gwardię partyjną, bohaterów
rewolucji, wojny domowej i okresu budowy przemysłu. Jako przyczynę podaje
się też względy gospodarcze. System obozów pracy przymusowej był „wynalaz-
kiem" lat dwudziestych, ale powiększanie się archipelagu Gułag (tworzonego
przez Główny Zarząd Obozów), jak nazwał go Aleksandr Sołżenicyn, nastąpił w
kttachjrzydziestych. Masowo zatrudniano więźniów zarówno na wielkich budo-
wach, jak i przy rąbaniu lasów, i w kopalniach. Nazwa Kołyma (kraina i rzeka,
gdzie znajdowały się naj straszniejsze obozy pracy w ZSRR) weszła do historii,
tak jak później Oświęcim.
Wielu z tych, dla których ideały komunizmu i teoria marksistowska były
bliskie, pytało o to, czy zjawiska zachodzące w Rosji można określić jako
wypaczenia, błędy, odstępstwa, czy też immanentne zło, tkwiące w samym
systemie. Przy rozpatrywaniu genezy stalinizmu jedni będą przywiązywać wagę
do psychiki samego Stalina, drudzy szukać źródeł w dziejach Rosji, tradycjach
samodzierżawia, jeszcze inni łączyć genezę tych zjawisk z faktem, że nowy ustrój
budowano w państwie o zacofanej gospodarce, z przewagą chłopstwa, że istniało
tylko jedno państwo o ustroju socjalistycznym.
im
ł
Światowy ruch komunistyczny w okresie międzywojennym. Polityka za-
graniczna Rosji Radzieckiej, a następnie Związku Radzieckiego, była prowadzona
w dwóch płaszczyznach — państwa oraz w ramach Kominternu (III Międzynaro-
dówki).
Kiedy w 1919 r. tworzyła się III Międzynarodówka, będąca związkiem
powstających wtedy we wszystkich krajach partii komunistycznych, które w
swych nazwach zawierały określenie „sekcja III Międzynarodówki", towarzyszyło
temu procesowi napięcie rewolucyjne w całej Europie. III Międzynarodówka
wydawała się partią światowej rewolucji. Ale do „rewolucji" nie doszło. Partie
komunistyczne okazały się słabsze od nurtu socjaldemokratycznego.
W obliczu załamania się prób rewolucji partie te w sposób naturalny potrze-
bowały poparcia państwa, w którym rewolucja zwyciężyła. Zasada: „Związek
Radziecki ojczyzną światowego proletariatu", a dokładniej światowego komuni-
zmu, była w gruncie rzeczy logicznym wnioskiem z istniejącej sytuacji. Lojalność
wobec idei i ruchu komunistycznego utożsamiała się z lojalnością wobec państwa
radzieckiego. Zostało to oficjalnie potwierdzone w uchwałach kongresów III Mię-
dzynarodówki w 1920 i 1924 r. Jednocześnie III Międzynarodówka musiała
wypracować nową taktykę wobec załamania się powojennego ruchu rewolucyj-
nego. Już w 1920 r. Lenin napisał broszurę Dziecięca choroba „lewicowości" w
komunizmie, występując w niej przeciw ultralewicowym hasłom. Walkę o swobody
demokratyczne i reformę rolną w państwach, gdzie dominowała wielka własność,
o wyzwolenie narodowe w krajach kolonialnych i zależnych, a także uczestnictwo
w wyborach parlamentarnych uznał za sprawy, które powinny być realizowane
przez ruch komunistyczny, niezależnie od jego programu „maksimum". Te „ustę-
pstwa" na rzecz realizmu budziły opór części komunistów. Szczególnie trudny
do rozstrzygnięcia stawał się dylemat stosunku do partii, reprezentujących nurt
socjaldemokratyczny. Przyjęcie „umiarkowanej" taktyki nie przeczyło zresztą
podejmowaniu prób rozniecania ruchu rewolucyjnego i dążeń do przejmowania
władzy tam, gdzie wydawało się to możliwe. W 1923 r. komuniści podjęli próbę
powstania w Bułgarii, a emisariusz Kominternu Karol Radek miał organizować
przewrót komunistyczny w Niemczech. Od połowy lat dwudziestych znowu
zaczęła zwyciężać opcja bardziej radykalna, równocześnie ośrodkiem decyzyjnym
coraz wyraźniej stawało się kierownictwo WKP(b), a właściwie Stalin. Kongresy
Międzynarodówki zwoływano coraz rzadziej. W 1927 r. podjęta została nieudana
próba zdobycia władzy przez komunistów chińskich. W 1928 r. na VI Kongresie
ogłoszono, że podstawowym wrogiem ruchu komunistycznego są socjaldemokra-
ci-socjaliści, odtąd określani jako socjalfaszyści. Wielki kryzys zdawał się dostar-
czać dowodów, że znów pojawia się szansa na załamanie porządku kapitalistycz-
nego.
Taktykę III Międzynarodówki determinował w dużej mierze interes państwo-
wy ZSRR. Po dojściu Hitlera do władzy VII Kongres III Międzynarodówki, w
1935 r., ogłosił hasło frontu ludowego. Okazało się bowiem, że w obliczu tego,
co stało się w Niemczech, oraz wobec wyraźnego wzrostu aktywności ruchów
186
faszystowskich czy parafaszystowskich „nie ma wrogów na lewicy". Nie jest
przypadkiem, że oficjalne podjęcie tych uchwał nastąpiło w rok po przystąpieniu
ZSRR do Ligi Narodów. W latach 1936-1937 władzę we Francji sprawował rząd
frontu ludowego. Rząd frontu ludowego powstał także w Hiszpanii (zob. s. 195).
Ta taktyka okazała się jednak krótkotrwała. Wpłynęło na to parę czynników.
Zarówno ówczesna sytuacja w ZSRR, procesy moskiewskie i represje wobec
przebywających w ZSRR komunistycznych emigrantów, jak i zadawniona nieuf-
ność nie sprzyjały autentycznemu zbliżeniu między dotychczas tak zaciekle
zwalczającymi się nurtami. Podstawową jednak sprawą okazała się zmiana w
polityce zagranicznej państwa radzieckiego w końcu lat trzydziestych. Pakt Rib-
bentrop-Mołotow ostatecznie przekreślił idee frontu ludowego. Wrócono do tych
doświadczeń dopiero po 1941 r. i początku wojny niemiecko-radzieckiej, konty-
nuując je w ramach ruchów oporu.
Działania III Międzynarodówki i światowego ruchu komunistycznego w okre-
sie międzywojennym przypominają sinusoidę, w której następują po sobie opcje:
bardziej rewolucyjno-ortodoksyjna i umiarkowanie koncyliacyjna. Komuniści z
Kominternu reprezentowali formację ideową, w której naczelnym priorytetem był
interes rewolucji światowej, utożsamiany z interesem państwa radzieckiego jako
patrona tej rewolucji. Ludzi tych cechowały ogromna ofiarność osobista i ideo-
wość, losy ich często kończyły się okrutną śmiercią w obozach faszystowskich
lub, co jeszcze tragiczniej sze, w łagrach radzieckich. Jednocześnie charakteryzo-
wała ich niesłychana sztywność poglądów i fanatyczne doktrynerstwo, które
pozwalało im zarówno na godzenie się z potępieniem nawet najbliższych towa-
rzyszy, jeżeli partia tak kazała, jak i niedostrzeganie wielu ciemnych i tragicznych
stron sytuacji w ZSRR. Formacji tej obca była lojalność wobec własnego państwa
czy narodu, którą zastępowano obowiązkiem swoistego patriotyzmu wobec inte-
resu rewolucji i „ojczyzny światowego proletariatu".
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Geneza decyzji WKP(b) o przejściu od polityki komunizmu wojennego do Nowej Polityki
Ekonomicznej.
2.  Zmiany w sytuacji w Rosji na skutek realizacji NEP.
3.  Podłoże i wyniki walk w kierownictwie WKP (b) po śmierci Lenina.
4.  Geneza odejścia od NEP i kierunki polityki gospodarczej przyjęte przez rząd radziecki w
końcu lat dwudziestych.
5.  Zmiany w polityce wewnętrznej władzy radzieckiej w latach trzydziestych.
6.  Teorie dotyczące genezy „wielkiego terroru" i procesów moskiewskich oraz jedynowładztwa
Stalina.
7. Cechy systemu politycznego Związku Radzieckiego uzasadniające, że był to system totalitarny.
8.  Główne etapy w działaniach III Międzynarodówki i ich związek z polityką ZSRR.
Słownik:
„czystka", Gułag, kolektywizacja, kołchoz, Kołyma, kult jednostki, „permanentna rewolucja",
procesy moskiewskie, rewolucja kronsztadzka, „rozkułaczanie", ruch stachanowski, socjalfaszyzm,
socrealizm, teoria o „budowie socjalizmu w jednym kraju", teoria o „zaostrzaniu się walki klasowej".
187J
Pnyktady ćwiczeń:
1.  Czym różniła się leninowska teoria rewolucji od teorii Marksa?
2.  Dlaczego NEP był traktowany przez część komunistów jako zdrada ideałów rewolucji?
3.  Wykorzystując dodatkowe źródła opracuj tezy referatu:
— Obraz rewolucji i społeczeństwa radzieckiego w literaturze pięknej i filmie.
4.  Zestaw różnice między polityką komunizmu wojennego a polityką NEP.
Rozdział 5.  Afryka  i  Azja
w okresie międzywojennym
Początki kryzysu kolonializniu. Kraje Azji i Afryki, które w XIX w. tak
bezsilnie poddawały się wpływom białych i stawały się kolonialną czy półkolo-
nialną częścią „świata sahibów" (sahib — pan, władca), w okresie międzywojen-
nym, powoli i czasem niezauważalnie dla dużej części ludności tych krajów,
zaczęły wchodzić na drogę stopniowego uniezależniania. Dopiero jednak druga
„wielka wojna białych ludzi" doprowadziła do kryzysu systemu kolonialnego, ale
podłoże tego procesu kształtowało się już w dwudziestoleciu międzywojennym.
W krajach Afryki młoda inteligencja, studiująca często na uniwersytetach
europejskich, zaczęła odkrywać własne dziedzictwo kulturowe, wracać „do źró-
deł". William du Bois stworzył w USA podstawy panafrykanizmu. Ci młodzi ludzie
staną po II wojnie światowej na czele antykolonialnych ruchów afrykańskich. Po-
dobny proces zachodził w koloniach azjatyckich. W latach trzydziestych przygoto-
wująca swoją przyszłą ekspansję Japonia podsycała nastroje antykolonialne w Azji
Południowo-Wschodniej. Pewną rolę odegrał też ruch komunistyczny. III Między-
narodówka od początku swego istnienia głosiła hasła walki z kolonializmem.
Bliski Wschód. Tbrcja i Persja. Po I wojnie światowej nastąpił koniec
imperium osmańskiego. Pokonana Turcja była skompromitowana na arenie mię-
dzynarodowej dokonywanymi w latach 1915-1922 straszliwymi rzeziami Ormian.
Rzezie te, w których zginęło ok. 1,5 min ludności ormiańskiej, porównywane są
do późniejszego holocaustu, czyli zagłady Żydów europejskich w czasie II wojny
światowej. Autorytet sułtana spadał coraz niżej. W 1922 r. nastąpiło obalenie
władzy sułtana. Na czele nowo powstałej w 1923 r. republiki tureckiej stanął gen.
Mustafa Kemal Pasza, zwany później Atatiirkiem (ojcem Turków). Turcja stała
się państwem świeckim, prawo państwowe oddzielono od prawa islamskiego.
Zaczęła się szybka modernizacja gospodarki tureckiej. Silny nacjonalizm łączył
się z przyjmowaniem wzorów europejskich,  wprowadzono równouprawnienie
polityczne kobiet, alfabet łaciński. Podobne procesy zachodziły w Persji (od 1935 r.
obowiązywała nowa nazwa państwa — Iran). I tutaj dążenie do uniezależnienia
i wzmocnienia państwa wychodziło z kręgów wojskowych. Utrzymana została
jednak monarchia.  Panujący  od   1925  r.  Reza  Szah Pahlawi  zmodernizował
188


Cesarz etiopski Hąjle Sellasje I (1892-1975)
Kemai Ataturk (1881-1938)
gospodarkę. W przededniu II wojny światowej Iran wyraźnie zbliżył się do
Niemiec.
W wyniku rozpadu imperium osmańskiego Palestyna została mandatem
brytyjskim i „narodową siedzibą Żydów". Zgodnie z ideologią syjonizmu (Syjon
— nazwa wzgórza w Jerozolimie, na którym stała świątynia Salomona), kolejne
alije (alija — wznoszenie się, imigracja Żydów do Palestyny, I alija trwała w
latach 1882-1903) wyruszają, by osiedlić się na terenie Palestyny. W 1914 r.
mieszkało tam ok. 80 tys. Żydów, w 1939 — ok. 0,5 min. Rozwijał się tu ruch
kibucowy. Grupy młodych ludzi tworzyły wspólnoty rolnicze (kibuce), by w
ciężkim trudzie zagospodarowywać tereny. Przez całe dwudziestolecie między-
wojenne trwały konflikty między nowo przybyłą ludnością żydowską a arabską
ludnością palestyńską. Wielka Brytania z początku próbowała pełnić rolę rozjem-
cy, ale stopniowo przeszła do polityki ograniczania napływu Żydów, co na tle
tego, co się działo w III Rzeszy, stało się źródłem wielu tragedii. Trwała jednak
nadal nielegalna imigracja ludności żydowskiej. Żydzi, jeszcze w 1920 r., utwo-
rzyli konspiracyjną organizację Hagana (Obrona), która prowadziła walkę zbrojną
z ludnością arabską, a w drugiej połowie lat trzydziestych także z władzami
brytyjskimi.
Indie. Ruchem, który już w końcu XIX w. dążył do ograniczenia rządów
brytyjskich i rozszerzenia autonomii Indii, był założony w 1885 r. Kongres
Narodowy. Skupiał on inteligencję hinduską. Ale tylko część ludności Indii
wyznawała religię hinduistyczną.  Na północy Indii dominowali muzułmanie.
n
i
189
Wyznawcy islamu założyli w 1906 r. Ligę Muzułmańską. Anglia od początku
starała się wygrywać sprzeczności religijne i podsycać konflikty. Oba ruchy, choć
często skłócone między sobą, stopniowo radykalizowały swoje programy, od
dążenia do współudziału w zarządzaniu Indiami przechodziły do walki o auto-
nomię, by w przededniu II wojny światowej głosić hasła pełnej niezależności.
Człowiekiem, który potrafił przekształcić program, głoszony przez stosun-
kowo wąskie elity inteligenckie, w dążenia ogółu ludności, stał się Mohandas
Gandhi, obdarzony przez wielkiego pisarza i poetę Indii Rabindranatha Tagore
tytułem mahatmy (wielki duchem). Gandhi prowadził walkę zgodnie z zasadą
satjagraha (siła prawdy), stając się prekursorem późniejszych ruchów non violence
(walka bez przemocy). Wydarzeniem, które wstrząsnęło Indiami na progu dwu-
dziestolecia międzywojennego, stała się masakra w mieście Amritsar w Pendżabie,
gdzie w 1919 r. od salw żołnierzy brytyjskich do bezbronnego tłumu zginęło
kilkaset osób (w tym kobiet i dzieci), a ponad tysiąc odniosło rany. Całe Indie
stały się terenem „biernego oporu", odmowy współdziałania z władzami brytyj-
skimi, bojkotu towarów brytyjskich, niepłacenia podatków i innych form cywil-
nego nieposłuszeństwa. Przez całe dwudziestolecie poprzez kolejne kampanie
antybrytyjskie, zawierane kompromisy i narastające represje ze strony władz
brytyjskich Indie będą przygotowywały się do przyszłej niepodległości.
Chiny i Japonia. Chiny, kraj o największej liczbie ludności na świecie, z
liczącą parę tysięcy lat tradycją państwową i mocarstwową, wchodziły w okres
dwudziestolecia międzywojennego jako państwo nadal nie w pełni suwerenne
gospodarczo, z eksterytorialnymi dzielnicami zamieszkanymi przez Europejczy-
ków i kontrolowaną przez obce państwa polityką celną. Mimo że Chiny należały,
jako sojusznik państw Ententy, do zwycięskiego obozu i uczestniczyły w konfe-
rencji paryskiej, nic to nie zmieniło w ich sytuacji. Międzynarodowa konferencja
siedmiu państw europejskich, USA i Japonii w Waszyngtonie z przełomu
1921/1922 r. potwierdziła zasadę „otwartych drzwi", czyli „prawa" wszystkich
tych państw do ekspansji gospodarczej w Chinach. Chiny były pogrążone nadal
w wojnie domowej, a zbyt słabe centralne rządy nigdy nie miały władzy na całym
terytorium Chin.
Dążenie do modernizacji gospodarki i obyczajowości Chin, reprezentowane
przez inteligencję, tendencje do zlikwidowania wpływów cudzoziemskich, nara-
stające konflikty społeczne i walki wewnętrzne oraz przyjmowanie przez część
inteligencji doktryny komunistycznej to główne problemy Chin międzwojennych.
Wszystko dokonywało się w warunkach okrutnych walk wszystkich ze wszystki-
mi, a od początku lat trzydziestych ekspansji japońskiej.
Największą rolę odgrywał w Chinach Kuomintang (Partia Narodowa), prze-
wodzony przez Sun Yat-sena, a po jego śmierci przez Chiang Kai-sheka (Czang
Kaj-szeka). Kuomintang głosił hasła przywrócenia jedności Chin, odbudowy w
pełni suwerennego państwa, demokracji politycznej i rozszerzenia praw chłopów
i robotników. Kierownictwo Kuomintangu — wobec polityki prowadzonej przez
państwa Europy Zachodniej, Japonię i USA — już od 1918 i 1919 r. było wyraźnie
190
Chiang Kai-shek (1887-1975)
i Mao Zedong (1893-1976)

nastawione na współpracę z państwem radzieckim. Komintern i władze radzieckie
przysyłały swoich doradców wojskowych i cywilnych, zapewniły dostawy broni,
a także szkoliły przyszłych oficerów armii Kuomintangu. W 1921 r. powstała
Komunistyczna Partia Chin (KPCh). W momencie powstania liczyła 57 członków,
podczas gdy ludność Chin w tym czasie wynosiła 450 min. Partia ta od początku
nastawiła się na współpracę z Kuomintangiem, zresztą zgodnie z wytycznymi
Kominternu, czyli Moskwy. Długotrwały sojusz między ZSRR a Kuomintangiem
i niedocenianie przez Moskwę roli komunistów chińskich niewątpliwie zaważy na
przyszłym (po II wojnie światowej) konflikcie radziecko-chińskim. Wśród pierw-
szych komunistów chińskich byli: Zhou Enlai (Czou En-laj), Mao Zedong, a także
obecny przywódca Chin Deng Xiaoping (Teng Siao-ping).
W 1927 r. nowy przywódca Kuomintangu zdecydował się na zerwanie
współpracy z komunistami. Rozpoczęła się rzeź niczego nie spodziewających się
komunistów. Pisarz francuski Malraux w powieści Dola człowiecza opisuje, jak
aresztowanych komunistów wrzucano żywcem do palenisk lokomotyw. Kuomin-
tang próbował spacyfikować kraj, ale było to niemożliwe. Trwały walki o władzę
w samym kierownictwie Kuomintangu, prowadzili ze sobą spory przywódcy
rozbitego ruchu komunistycznego, w którym uczestniczyli emisariusze Kominter-
nu. W całych Chinach toczyły się walki między dowódcami oddziałów, a wła-
ściwie band wojskowych.
W 1931 r. Japonia, wykorzystując rozkład państwa chińskiego, niemal bez
191
oporu opanowała Mandżurię. W 1934 r. stworzyła tam cesarstwo Mandżukuo,
rządzone przez obalonego ostatniego cesarza Chin z dynastii mandżurskiej Pu Yi
(P'ui). Kuomintang, który z kolei korzystał z pomocy doradców niemieckich,
nadal ostro zwalczał komunistów. W 1934 r. kierownictwo KPCh zdecydowało
się na Wielki Marsz, czyli wycofanie swoich sił z południa Chin, opanowanego
przez siły Kuomintangu, na północ. Wielki Marsz trwał rok, trasa liczyła ponad
10 tys. km, z ok. 100 tys., którzy wyruszyli, doszło 10 tys. Marsz ten przyniósł
Komunistycznej Partii Chin dziesiątki i setki tysięcy zwolenników i wielką,
heroiczną legendę. KPCh wszędzie obiecywała chłopom ziemię. Komintern wciąż
naciskał, żeby komuniści utworzyli jednolity front z Kuomintangiem, szczególnie
w obliczu narastającego zagrożenia ze strony Japonii. Doszło do tego dość
przypadkowo. W grudniu 1936 r., podczas podróży inspekcyjnej, przywódca
Kuomintangu Chiang Kai-shek dostał się do niewoli jednego z samozwańczych
generałów, sympatyzującego z komunistami i zarazem walczącego z Japończyka-
mi. Przed wypuszczeniem z niewoli „namówiono" go do zaprzestania walki z
KPCh. Podstawy jednolitego frontu zostały stworzone.
W Japonii coraz większy wpływ na politykę zdobywała generalicja. Przelud-
nienie kraju, a także kryzys ekonomiczny lat 1929-1933, który dotknął także
Japonię, wzmocniły militaryzm japoński. Panujący od 1926 r. cesarz Hirohito był
zwolennikiem ekspansji pod hasłem „Azja dla Azjatów". W lipcu 1937 r. Japonia
uderzyła na Chiny. Zaczęła się 9-letnia wojna japońsko-chińska. W 1938 r.
wojskowi przejęli w Japonii pełnię władzy.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Zmiany na Bliskim Wschodzie w okresie międzywojennym.
2.  Walka Gandhiego o niepodległość Indii.
3.  Sytuacja wewnętrzna w Chinach w okresie międzywojennym, stosunki między Kuomintan-
giem a komunistami chińskimi.
4.  Wpływ I wojny światowej na początki kryzysu kolonializmu.
Słownik:
Hagana, kibuce, Kongres Narodowy, Liga Muzułmańska, non violence, satjagraha, Wielki Marsz.
Przykładowe ćwiczenie:
1. W jaki sposób realizowana jest we współczesnym świecie zasada non violence i cywilnego
nieposłuszeństwa?
Rozdział 6.  Stosunki  międzynarodowe
Czas stabilizacji. W drugiej połowie lat dwudziestych cały świat przeżywał
okres stabilizacji. Zarówno w gospodarce, wchodzącej w fazę koniunktury, jak i
w polityce międzynarodowej nastąpiła sytuacja, którą określano jako „ostateczne
zakończenie wojny". Kiedy we wrześniu 1926 r. delegacja niemiecka zajęła swoje
192
miejsce w Radzie Ligi Narodów, a minister spraw zagranicznych Francji Briand
wygłaszał przemówienie wzywające do powszechnego rozbrojenia, wydawać by
się mogło, że świat, a w każdym razie Europę, czeka epoka trwałego pokoju.
W 1927 r. Briand wystąpił z projektem podpisania paktu o wyrzeczeniu się
wojny jako metody załatwiania sporów międzynarodowych. Inicjatywę podjął rząd
USA, stąd pakt nazwano paktem Brianda-Kellogga (Frank Kellogg był ówczes-
nym sekretarzem stanu USA). Pakt ten został podpisany w Paryżu w sierpniu
1928 r. m.in. przez Belgię, Czechosłowację, Francję, Japonię, Niemcy, Polskę,
Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię i Włochy. Ten „międzynarodowy pocałunek",
jak określano go ówcześnie, nie miał realnych konsekwencji, ale świadczył o
ówczesnej atmosferze w stosunkach międzynarodowych. To wtedy Briand wysunął
pierwszy projekt Paneuropy, czyli zjednoczenia państw europejskich.
Wkrótce potem nastąpiła ewakuacja wojsk francusko-brytyjskich z Nadrenii
(1930), a plan Owena Younga rozłożył spłatę reparacji ze strony Niemiec na
okres do 1988 r. W 1932 r., w czasie wielkiego kryzysu, układ w Lozannie niemal
zupełnie zlikwidował obowiązek spłaty i cała kwestia reparacji umarła śmiercią
naturalną. Zaczęły się przygotowania do międzynarodowej konferencji rozbroje-
niowej. Obrady jej rozpoczęły się w 1932 r. w Genewie, ale po dwóch latach
zostały zawieszone na czas nieokreślony.
Okres „odprężenia" czy „stabilizacji" okazał się bardzo krótki, pierwszym
sygnałem jego nietrwałości był atak Japonii na Mandżurię w 1931 r. Liga Narodów
próbowała protestować, ale bezskutecznie, w marcu 1933 r. Japonia zdecydowała
się na wystąpienie z Ligi. W 1929 r. umarł Stresemann, a w 1932 r. Briand.
Twórcy „ducha Locarno" odeszli. Światem wstrząsnął wielki kryzys ekonomiczny,
który m.in. doprowadził do władzy Hitlera.
Czas przełomu. Powstanie III Rzeszy wprowadziło zasadnicze zmiany na
scenie międzynarodowej. Co prawda oficjalne wystąpienia Hitlera na polu dyplo-
macji zawierały zapewnienia poszanowania porządku europejskiego, ale równo-
cześnie jednym z podstawowych motywów programu NSDAP było uwolnienie
Niemiec spod „dyktatu wersalskiego" i rewanż za klęskę poniesioną w I wojnie
światowej. W październiku 1933 r. Niemcy wystąpiły z Ligi Narodów. Fakt ten
oznaczał, że mimo oficjalnych zapewnień, III Rzesza chciała mieć wolną rękę w
przyszłym kwestionowaniu „systemu wersalskiego".
Mimo to Niemcy stale liczyły na ewentualne zbliżenie z Wielką Brytanią,
a z kolei Francja i Anglia miały nadzieję na polepszenie stosunków z Włochami,
które prowadziły politykę zdobywania wpływów na Bałkanach i obawiały się
ekspansji nowych Niemiec, zarówno na terenie Austrii, jak i Rumunii. Wobec
III Rzeszy mocarstwa zachodnie oscylowały między lekceważeniem niebezpie-
czeństwa a obawami, by nie spowodować konfliktu.
Dodatkowym czynnikiem wpływającym na niestabilność ówczesnych ukła-
dów międzynarodowych była stała obawa i nieufność wobec Związku Radziec-
kiego i międzynarodowego ruchu komunistycznego, które sprawiały, że państwa
zachodnie niechętnie traktowały możliwość potencjalnej współpracy z tymi siłami.
13 — Historia
193
Tak zwaną taktykę dwóch wrogów stosowano w latach trzydziestych we wszy-
stkich możliwych odmianach. Zachód chętnie witał konflikt III Rzeszy z ZSRR
i Kominternem, Niemcy robiły, co mogły, by nie dopuścić do zbliżenia państwa
radzieckiego do innych państw Europy, a rząd radziecki w 1939 r. ostatecznie
postanowił, że w walce „dwóch imperializmów" imperializm anglosaski jest
bardziej groźny niż niemiecki.
Jeszcze przed wystąpieniem Niemiec z Ligi Narodów Włochy zaproponowały
zawarcie paktu czterech, obejmującego Francję, Niemcy, Wielką Brytanię i Wło-
chy. Cztery państwa miałyby zawrzeć dziesięcioletni układ o współpracy, fakty-
cznie oddający im przewodnictwo w Europie. Układ ten, przeciw któremu pro-
testowała m.in. Polska, nigdy jednak nie został ratyfikowany. Podobny los spotkał
projekt paktu wschodniego, wysunięty przez Francję w 1934 r., zawierający
propozycję zagwarantowania nienaruszalności granic w Europie Wschodniej. Mia-
ły go podpisać zarówno państwa Europy Środkowo-Wschodniej (republiki bał-
tyckie, Polska, Czechosłowacja), jak i ZSRR oraz Niemcy. Francja i Wielka
Brytania oraz Włochy byłyby gwarantami tego układu. Ta próba „wschodniego
Locarno" nie doszła do skutku, za dużo bowiem sprzeczności nagromadziło się
między jego przyszłymi uczestnikami. Nie chciały go m.in. ani Niemcy, ani
Polska. Pomysłodawca paktu wschodniego, minister spraw zagranicznych Francji
Barthou, zginął od kuli chorwackiego zamachowca w 1934 r.
We wrześniu 1934 r. Związek Radziecki zgłosił akces do Ligi Narodów i
uzyskał stałe miejsce w Radzie (zastąpił Niemcy). To włączenie się państwa
radzieckiego do stosunków międzynarodowych, połączone ze zmianą taktyki
Kominternu, który zaczął głosić hasło frontu ludowego, było wynikiem zanie-
pokojenia wzrostem siły ruchów faszystowskich i niebezpieczeństwem izolacji.
Kształtowanie się osi Berlin-Rzym-Tokio. Lata 1935-1937 przyniosły
zaostrzenie sytuacji międzynarodowej. W styczniu 1935 r., zgodnie z warunkami
traktatu wersalskiego, odbył się plebiscyt w Zagłębiu Saary, mający przesądzić o
przynależności tego terytorium. Absolutne zwycięstwo odnieśli zwolennicy przy-
łączenia do Niemiec. Wzmocniony tym wydarzeniem Hitler w marcu tegoż roku
ogłosił obowiązek powszechnej służby wojskowej w Niemczech, łamiąc w sposób
otwarty postanowienia wersalskie. Państwa europejskie milczały, podobnie jak w
rok później, gdy Hitler przeprowadził remilitaryzację Nadrenii.
W październiku 1935 r. Włochy zdecydowały się na wkroczenie do Etiopii.
Państwo to zostało podbite, a król włoski przyjął tytuł cesarza. Liga Narodów
uchwaliła sankcje gospodarcze wobec Włoch, ale wkrótce się z nich wycofała.
W 1937 r. Włochy wystąpiły z Ligi Narodów.
W lipcu 1937 r. na Dalekim Wschodzie Japonia rozpoczęła agresję na Chiny.
Wydarzenia te powodowały naturalne zbliżenie trzech państw, nastawionych na
ekspansję. Z kolejnych układów, z listopada 1936 r. Niemcy-Japonia i z września
1937 r. Niemcy-Włochy, powstał pakt noszący nazwę antykominternowskiego.
Pakt ten miał charakter ideowopolityczny i nie zawierał na razie klauzul o sojuszu
wojskowym, niemniej jednak stanowił podstawę osi Berlin-Rzym-Tokio.
194
W tym samym czasie w Hiszpanii trwała wojna domowa. W 1936 r. powstał
tu rząd frontu ludowego z udziałem demokratów republikańskich, socjalistów i
komunistów. Z nowym rządem sympatyzował, choć oczywiście do niego nie
wszedł, silny w Hiszpanii, ruch anarchistyczny. W lipcu 1936 r. przeciw rządowi
frontu ludowego wystąpiła część armii hiszpańskiej pod wodzą gen. Franco.
Rebelianci byli wspierani przez dużą część duchowieństwa, monarchistów, a także
nieliczną, ale dobrze zorganizowaną partię faszystów hiszpańskich, Falangę. Za-
częła się krwawa i okrutna wojna domowa, która trwała do 1939 r.
Wydarzenia w Hiszpanii są uznawane przez wielu historyków za wstęp do
II wojny światowej, jej poligon doświadczalny. Zarówno Niemcy, jak i Włochy
zdecydowały się poprzeć zbrojnie rebeliantów (min. wysłano tu Legion Condor
Luftwaffe). Natomiast republikanom udzielił pomocy Związek Radziecki, wysy-
łając do Hiszpanii zarówno broń, jak i ludzi. Francja i Wielka Brytania, jak i
inne państwa europejskie, ogłosiły zasadę nieinterwencji. W Hiszpanii obie wal-
czące strony dokonywały okrucieństw. Republikanie mordowali duchownych i
palili kościoły. Frankiści masowo rozstrzeliwali jeńców i przeciwników politycz-
nych. Straszliwa masakra ludności cywilnej nastąpiła w czasie bombardowania
przez samoloty niemieckie miasteczka baskijskiego Guerniki (temu wydarzeniu
poświęcony jest sławny obraz Pablo Picassa). Społeczeństwa europejskie z prze-
rażeniem śledziły losy tej wojny. W samej Hiszpanii oba walczące obozy były
skłócone wewnętrznie, najostrzejsze spory rozdzierały jednak stronę republikań-
ską. Działała, zorganizowana na wzór radziecki, komunistyczna policja polityczna,
dochodziło do walk zbrojnych między komunistami prostalinowskimi, trockistami
i różnymi odłamami anarchistów. Obrona legalnego rządu, pochodzącego z wy-
borów, zamieniała się w rewolucję i anarchistyczną rewoltę.
Do Hiszpanii przybywali ochotnicy ze wszystkich państw Europy. Drobna
ich część chciała stanąć po stronie frankistów, ale znaczna większość wspomagała
republikanów. Robotnicy i intelektualiści, zwolennicy komunizmu, ale także ci,
którzy uważali tę wojnę za front walki z faszyzmem, napływali do Hiszpanii,
tworząc tu Brygady Międzynarodowe. Ostatecznie Franco zwyciężył, wprowadza-
jąc system konserwatywnej, autorytarnej dyktatury, wspieranej przez Kościół,
która przetrwała 39 lat.
Ku wojnie. Mając zapewnione sojusze z Japonią i Włochami, uspokojony
praktyczną „neutralnością" mocarstw europejskich i całkowitą bezsilnością Ligi
Narodów, Hitler zdecydował się na otwarte głoszenie dążeń do zjednoczenia
wszystkich Niemców w jednym państwie. W Austrii już w 1934 r., przy poparciu
Niemiec, tamtejsi naziści próbowali przejąć władzę, ale próba ta była nieudana.
W 1938 r. sytuacja okazała się bardziej sprzyjająca. Włochy nie zamierzały
protestować. Arthur Seyss-Inquart, przywódca nazistów austriackich, nalegał na
przyspieszenie Anschlussu (przyłączenia). W marcu 1938 r. wojska niemieckie
wkroczyły do Austrii, witane owacyjnie przez dużą część ludności. Austria
bezkrwawo i bez żadnego oporu została częścią III Rzeszy.
Drugim obszarem zamieszkanym przez zwartą zbiorowość niemiecką (ok.
n*                                                                                                             195
3 min) były Sudety w Czechosłowacji. Istniał tu silny ruch nazistowski pod wodzą
Konrada Henleina. Sytuacja Hitlera była jednak w tym wypadku trudniejsza.
Czechosłowacja znajdowała się w systemie sojuszów, zarówno z ZSRR, jak i
Francją, wzajemnie warunkowanych. Sprawa Niemców sudeckich mogła być
rozwiązana tylko drogą dyplomatyczną.
Anglia i Francja postanowiły za wszelką cenę nie dopuścić do konfliktu
zbrojnego. Podczas rozmów z ówczesnym premierem brytyjskim, Arthurem Ne-
ville'em Chamberlainem, Hitler zapewniał, że nie wysuwa żadnych innych rosz-
czeń terytorialnych poza Sudetami. W końcu września w Monachium spotkali się
Daladier premier Francji, Chamberlain premier Wielkiej Brytanii i dwaj „wodzo-
wie", Hitler, fuhrer III Rzeszy, oraz Mussolini, duce Italii. Podpisali oni traktat,
upoważniający Niemcy do zajęcia Sudetów. Rządu Czechosłowacji nikt nie pytał
0  zdanie. Trzy państwa gwarantowały nienaruszalność reszty Czechosłowacji, ale
Niemcy nie podpisały tych gwarancji. „Uratowałem pokój dla naszego pokolenia"
— stwierdził Chamberlain po powrocie do Londynu. Francuzi, bezpieczni za
wybudowaną w początkach lat trzydziestych linią Maginota, oddzielającą ich od
Niemiec, odetchnęli z ulgą. Wkrótce po Monachium Węgry zwróciły się do
Czechosłowacji z żądaniem przekazania obszarów Słowacji z większością wę-
gierską i Ukrainy Zakarpackiej. W początkach listopada 1938 r., w tzw. arbitrażu
wiedeńskim, Niemcy i Włochy przysądziły Węgrom część południowej Słowacji
1  Ukrainy Zakarpackiej (ok. 12 tys. km2 z ok. 1 min ludności). Konferencję w
Monachium wykorzystała również Polska (zob. s. 248). Prezydent Czechosłowacji
Eduard Beneś podał się do dymisji i opuścił Czechosłowację. III Rzesza nie miała
zamiaru i nie mogła zrezygnować z dalszej ekspansji. Wewnętrzna logika syste-
mów faszystowskich, konsekwentnie głoszone hasło Lebensraumu (przestrzeni
życiowej), jak i gospodarka opierająca się na ciągłej  rozbudowie przemysłu
zbrojeniowego, wymagały kolejnych „podbojów".
Zaczęła się ostateczna rozgrywka, już nie tyle o to, czy wojna będzie, ile o
to, gdzie i kiedy się zacznie.
Ostatnie miesiące pokoju. W marcu 1939 r. Hitler udzielił protekcji Sło-
wacji, której parlament proklamował oderwanie się od Czech (14 III 1939), a
następnie wezwał do Berlina nowego prezydenta Czech Emila Hachę, przedsta-
wiając mu ultimatum, że albo powierzy losy Czech w ręce Hitlera, albo wojska
niemieckie przekroczą granicę. Hacha zemdlał, a po powrocie do przytomności
podpisał dokument o powstaniu Protektoratu Czech i Moraw. W tydzień później
Niemcy zmusiły Litwę do oddania im Kłajpedy. W kwietniu Włochy zaatakowały
Albanię, uzasadniając to koniecznością „przywrócenia ładu" w tym państwie.
Wyglądało na to, że ekspansja niemiecka może w przyszłości zagrozić
Rumunii i Polsce. W obliczu tych wydarzeń Francja i Wielka Brytania nie mogły
pozostać bierne. Udzielone zostały gwarancje dla Polski w razie zaatakowania
jej przez Niemcy, zagwarantowano także nienaruszalność Rumunii i Grecji (zob.
s. 249).
Związek Radziecki do początków 1939 r. był jakby nieobecny w całej tej
196
i
grze dyplomatycznej. Po załamaniu się frontów ludowych we Francji i Hiszpanii,
zajęty konfliktem z Japonią (walki nad rzeką Chalchyn-gol w lecie 1939 r.),
przeżywający okres „wielkiego terroru" i procesów moskiewskich, zachował
bierność w sprawie Czechosłowacji. Państwa zachodnie także nie włączały ZSRR
w swoją politykę.
Ale przecież w obliczu zbliżającego się konfliktu państwo radzieckie musia-
ło określić swoje „miejsce", a zarówno dla Niemiec, jak i dla mocarstw zachod-
nich rola ZSRR nie mogła zostać obojętna. Stalin i nowy (od maja 1939 r.)
minister spraw zagranicznych Wiaczesław Mołotow już na wiosnę 1939 r. zaczęli
wysyłać „sygnały" sondażowe do obu stron konfliktu, ale do żadnych poważ-
niejszych ustaleń nie dochodziło. Dnia 12 VIII 1939 r. rozpoczęły się w Moskwie
rozmowy wojskowe z delegacjami Francji i Wielkiej Brytanii, prowadzone na
bardzo niskim szczeblu; 23 sierpnia przybył do Moskwy minister spraw zagra-
nicznych Joachim von Ribbentrop, tegoż dnia pakt Ribbentrop-Mołotow, wraz
z tajną klauzulą o podziale Rzeczypospolitej Polskiej, został podpisany (zob.
s. 251). Ale Hitler miał jeszcze nadzieję, że uda się mu zneutralizować Wielką
Brytanię — wojna, której początek wyznaczono na 26 sierpnia, została odłożona.
Mimo iż liczono na drugie Monachium, nastąpił jednak 1 września.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Okres stabilizacji w sytuacji międzynarodowej — inicjatywy pokojowe i rozbrojeniowe w
drugiej połowie lat dwudziestych.
2.  Kierunki polityki zagranicznej Japonii, III Rzeszy i Włoch w pierwszej połowie lat trzy-
dziestych — ich związek z sytuacją wewnętrzną w tych państwach.
3.  Przyczyny wojny domowej w Hiszpanii i jej znaczenie międzynarodowe.
4.   Aneksje terytorialne III Rzeszy w latach  1938-1939 a polityka państw zachodnich —
postanowienia konferencji w Monachium. Geneza i konsekwencje paktu Ribbentrop-Mołotow.
Słownik:
Anschluss, I arbitraż wiedeński, Falanga, Lebensraum, pakt antykominternowski, pakt Brian-
da-Kellogga, pakt czterech, pakt wschodni, plan Younga, Protektorat Czech i Moraw.

Przykłady ćwiczeń:
1.  Jakie mogły być przyczyny polityki państw Zachodu wobec ekspansji III Rzeszy?
2.  Określ źródła bezsilności Ligi Narodów.
Przykłady  ćwiczeń  powfórzeniowych  do  części  U
1.   Wypisz imiona i nazwiska polityków i działaczy, którzy wspomniani są
w tekście. Znajdź dodatkowe wiadomości o tych postaciach, których rolę
uznajesz za największą lub które Cię zainteresowały.
2.   Opracuj tezy referatów:
—  Nowe zjawiska w kulturze europejskiej w okresie międzywojennym
(wykorzystaj wiadomości z lekcji języka polskiego i wychowania pla-
stycznego).
—  Kryzys demokracji parlamentarnej w okresie międzywojennym.
197
3.  Zrób mapę „ustrojową" Europy w połowie lat trzydziestych (zaznacz
przy każdym państwie formę panującego ustroju).
4.  Zestaw cechy następujących systemów ustrojowych: autorytarny, fa-
szystowski, komunistyczny (radziecki), demokratyczno-parlamentamy — sfor-
mułuj różnice między nimi.
5.  Jakie znasz utwory literatury pięknej i filmy, w których ukazane są
problemy, postacie i wydarzenia opisane w tej części?
Materiały   źródłowe
Benito Mussolini, Doktryna faszyzmu, Lwów 1935, s. 24-26
10.  — Ta osobowość wyższego stopnia jest narodem, o ile jest pań-
stwem.  Nie naród tworzy państwo, jak to twierdzi przestarzała koncep-
cja naturalistyczna, która służyła za podstawę publicystyce państw narodo-
wych XIX wieku. To wprost przeciwnie, państwo stworzyło naród. Ono to
ludności, która uświadomiła sobie swą własną jedność moralną, dało wolę,
a więc faktyczne istnienie. Prawo narodu do niepodległości wynika nie z
jakiejś literackiej i idealnej świadomości własnej istoty, ani tem mniej z
faktycznej  sytuacji  mniej  lub więcej  nieświadomej  i  bezwładnej,  lecz z
świadomości aktywnej, woli politycznej, działającej i gotowej do wykazania
własnego prawa; to jest z pewnego rodzaju państwa, będącego już w stanie
stawania się.  Państwo, jako powszechna wola etyczna, jest faktycznym
twórcą prawa.
11.  — Naród jako państwo jest rzeczywistością etyczną, która istnieje i
żyje, o ile się rozwija. Zastój jest jego śmiercią. Dlatego państwo jest nie
tylko autorytetem, który rządzi wolą jednostek i nadaje jej formę i wartość
życia duchowego, lecz jest ono również potęgą, która umie zamanifestować
swą wolę na zewnątrz, zmuszając do uznania jej i uszanowania oraz wska-
zując czynem jej uniwersalność we wszystkich koniecznych dla swego rozwoju
pociągnięciach. [...]
12.  — Państwo faszystowskie, najwyższa i najpotężniejsza forma oso-
bowości, jest siłą, ale siłą duchową. Skupia ona wszystkie formy moralnego
i intelektualnego życia człowieka. Nie może się więc ograniczyć do zwykłych
czynności  utrzymywania  porządku  i  sprawowania  opieki,  jak tego chciał
liberalizm. Nie jest prostym mechanizmem, który ograniczałby sferę domnie-
manych swobód indywidualnych. Jest formą i normą wewnętrzną, jest ujęciem
w karby dyscypliny całego człowieka; przenika tak wolę, jak i rozum. Jego
zasada, ożywiająca go centralna idea, najistotniejsze natchnienie osobowości
ludzkiej, żyjącej we wspólnocie obywatelskiej, zstępuje do głębi i zagnieżdża
się tak w sercu człowieka czynu, jak i myśliciela, tak artysty, jak i uczonego:
ona, co jest duszą duszy.
13.  — Faszyzm [...] jest nie tylko prawodawcą i założycielem instytucyj,
lecz wychowawcą i krzewicielem życia duchowego. Chce odnowić nie formy
życia ludzkiego, lecz treść, człowieka, charakter, wiarę. I w tym celu pragnie
karności i autorytetu, które by zstąpiły w dusze i zdobyły w nich rząd
niezaprzeczony. Przeto jest jego symbolem pęk rózg liktorskich, symbol
jedności, siły i sprawiedliwości.
Czy i dlaczego można określić, że autor tekstu formułuje ideę państwa totalnego? Jak
autor tekstu przedstawia relacje zachodzące między państwem, narodem a jednostką?
Adolf Hitler, Mein Kampf, Munchen 1934, rozdz. II, s. 311-324; rozdz.
XIII, s. 687—689, 736, 737, 742, 743 (cyt. za: Historia doktryn politycznych,
s. 318-323, 330, 331)
I [O rasie]
Już na pierwszy rzut oka widać kontrolowaną przez naturę formę roz-
mnażania się i powiększania gatunku, niczym spiżowe prawo wszystkich
niezliczonych form uzewnętrzniania się woli życia. Każde zwierzę łączy się w
parę tylko z osobnikiem tego samego gatunku. Sikorka podąża do sikorki,
zięba do zięby, bocian do bocianicy, mysz polna do myszy polnej, mysz
domowa do myszy domowej, wilk do wilczycy.
Mogą to zmienić tylko nadzwyczajne okoliczności, przede wszystkim
niewola albo jakaś inna okoliczność uniemożliwiająca kojarzenie się wewnątrz
tego samego gatunku. Wówczas jednak natura zaczyna sprzeciwiać się
wszelkimi środkami, a jej najbardziej widoczny protest polega nie tylko na
odmowie dalszej zdolności płodzenia bękartów albo na ograniczeniu płodności
późniejszego potomstwa; w przeważającej ilości wypadków niknie odporność
na choroby i zdolność fizycznej samoobrony.
Takie jest prawo natury.
Każde skrzyżowanie dwóch istot o niejednakowej wartości daje w rezul-
tacie produkt pośredni między wartością obojga rodziców. Oznacza to więc,
że potomstwo będzie miało wyższe cechy aniżeli rasowo niższa połowa rasy
rodzicielskiej, jednakże nie dorównujące drugiej, wyższej rasowo połowie.
Zatem będzie ono ulegać później w walce z osobnikami o wyższych cechach.
Takie skojarzenie sprzeciwia się w ogóle woli natury, dążącej do uszlachet-
nienia stworzeń. Założenie polega przy tym nie na łączeniu jednostek więcej
czy mniej wartościowych, lecz na zupełnym zwycięstwie pierwszych. Jedno-
stka silniejsza powinna panować, a nie łączyć się z jednostką słabszą i tym
samym poświęcać swoją wielkość. Tylko cherlak może uważać to prawo natury
za okrutne, ale jest on tylko człowiekiem słabym i ograniczonym; gdyby nie
panowało takie prawo, każdy dążący do doskonałości rozwój wszystkich
ograniczonych istot byłby nie do pomyślenia. [...]
Jak mało natura życzy sobie kojarzenia jednostek słabych z silnymi, tak
mniej jeszcze — stapiania się wyższej rasy z niższą, bowiem w tym wypadku
pogrzebana zostałaby za jednym zamachem jej cała dawniejsza, być może,
setki lat trwająca praca nad wyższym rozwojem życia.
Doświadczenie dziejowe dostarcza na to niezliczonych dowodów. Wyka-
zuje ono z przerażającą wyrazistością, że przy każdym zmieszaniu krwi
aryjskiej z krwią niższych narodów następstwem był koniec rasy wyższej jako
pioniera kultury. [...]
Mówiąc zwięźle, każde skrzyżowanie rasy daje zawsze w wyniku:
1.  upadek poziomu wyższej rasy;
2.   fizyczny i duchowy regres oraz związany z tym początek, chociaż
powolnego, to jednak nieuniknionego, postępującego charłactwa.
Przyczyniać się do takiego rozwoju — oznacza grzeszyć przeciwko woli
wiecznego stwórcy.
Jednak czyn ten, mimo że jest grzechem, opłaca się. Zanim człowiek
spróbuje sprzeciwić się żelaznej logice natury, popada w walkę z zasadami,
którym zawdzięcza swoje istnienie. Wówczas jego postępowanie wbrew na-
turze musi jego samego doprowadzić do upadku.
Tu, naturalnie, przypomina się czysto żydowski, zuchwały i głupi zarzut
wysuwany przez współczesnych pacyfistów: „To właśnie człowiek pokonuje
naturę!"
Miliony ludzi powtarzają bezmyślnie jak papugi ten żydowski absurd i
wreszcie rzeczywiście nabierają mniemania, że stanowią pewien rodzaj ludzi
zdolnych przekształcić naturę; przy tym nie dysponują żadną inną bronią,
tylko ideą, i to tak nędzną, że aż trudno ją sobie wyobrazić. [...]
Wszystko, co dzisiaj podziwiamy na ziemi — wiedzę i sztukę, technikę
i wynalazki — stanowi tylko twórczy produkt niewielu ludów, a być może,
jednej rasy. Od nich zależy trwałość tej całej kultury. Gdyby zniknęli, to
razem z nimi zeszłoby do grobu piękno tej ziemi. [...]
Człowiek, który zaprzecza prawom rasowym i lekceważy je, pozbawia
się szczęścia, które się przed nim pojawia. Przeszkadza w zwycięskim
pochodzie lepszej rasy, a tym samym pierwszemu warunkowi wszelkiego
postępu. W konsekwencji, obciążony wrażliwością ludzką, upodabnia się do
bezradnego zwierzęcia.
Daremne jest spieranie się, która rasa albo rasy były pierwotnymi nosi-
cielami ludzkiej kultury, a tym samym prawdziwymi nosicielami tego, co
rozumiemy pod pojęciem ludzkości. Prościej jest przedstawić ten problem w
odniesieniu do teraźniejszości, a odpowiedź nasunie się w sposób prosty i
wyraźny. To, co widzimy dzisiaj z ludzkiej kultury, osiągnięcia sztuki, nauki,
techniki, jest prawie wyłącznym produktem aryjczyka. Ten właśnie fakt pozwala
wyciągnąć uzasadniony retrospektywny wniosek, że aryjczyk był twórcą w
ogóle wyższego społeczeństwa, będąc prototypem tego, co rozumiemy pod
pojęciem „człowiek". Jest on Prometeuszem ludzkości, z którego jasnego
czoła wytrysnęła boża iskra geniusza wszystkich czasów, zapalając na nowo
ogień, który rozjaśnił noc milczących tajemnic i pozwolił ludziom zapanować
nad innymi istotami ziemskimi. Spróbować go wykluczyć — a już po niewielu
tysiącleciach ponownie ogarnęłaby ziemię głęboka ciemność, zanikłaby ludzka
kultura, a świat opustoszałby. [...]
200
II [O polityce zagranicznej Rzeszy]
My, narodowi socjaliści, przekreślamy [...] świadomie kierunek polityki
zagranicznej naszej historii przedwojennej. Rozpoczynamy ją stąd, gdzie
kończyła się ona przed sześcioma wiekami. Wstrzymujemy odwieczny pochód
germański na południe i zachód Europy i kierujemy swój wzrok na tereny na
wschodzie. Zamykamy ostatecznie przedwojenną politykę kolonialną i hand-
lową i przechodzimy do polityki kontynentalnej, jako polityki przyszłości.
Gdy mówimy dzisiaj o nowych ziemiach, myślimy przede wszystkim o
Rosji i podległych jej państwach ościennych. Sam los wydaje się wskazywać
nam na to palcem. Od kiedy wydał on Rosję bolszewizmowi, pozbawił naród
rosyjski tej inteligencji, która dotychczas prowadziła go za sobą i gwarantowała
trwałość państwa. Bowiem organizacja rosyjskiego tworu państwowego nie
była wynikiem państwowo-politycznych uzdolnień słowiańszczyzny w Rosji,
lecz tylko przecudownym przykładem państwowotwórczej działalności elemen-
tu germańskiego wśród mniej wartościowej rasy. W ten sposób powstały na
świecie liczne silne państwa. Niższe narody z germańskimi organizatorami i
panami, jako ich kierownikami, wielokrotnie urastały do potężnych rozmiarów
i utrzymały się tak długo, jak długo utrzymał się rdzeń twórczej rasy państwo-
wej. Tym germańskim rdzeniem Rosja żywiła od stuleci swoje górne warstwy.
Można je dzisiaj uważać za wyplenione i wygasłe. Na ich miejsce wstąpił
Żyd. Tak jak Rosjanin nie może otrząsnąć się własnymi siłami z jarzma
żydowskiego, tak niemożliwością jest dla Żyda utrzymanie potężnego państwa
przez dłuższy czas. Nie przedstawia on elementu organizacji, a tylko fermentu
i rozkładu. Olbrzymie państwo na Wschodzie dojrzało do załamania, a koniec
panowania żydowskiego w Rosji będzie także końcem Rosji jako państwa.
Los wybrał nas, abyśmy byli świadkami katastrofy, która stanowić będzie
najpotężniejsze potwierdzenie słuszności narodowej teorii ras.
Jednak, naszym zadaniem, misją ruchu narodowosocjalistycznego jest
doprowadzenie naszego własnego narodu do takiego politycznego poglądu,
żeby spełnienie swojego celu przyszłości nie upatrywał on w upajającym go
nowym pochodzie aleksandryjskim, lecz bardziej w skrzętnej pracy niemiec-
kiego pługa, któremu ziemię winien przygotować miecz.
Jakie założenia rasizmu zawiera przytoczony tekst? Jakie elementy ostrego antysemi-
tyzmu można w nim znaleźć? Który fragment przedstawia kult „aryjskości"? Zrób analizę
językową tekstu. Odtwórz koncepcję polityki ekspansji na wschód oraz charakteru państwo-
wości rosyjskiej, zawarte w tekście.
Józef Stalin, Wystąpienie końcowe na XVII Zjeździe partii, 31 I 1934 r.
(cyt. za: J. Stalin, Zagadnienia leninizmu, Warszawa 1951, s. 615)
Towarzysze! Dyskusja na zjeździe wykazała całkowitą jedność poglądów
naszych kierowników partyjnych, można powiedzieć, we wszystkich zagad-
nieniach polityki partyjnej. Żadnych wystąpień przeciw referatowi sprawozdaw-
201
czemu, jak wiecie, nie było. Ujawniła się zatem niezwykła ideowopolityczna
i organizacyjna zwartość szeregów naszej partii. (Oklaski). Powstaje pyta-
nie, czy wobec tego potrzebne jest wygłoszenie słowa końcowego? Sądzę,
że nie jest potrzebne. Pozwólcie mi więc zrzec się słowa końcowego. (Bu-
rzliwa owacja, cały zjazd wstaje, potężne „hura"; chóralne
okrzyki: „Niech żyje Stalin!" Zjazd stojąc śpiewa „Międzynaro-
dówkę". Po odśpiewaniu „Międzynarodówki" owacja za-
czyna się na nowo. Okrzyki: „Hura!", „Niech żyje Stalin!", „Niech
żyje KC!").
Jakie wnioski dotyczące atmosfery zjazdu, obowiązujących obyczajów politycznych i
narastającego kultu jednostki można sformułować na podstawie tego krótkiego tekstu?
Procesy moskiewskie (cyt. za: Historia Wszechzwiązkowej Komunistycz-
nej Partii (bolszewików). Krótki kurs, Warszawa 1952, s. 392, 393)
Procesy sądowe wykazały, że te wyrzutki społeczeństwa razem z wrogami
ludu — Trackim, Zinowjewem i Kamieniewem — już od pierwszych dni
Październikowej Rewolucji Socjalistycznej należały do spisku przeciw Lenino-
wi, przeciw partii, przeciw Państwu Radzieckiemu. Prowokacyjne próby uda-
remnienia pokoju brzeskiego na początku 1918 roku; spisek przeciwko Leni-
nowi i zmowa z „lewicowymi" eserowcami w sprawie aresztowania i zabójstwa
Lenina, Stalina, Swierdłowa wiosną 1918 roku; zbrodniczy strzał do Lenina i
zranienie go latem 1918 roku; bunt „lewicowych" eserowców latem 1918 roku;
rozmyślne zaognianie różnicy zdań w partii w roku 1921 w celu zachwiania
i obalenia od wewnątrz kierownictwa Lenina; próby obalenia kierownictwa
partii w czasie choroby i po śmierci Lenina; zdradzanie tajemnic państwowych
i dostarczanie wiadomości szpiegowskich wywiadom państw obcych; podłe
zabójstwo Kirowa; szkodnictwo, dywersje, wybuchy; podłe zabójstwo Mien-
żynskiego, Kujbyszewa, Gorkiego — wszystkie te i tym podobne zbrodnie,
jak się okazało, dokonywane były w ciągu dwudziestu lat przy udziale lub
pod kierownictwem Trackiego, Zinowjewa, Kamieniewa, Bucharina, Rykowa i
ich popleczników — na zlecenie burżuazyjnych szpiegowskich wywiadów
państw obcych.
Procesy sądowe ujawniły, że zbrodniarze trockistowsko-bucharinowscy,
wykonując wolę swych rozkazodawców — burżuazyjnych szpiegowskich wy-
wiadów państw obcych — mieli na celu rozbicie partii i państwa radzieckiego,
podkopanie zdolności obronnej kraju, ułatwienie zbrojnej interwencji państw
obcych, przygotowanie porażki Armii Czerwonej, rozbiór ZSRR, oddanie Ja-
pończykom radzieckiego Kraju Nadmorskiego, oddanie Polakom Białorusi
radzieckiej, oddanie Niemcom Ukrainy radzieckiej, zniweczenie zdobyczy
robotników i kołchoźników, przywrócenie niewoli kapitalistycznej w ZSRR.
Te karły białogwardyjskie, których siłę można byłoby porównać chyba
tylko z siłą nędznego robaka, jak widać, uważały siebie — rzecz godna
202
śmiechu — za gospodarzy kraju i wyobrażały sobie, że rzeczywiście mogą
rozdawać i sprzedawać Ukrainę, Białoruś, Kraj Nadmorski.
Te karły białogwardyjskie zapomniały, że gospodarzem Kraju Radzieckie-
go jest naród radziecki, a panowie rykowowie, bucharinowie, zinowjewowie,
kamieniewowie są tylko czasowo na służbie państwa, które w każdej chwili
może ich wyrzucić ze swych kancelarii jak nikomu niepotrzebne śmiecie.
Ci nędzni służalcy faszystów zapomnieli, że wystarczy, by naród radziecki
poruszył palcem, żeby nie zostało po nich ani śladu.
Sąd radziecki skazał bucharinowsko-trockistowskich wyrzutków społe-
czeństwa na rozstrzelanie.
Komisariat Ludowy Spraw Wewnętrznych wyrok wykonał.
Naród radziecki powitał z uznaniem rozgromienie bandy bucharinowsko-
-trockistowskiej i przeszedł do spraw bieżących.
Przedstaw rodzaje zarzutów stawianych opozycji. Czy brzmią one prawdopodobnie?
Czy można określić, że tekst świadczy o „spiskowej teorii historii"? Zrób analizę językową
tekstu, sprawdź, jakie zabiegi językowe są stosowane w celu wzbudzenia nienawiści i pogardy
wobec oskarżonych?
M >?•
Część  UL  U  Rzeczpospolita
Rozdział  1.  Rządy  parlamentarne
Temat do powtórzenia:
• Zasady ustroju Polski według konstytucji z 1921 r.
Terytorium, ludność i gospodarka Polski. Obszar odrodzonej Polski liczył
388,6 tys. km2, zajmując pod względem wielkości szóste miejsce w Europie.
Granica z Niemcami na zachodzie i w Prusach Wschodnich wynosiła łącznie
1912 km, z Czechosłowacją — 984 km, Rumunią — 347 km, ZSRR — 1412
km. Granica z Litwą i Łotwą na północy wynosiła łącznie 753 km, a granica
morska — 140 km. Pod względem administracyjnym II Rzeczpospolita była
podzielona na 17 województw: miasto stołeczne Warszawę, warszawskie, łódzkie,
kieleckie, lubelskie, białostockie, wileńskie, nowogródzkie, poleskie, wołyńskie,
krakowskie, lwowskie, stanisławowskie, tarnopolskie, pomorskie, poznańskie i
śląskie.
W 1921 r. ludność kraju wynosiła 27,2 min, a w 1939 r. — 35,1 min osób,
co stawiało Polskę na szóstym miejscu w Europie. Najgęściej były zaludnione
województwa południowe, a najrzadziej — wschodnie. Pod względem przyrostu
naturalnego Polska należała do czołówki europejskiej. Udział Polaków w ogólnej
liczbie mieszkańców ocenia się na 64%, Ukraińców — 16%, Żydów — 10%,
Białorusinów — 5%, Niemców — 4%, a na pozostały 1% składali się Rosjanie,
Czesi, Litwini i inni. Na całym obszarze centralnym i północno-wschodnim kraju
Polacy mieli przewagę, natomiast na Polesiu, Wołyniu i w Galicji Wschodniej
większością względną, choć rzadko przekraczającą 50% ludności, byli Ukraińcy
i Białorusini. W wielu miastach Kresów Wschodnich dominowali Żydzi, a w
miastach Pomorza i Górnego Śląska mieszkała duża mniejszość niemiecka. Z
rolnictwa żyło ok. 65% obywateli Polski, z górnictwa i przemysłu — 17%, handlu
i ubezpieczeń — 6%, administracji — 4%, transportu — 3%, a z innych działów
gospodarki — 5%.
Stosunkowo dobrze rozwinięty przemysł znajdował się w okręgu warsza-
wskim, łódzkim i w Zagłębiu Dąbrowskim na terenie dawnej Kongresówki. Na
204
Kresach Wschodnich gospodarka rolna była mało wydajna, a rynki lokalne słabe
ze względu na niedorozwój przemysłu. W Galicji istniały niewielkie ośrodki
przemysłu: Zagłębie Krakowskie i górniczy okręg koło Drohobycza, poza tym
jednak dawny zabór austriacki był zacofany gospodarczo i przeludniony. Górny
Śląsk, wchodzący poprzednio w skład Prus, stanowił główny ośrodek przemysło-
wy Polski. Znajdujące się tam kopalnie, huty i zakłady przetwórcze były wyspą
przemysłu wielkokapitalistycznego. W Wielkopolsce i na Pomorzu nie istniało
wiele zakładów przemysłowych, jednak wysoki poziom rolnictwa tych regionów
określał dużą chłonność ich rynku wewnętrznego.
Zróżnicowanie gospodarcze ziem polskich wynikało z faktu, iż przez okres
rozbiorów, gdy gdzie indziej tworzono zręby nowoczesnej gospodarki, ziemie
polskie znajdowały się pod wpływem państw zaborczych. W rezultacie wymiana
między zaborami sięgała zaledwie paru procent ich produkcji, większość zaś
wytwórczości trafiała na rynki zaborczych metropolii. Gdy w 1918 r. zaczął się
kształtować nowy rynek ogólnopolski, produkcja na ziemiach polskich musiała
zacząć się dostosowywać do potrzeb państwa w nowych granicach. Był to proces
trudny i długotrwały. Gospodarka polska wyszła ponadto z I wojny światowej
poważnie zdewastowana. Ocenia się, że w latach 1914—1920 zniszczeniu uległo
ok. 30% majątku narodowego ziem polskich.
Odbudowa i reformy. Z chwilą odzyskania niepodległości sytuacja ekono-
miczna Polski była bardzo zła. Zacofanie, zniszczenia wojenne i zerwanie dotych-
czasowych więzów gospodarczych z państwami zaborczymi spowodowały, że
poziom startu polskiej gospodarki w 1918 r. okazał się niezwykle niski. Ocenia
się, że poziom produkcji przemysłowej z 1919 r. wyniósł w Polsce ok. 30% stanu
z 1913 r. w tych samych granicach. W następnych latach trwało szybkie wycho-
dzenie z tego załamania. Dobrą koniunkturę spowodowały m.in. zamówienia
wojskowe, związane z wojną na Wschodzie. Początkowo aktywną rolę w gospo-
darce odgrywało państwo, organizując systemy reglamentacji podstawowych ar-
tykułów konsumpcyjnych oraz dystrybucji paliw i surowców, zarządy przymusowe
zakładów przemysłowych oraz monopole skarbowe.
Państwo polskie odradzało się w warunkach rewolucji społecznej, a jego
pierwszy rząd miał charakter socjalistyczny, jednak zapowiadanej w listopadzie
1918 r. nacjonalizacji „dojrzałych" do tego gałęzi gospodarki nie zrealizowano,
gdyż w Sejmie zabrakło dostatecznego poparcia dla tej idei. Natomiast już w
pierwszych dniach swego urzędowania rząd Moraczewskiego wprowadził korzy-
stne dla robotników ustawodawstwo socjalne: 46-godzinny tydzień pracy, ubez-
pieczenia chorobowe oraz inspekcję pracy, biura pośrednictwa pracy i ochronę
prawną lokatorów.
Wielkie emocje wywoływała od początku niepodległości reforma rolna.
Wobec dużej koncentracji własności ziemskiej oraz ogromnej liczby ludności
bezrolnej i małorolnej, masy chłopskie oczekiwały, że władze odrodzonej Polski
przeprowadzą radykalną parcelację większej własności. Pod naciskiem partii
chłopskich w lipcu 1919 r. Sejm Ustawodawczy przyjął uchwałę o zasadach
205
reformy rolnej. Uchwała ta nie była jednak prawem. Podczas ofensywy bolsze-
wickiej w lipcu 1920 r. sprawa reformy rolnej powróciła, gdyż konsolidacja wsi
w obronie niepodległości stała się sprawą największej wagi. Dnia 15 VII 1920 r.
Sejm uchwalił ustawę o reformie rolnej, przyjmując maksimum posiadania ziemi
od 180 do 400 ha. Wywłaszczenie miało odbywać się za odszkodowaniem,
równym połowie wartości rynkowej ziemi. Wykonanie reformy zostało jednak
skomplikowane przez dyskusję nad konstytucyjną ochroną własności. Zgodnie z
szeroką opinią niepełne odszkodowanie za ziemię stanowiłoby pogwałcenie prawa
własności, zagwarantowanego w art. 99 konstytucji. W związku z tym wykonanie
reformy zawieszono i rozpoczęły się niezwykle długie i trudne debaty o ostateczny
jej kształt.
W trudnych warunkach rodziła się skarbowość polska. Dopiero w kwietniu
1920 r. ujednolicono obieg pieniądza przez zastąpienie różnych krążących dotąd
walut marką polską, emitowaną dość dowolnie przez Polską Krajową Kasę
Pożyczkową. Konieczność stworzenia aparatu poboru podatków praktycznie od
nowa przy niskim poziomie dochodów powodowała, że od początku dochody
budżetu państwa były znacznie niższe od wydatków. Różnicę pokrywał jedynie
druk banknotów, co rodziło inflację.
Inflacja. Odbudowa gospodarki polskiej była niezwykle trudna ze względu
na zniszczenia i brak kapitału. Polska nie otrzymała odszkodowań od walczących
na jej terenie mocarstw zaborczych, a rząd polski nie mógł zdobyć znaczącej
pomocy gospodarczej z zewnątrz. Niepewność sytuacji we wschodniej Europie
odstraszała inwestorów zachodnich od lokat w Polsce. Zniechęcały ich dodatkowo
twierdzenia propagandy niemieckiej o Polsce jako „państwie sezonowym". Na
cele kredytowania odbudowy państwo mogło przeznaczać tylko środki budżetowe,
a te, nawet po zakończeniu wojny z bolszewikami, były ograniczone.
Stan budżetu państwa stale wyglądał źle. Już po zakończeniu wojny, w latach
1921-1922, wydatki były 2-3-krotnie wyższe niż dochody. Druk marek polskich
stał się głównym źródłem dochodów skarbu, wobec czego stale rósł obieg
pieniężny. Ponieważ wzrost ten wyprzedzał przyrost masy towarów i usług, rosły
ceny. Inflacja stwarzała korzystne warunki dla przedsiębiorców: malały realne
koszty kredytu, obciążenia podatkowe i koszty robocizny, płace nominalne bo-
wiem na ogół nie nadążały za wzrostem kosztów utrzymania. Użytkownicy
deprecjonującego się pieniądza tracili na jego przetrzymywaniu. Koniunktura
inflacyjna przyspieszała jednak odbudowę, gdyż zwiększała zatrudnienie, co wraz
z rosnącą skłonnością do konsumpcji powodowało rozszerzanie się rynku. Inflacja
sprzyjała też eksportowi. Korzystna koniunktura inflacyjna trwała w zasadzie do
marca 1923 r.
Chwiejność rządów. W momencie uchwalenia konstytucji marcowej Sejm
Ustawodawczy spełnił swe podstawowe zadanie, jednak w maju 1921 r. przedłu-
żono kadencję Sejmu i Naczelnika Państwa do czasu ukonstytuowania się nowych
władz. Po rozpadzie koalicji stanowiącej podstawę rządu Witosa, gabinet ten
przetrwał jeszcze jakiś czas, ale we wrześniu 1921 r. ostatecznie upadł. Nowy
206
rząd stworzył Antoni Ponikowski. W czerwcu 1922 r. na skutek odmowy kredytów
wojskowych, których żądał Naczelnik Państwa, gabinet Ponikowskiego upadł.
Doszło do konfrontacji Piłsudskiego z Sejmem w sprawie kompetencji Naczelnika
w dziedzinie powoływania rządu. Po kolejnym kryzysie gabinetowym Piłsudski
mianował rząd Artura Śłiwińskiego, ale i ten gabinet upadł po krótkim czasie.
Prawica postawiła wręcz wniosek o wotum nieufności dla Naczelnika Państwa.
Piłsudski zwyciężył i powołał kolejny rząd pozaparlamentarny, tolerowany przez
centrum i lewicę, na którego czele stanął Julian Nowak.
Wybory 1922 r. Wybory do Sejmu i Senatu odbyły się na początku listopada
1922 r. Wśród partii, które stanęły do wyborów, prawicę reprezentował blok
Chrześcijańskiej Jedności Narodowej z udziałem endecji (Związek Ludowo-Na-
rodowy — ZLN) oraz niewielkiego Stronnictwa Chrześcijańsko-Narodowego
(SChN). O ile endecja głosiła program społecznie zachowawczy i nacjonalisty-
czny, a także popierała wolność gospodarczą, o tyle w programie SChN wyraźniej
akcentowano solidaryzm i zasady etyki chrześcijańskiej. Partie, które można
określić jako centrum, obejmowały chadecję (Chrześcijańska Demokracja), Naro-
dową Partię Robotniczą (NPR) i PSL „Piast". W ich programach także podkreślano
nienaruszalność własności prywatnej i wolność gospodarczą, ale mocniej akcen-
towano problemy społeczne. Chadecja odwoływała się w tym względzie do
społecznej nauki Kościoła, NPR mocniej broniła interesów robotników, a „Piast"
— chłopów. Na lewicy PSL „Wyzwolenie" głosiło, podobnie jak Stronnictwo
Chłopskie, postulat radykalnej reformy rolnej — w programie tej partii występo-
wały hasła antyklerykalne. PPS nawoływała do pełnego rozdzielenia Kościoła od
państwa, mówiła o konieczności przebudowy systemu gospodarczego w duchu
socjalistycznym, nie chciała jednak podważać tym stabilności odbudowywanego
państwa i struktur parlamentarnych. Marginalne znaczenie mieli komuniści, którzy
dążyli do wywołania rewolucji i wprowadzenia „dyktatury proletariatu", korzy-
stając przy tym z pomocy ZSRR.
Do wyborów zgłoszono 19 list kandydatów. Wybory zbojkotowała większość
Ukraińców galicyjskich, nie mogących się pogodzić z klęską idei niepodległego
państwa ukraińskiego w Galicji. Do wyborów przystąpiło 68% uprawnionych. W
województwach południowo-wschodnich procent ten był jeszcze niższy. W rezul-
tacie wyborów prawica osiągnęła w Sejmie 27% mandatów, centrum zdobyło ich
tyle samo, lewica wzmocniła się nieco sięgając po 26%, największe zyski zaś
zanotowały mniejszości narodowe zdobywając 20% mandatów. W Senacie pra-
wica uzyskała aż 36% mandatów, centrum 25%, lewica 14%, a mniejszości aż
24%. Nowy układ sił w parlamencie nie dawał żadnej partii możności utworzenia
własnego rządu. Najbardziej realna stała się koalicja centroprawicowa.
Dnia 9 XII 1922 r. zebrało się Zgromadzenie Narodowe, by wybrać prezy-
denta. Zgłoszono pięć kandydatur, z których po czterech turach głosowania w
szrankach pozostali kandydat prawicy hr. Maurycy Zamoyski oraz części lewicy
i mniejszości Gabriel Narutowicz. O wyborze zdecydować miał podział głosów
posłów z PSL „Piast" i NPR. Większość z nich poparła Narutowicza, który został
207
ostatecznie wybrany stosunkiem głosów 289 do 227. Prawica narodowa odczuła
bardzo boleśnie porażkę swego kandydata. Wybór Narutowicza stał się przyczyną
gwałtownej akcji propagandowej endecji, która twierdziła, że Narutowicz został
wybrany głosami mniejszości narodowych. Było to nieścisłe, gdyż o wyborze
Narutowicza zadecydowała przede wszystkim postawa „Piasta".
Zabójstwo Narutowicza. Bezpośrednio po wyborze Narutowicza endecja
zorganizowała wiele manifestacji pod hasłami niedopuszczenia do władzy „ich
prezydenta". Skandowano hasła narodowe i antysemickie. Pod ambasadą włoską
młodzież endecka urządziła owację ku czci Mussoliniego, który właśnie zdobył
władzę we Włoszech. Prawica narodowa zapowiedziała bojkot Narutowicza, który
nie ugiął się pod presją i wybór przyjął zapowiadając, że będzie prezydentem
wszystkich obywateli. Zamiarem prawicy było niedopuszczenie do zaprzysięże-
nia prezydenta, zarówno przez zdekompletowanie ąuorum, jak i powstrzymanie
elekta siłą.
Dnia 11 XII 1922 r. tłumy zwolenników endecji zatarasowały drogę do Sejmu
usiłując nie dopuścić powozu Narutowicza. Wielu posłów lewicy zostało potur-
bowanych. Doszło do starć z policją. Mimo to Narutowicz został zaprzysiężony
jako prezydent. Wywołało to nasilenie nagonki endeckiej. Narutowicz stale otrzy-
mywał listy z pogróżkami. Niektóre z nich zwierały wyroki śmierci. Kryzys
ujawnił niedojrzałość polityczną mas oraz ich podatność na oszczerstwa i frazes
narodowy. Dnia 16 grudnia Narutowicz otwierał wystawę w warszawskim Towa-
rzystwie Zachęty Sztuk Pięknych. Podczas zwiedzania ekspozycji prezydent został
zamordowany strzałem z pistoletu przez niezrównoważonego malarza, Eligiusza
Niewiadomskiego, ideowo związanego z endecją. Mord na osobie prezydenta nie
od razu otrzeźwił zwolenników endecji. Gdy zabójcę skazano na śmierć i stracono,
niektóre koła prawicowe zainicjowały kult jego osoby. Episkopat Polski poczuł
się nawet zmuszony do zwrócenia uwagi na niewłaściwość takich manifestacji.
Zabójstwo Narutowicza było szokiem, który zaciążył na stosunkach politycznych
w całym okresie międzywojennym.
Próby stabilizacji politycznej. W odpowiedzi na gwałty endeckie, do akcji
chciała przystąpić lewica. Warszawska organizacja PPS zamierzała zorganizować
kontrdemonstracje, a następnie poprosić Piłsudskiego o przejęcie pełni władzy.
Plan upadł, gdyż przeciwstawił mu się Daszyński, nie chcący destabilizacji kraju.
Zgodnie z konstytucją, funkcje prezydenta przejął marszałek Sejmu, Maciej Rataj.
Powołał on natychmiast nowy gabinet z gen. Sikorskim na czele. W Warszawie
wprowadzono przejściowo stan wyjątkowy, co doprowadziło do pewnego uspo-
kojenia nastrojów. Dnia 20 XII 1922 r. Zgromadzenie Narodowe zebrało się
ponownie w celu wyboru prezydenta. Wybrano kandydata centrum i lewicy,
Wojciechowskiego.
W połowie stycznia 1923 r. premier Sikorski wygłosił expose stwierdzając,
że jego celem jest normalizacja stosunków politycznych. Nowy premier uzyskał
wotum zaufania głosami lewicy, PSL „Piast", NPR, a także, jako pierwszy premier
polski, mniejszości słowiańskich. Pozycja rządu Sikorskiego była jednak chwiejna.
208
Gabriel Narutowicz (1865-1922)
14 — Historia
209

Stanisław Wojciechowski (1869-1953)
210

Ignacy Mościcki (1867-1946)
211
Endecja nie dawała za wygraną, mając nawet szansę na utworzenie rządu koali-
cyjnego. Od lutego trwały poufne negocjacje endecji i PSL „Piast". Dnia 17 maja
podpisały one porozumienie polityczne znane jako pakt lanckoroński. Przewidy-
wało ono powołanie do życia rządu większości parlamentarnej, opartego na
koalicji endecji, Chrześcijańskiej Demokracji i „Piasta". W kwestiach politycz-
nych umowa stała się sukcesem prawicy, która przeprowadziła swój punkt wi-
dzenia w sprawach mniejszości, ograniczenia ustawodawstwa społecznego i
zmniejszenia kompetencji Piłsudskiego jako przewodniczącego Ścisłej Rady Wo-
jennej. Przewodniczący tej Rady był w czasie pokoju czynnikiem niezależnym
od rządu i Sejmu, a w czasie wojny stać się miał automatycznie wodzem
naczelnym. „Piast" uzyskał zgodę endecji na ograniczoną reformę rolną.
W wyniku paktu lanckorońskiego rząd Sikorskiego podał się do dymisji, a
pod koniec maja 1923 r. prezydent Wojciechowski powierzył misję utworzenia
nowego gabinetu Witosowi. W skład rządu Witosa weszli przedstawiciele endecji,
chadecji i „Piasta", koalicji nazywanej skrótowo Chjeno-Piastem. Wkrótce potem
Piłsudski zrzekł się przewodnictwa Ścisłej Rady Wojennej i odsunął z życia
politycznego w zacisze willi w Sulejówku.
Hiperinflacja i kryzys społeczny. Głównym zadaniem, jakie stało przed
nowym rządem, było zahamowanie inflacji, która w połowie 1923 r. przybrała
zastraszające tempo i przeszła w hiperinflację. O ile na początku września za
1 dolara płacono 249 tys. marek polskich, o tyle pod koniec października już
1 612 tys. marek. Hiperinflacja położyła kres koniunkturze inflacyjnej, gdyż
znikły korzyści dla eksporterów, a także zmalała chłonność rynku wewnętrznego.
Szybko rosnące ceny utrudniały jakąkolwiek kalkulację opłacalności. Następowała
ucieczka od waluty polskiej. Bogacili się spekulanci, a położenie ludności stawało
się coraz cięższe. Całej gospodarce groził kompletny paraliż.
Hiperinflacja wywołała wzrost napięć społecznych. We wrześniu krajem
wstrząsnęła fala strajków w górnictwie, hutnictwie, przemyśle włókienniczym i
na kolejach. Bezczynność rządu i pauperyzacja mas stanowiły podatny grunt pod
radykalną agitację. W październiku 1923 r. w warszawskiej Cytadeli nastąpił
tragiczny wybuch, w którym zginęło 28 osób, a kilkadziesiąt odniosło rany. Nici
śledztwa doprowadziły do komórki sabotażowej Komunistycznej Partii Robotni-
czej Polski, zwanej „wojskówką". Materiały wybuchowe dostarczało jej radzieckie
przedstawicielstwo dyplomatyczne w Warszawie. Podobnie jak Komintern KPRP
liczyła, że wzburzenie mas ułatwi jej działania rewolucyjne w Polsce. Również
na prawicy niemało było zwolenników rządów silnej ręki. Drobne grupki faszy-
stowskie w rodzaju Pogotowia Patriotów Polskich sugerowały, że „Ojczyznę
można uratować tylko drogą dyktatury", gdyż ustrój parlamentarny zawiódł
zupełnie.
Rząd Chjeno-Piasta próbował stłumić niezadowolenie siłą. Zmilitaryzowano
kolej, a także wprowadzono stan wyjątkowy. Mimo to 5 XI 1923 r. rozpoczął
się w Krakowie strajk powszechny. Nazajutrz w mieście doszło do poważnych
rozruchów. Tłum zdobył broń i przywitał strzałami oddziały wojska, które skie-
212
rowano do opanowania sytuacji. Zginęło kilkadziesiąt osób. Dopiero po wielu
godzinach walk mediacja posłów socjalistycznych rozładowała sytuację. Rząd
zgodził się wycofać wojsko, a PPS wezwała do zaprzestania strajków. Do podo-
bnych rozruchów doszło także w Borysławiu i Tarnowie. Wypadki małopolskie
podkopały wiarygodność rządu, ukazując, jak wielkie niebezpieczeństwo grozi
nawet rządowi większości parlamentarnej, jeśli zignoruje racje świata pracy.
Gabinet Witosa utrzymał się jeszcze przez ponad miesiąc, ale w połowie grudnia
1923 r. musiał się podać do dymisji. Nastąpiło to w momencie całkowitego
załamania gospodarki. Z dnia na dzień rosły ceny, bezrobocie i niezadowolenie
społeczeństwa.
Reformy Grabskiego. Dnia 19 XII 1923 r. prezydent Wojciechowski powołał
gabinet pozaparlamentarny, czyli złożony z fachowców, a nie przedstawicieli
poszczególnych ugrupowań zasiadających w parlamencie, którego głównym zada-
niem było ratowanie skarbu. Program taki przedstawił rząd Grabskiego Sejmowi
uzyskując poparcie prawicy i centrum oraz neutralną przychylność lewicy. Przeciw
rządowi naprawy skarbu głosowały mniejszości narodowe i dwaj posłowie komu-
nistyczni. Program Grabskiego zakładał zrównoważenie budżetu i zastąpienie marki
polskiej pełnowartościowym złotym. Cele te zamierzał Grabski osiągnąć przez
przyspieszenie wpłat nadzwyczajnego podatku majątkowego, waloryzację podat-
ków i redukcję wydatków państwowych. Dla realizacji tych zadań zasadnicze
znaczenie miała szybkość działania, toteż nowy premier zażądał od Sejmu nad-
zwyczajnych pełnomocnictw do wydawania ustaw w sprawach związanych z
reformą. Dnia 11 I 1924 r. Sejm przyjął ustawę o naprawie skarbu i reformie
walutowej, przy czym rząd uzyskał nadzwyczajne uprawnienia na 6 miesięcy.
Rząd błyskawicznie przystąpił do działania. Przyspieszono płatności nadzwy-
czajnej daniny majątkowej, skrócono terminy wpłat zwaloryzowanych podatków i
podniesiono niektóre stawki podatkowe. Dla zlikwidowania deficytu Polskich Kolei
Państwowych (PKP), który obciążał budżet, podniesiono taryfy kolejowe. Ostry
reżim oszczędnościowy narzucono administracji państwowej. Sprzedaż walut o
stałym kursie przez rząd zahamowała spadek kursu marki polskiej. Gdy zarysowała
się perspektywa zrównoważenia budżetu, rząd zaprzestał emisji marek. Utrwaliło
to stabilność ich kursu. Dnia 28 IV 1924 r. nowo powołany prywatny Bank Polski,
który zastąpił dotychczasową centralną instytucję emisyjną — państwową Polską
Krajową Kasę Pożyczkową, rozpoczął działalność wymieniając 1,8 min marek
polskich za 1 złotego. Złoty miał ustawowe pokrycie w zapasach kruszcowo-de-
wizowych Banku Polskiego. Obok banknotów Banku Polskiego dopuszczono do
obiegu bilon emitowany przez skarb państwa. Ustanowienie nowej instytucji
emisyjnej jako banku prywatnego z niewielkim udziałem państwa miało zapobiec
korzystaniu przez rząd z kredytu opartego na inflacyjnym druku banknotów.
Pierwszy etap reformy skarbowo-walutowej Grabskiego zakończył się sukce-
sem. Gdy na wiosnę 1924 r. ceny przestały rosnąć, a płace realne wzrosły,
zwiększyło się też zaufanie do rządu, tak istotne przy tego typu operacjach.
Robotnicy byli nawet skłonni do ustępstw, by umożliwić realizację reformy.
213

Władysław Grabski (1874-1938)
Eugeniusz Kwiatkowski (1888-1974)
Większość jej ciężarów poniósł jednak kapitał prywatny i ziemianie,
ogromną daninę majątkową. Warto też podkreślić, iż w przeciwieństwie do innych
krajów europejskich, które przeprowadziły po I wojnie światowej podobne reformy
opierając się na pożyczkach zagranicznych, naprawa skarbu w Polsce dokonała
się wyłącznie siłami krajowymi.
Problemy polityczne rządu Grabskiego. Wobec olbrzymiego znaczenia
reform realizowanych przez Grabskiego, jego rząd, choć nie darzony znaczącymi
względami przez żadne ze stronnictw, miał dużą swobodę manewru i korzystał
z zawieszenia broni między partiami. W lecie 1924 r. uległa zaostrzeniu sytuacja
na Kresach Wschodnich. Przenikające z terenu ZSRR zbrojne oddziały dywer-
syjne, znajdujące oparcie w części ludności białoruskiej i ukraińskiej, napadały
na polskie dwory, miasteczka oraz urzędy i dygnitarzy polskich. We wrześniu
1924 r. terroryści ukraińscy próbowali zamordować prezydenta Wojciechowskiego
we Lwowie. Ponieważ wkrótce doszło do kolejnych akcji terrorystycznych w
województwach wschodnich, utworzono specjalną formację pod nazwą Korpus
Ochrony Pogranicza (KOP). Zdołał on opanować sytuację, ale obciążył budżet
dodatkowymi kosztami w trudnym okresie reformy skarbowej.
Inspiracja zza wschodniej granicy nie byłaby tak skuteczna, gdyby nie
niezadowolenie wśród mniejszości białoruskiej i ukraińskiej. Kolejne rządy pol-
skie nie prowadziły konsekwentnej polityki mniejszościowej, lawirując między
koncepcją ograniczonej autonomii i asymilacji. W rezultacie ugrupowania stojące
na gruncie walki z państwem polskim zdobyły na Kresach spore wpływy. Na le-
wicy ukraińskiej program taki realizowała Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrai-
ny (KPZU), na prawicy zaś, powstała w 1920 r., Ukraińska Organizacja Wojskowa
214
(UWO). Natomiast głównym rzecznikiem porozumienia Ukraińców z Polakami
było Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne (UNDO). Wśród Biało-
rusinów program secesji głosiła nie tylko Komunistyczna Partia Zachodniej
Białorusi, ale również Białoruska Włościańsko-Robotnicza „Hromada".
Skompromitowana poparciem inwazji bolszewickiej w 1920 r., Komunisty-
czna Partia Robotnicza Polski była traktowana przez ogół Polaków jako agentura
bolszewicka zagrażająca niepodległości. Poza działaniami legalnymi KPRP ucie-
kała się do metod terrorystycznych, głosząc hasła „ubojowienia mas". Na przykład
w sierpniu 1924 r. w strzelaninie w Warszawie ujęto trzech bojówkarzy KPRP:
Władysława Hibnera, Władysława Kniewskiego i Henryka Rutkowskiego, skaza-
nych wkrótce na śmierć. W kierownictwie partii, przebywającym głównie w
Związku Radzieckim, dochodziło do stałych walk o władzę między Leńskim-
-Leszczyńskim, Warskim-Warszawskim, Marią Kostrzewą-Koszutską i innymi
funkcjonariuszami.
Reforma rolna. Problemem, który doczekał się rozwiązania w okresie rządu
Grabskiego, była reforma rolna. Mimo że pakt lanckoroński endecji i PSL „Piast"
posunął nieco sprawę kompromisowego rozwiązania kwestii rolnej, przez dłuższy
czas sprzeczności nie dawały się przezwyciężyć. Endecja była ostro krytykowana
przez ziemiaństwo za ustępstwa, a lewica chłopska wysuwała radykalne projekty
rozwiązania problemu. W marcu 1925 r. zjazd PSL „Wyzwolenie" zażądał wy-
właszczenia bez odszkodowania. W czerwcu 1925 r. rząd Grabskiego złożył w
Sejmie projekt kompromisowy, oparty na pakcie lanckorońskim. W wyniku
poufnych rozmów przedstawicieli endecji, „Piasta" i PPS osiągnięto w końcu
porozumienie. Mimo oporu posłów „Wyzwolenia", ustawa została przyjęta przez
Sejm w lipcu 1925 r., a po uwzględnieniu poprawek Senatu Sejm uchwalił ją
ostatecznie w dniu 28 XII 1925 r.
Według ustawy, dobrowolnej parcelacji miały podlegać majątki powyżej
180 ha, na Kresach ponad 300 ha, a w przypadku majątków uprzemysłowionych
ponad 700 ha. Odszkodowanie miało równać się cenie rynkowej ziemi. Jeśli w
ciągu roku nie wykonano by kontyngentu parcelacji dobrowolnej 200 tys. ha, to
rząd miał prawo przystąpić do parcelacji z urzędu wytypowanych majątków.
W porównaniu z krajami sąsiednimi, polska ustawa o reformie rolnej była mało
radykalna. Miała jednak charakter ramowy i dopiero sposób jej realizacji mógł
określić jej skuteczność.
Konkordat. W lutym 1925 r., w okresie rządów Grabskiego, podpisano
również umowę między państwem i Kościołem rzymskokatolickim (konkordat).
Umowa przewidywała nominację biskupów i arcybiskupów przez papieża po
zasięgnięciu opinii rządu polskiego. Uznano i potwierdzono prawa majątkowe
Kościoła w Polsce, z wyjątkiem majątków ziemskich, które miały być parcelo-
wane na zasadach ogólnych. Konkordat przewidywał też nowy podział admini-
stracyjny Kościoła w Polsce. W październiku 1925 r. papież Pius XI podniósł
biskupstwa wileńskie i krakowskie do rangi arcybiskupstw. Zlikwidowano za-
leżność duchowieństwa polskiego od zagranicznych stolic arcybiskupich oraz
215

Edmund Dalbor (1869-1926)

August Hlond (1881-1948)
utworzono biskupstwo w Katowicach. Po śmierci kardynała Edmunda Dalbora w
1926 r. nowym prymasem Polski został August Hlond, mianowany arcybiskupem
poznańsko-gnieźnieńskim.
Problemy gospodarcze. Reformy skarbowa i walutowa Grabskiego utrwaliły
kryzys nadprodukcji w przemyśle. Realne koszty produkcji wzrosły, a wobec
braku eksportowej premii inflacyjnej polski eksport okazał się niekonkurencyjny.
Obciążone podatkami sfery przemysłowe przystąpiły do obniżek płac. Właściciele
hut górnośląskich uzyskali nawet od rządu zgodę na przedłużenie dnia pracy do
10 godzin.
Ciemne chmury gromadziły się nad polskim handlem zagranicznym, w
którym główną rolę odgrywały Niemcy. Obroty z głównym sojusznikiem polity-
cznym, Francją, były niewielkie. Polska utraciła też prawie całkowicie przedwo-
jenne rynki rosyjskie. Sytuację płatniczą Polski podkopała dodatkowo wojna celna
z Niemcami. W styczniu 1925 r. wygasły postanowienia traktatu wersalskiego,
na mocy których Niemcy były zobowiązane do przyznania państwom koalicji, w
tym Polsce, klauzuli najwyższego uprzywilejowania w handlu, a w czerwcu
1925 r. wygasła umowa o bezcłowym dopuszczeniu na rynek niemiecki 6 min
ton węgla z polskiej części Górnego Śląska. Strona niemiecka.,postawiła warunki,
których przyjęcie spowodowałoby uzależnienie gospodarcze Polski od Niemiec.
Gdy władze niemieckie ogłosiły, że nie udzielą w ogóle zezwolenia na import
polskiego węgla, Polska podniosła cła na towary niemieckie. Rozpoczęła się wojna
celna, ograniczająca możliwości zbytu na najważniejszym dla Polski rynku.
Zła koniunktura z pierwszej połowy 1924 r. spowodowała spadek wpływów
budżetowych. Spadek produkcji i obrotów zmniejszył możliwości płatnicze przed-
216
siębiorców, zmusił również państwo do zwiększenia wydatków na roboty publi-
czne i zasiłki dla bezrobotnych. Stale rósł deficyt budżetowy. Dla równoważenia
rachunków państwa rząd uciekł się do dodatkowej emisji bilonu. Zwiększenie
emisji bilonu przy ograniczeniu emisji banknotów złotowych Banku Polskiego
spowodowało zwyżkę cen. Narastała druga inflacja. Zaczęto wycofywać wkłady
bankowe, podatnicy zaś liczyli na dalszy spadek wartości złotego i opóźniali
wpłaty, co dodatkowo komplikowało sytuację budżetową. W połowie listopada
1925 r. ustąpił rząd Grabskiego.
Rząd Skrzyńskiego. Przełom 1925 / 1926 r. przyniósł poważny kryzys. Ukła-
dy lokarneńskie (zob. s. 118) i porozumienie niemiecko-radzieckie podkopały
bezpieczeństwo zewnętrzne Polski, wojna celna z Niemcami i druga inflacja
zagroziły zaś jej gospodarce. Upadek gabinetu Grabskiego zaktywizował zwolen-
ników" Piłsudskiego. W dwa dni po ustąpieniu premiera grupa oficerów sprzyja-
jących marszałkowi udała się do Sulejówka, gdzie oddali do jego dyspozycji
„serca" i „zaprawione w zwycięstwach szable". Wobec napiętej sytuacji już 20 XI
1925 r. Sejm wyłonił rząd szerokiej koalicji, od endecji do PPS, z Aleksandrem
Skrzyńskim na czele. Ministrem spraw wojskowych został bliski Piłsudskiemu
gen. Żeligowski.
Od początku gabinet Skrzyńskiego walczył z trudnościami ekonomicznymi.
Kurs złotego spadł z 6,50 zł za 1 dolara w połowie listopada do 10,50 zł w
połowie grudnia. Każde ze stronnictw koalicji miało inny program rozwiązania
trudności. Minister skarbu Jerzy Zdziechowski przedłożył prowizorium budżeto-
we, zakładające oszczędności w wydatkach państwa oraz ściąganie podatków w
naturze. Program ten nie dałby zapewne wiele, gdyby nie samoczynna poprawa
koniunktury. Od wiosny 1926 r. produkcja i zatrudnienie w Polsce zaczęły z
wolna rosnąć.
Równocześnie zaostrzył się konflikt w wojsku. W lutym 1926 r. Piłsudski
udzielił wywiadu, w którym ostro skrytykował przygotowywaną przez rząd ustawę
o organizacji najwyższych władz wojskowych. Przedmiotem otwartego sporu stały
się zasługi w wojnie polsko-radzieckiej. Nie mogąc znaleźć satysfakcji w mini-
sterstwie kierowanym przez gen. Żeligowskiego, ustąpili niektórzy wyżsi dowód-
cy. Gen. Żeligowski skorzystał z okazji i mianował nowych dowódców spośród
zwolenników Piłsudskiego. Nasilano kampanię propagującą zasługi legionistów
w walce o niepodległość. Słabości polskiego parlamentaryzmu jednoczyły wokół
osoby Piłsudskiego coraz liczniejszych zwolenników rządów silnej ręki.
Drugi rząd Chjeno-Piasta. W kwietniu 1926 r. pojawiły się oznaki poprawy
koniunktury, jednak zjawiska inflacyjne stwarzały wrażenie, że gospodarka jest
nadal w złym stanie. Na wiosnę doszło do licznych strajków i manifestacji
robotniczych. W kwietniu minister Zdziechowski wysunął nowy program gospo-
darczy, proponując podwyższenie podatków i opłat monopolowych oraz redukcje
zatrudnienia w PKP. Władze naczelne PPS odrzuciły ten program i wycofały
ministrów socjalistycznych z rządu. Dnia 5 V 1926 r. rząd Skrzyńskiego ostate-
cznie ustąpił, a przedstawiciele endecji, Stronnictwa Chrześcijańsko-Narodowego,
chadecji, NPR i PSL „Piast" zakomunikowali prezydentowi, że dysponują więk-
217
szością zdolną do wyłonienia nowego gabinetu pod kierownictwem Witosa.
Pamiętając zaostrzenie stosunków w okresie pierwszego rządu Chjeno-Piasta,
Wojciechowski proponował inne kandydatury na premiera, ale w końcu wyraził
zgodę na Witosa. Bezwzględną walkę przeciw jego rządowi zapowiedziały PPS,
PSL „Wyzwolenie", Stronnictwo Chłopskie i Klub Pracy, a w odezwie PPST
stwierdzono nawet, iż odrodzenie rządu Chjeno-Piasta oznacza zagrożenie faszy-
stowskie. Tymczasem zagrożenie dla demokracji istniało także i z drugiej strony.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Trudności wyjściowe gospodarki II Rzeczypospolitej.
2.  Pierwsze projekty reformy rolnej i ich załamanie.
3.  Panorama polskich partii politycznych w pierwszej połowie lat dwudziestych.
4.  Wybory parlamentarne i wybory prezydenta w 1922 r. — ich konsekwencje.
5.  Kryzys polityczny i skarbowy w Polsce w 1923 r.
6.  Mniejszości narodowe w II Rzeczypospolitej, polityka mniejszościowa kolejnych rządów w
latach 1921-1926.
7.  Reforma skarbowo-walutowa Grabskiego.
8.  Trudności gospodarcze i polityczne lat 1925-1926 — bezpośrednią przyczyną przewrotu
majowego.
Słownik:
Chjeno-Piast, hiperinflacja, konkordat, KOP, pakt lanckoroński, reforma rolna, reglamentacja,
rząd pazaparlamentarny, UNDO, wojna celna.
Przykłady ćwiczeń:
1.  Czy równowaga sił w parlamencie ma negatywne, czy pozytywne konsekwencje dla życia
politycznego w państwie?
2.  Które polskie partie i dlaczego uznaje się za przynależne do prawicy, a które do lewicy?
Uzasadnij odpowiedź, określając, co rozumiesz przez pojęcia lewicy i prawicy. Co oznacza pojęcie
— centrum?
3.  Czy można stwierdzić, że w latach 1921-1926 widoczny jest w Polsce kryzys demokracji
parlamentarnej? (Uzasadnij odpowiedź.)
4.  Jakie zachowanie symbolizuje określenie: „udać się do Sulejówka"?
Rozdział  2.   Położenie   międzynarodowe   Polski
Tematy do powtórzenia:
•  Jakie potencjalne konflikty terytorialne z sąsiadami wynikały z procesu kształtowania się
granic państwa polskiego?
•  Zasady traktatu w Rydze.
•  Stosunki międzynarodowe w latach 1920-1926 — m.in. traktaty w Rapallo i Locarno.
Układ sił w Europie. Należąc do państw, które swe odrodzenie zawdzięczały
triumfowi Ententy w I wojnie światowej, Polska była uzależniona w dużej mierze
od siły zwycięskiej koalicji, poza którą znaleźli się obydwaj sąsiedzi zagrażający
218
suwerenności II Rzeczypospolitej — Niemcy i ZSRR. Tymczasem na sytuację
europejską po I wojnie światowej zasadniczy wpływ miały rozbieżności między
Wielką Brytanią i Francją oraz współpraca ZSRR i Niemiec — państw, które
wyszły z wojny pokonane, okrojone terytorialnie i zmierzały do rewizji systemu
wersalskiego. Etapami tej polityki były traktat z Rapallo w 1922 r. i umowa
berlińska z 1926 r. (por. s. 118).
Polska między Niemcami i ZSRR. Dla stosunku bolszewickiej Rosji do
odrodzonej Polski charakterystyczne były słowa Lenina, który twierdził, iż „po-
tworny pokój wersalski" utrzymuje się tylko dlatego, że Ententa wepchnęła
między Rosję i Niemcy państwo polskie, dzielące Niemcy na dwie części i
„prześladujące ludność niemiecką". Traktat ryski z 1921 r. był dla bolszewików
wyrazem doraźnej konieczności, ale od początku nie zamierzali go respektować.
O ile w Polsce podtrzymywano koncepcje „prometeizmu", dążącego do rozczłon-
kowania imperium bolszewickiego przez oderwanie odeń narodów nierosyjskich,
o tyle bolszewicy rozwinęli szeroko zakrojoną akcję zmierzającą do oderwania
od Polski Kresów Wschodnich. W 1924 r., a więc w trzy lata po podpisaniu
traktatu ryskiego, delegat radziecki nakreślił podczas rozmów z Anglikami projekt
odebrania Polsce Kresów Wschodnich. Rząd polski zareagował oficjalnym pro-
testem.
Władze radzieckie nie wykonywały postanowień traktatu ryskiego. Polska
nie otrzymała sum przyznanych jej w traktacie, odmawiano też zwrotu zbiorów
polskich zagrabionych po rozbiorach. Polacy nadal zapełniali więzienia Czeka, a
repatriacja napotykała rozliczne przeszkody. Władze bolszewickie ze szczególną
zajadłością tępiły aktywność religijną Polaków. Głębokie oburzenie wywołała
profanacja szczątków błogosławionego Andrzeja Boboli, umieszczonych w 1922 r.
na wystawie w Moskwie. Protesty w cywilizowanym świecie wzbudził proces
moskiewski arcybiskupa Jana Cieplaka i innych księży w marcu 1923 r., zakoń-
czony dwoma wyrokami śmierci.
Równie trudne były w pierwszych latach niepodległości stosunki z Niemca-
mi. W Republice Weimarskiej nie zrezygnowano z ziem dawnego zaboru pru-
skiego; polskie Pomorze nazywano „korytarzem", a Polskę „państwem sezono-
wym". Celem polityki niemieckiej stało się przywrócenie przedwojennego status
quo w Europie Wschodniej, a to wymagało zniszczenia państwa polskiego.
Jednym z pierwszych tego przejawów była blokada gospodarcza Polski w 1920 r.
W odpowiedzi Polska próbowała stosować bojkot ekonomiczny Prus Wschodnich.
Wrogość Niemiec dotykała tak żywotnych interesów Polski, że strona polska nie
widziała większych szans na ułożenie stosunków z Republiką Weimarską.
Polska a państwa zachodnie. Spośród mocarstw Europy Zachodniej najle-
psze stosunki łączyły Polskę z Francją, która szukała sojuszników przeciw Niem-
com na wschodzie Europy. Rezultatem wizyty Piłsudskiego w Paryżu było
podpisanie w lutym 1921 r. deklaracji o przyjaźni i układu politycznego wraz z
konwencją wojskową, która przewidywała wzajemną pomoc w przypadku napaści
Niemiec na którąś ze stron. Francja kazała sobie jednak drogo płacić za ten układ,
żądając specjalnych przywilejów dla kapitału francuskiego w Polsce. Stając się
219
sojusznikiem Francji Polska nie mogła liczyć na poparcie Wielkiej Brytanii, w
której Polskę przedstawiano na ogół jako kraj niestabilny i wykazujący skłonności
zaborcze wobec sąsiadów. Było to dość bezkrytyczne powtarzanie tez propagandy
niemieckiej i bolszewickiej. Włochy odnosiły się na ogół obojętnie do odrodzo-
nego państwa polskiego. Stany Zjednoczone, wycofawszy się z polityki europej-
skiej, nie były w ogóle zainteresowane Europą Wschodnią.
Stosunki z krajami Europy Środkowo-Wschodniej. Drugi, obok Polski,
element polityki francuskiej w Europie Środkowo-Wschodniej stanowiła Mała
Ententa, powstałe w latach 1920-1921 porozumienie Czechosłowacji, Rumunii
oraz Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców, czyli późniejszej Jugosławii.
Kraje te były zainteresowane głównie przeciwdziałaniem rewizjonizmowi węgier-
skiemu, toteż nie miały ochoty na zacieśnienie współpracy z Polską, której
problemy z Niemcami i Rosją oraz tradycyjne sympatie prowęgierskie nie paso-
wały do celów Małej Ententy.
Dyplomacja polska starała się stworzyć w tym regionie silniejszy blok
obronny przeciw Niemcom i Rosji, jednak bez powodzenia. Na przeszkodzie
polskiej koncepcji Międzymorza, to znaczy sojuszu państw Europy Środkowo-
-Wschodniej wzmacniającego bezpieczeństwo regionu w obliczu zagrożenia ze
strony Niemiec i ZSRR, stało stanowisko Czechosłowacji, która nie doceniała
niebezpieczeństwa niemieckiego i nie chciała się wiązać przeciw Rosji. Stosunki
polsko-czechosłowackie zaogniał ponadto spór o Śląsk Cieszyński oraz prorosyj-
ska postawa Czechosłowacji podczas wojny polsko-bolszewickiej. Jedynym kra-
jem regionu chętnie współpracującym z Polską była Rumunia, obawiająca się
Rosji, od której w 1918 r. oderwała Besarabię. Powszechne w Polsce sympatie
prowęgierskie nie przeszkodziły Rumunii podpisać z Polską w marcu 1921 r.
paktu o wzajemnej pomocy przeciw bolszewickiej Rosji.
Pokonane w I wojnie światowej i okrojone Węgry pragnęły odzyskać przed-
wojenne terytoria, toteż nie były dogodnym sojusznikiem Polski. Nie udało się
też przyciągnąć do idei Międzymorza państw bałtyckich. Estonia i Łotwa były-
by chętne do współpracy z Polską, jednak Litwa przeciwstawiała się zdecydo-
wanie takiej współpracy ze względu na konflikt o Wilno i z obawy przed
dominacją polską. Traktat z Rapallo skłonił Francję do zacieśnienia stosunków
z sojusznikami wschodnioeuropejskimi. W marcu 1923 r. Rada Ambasadorów
uznała granicę ryską oraz linię demarkacyjną istniejącą siłą faktów na Wileń-
szczyźnie za wschodnią granicę Polski. W maju 1923 r. marszałek Francji Foch
otrzymał buławę marszałka Polski i omówił ewentualność wspólnej akcji zbrojnej
przeciw Niemcom.
Kryzys 1923 r. Na jesieni 1923 r. nad Polską zawisło kolejne niebezpie-
czeństwo. W Niemczech doszło do utworzenia lokalnych rządów koalicyjnych z
udziałem komunistów i lewicy socjalistycznej. Kierownictwo ZSRR, ożywione
nową nadzieją na rewolucję w Republice Weimarskiej, zażądało od Polski zgody
na tranzyt zboża radzieckiego, a w praktyce zapewne materiałów wojennych, do
Niemiec. Na granicy polsko-radzieckiej wzmacniano siły Armii Czerwonej. Mię-
220
dzynarodówka komunistyczna w Moskwie rzuciła Polsce wyzwanie: czy chce być
„pomostem" czy „barierą" między Niemcami a Rosją. Na szczęście, brak zgody
na Kremlu w sprawie pomocy dla komunistów niemieckich, a także zgaszenie
ognia rewolucji w Niemczech przez wojsko zapobiegły groźbie połączenia sił
niemieckich i radzieckich.
Wokół paktów gwarancyjnych. Skutki wojny wywołały w wielu państwach
europejskich silne dążenie do utrwalenia pokoju. Wielka Brytania była skłonna
szukać rozwiązania splotu powojennych stosunków w Europie w zagwarantowaniu
granic wschodnich Francji oraz w jednoczesnych koncesjach gospodarczych na
rzecz Niemiec. Tak rozumiane układy gwarancyjne zostały po raz pierwszy
omówione przez premierów Wielkiej Brytanii i Francji w czerwcu 1924 r.
Dyplomacja polska od razu dostrzegła niebezpieczeństwo izolacji Polski i osła-
bienia sojuszu polsko-francuskiego. Przed polityką zagraniczną Rzeczypospolitej
stanęła alternatywa: podjąć akcję dla udaremnienia paktu gwarancyjnego wzmac-
niającego pozycję Niemiec lub włączyć się do rokowań, by wpłynąć na ich
przebieg w kierunku dla siebie najkorzystniejszym. Rozwiązanie pierwsze stwa-
rzało groźbę zrzucenia na Polskę odium wroga pokoju, gdyby układ doszedł i
tak do skutku; drugie było bezpieczniejsze, lecz również nie dawało rękojmi
powodzenia.
Od końca 1924 r. dyplomacja polska próbowała zrealizować drugą strategię.
W listopadzie 1924 r. doszło do podpisania polsko-francuskiego protokołu po-
twierdzającego konwencję wojskową z 1921 r. Mimo to, gdy na początku 1925 r.
rząd niemiecki zgodził się na zawarcie paktu gwarantującego zachodnią granicę
Niemiec, bez równoczesnej gwarancji granic wschodnich, w Paryżu zareagowano
w zasadzie pozytywnie. W Polsce odebrano to jako zamach na bezpieczeństwo
polskiej granicy z Niemcami. Premier Grabski oświadczył w Sejmie, że jakiekol-
wiek próby naruszenia terytorialnego status quo spotkają się ze zdecydowaną
reakcją Polski. Organizowano masowe manifestacje protestacyjne, a minister
spraw zagranicznych Skrzyński zarzucił mocarstwom zachodnim, że na ofiarę dla
zadośćuczynienia żądaniom niemieckim wybrano Polskę.
Problemy z sąsiadami. Niebezpieczeństwo izolacji skłaniało dyplomację
polską do szukania dróg porozumienia z ZSRR. Skrzyński zaproponował Moskwie
zwołanie konferencji w celu unormowania wzajemnych stosunków, jednak dy-
plomaci radzieccy nie podjęli polskiej oferty paktu o nieagresji między obydwo-
ma krajami. Po negocjacjach w stolicach państw bałtyckich, Skrzyński wystąpił
też z propozycją, by ZSRR zawarł pakt o nieagresji z Polską, Estonią, Łotwą,
Litwą i Rumunią, co byłoby odpowiednikiem gwarancji niemieckich na Zacho-
dzie. Kreml odrzucił i tę propozycję dopatrując się w niej sojuszu antyradziec-
kiego.
Niewiele można też było naprawić w stosunkach Polski z Czechosłowacją,
mimo iż ta ostatnia była naturalnym sojusznikiem w walce o rozszerzenie
gwarancji niemieckich na Wschód. W kwietniu 1925 r. podpisano polsko-czecho-
słowacką umowę handlową i układ regulujący sytuację mniejszości narodowych
221
po obu stronach granicy. Zbliżenie Warszawy i Pragi powitano z nadzieją w
Wielkiej Brytanii i Francji oraz z nie ukrywaną wrogością w Niemczech. Niestety,
od połowy 1925 r. stosunki polsko-czechosłowackie znów się pogorszyły ze
względu na nieufność Pragi i polskie próby zbliżenia z Węgrami, Austrią i
Jugosławią.
W stosunku do Niemiec rząd polski unikał zatargów, ale starał się uświadamiać
Zachodowi zagrożenie niemieckie dla stabilności pokoju w Europie. Tymczasem
wzmocnione poparciem Wielkiej Brytanii Niemcy zaostrzyły kurs wobec Polski.
W listopadzie 1924 r. Stresemann oświadczył, iż Prusy Wschodnie, „gwałtem od
Niemiec odcięte", zostaną pewnego dnia połączone z macierzą. Powszechnie
kwestionowano też stałość wersalskiej granicy z Polską. Po sprowokowaniu
konfliktu o skrzynki pocztowe w Gdańsku, w pierwszej połowie 1925 r. Niemcy
doprowadziły do wybuchu wojny celnej z Polską.
Skutki układów lokarneńskich. W czerwcu 1925 r. Francja przyjęła propo-
zycje układów gwarancyjnych pod warunkiem, że Niemcy podpiszą jednocześnie
traktaty arbitrażowe z sąsiadami wschodnimi, gwarantowane przez Francję. Nacisk
polski przyniósł pewien efekt. W sierpniu i wrześniu 1925 r. doszło do zawarcia
umowy polsko-radzieckiej o rozstrzyganiu zatargów granicznych oraz do wizyty
w Warszawie radzieckiego komisarza spraw zagranicznych Gieorgija Cziczerina.
Na Zachodzie rozmowy te wywołały zaskoczenie, lecz ich praktyczna wymowa
nie była wielka. Jedyny czynnik łączący Polskę i ZSRR — obawa przed skutkami
układów gwarancyjnych — okazał się zbyt słaby wobec perspektywy współpracy
radziecko-niemieckiej.
Postanowienia układów z Locarno zdestabilizowały układ sił w Europie.
Żywiąc złudzenia wobec intencji niemieckich dyplomaci Wielkiej Brytanii i
Francji zachęcili w istocie Niemcy do szukania dróg ekspansji na wschodzie
Europy. Wobec rozwiązania narzuconego przez wielkie mocarstwa Polska nie
mogła wiele zrobić. Jedyne, co pozostawało, to wierzyć we francuskie gwarancje
dla granicy polsko-niemieckiej. Ustępstwa mocarstw zachodnich wobec Niemiec
nie zapobiegły ponownemu zbliżeniu między Berlinem a Moskwą. Wywiad polski
uzyskał wiadomość o radziecko-niemieckiej wymianie zdań na temat rozbioru
Polski, z której wynikało, że obie strony nie są jeszcze gotowe do takiego
rozwiązania. Jednakże jeszcze w trakcie konferencji lokarneńskiej, jakby dla
wywarcia presji przypominającej Rapallo, Niemcy podpisały z ZSRR umowę
handlową. Wreszcie w kwietniu 1926 r. w Berlinie został zawarty niemiecko-ra-
dziecki układ o przyjaźni i neutralności. Pomimo dzielących ich różnic wrogowie
systemu wersalskiego znów podali sobie ręce i wzmocnili swe pozycje. Dla Polski
oznaczało to zwiększenie zagrożenia.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Stosunki Polski z państwami sąsiadującymi, ze szczególnym uwzględnieniem Niemiec w
latach 1921-1926.
2.  Wielka Brytania i Francja a II Rzeczpospolita.
3.  Konsekwencje dla polityki polskiej układów w Rapallo i Locarno.
222
Słownik:
Międzymorze, prometeizm, „zmora" Rapallo.
Przykładowe ćwiczenie:
1. Czy bilans polityki zagranicznej Polski w połowie lat dwudziestych można uznać za dodatni
czy ujemny?
Rozdział 3.  Przewrót  majowy
i jego konsekwencje
Temat do powtórzenia:
• Rola Piłsudskiego w latach 1918-1921.
Majowy zamach stanu. Przygotowania zwolenników Piłsudskiego do za-
machu stanu trwały od jesieni 1925 r., a wkroczyły w fazę końcową wiosną
1926 r., w momencie kruszenia się koalicji będącej podstawą rządu Skrzyńskiego.
W nocy z 11 na 12 V 1926 r. gen. Żeligowski oddał dowództwo nad zgrupowa-
niem zebranym w Rembertowie Piłsudskiemu, a rano zgrupowanie to, zasilone
pułkami z Garwolina, Pułtuska i Ciechanowa, podjęło marsz na Warszawę. Wojska
sprzyjające Piłsudskiemu zdobyły gmachy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych,
Dowództwa Okręgu Korpusu w Warszawie i koszary szwoleżerów. Kompletnie
zaskoczony rząd mógł liczyć tylko na ok. 700 ludzi i jedno działo. Myśląc, że
zdoła powstrzymać akcję, prezydent Wojciechowski udał się na most Poniatow-
skiego i spotkał się w cztery oczy z Piłsudskim. Rozmowa ta, obrosła w legendę,
nie przyniosła rozwiązania.
Wieczorem 12 maja oddziały Piłsudskiego przystąpiły do ataku na most
Kierbedzia, a po jego zdobyciu zajęły pl. Zamkowy, Krakowskie Przedmieście i
pl. Saski z gmachami Prezydium Rządu i Sztabu Generalnego. Ponieważ w ręce
zamachowców wpadły ważne biura i sieć łączności, władze utraciły bezpośredni
kontakt z oddziałami na prowincji i schroniły się do Belwederu. Wojskami
wiernymi prezydentowi i rządowi dowodził gen. Józef Malczewski, a obroną
stolicy gen. Tadeusz Rozwadowski. Piłsudski spróbował jeszcze negocjacji w celu
ustąpienia rządu, ale bez skutku. Prezydent i premier stwierdzili, iż zamach na
legalne władze państwa jest czynem haniebnym oraz że nie ustąpią.
Nazajutrz rząd otrzymał niewielkie posiłki, jednak wsparcie z Krakowa,
Lwowa i Poznania nie nadchodziło. Dowódca Okręgu Korpusu we Lwowie gen.
Sikorski odmówił przysłania wojsk w obawie o granice. Dowódca Okręgu Kor-
pusu w Poznaniu, gen. Sosnkowski, bliski współpracownik Piłsudskiego, wysłał
pomoc rządowi, po czym próbował popełnić samobójstwo. Popierając zamach,
PPS ogłosiła strajk powszechny, a kolejarze utrudniali transporty wojsk wiernych
223
rządowi. Piłsudskiego poparł też inspektor armii w Wilnie gen. Śmigły-Rydz,
który przejął dowództwo nad okręgami korpusów w Grodnie i Brześciu nad
Bugiem (dawniej Brześć Litewski). Pod wieczór 14 maja prezydent i rząd wycofali
się do Wilanowa, a następnie zaniechali oporu. Wojciechowski mógł jeszcze
oprzeć się na oddziałach nadciągających z Poznania, ale nie chciał przedłużać
walk, tak by nie zamieniły się one w wojnę domową. Ustępując, prezydent
przekazał swe uprawnienia marszałkowi Sejmu. W ten sposób Rataj po raz drugi
został pełniącym obowiązki głowy państwa.
Nowy rząd i prezydent. Ponieważ Piłsudski nie zamierzał obejmować
władzy w pełni dyktatorskiej, uznał konstytucyjne uprawnienia Rataja. Ten z kolei
oświadczył, że nowy rząd powstanie po rozmowie z Piłsudskim, przez co san-
kcjonował stan wytworzony przez zamach. Walki zostały ostatecznie zakończone
15 V 1926 r. Zginęło w nich 215 żołnierzy i 164 osoby ludności cywilnej; rannych
zostało ponad 900 osób. Po zwycięstwie marszałek wysunął hasła pojednania i
współdziałania w budowie państwowości.
Misję utworzenia nowego rządu powierzył Rataj Kazimierzowi Bartlowi,
związanemu z Piłsudskim. Prezydent Wojciechowski usunął się do Spały, a
premier Witos wrócił na swe gospodarstwo w Wierzchosławicach. Internowanych
członków poprzedniego gabinetu wypuszczono na wolność, natomiast w więzieniu
pozostali niektórzy generałowie, m.in. Malczewski i Rozwadowski, a także Wło-
dzimierz Zagórski, który wkrótce „zaginął" w tajemniczych okolicznościach.
Początkowo niejasne było, jaką formę rządów wybierze Piłsudski. Stwierdził on,
że u progu niepodległości miał władzę dyktatorską, której nie używał, lecz że
swobody demokratyczne zostały zmarnowane, a interesy partyjne przeważyły nad
wszystkim, toteż musiał się ^decydować na obalenie rządów partyjnych siłą (zob.
s. 254).
Ponieważ Piłsudski nie objął władzy dyktatorskiej, partiom popierającym go
wydawało się oczywiste, że obejmie ją na drodze parlamentarnej przez przyjęcie
wyboru na prezydenta. Dnia 31 V 1926 r. Zgromadzenie Narodowe dokonało
wyboru nowej głowy państwa. Piłsudski zdobył 292 głosy lewicy, części centrum,
Żydów i Niemców, a Adolf Bniriski — 193 głosy prawicy oraz części centrum.
Mniejszości słowiańskie i komuniści wstrzymali się od głosu. Niewielkie prze-
sunięcie głosów spowodowało, że Piłsudski został wybrany, a jego przewrót został
zalegalizowany przez organy przedstawicielskie państwa. Ku zaskoczeniu popie-
rających go partii, Piłsudski wyboru nie przyjął, tłumacząc to ograniczeniami,
jakie na funkcje prezydenckie nałożyła konstytucja marcowa. Dnia 1 czerwca
Zgromadzenie Narodowe zebrało się ponownie i wybrało na prezydenta —
zaproponowanego przez Piłsudskiego — profesora chemii Mościckiego.
Nowela sierpniowa. Piłsudski nie zdecydował się rozwiązać parlamentu
sądząc, że dotychczasowy będzie skłonny do posłuszeństwa. Nowy rząd przed-
łożył Sejmowi projekt noweli konstytucyjnej, przewidujący nadanie prezydentowi
prawa rozwiązywania Sejmu i Senatu, wydawania dekretów w czasie przerw
między sesjami Sejmu, a także na mocy pełnomocnictw sejmowych. Postulaty te
224
były bliższe prawicy i centrum, które stanowiły podstawę usuniętego rządu Witosa.
Dnia 2 VIII 1926 r. Sejm uchwalił ustawę zmieniającą konstytucję w kierunku
proponowanym przez rząd. Wraz z nowelą sierpniową Sejm upoważnił też
prezydenta do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy do końca 1927 r. Poparcie
prawicy i centrum dla projektu rządowego wytworzyło paradoksalną sytuację, w
której Piłsudskiego popierała w zasadzie lewica, ale w niektórych sprawach —
raczej prawica i centrum. W zamieszaniu upadł wniosek lewicy o rozwiązanie
parlamentu, a posłowie i senatorowie rozjechali się na wakacje.
Rząd uzyskał swobodę realizowania dalszych planów sanacji, czyli uzdro-
wienia życia publicznego, pod którym to hasłem zwolennicy Piłsudskiego umac-
niali swą władzę. Prezydent wydał dekret o organizacji najwyższych władz
wojskowych według zasad głoszonych przez marszałka od lat. Powołano instytucję
Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych (GISZ), który nie był odpowiedzialny
przed Sejmem ani rządem, a podlegał tylko prezydentowi. W czasie wojny
generalny inspektor stać się miał automatycznie wodzem naczelnym. Latem
1926 r. rząd Bartla przeprowadził też akcję usuwania z urzędów przeciwników
nowego systemu. Spośród 17 wojewodów odeszło 11, poważnym zmianom uległa
też obsada MSZ, MSW i Prezydium Rady Ministrów.
Podstawy polityczne sanacji. Gdy Sejm zebrał się ponownie, doszło do
pierwszego starcia parlamentu z rządem. W trakcie debaty budżetowej prawica,
centrum i mniejszości uchwaliły wotum nieufności wobec dwóch ministrów. W
myśl konstytucji winni oni ustąpić, tymczasem do dymisji podał się cały rząd,
który następnie został mianowany przez prezydenta w dotychczasowym składzie.
Na początku października 1926 r. na czele nowego rządu stanął sam Piłsudski.
Do rządu weszli dwaj przedstawiciele konserwatystów ziemiańskich, co było
gestem w stronę prawicy. Podobne znaczenie miała wizyta Piłsudskiego w sie-
dzibie Albrechta Radziwiłła*»w Nieświeżu, podczas zjazdu arystokracji w paź-
dzierniku 1926 r. Konserwatywni ziemianie zadeklarowali tu poparcie dla nowego
systemu władzy, licząc na zahamowanie reformy rolnej. Sanacja wyraźnie zmie-
rzała do odebrania endecji dotychczasowych wpływów wśród ziemiaństwa.
Zaplecze polityczne nowych władz było dość skomplikowane. Główni współ-
pracownicy marszałka na lewicy: Bogusław Miedziński (PSL „Wyzwolenie") i
Moraczewski (PPS) wnosili do obozu rządzącego tradycję socjalistyczną. Bartel,
Mościcki oraz minister przemysłu i handlu Eugeniusz Kwiatkowski reprezentowali
umiarkowane skrzydło liberalne. Wyżsi oficerowie z POW oraz II Oddziału Sztabu
Generalnego (wywiad), jak gen. Smigły-Rydz, płk Felicjan Sławoj Składkowski
czy płk Kazimierz Świtalski, byli na ogół zwolennikami rządów silnej ręki.
Konserwatyści mieli za zadanie pozyskanie prawicy. W istocie stanowiło to próbę
realizowania zasad ponadpartyjnego solidaryzmu.
Dezorientacja w poszczególnych partiach i ofensywa polityczna sanacji
powodowały, że parlament był systematycznie odsuwany od wpływu na rządy.
Po uchwaleniu budżetu w marcu 1927 r., Sejm stał się niepotrzebny rządowi i
sesję zamknięto.  Piłsudskiemu wygodniej było rządzić za pomocą dekretów
15 — Historia
225

Edward Śmigły-Rydz (1886-1941)
Felicjan Sławoj Składkowski (1885-1962)

Józef Beck (1894-1944)
226
prezydenckich. Jeden z nich dotyczył ograniczenia wolności prasy. Na jesieni
prezydent odroczył sesję o 30 dni, a następnie wcześniej ją zakończył. W listopadzie
1927 r. skończyła się w ogóle kadencja Sejmu, wobec czego został on rozwiązany.
Opozycja. Pierwsze kroki sanacji wywołały zamieszanie wśród tradycyjnych
partii. Dotkliwą porażką był przewrót majowy dla Narodowej Demokracji. Broniąc
swego stanu posiadania, w grudniu 1926 r. kierownictwo endeckie powołało do
życia Obóz Wielkiej Polski (OWP), organizację nawiązującą do zasad faszyzmu
włoskiego i łączącą działania oficjalne z konspiracyjnymi. Na czele Wielkiej Rady
OWP stanął Dmowski. W PSL „Piast" do głosu doszli działacze zmierzający do
porozumienia z Piłsudskim, jak Rataj i Bójko, jednak powrót Witosa do czynnego
życia politycznego wzmocnił także i grupę zdecydowanie opozycyjną w stosunku
do sanacji. Podobnie było w NPR, a także w chadecji, gdzie postawę opozycyjną
reprezentował Korfanty, natomiast inni działacze skłaniali się do współpracy z
rządem.
Największą dezorientację przeżywały jednak stronnictwa lewicy. PPS, PSL
„Wyzwolenie" i Stronnictwo Chłopskie poparły przewrót licząc na reformy spo-
łeczne. Kiedy to nie następowało, lewica przestała popierać sanację. Już w 1927 r.
Polska Partia Socjalistyczna znalazła się właściwie w opozycji do rządu. Nie
licząc niewielkiego Klubu Pracy żadna partia nie była w pełni reprezentantem
sanacji. W 1926 r. kilka organizacji społecznych, takich jak Związek Strzelecki
i Związek Powstańców Śląskich, utworzyło prorządowy Związek Naprawy Rze-
czypospolitej, stanowiąc lewicę ruchu piłsudczykowskiego. Komuniści poparli
początkowo przewrót majowy, jednak już po miesiącu stwierdzili, że był to
przewrót „faszystowski".
Ożywienie gospodarcze. Od połowy 1926 r. następowała poprawa koniun-
ktury, co wykorzystali zwolennicy Piłsudskiego tłumacząc, że uporządkowanie
życia politycznego przyniosło efekty. Dobra koniunktura trwała przez trzy lata.
Szybko rosła produkcja przemysłowa, zatrudnienie i chłonność rynku wewnętrz-
nego. Dobra koniunktura dotyczyła także rolnictwa. Wzrost fizycznych rozmiarów
produkcji wiązał się ze wzrostem przychodów i zakupów na wsi. Rosła stopa
życiowa chłopów. Prawdziwy boom przeżywały banki i ruch budowlany. Dopiero
na jesieni 1928 r. zaznaczył się niewielki spadek cen artykułów rolniczych.
Po zamachu majowym wyraźnie wzrosło zaufanie kapitału obcego do lokat
w Polsce. Przyczyniła się do tego także dobra koniunktura. Rokowania przepro-
wadzone w łatach 1926-1927 doprowadziły do uzyskania w USA i Wielkiej
Brytanii pożyczki stabilizacyjnej w wysokości 62 min dolarów oraz 2 min funtów.
W październiku 1927 r. prezydent Mościcki wydał rozporządzenie o planie
stabilizacyjnym. Złotówkę zdewaluowano o 42% do poziomu 8,91 zł za dolara.
Reforma stabilizacyjna, choć właściwie spóźniona wobec samoczynnej poprawy
koniunktury, doprowadziła do dalszego wzmocnienia waluty polskiej, uporządko-
wania obiegu pieniężnego i pozytywnie wpłynęła na stosunek kapitału zagranicz-
nego do Polski. Budżet państwa uzyskał poważne nadwyżki, a bilans płatniczy
stał się silnie dodatni dzięki napływowi obcych kapitałów.
15*                                                                                                                                                  227
Powstanie BBWR. Po wygaśnięciu pierwszej kadencji Sejmu na jesieni
1927 r. nowe wybory rozpisano na marzec 1928 r. Przed wyborami sanacja
wycofała swoich głównych przedstawicieli ze stronnictw sejmowych i powołała
dó życia Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR) z Walerym Sławkiem
na czele (zob. s. 265). Do BBWR przystąpiły różnorodne organizacje oraz grupy
polityczne reprezentujące część radykalnej inteligencji i konserwatystów, m.in.
tych, którzy zdecydowali się na rozstanie z ZLN, księży i masonów, ziemiaństwa
i chłopstwa, przedsiębiorców i robotników. Siłą jednoczącą Blok był autorytet
marszałka oraz idea budowy państwa na zasadach solidaryzmu społecznego. Rząd
kierowany przez Piłsudskiego przystąpił do energicznej akcji propagandowej na
rzecz BBWR. Wojewodowie i starostowie organizowali spotkania z kandydatami
rządowymi. Rozmach tej akcji, przytłaczającej inne partie, wskazywał na poparcie
kół przemysłowych i ziemiańskich. Część funduszy pochodziło z kasy państwa,
co było wbrew prawu.
Wybory 1928 r. W wyborach z marca 1928 r. wzięło udział 78% upraw-
nionych, czyli więcej niż w poprzednich. W rezultacie wyborów BBWR stał się
największą frakcją parlamentarną, ale posiadając 28% mandatów nie mógł kon-
trolować procesów legislacyjnych. Endecja, występująca pod nazwą Związku
Ludowo-Narodowego, poniosła klęskę zdobywając zaledwie 8% mandatów, PSL
„Piast" uzyskał 5%, chadecja — 4%, a NPR — 3%. Na lewicy najsilniejszą partią
była PPS (14%). PSL „Wyzwolenie" zdobyło 9%, a Stronnictwo Chłopskie —
6%. Komuniści zdobyli aż 7 mandatów (1,5%) i wraz z komunizującymi grupami
mniejszości narodowych mieli łącznie 18 mandatów. Ukraińcy i Białorusini
uzyskali razem 9% miejsc, Niemcy — 5%, a Żydzi — zaledwie 3%. W Senacie
BBWR zdobył prawie 42% mandatów. Prawica dysponowała 8%, centrum —
11%, a lewica posiadała 18% mandatów. Wybory 1928 r. przyniosły dotkliwą
porażkę stronnictw Chjeno-Piasta. Partie, które poparły zamach majowy, zdobyły
55% mandatów, jednak podczas wyborów znajdowały się już na ogół w opozycji
do rządu. Sanacja nie uzyskała planowanej przewagi. Większość Sejmu stanowiły
partie opozycyjne w stosunku do BBWR, zarówno na lewicy, jak i na prawicy,
a przez to nie mogące łatwo uzgodnić zasad współpracy. Po wyborach, w
październiku 1928 r., dotychczasowy ZLN przyjął nazwę Stronnictwo Narodowe
(SN). Od końca 1926 r. działał, powołany przez kierownictwo endecji, Obóz
Wielkiej Polski (zob. s. 256). Utworzenie OWP świadczyło wyraźnie o przeko-
naniu części obozu narodowego, że formy działania stronnictwa parlamentarnego
stają się anachronizmem i nie wystarczają w obliczu nowej sytuacji politycznej
po przewrocie majowym.
W nowym Sejmie. Gdy Piłsudski otwierał obrady nowego Sejmu, z ław
komunistycznych padły okrzyki: „Precz z faszystowskim rządem Piłsudskiego!"
We/wano policję, która siłą usunęła paru posłów z sali. BBWR nie zdołał
przeprowadzić wyboru Bartla na stanowisko marszałka Sejmu. Został nim kan-
dydat lewicy Daszyński, który jednak zaoferował rządowi współpracę. W systemie
demokratycznym rząd nie mający większości sejmowej, a takim był gabinet
228

Piłsudskiego, winien się podać do dymisji, jednak w rozmowach Piłsudskiego z
Daszyńskim uzgodniono, że rząd pozostanie. Po zamknięciu sesji Sejmu w"
czerwcu 1928 r. gabinet ten ustąpił, a szefem rządu został ponownie Bartel.
Piłsudski zaskoczył jednak wszystkich bardzo ostrym wywiadem prasowym, w
którym nazwał posłów „ladacznicami" i „robactwem". Oświadczył, że z trudem
powstrzymuje się od ich „bicia i kopania". Zapowiedział, iż jeśli Sejm nie naprawi
konstytucji, to on „stoi do dyspozycji pana prezydenta, aby ustanowić nowe prawa
w Polsce". Publiczne obrzucanie Sejmu i posłów obelgami stało się odtąd
brzydkim obyczajem marszałka.
Do starcia między Sejmem i rządem doszło na początku 1929 r., gdy lewica
wystąpiła z wnioskiem o postawienie ministra skarbu Gabriela Czechowicza przed
Trybunałem Stanu za przekroczenia budżetowe na sumę pół miliarda złotych, z
czego 8 min nie można było uzasadnić inaczej jak sfinansowaniem akcji wybor-
czej BBWR. Wniosek uzyskał poparcie Sejmu, minister Czechowicz ustąpił, a
Piłsudski wystąpił z kolejnym wywiadem, w którym nazwał posłów „zafajdanymi
małpami". Marszałek zapadł na zdrowiu wiosną 1929 r. i coraz mniej liczył się
ze słowami. Wyrazem nowej tendencji w sanacji było powołanie w kwietniu
1929 r. gabinetu z płk. Świtalskim na czele. Wszyscy nowi ministrowie, łącznie
z premierem, przeszli przez adiutanturę wodza naczelnego lub II Oddział Sztabu,
stanowiąc najbardziej zaufaną grupę współpracowników Piłsudskiego. Był to
wyraz militaryzacji gabinetu, który zyskał wkrótce miano rządu pułkowników.
Centrolew. Działania sanacji skonsolidowały opozycję. W „Piaście" wzrósł
autorytet Witosa. W PSL „Wyzwolenie" i Stronnictwie Chłopskim do głosu doszły
siły antysanacyjne. Jedynie w PPS utrzymywała się grupa zwolenników marszałka.
Dominowali oni w warszawskiej organizacji partii i w końcu dokonali secesji w
postaci PPS-Dawnej Frakcji Rewolucyjnej. Po odejściu piłsudczyków PPS stała
się partią bardziej jednolitą, co zbliżyło ją do partii chłopskich w opozycji do
rządu. W listopadzie 1928 r. utworzono Komisję Porozumiewawczą Stronnictw
Lewicowych dla Obrony Republiki z udziałem PSL „Wyzwolenie", Stronnictwa
Chłopskiego i PPS. Odwlekanie obrad parlamentu budziło rosnące niezadowolenie
w centrum i na lewicy. Przedstawiciele sześciu stronnictw: „Piasta", NPR, cha-
decji, „Wyzwolenia", Stronnictwa Chłopskiego i PPS, podjęli na specjalnym
spotkaniu uchwałę o obronie systemu parlamentarnego. W ten sposób ukształtował
się blok opozycji, nazwany Centrolewem. Ponieważ sesji sejmowej nadal nie
zwoływano, w połowie października 1929 r. partie Centrolewu podjęły uchwałę
o wysunięciu na najbliższym posiedzeniu parlamentu wniosku o wotum nieufności
dla rządu.
Pod koniec października 1929 r. zwołano sesję budżetową. W gmachu Sejmu
zgromadziła się duża grupa oficerów, w związku z czym marszałek Sejmu
Daszyński odmówił otwarcia obrad „pod bagnetami, karabinami i szablami".
Prezydent Mościcki odroczył sesję o następne 30 dni. Gdy Sejm zebrał się
ostatecznie na początku grudnia, PPS postawiła wniosek o wotum nieufności dla
rządu. Wniosek przeszedł większością 243 do  119 głosów.  Świtalski zgłosił
I
229
dymisję gabinetu. Stronnictwa Centrolewu zażądały położenia kresu samowoli
administracji. Pod koniec grudnia 1929 r. Bartel utworzył nowy gabinet, w którym
zabrakło najbardziej krytykowanych ministrów z rządu pułkowników. Opozycja
uznała to za swój sukces i zapowiedź bardziej demokratycznych metod rządzenia.
Piłsudski złagodził nacisk na Sejm, by uzyskać uchwalenie budżetu, ale nie
zamierzał kontynuować łagodniejszej linii. W marcu 1930 r. Bartel ustąpił, a
nowy rząd utworzył prezes BBWR Sławek, zwolennik rządów twardej ręki.
Opozycja nie chciała się z tym pogodzić. W kwietniu 1930 r. przywódcy Cen-
trolewu zażądali nadzwyczajnej sesji Sejmu w celu uchwalenia wotum nieufności
dla rządu Sławka, zakończenia sprawy Czechowicza i podjęcia walki z kryzysem.
Sesję Sejmu zwołano na koniec maja, jednak natychmiast ją odroczono o 30 dni,
a pod koniec czerwca sesję zamknięto, mimo że Sejm nie rozpoczął obrad.
Posłowie i senatorowie Centrolewu, zebrani w sali Senatu, zażądali ustąpienia
„rządów dyktatury Józefa Piłsudskiego" i powrotu do demokracji. W Krakowie
odbył się Kongres Obrony Prawa i Wolności Ludu, który zapowiedział obalenie
dyktatury sanacyjnej (zob. s. 257). Niektórzy przywódcy Centrolewu umawiali
się na spotkanie w Warszawie, przy tworzeniu „rządu robotniczo-chłopskiego".
W odpowiedzi Piłsudski ponownie sam stanął na czele rządu i udzielił nowego
wywiadu, nazywając organizatorów Kongresu „łotrami". W sierpniu prezydent
Mościcki rozwiązał Sejm i Senat, zapowiadając nowe wybory na jesieni. Starcie
między opozycją i rządem sanacyjnym wydawało się nieuniknione.
Polityka zagraniczna. Wzmocnienie pozycji Niemiec w wyniku układów
lokarneńskich spowodowało nasilenie tendencji rewizjonistycznych w polityce
Berlina. W styczniu 1927 r. sam minister Stresemann oświadczył, że traktat
wersalski nie wyklucza zmian wschodniej granicy Niemiec. Ustępliwość Francji
wobec Niemiec i osłabienie sojuszu polsko-francuskiego budziły rosnący niepokój
dyplomacji polskiej. Rząd angielski powitał przewrót majowy przychylnie, ale
sporne problemy polsko-niemieckie były Wielkiej Brytanii obojętne.
Po podpisaniu paktu Brianda-Kellogga (zob. s. 193) dyplomacja polska
próbowała wykorzystać chęć Kremla przystąpienia do paktu, sugerując wprowa-
dzenie do tekstu układu zakazu „podżegania do rewolucji", tylko tak bowiem
można było nazwać niektóre oficjalne oświadczenia radzieckie. Stanowisko pol-
skie poparły Włochy, ale inne państwa zrezygnowały z nacisku na ZSRR, który
ostatecznie przystąpił do paktu we wrześniu 1928 r. bez dodatkowych warunków.
W grudniu 1928 r. Kreml zaproponował Poisce podpisanie dwustronnego proto-
kołu, według którego pakt Brianda-Kellogga nabrałby mocy dla ZSRR i Polski
natychmiast po jego ratyfikacji przez oba państwa, niezależnie od terminu raty-
fikowania go przez inne strony. Dyplomacja polska zdołała przyciągnąć do
porozumienia także innych sąsiadów ZSRR: Estonię, Łotwę i Rumunię. W lutym
1929 r. Polska podpisała protokół Litwinowa stwierdzający, że jego sygnatariusze
wyrzekają się stosowania siły w dochodzeniu swych pretensji terytorialnych.
Dotyczyło to więc także roszczeń radzieckich wobec rumuńskiej Besarabii oraz
Kresów Wschodnich Polski.
230
W 1926 r. doszło do zaostrzenia stosunków polsko-litewskich. W grudniu
1926 r., po nacjonalistycznym przewrocie w Kownie, władze litewskie nasiliły
szykany wobec mniejszości polskiej, a rząd Litwy oskarżył Polskę w Lidze
Narodów o agresywne zamiary. Kreml ostrzegł, że pogwałcenie niepodległości
Litwy uzna za wstępny krok do agresji na ZSRR. Cała ta presja była sztuczna.
Rząd Rzeczypospolitej wyjaśnił, że pragnie nawiązania z Litwą normalnych
stosunków dyplomatycznych. W grudniu 1927 r. doszło do spotkania Piłsudskiego
z premierem litewskim Augustinasem Voldemarasem, podczas którego marszałek
zażądał wprost odpowiedzi na pytanie, czy Litwa chce wojny, czy pokoju.
Voldemaras nie mógł odpowiedzieć inaczej, jak „pokoju", wobec czego Liga
Narodów przyjęła jego oświadczenie, że Litwa nie jest w stanie wojny z Polską,
oraz stwierdzenie Piłsudskiego, że Polska uznaje niepodległość i całość teryto-
rialną Litwy. Mimo to wzajemne stosunki pozostały napięte.
Pod koniec lat dwudziestych szansą dla Polski było postępujące oziębienie
stosunków między ZSRR a Niemcami. Rozluźnienie stosunków z ZSRR oraz
niewielkie efekty wojny celnej z Polską skłoniły rząd niemiecki do bardziej
umiarkowanego kursu wobec Polski. W październiku 1929 r. udało się sfinalizo-
wać rokowania o likwidację wzajemnych roszczeń finansowych. Za tę cenę w
marcu 1930 r. zawarto polsko-niemiecką umowę handlową, która w przypadku
ratyfikacji mogła przynieść zakończenie wojny celnej. Początek wielkiego kryzysu
gospodarczego, który zbiegł się z osłabieniem związków Niemiec i ZSRR,
stwarzał dla Polski szansę skuteczniejszego równoważenia stosunków z potężnymi
sąsiadami.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Geneza i przebieg przewrotu majowego.
2.  Cele przewrotu i jego „legalizacja" w 1926 r. — zmiany w konstytucji.
3.  Przyczyny i objawy koniunktury gospodarczej w latach 1926-1929.
4.  Kształtowanie się obozu sanacyjnego (powstanie BBWR) oraz różnych nurtów opozycji
wobec sanacji w latach 1926-1928.
5.  Wybory 1928 r. i walka Piłsudskiego z Sejmem.
6.  Konsekwencje przewrotu majowego dla polityki zagranicznej Polski.
Słownik:
BBWR, „błąd majowy", Centrolew, GISZ, nowela sierpniowa, obóz belwederski, OWP, rząd
pułkowników, sanacja.
Przykłady ćwiczeń:
1.  Czy istnieją analogie między pozycją Piłsudskiego w latach 1918-1919 i w 1926 r.?
2. Dlaczego lewica poparła Piłsudskiego w 1926 r. i dlaczego już w 1927 r. przeszła do opozycji?
3.   Podaj  przykłady zamachów  stanu w państwach europejskich, podobnych do przewrotu
majowego.
4.  Zestaw argumenty, które mogli wysuwać zwolennicy i przeciwnicy przewrotu majowego. W
którym obozie byś się znalazł i dlaczego?
5.  Przygotuj opisy przewrotu majowego w trzech podręcznikach — napisanych przez: zwolen-
nika Piłsudskiego, zwolennika endecji oraz historyka marksisty, np. z lat pięćdziesiątych XX w.
t
231
Rozdział 4. W okresie wielkiego kryzysu
Temat do powtórzenia:
• Systemy autorytarne w międzywojennej Europie.
Aresztowanie posłów opozycji. Po rozwiązaniu parlamentu stronnictwa
Centrolewu zorganizowały na początku września 1930 r. blok wyborczy pod
nazwą Związek Obrony Prawa i Wolności Ludu. W tym samym czasie władze
aresztowały pod zarzutem wywoływania zamieszek 19 byłych posłów opozycyj-
nych z: PPS, PSL „Wyzwolenie", Stronnictwa Chłopskiego, PSL „Piast" (w tym
Witosa), NPR, SN oraz 5 byłych posłów ukraińskich. Aresztowań dokonano bez
nakazu sądowego, a jedynie na polecenie ministra spraw wewnętrznych Sławoja
Składkowskiego. Uwięzionych przewieziono do twierdzy w Brześciu nad Bugiem.
W kilkanaście dni później przekazano tam również przywódcę chadecji Korfan-
tego. Osadzonych w Brześciu traktowano brutalnie, a niektórych bito.
Kampania przedwyborcza rozpoczęła się wśród protestów przeciw areszto-
waniom i kolejnym represjom. Szczególnie brutalne formy przybrała akcja przed-
wyborcza w Galicji Wschodniej, gdzie Ukraińska Organizacja Wojskowa dokonała
wielu zamachów terrorystycznych. Pod hasłami „Lachy za San" niszczono urzędy
publiczne, polskie dwory i zagrody. W odpowiedzi rząd przeprowadził we wrześ-
niu 1930 r. brutalną pacyfikację Galicji Wschodniej; 30 byłych posłów ukraińskich
uwięziono, zlikwidowano wiele ukraińskich instytucji społecznych, gospodarczych
i kulturalnych. Opornych karano chłostą. Byli zabici i ranni. Kampania przedwy-
borcza odbywała się w warunkach uniemożliwiających swobodną grę polityczną.
Administracja państwowa włączyła się do niej w jeszcze większym stopniu niż
w 1928 r. Minister Sławoj Składkowski polecił wręcz starostom, by doprowadzili
do triumfu „idei marszałka Piłsudskiego".
„Cuda nad urną". W wyborach z listopada 1930 r. wzięło udział 75%
uprawnionych, a więc tylko nieco mniej niż dwa lata wcześniej. Unieważniono
482 tys. głosów — ośmiokrotnie więcej niż w 1928 r. BBWR uzyskał 56%
mandatów sejmowych. Stronnictwo Narodowe zdobyło 14%, stronnictwa centrum
(chadecja, NPR i PSL „Piast") — 9%, lewica (Stronnictwo Chłopskie, PSL
„Wyzwolenie" i PPS) — 13%, komuniści — 1%, a mniejszości narodowe — 7%
mandatów. W Senacie BBWR uzyskał większość — aż 68% miejsc, SN zdobyło
11%, PPS — 5%, a mniejszości — 6% miejsc. Wyniki te, choć nie w pełni
reprezentatywne dla opinii społecznej, dawały rządowi swobodę działania w
sprawach bieżących. Wzmocnieniu uległo przedstawicielstwo endecji, natomiast
centrum i lewica poniosły straty.
Po wyborach Piłsudski zrezygnował ze stanowiska premiera i oddał je
Sławkowi, którego rząd był zdominowany przez pułkowników. Po otwarciu sesji
parlamentu prezydent Mościcki zapowiedział, że jego głównym celem będzie
uchwalenie nowej konstytucji. Sanacji nie udało się jednak zagłuszyć protestów
232
społecznych. Posłowie opozycyjni zgłosili interpelację w sprawie aresztowanych
przywódców i sposobu ich traktowania. Petycje protestacyjne podpisywali profe-
sorowie wyższych uczelni, zrzeszenia adwokackie, lekarskie, artyści i literaci. Na
BBWR. Wybory 1930 r. spowodowały poważne zachwianie się autorytetu Piłsud-
skiego w społeczeństwie. Coraz poważniej chory i przygnębiony, rzadko wystę-
pował publicznie. Aresztowanych przywódców wypuszczono tymczasem za kau-
cją, a w przygotowywanym procesie mieli odpowiadać z wolnej stopy.
Kryzys gospodarczy. Jednocześnie w kraju narastał kryzys gospodarczy,
który rozpoczął się pod koniec 1929 r. Był on najdotkliwszym z dotychczasowych
załamań gospodarki kapitalistycznej. Na skutek pogorszenia się perspektyw zbytu
towarów producenci ograniczyli inwestycje, a następnie produkcję. Spadły zakupy,
w tym także artykułów żywnościowych, co uderzyło rolników. Tym samym
zmniejszyła się chłonność rynku wiejskiego. W miastach rosło bezrobocie. Zała-
manie koniunktury pod koniec 1929 r. trwało w wyżej rozwiniętych państwach
do 1933 r., gdy rozpoczęło się powolne ożywienie. Natomiast w niektórych krajach
słabiej rozwiniętych, takich jak Polska, kryzys trwał do 1935 r.
W rolnictwie.....polskim kryzys powodował przede wszystkim spadek cen
artykułów produkowanych i sprzedawanych przez wieś. Ceny artykułów rolnych
spadły od 50% do 70%. Chcąc ratować swe przychody, miliony drobnych
rolników reagowały na spadek cen zwiększaniem podaży, często kosztem kon-
sumpcji własnej, co dodatkowo pogarszało proporcje rynkowe i przyczyniało się
do dalszego spadku cen. Spadek cen pogrążył wieś polską w długach i nędzy. _
Kryzys przemysłowy objawił się głównie w postaci spadku produkcji. W 1932 r.
produkcja przemysłowa w II Rzeczypospolitej spadła do ok. 63% poziomu z
1929 r. Rosła liczba spółek wykazujących straty lub bankrutujących. Przemysłow-
cy inaczej reagowali na trudności kryzysowe. W przypadku kontroli podaży mogli
oni zawierać porozumienia monopolistyczne, ograniczające produkcję i podtrzy-
mujące ceny.
Rezultatem kryzysu było gwałtowne wycofywanie lokat kapitałowych z
Polski, co pogorszyło polski bilans płatniczy. Obroty handlowe Polski spadły o
ok. 2/3. Wobec trudności płatniczych rząd popierał eksport po cenach dumpin-
gowych. Bilans handlowy Polski w okresie kryzysu był dodatni, co nie mogło
jednak zrównoważyć ujemnego salda w obrotach kapitałowych. Rezultatem była
konieczność transferu złota i walut wymienialnych za granicę i spadek zapasów
złota w Banku Polskim. Chcąc zachować dotychczasowe pokrycie pieniądza w
złocie i walutach wymienialnych rząd musiał wybrać między ograniczeniem
odpływu należności obcych z kraju, dewaluacją złotego lub zmniejszeniem obiegu
złotówkowego. Ponieważ sądzono, iż stały kurs złotego i regularne spłaty zobo-
wiązań wobec zagranicy wzmocnią zaufanie do gospodarki polskiej i zachęcą
inwestorów zagranicznych do lokat w Polsce w momencie ustania kryzysu,
zdecydowano nie wprowadzać ograniczeń dewizowych ani dewaluacji złotego,
lecz zmniejszyć obieg pieniądza w kraju. Ta polityka rządu wynikała również z
i
I
konieczności oszczędności budżetowych. W latach kryzysu bowiem gwałtownie
spadły wpływy podatkowe i monopolowe, co spowodowało długotrwały deficyt
budżetowy.
Początkowo rząd biernie obserwował pogarszanie się koniunktury. Podobnie
było zresztą w innych krajach. W październiku 1932 r. Komitet Ekonomiczny
Ministrów nakreślił pierwszy program walki z kryzysem. W marcu 1933 r.
uchwalono ustawę dającą rządowi prawo ingerencji w porozumienia monopo-
listyczne. W 1933 r. powstał specjalny Fundusz Pracy w celu organizowania i
finansowania robót publicznych. Rosły sumy wypłacanych z budżetu zasiłków
dla bezrobotnych. Dzięki akcji oddłużeniowej zmniejszono nieco ciężar długów
w gospodarstwach chłopskich. Przeciwdziałając wzrostowi bezrobocia rząd przej-
mował często udziały w upadających przedsiębiorstwach. Skala i efekty tych
działań nie były wielkie, gdyż równocześnie prowadzona polityka deflacji, czyli
zmniejszania obiegu pieniędzy, oznaczała ograniczanie wydatków budżetowych.
Po wyborach „brzeskich". Przewaga sanacji w Sejmie zmniejszyła zakres
konfliktów między najwyższym organem przedstawicielskim a rządem. W maju
1931 r. nowym premierem został Aleksander Prystor. W zróżnicowanej wewnę-
trznie sanacji ton nadawali zwolennicy rządów autorytarnych z Piłsudskim, Sła-
wkiem, Prystorem i Miedzińskim na czele. Konieczność takiej formy rządów
tłumaczyli oni wysokimi kosztami demokracji w Polsce i zagrożeniem bezpie-
czeństwa Polski przez kraje ościenne. Opozycja została zepchnięta do roli obser-
watora poczynań sanacji. Zapoczątkowało to tendencje konsolidacyjne wśród
partii opozycyjnych. W marcu 1931 r. przedstawiciele PSL „Piast", PSL „Wy-
zwolenie" i Stronnictwa Chłopskiego utworzyli jednolite Stronnictwo Ludowe.
Na czele jego Rady Naczelnej stanął Witos. Również XXII Kongres PPS w maju
1931 r. upłynął pod znakiem wzrostu jedności partii w opozycji do rządu.
W październiku 1931 r. rozpoczął się w Warszawie proces przywódców
opozycji aresztowanych we wrześniu 1930 r. Na ławie oskarżonych zasiadło 6
członków PPS i 5 ludowców, w tym Witos. Akt oskarżenia zarzucał im usiłowanie
usunięcia rządu siłą. W styczniu 1932 r. skazano podsądnych na kary od 1,5 do
3 lat więzienia. Sąd Najwyższy zatwierdził ten wyrok w październiku 1933 r.
Pięciu oskarżonych zaczęło odsiadywać karę, reszta zaś, a w tej liczbie Witos,
udała się na emigrację. Mimo iż w porównianiu z parodią praworządności, jaka
panowała wówczas w ZSRR i Niemczech, wyroki brzeskie można uznać za
umiarkowane, rzucają one cień na polski wymiar sprawiedliwości.
Wobec uchwalenia przez Sejm nowych ustaw o zgromadzeniach, samorzą-
dach i szkolnictwie, istniało niebezpieczeństwo wykorzystania tego ustawodaw-
stwa w celu wzmocnienia dyktatury. Tendencje autorytarne w Europie wzrosły
zresztą wyraźnie w wyniku wielkiego kryzysu, który spowodował masowe bez-
robocie i rozgoryczenie szerokich rzesz ludności. Niezależnie od opozycji, od
tendencji dyktatorskich dystansował się też Kościół rzymskokatolicki. Zasadą
„pomocniczości", sformułowaną w encyklice Quadrogesimo anno w 1931 r.,
posłużył się prymas Polski kardynał Hlond w liście pasterskim z kwietnia 1932 r.,
234
w którym zwrócił uwagę, że „państwo jest dla obywateli, a nie obywatele dla
państwa", oraz potępił gwałt w życiu publicznym i utożsamianie państwa z grupą
rządzącą. W ślad za tym stanowiskiem Episkopat powołał w 1933 r. Radę
Społeczną przy prymasie Polski, której zadaniem była obrona zasad moralnych
i religijnych w życiu społecznym oraz opracowywanie założeń niezbędnych
reform rozładowujących napięcia w społeczeństwie.
Zaostrzenie konfliktów społecznych. Pogarszająca się sytuacja materialna
szerokich mas powodowała wzrost napięć społecznych. Wyrazem tego były liczne
protesty robotnicze. Jesienią 1932 r. akcję strajkową podjęli też chłopi, wstrzy-
mując w niektórych rejonach dowóz żywności do miast na znak protestu przeciw
spadającym cenom. W Małopolsce doszło do starć z policją na skutek brutalnego
ściągania zaległości podatkowych. W Galicji Wschodniej sytuację komplikowały
problemy narodowościowe. Narastanie kryzysu wzmogło nadzieje komunistów na
rewolucję. VI Zjazd KPP, który odbył się w ZSRR w październiku 1932 r.,
zapowiadał podnoszenie się fali rewolucyjnej w Polsce i wzywał do ustanowienia
dyktatury proletariatu na wzór radziecki.
Ponowny wybór Mościckiego. W maju 1933 r. upłynęła siedmioletnia
kadencja prezydenta Mościckiego. W partiach centrum czyniono starania, by
opozycja porozumiała się i wysunęła kandydaturę Paderewskiego. Dla projektu
tego zabrakło jednak poparcia na prawicy. Piłsudski postanowił, że zmiana na
stanowisku prezydenta nastąpi po uchwaleniu nowej konstytucji. W ten sposób
kandydatem obozu rządzącego pozostał Mościcki. Zwołane na 8 V 1933 r.
Zgromadzenie Narodowe zostało zbojkotowane przez najważniejsze partie opo-
zycyjne. Mościcki nie miał kontrkandydata i został ponownie wybrany. Po
reelekcji Mościckiego nowym premierem został autor reformy szkolnictwa Janusz
Jędrzejewicz, który niewiele zmienił skład gabinetu. Również i następny rząd,
sformowany w maju 1934 r. przez Leona Kozłowskiego, nie przyniósł większych
zmian personalnych.
W opozycji. W ruchu narodowodemokratycznym narastała różnica poglądów
między przywódcami ze starszego pokolenia a młodzieżą, którą poparł Dmowski.
O ile pierwsi bronili w zasadzie demokracji parlamentarnej pod warunkiem silnej
władzy wykonawczej, o tyle drudzy opowiadali się za państwem autorytarnym.
W rezultacie coraz większego niezadowolenia społecznego, związanego z kryzy-
sem gospodarczym, rosły szeregi Obozu Wielkiej Polski, a także siła oddziały-
wania haseł nacjonalistycznych, antydemokratycznych i antysemickich. Organi-
zacja ta została w 1933 r. rozwiązana decyzją administracyjną. W kwietniu 1934 r.
powstał Obóz Narodowo-Radykalny (ONR) z Janem Mosdorfem i Henrykiem
Rossmanem na czele. Program ONR głosił parcelację większych majątków,
unarodowienie obcego kapitału, oparcie ustroju na zasadach hierarchicznych, a
także usunięcie Żydów z Polski. Pod koniec 1934 r. w Obozie doszło do podziału
na skrzydło ONR-ABC, obejmujące trzydziestolatków, oraz ONR-Falangę Bole-
sława Piaseckiego, skupiającą ludzi jeszcze młodszych.
Chrześcijańska demokracja opierała swój program na encyklice   Quadroge-
235
simo anno. Rozdźwięki na tle stosunku do rządu oraz rywalizacja między grupami
regionalnymi osłabiały jedność partii. W 1934 r. na pozycje prorządowe przeszła
grupa działaczy z Ponikowskim, przymusowa zaś emigracja Korfantego w 1934 r.
dodatkowo podkopała siłę chadecji. Bardziej radykalne stanowisko w kwestiach
parcelacji, uspołecznienia i autonomii dla mniejszości reprezentowała Narodowa
Partia Robotnicza z Karolem Popielem na czele.
Po zjednoczeniu ruch ludowy przesunął się nieco na lewo. W grudniu 1932 r.
Stronnictwo Ludowe wystąpiło z programem parcelacji folwarków bez odszko-
dowania. Wydawało się, że współpraca SL i PPS zacieśni się, jednak PPS poszła
jeszcze dalej, krytykując przywódców SL za nadmierne przywiązanie do własności
prywatnej. Gdy ponadto Witos i paru innych głównych przywódców SL udało
się na emigrację, w partii nastąpił kryzys. W części kierownictwa przeważyły
skłonności ugodowe w stosunku do rządu, natomiast Związek Młodzieży Wiejskiej
„Wici" poszedł bardziej na lewo. W PPS trwała podobna ewolucja. W kwietniu
1934 r. Rada Naczelna partii postanowiła zerwać porozumienie Centrolewu i
rozpocząć propagandę czysto socjalistyczną. Na XXIII Kongresie PPS odezwały
się nawet głosy żądające dyktatury proletariatu. Narastały tendencje do porozu-
mienia z komunistami, co było szczególnie silne w Organizacji Młodzieży To-
warzystwa Uniwersytetu Robotniczego (OM TUR). Zaniepokojone tym kierow-
nictwo PPS zmieniło na początku 1935 r. taktykę, starając się silniej wiązać
sprawy społeczne z narodowymi.
Zaostrzenie stosunków narodowościowych. Kryzys gospodarczy zaostrzył
też stosunki narodowościowe. Dotyczyło to m.in. mniejszości niemieckiej, wśród
której szybko rosły wpływy ruchu hitlerowskiego. Wśród ludności żydowskiej
istniało ogromne zróżnicowanie polityczne. W latach trzydziestych osłabły wpły-
wy ugrupowań umiarkowanych politycznie, np. ortodoksyjnej religijnie partii
Aguda. Główne odłamy ruchu syjonistycznego propagowały odrodzenie państwa
narodowego w Palestynie i emigrację Żydów z Polski. Rząd sanacyjny w zasadzie
popierał ten program. Żydowska lewica spod znaku Bundu dążyła do przemian
socjalistycznych i autonomii Żydów w Polsce. Lewica syjonistyczna sympatyzo-
wała z komunizmem. Choć Żydzi przeważali w kierownictwie KPP, komunistów
wśród Żydów polskich była znikoma liczba. W okresie kryzysu rosło napięcie w
stosunkach między ludnością polską, ukraińską i żydowską. Wskazywano na
nadmiernie wysoki w stosunku do ich liczby stan posiadania Żydów w przemyśle,
bankowości, handlu i wolnych zawodach. Do ekscesów antysemickich doszło w
latach 1931-1934 na wyższych uczelniach w Warszawie i Wilnie, na tle endeckich
żądań wprowadzenia numerus clausus, według którego procent studiujących Ży-
dów miał odpowiadać procentowi ludności żydowskiej w Polsce. Bojówki ende-
ckie i oenerowskie wybijały szyby w sklepach żydowskich. Do sporadycznych
zajść doszło też we wsiach ukraińskich.
Na skutek zniechęcającego przykładu zza wschodniej granicy w białoruskim
ruchu politycznym osłabł nurt komunizujący. Wraz z ubożeniem kryzys przyniósł
dezorientację polityczną i zahamowanie dążeń narodowych Białorusinów. Nato-
miast wśród Ukraińców nasilały się tendencje nacjonalistyczne. Wobec tragicznego
przebiegu kolektywizacji w Ukraińskiej SRR coraz mniej Ukraińców widziało
sojusznika na Wschodzie, rosły tym samym sympatie proniemieckie. Dotyczyło
to nawet umiarkowanej partii UNDO. Na lewo od UNDO znajdowali się socjal-
demokraci i radykalni socjaliści. Na prawo od centrum stała Organizacja Ukraiń-
skich Nacjonalistów (OUN) i jej siła zbrojna — Ukraińska Organizacja Wojskowa,
którymi kierował Stepan Bandera. Ideologia OUN zawierała ogromny ładunek
nienawiści do Polaków. Nacjonaliści ukraińscy byli odpowiedzialni za liczne
zamachy terrorystyczne. W sierpniu 1931 r. został zamordowany przez terrorystów
z UWO wiceprezes BBWR Tadeusz Hołówko, zwolennik ugody Polaków i Ukra-
ińców, a w czerwcu 1934 r. minister spraw wewnętrznych Bronisław Pieracki.
Obóz w Berezie Kartuskiej. Rząd zdecydował się utworzyć obóz odosob-
nienia w Berezie Kartuskiej na Polesiu. Do obozu tego kierowano osoby związane
z organizacjami ekstremistycznymi: komunistów, terrorystów ukraińskich i dzia-
łaczy ONR. Osadzenie w obozie odbywało się na zasadzie postanowienia sędzie-
go śledczego, a nie wyroku sądowego. Był to kolejny przejaw ograniczania
swobód obywatelskich w Polsce. Zachodziła też obawa, czy sanacja nie zechce
stosować podobnych środków represji wobec bardziej umiarkowanych przeciw-
ników systemu. I rzeczywiście, np. w marcu 1939 r. został osadzony w Berezie
konserwatywny publicysta Stanisław Cat-Mackiewicz za krytyczne wypowiedzi
na temat polityki zagranicznej ówczesnego rządu.
Konstytucja kwietniowa. Głównym celem sanacji była zmiana konstytucji.
W styczniu 1934 r. Komisja Konstytucyjna przedłożyła Sejmowi podstawowe
tezy nowej ustawy zasadniczej. Opozycja posiadała dość mandatów, by nie
dopuścić do uchwalenia tez, ale część posłów opozycyjnych ostentacyjnie opuściła
salę obrad. Obecna na posiedzeniu prorządowa większość uchwaliła tezy jako
projekt konstytucji. W Senacie BBWR dysponował większością zdolną do prze-
forsowania swej woli. W marcu 1935 r. projekt konstytucji powrócił pod obrady
Sejmu. Poprawki Senatu rozpatrywano jednak nie w trybie dyskusji nad projektem
konstytucji, lecz w trybie poprawek do zwykłej ustawy, nie wymagającym wię-
kszości 2/3 lecz 11/20 głosów. Posłowie sanacyjni odrzucili sprzeciwy opozycji
i przegłosowali poprawki zwykłą większością. Opozycja miała więc podstawy do
twierdzenia, że nową konstytucję uchwalono niezgodnie z obowiązującą proce-
durą. Dnia 23 IV 1935 r. prezydent Mościcki złożył swój podpis na sygnowanym
uprzednio przez Piłsudskiego tekście konstytucji'.
Konstytucja podkreślała nadrzędność państwa. Społeczeństwo miało kształ-
tować swe losy w ramach państwa. Obowiązującą dotąd zasadę suwerenności
narodu zastąpiono charakterystyczną dla obozu sanacji ideologią państwową.
Prezydent skupiał w swym ręku „jednolitą i niepodzielną władzę państwową".
Jego wyboru miano dokonywać co 7 lat w głosowaniu powszechnym spośród
dwóch kandydatów, jednego zgłaszanego przez specjalnie powoływane Zgroma-
dzenie Elektorów, złożone z urzędników państwowych i przedstawicieli samorzą-
du gospodarczego, drugiego zaś — mianowanego przez ustępującego prezydenta.
237
f
miast wśród Ukraińców nasilały się tendencje nacjonalistyczne. Wobec tragicznego
przebiegu kolektywizacji w Ukraińskiej SRR coraz mniej Ukraińców widziało
sojusznika na Wschodzie, rosły tym samym sympatie proniemieckie. Dotyczyło
to nawet umiarkowanej partii UNDO. Na lewo od UNDO znajdowali się socjal-
demokraci i radykalni socjaliści. Na prawo od centrum stała Organizacja Ukraiń-
skich Nacjonalistów (OUN) i jej siła zbrojna — Ukraińska Organizacja Wojskowa,
którymi kierował Stepan Bandera. Ideologia OUN zawierała ogromny ładunek
nienawiści do Polaków. Nacjonaliści ukraińscy byli odpowiedzialni za liczne
zamachy terrorystyczne. W sierpniu 1931 r. został zamordowany przez terrorystów
z UWO wiceprezes BBWR Tadeusz Hołówko, zwolennik ugody Polaków i Ukra-
ińców, a w czerwcu 1934 r. minister spraw wewnętrznych Bronisław Pieracki.
Obóz w Berezie Kartuskiej. Rząd zdecydował się utworzyć obóz odosob-
nienia w Berezie Kartuskiej na Polesiu. Do obozu tego kierowano osoby związane
z organizacjami ekstremistycznymi: komunistów, terrorystów ukraińskich i dzia-
łaczy ONR. Osadzenie w obozie odbywało się na zasadzie postanowienia sędzie-
go śledczego, a nie wyroku sądowego. Był to kolejny przejaw ograniczania
swobód obywatelskich w Polsce. Zachodziła też obawa, czy sanacja nie zechce
stosować podobnych środków represji wobec bardziej umiarkowanych przeciw-
ników systemu. I rzeczywiście, np. w marcu 1939 r. został osadzony w Berezie
konserwatywny publicysta Stanisław Cat-Mackiewicz za krytyczne wypowiedzi
na temat polityki zagranicznej ówczesnego rządu.
Konstytucja kwietniowa. Głównym celem sanacji była zmiana konstytucji.
W styczniu 1934 r. Komisja Konstytucyjna przedłożyła Sejmowi podstawowe
tezy nowej ustawy zasadniczej. Opozycja posiadała dość mandatów, by nie
dopuścić do uchwalenia tez, ale część posłów opozycyjnych ostentacyjnie opuściła
salę obrad. Obecna na posiedzeniu prorządowa większość uchwaliła tezy jako
projekt konstytucji. W Senacie BBWR dysponował większością zdolną do prze-
forsowania swej woli. W marcu 1935 r. projekt konstytucji powrócił pod obrady
Sejmu. Poprawki Senatu rozpatrywano jednak nie w trybie dyskusji nad projektem
konstytucji, lecz w trybie poprawek do zwykłej ustawy, nie wymagającym wię-
kszości 2/3 lecz 11/20 głosów. Posłowie sanacyjni odrzucili sprzeciwy opozycji
i przegłosowali poprawki zwykłą większością. Opozycja miała więc podstawy do
twierdzenia, że nową konstytucję uchwalono niezgodnie z obowiązującą proce-
durą. Dnia 23 IV 1935 r. prezydent Mościcki złożył swój podpis na sygnowanym
uprzednio przez Piłsudskiego tekście konstytucji;
Konstytucja podkreślała nadrzędność państwa. Społeczeństwo miało kształ-
tować swe losy w ramach państwa. Obowiązującą dotąd zasadę suwerenności
narodu zastąpiono charakterystyczną dla obozu sanacji ideologią państwową.
Prezydent skupiał w swym ręku „jednolitą i niepodzielną władzę państwową".
Jego wyboru miano dokonywać co 7 lat w głosowaniu powszechnym spośród
dwóch kandydatów, jednego zgłaszanego przez specjalnie powoływane Zgroma-
dzenie Elektorów, złożone z urzędników państwowych i przedstawicieli samorzą-
du gospodarczego, drugiego zaś — mianowanego przez ustępującego prezydenta.
f
237
Opozycja została w praktyce pozbawiona możliwości zgłoszenia własnego kan-
dydata. Prezydenta wyposażono w bardzo szerokie uprawnienia. Mógł mianować
szefa rządu, jego członków i innych wyższych urzędników, zwoływać, odwoływać
oraz rozwiązywać Sejm i Senat, był zwierzchnikiem sił zbrojnych, stanowił o
wojnie i pokoju, zawierał i ratyfikował umowy międzynarodowe, a także repre-
zentował państwo na zewnątrz. W istocie głowa państwa odpowiedzialna była
tylko „przed Bogiem i historią" (zob. s. 260).
Rola Sejmu, Senatu i rządu została organiczona, choć zarazem rząd unieza-
leżniono od parlamentu. Sejm pochodzić miał z powszechnych, równych, tajnych
i bezpośrednich wyborów, przy czym czynne prawo wyborcze do Sejmu ograni-
czono do osób powyżej 24 lat, a bierne — powyżej 30 lat. Rozszerzono upraw-
nienia Senatu, a jego marszałek otrzymał, zamiast marszałka Sejmu, funkcje
związane z zastępstwem prezydenta. 1/3 liczby senatorów mianował prezydent.
Artykuły o prawach i obowiązkach obywateli ujęto pobieżnie, przy czym pod-
kreślono obowiązek wierności wobec państwa, jego obrony i ponoszenia ciężarów
publicznych. Nowa konstytucja zakończyła proces przebudowy ustroju państwa
z demokratycznego na autorytarny. W porównaniu z totalitarnymi ustrojami
Niemiec i ZSRR system ten pozostawiał jednak duży margines swobód obywa-
telskich.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Geneza i znaczenie sprawy brzeskiej.
2.  Objawy wielkiego kryzysu w Polsce i jego wpływ na zaostrzenie konfliktów społecznych.
3.  Zmiany w ustawodawstwie II Rzeczypospolitej w początkach lat trzydziestych.
4.  Różne nurty opozycji wobec sanacji i ich programy.
5.  Mniejszości narodowe w latach trzydziestych.
6.  Okoliczności uchwalenia i zasady konstytucji z 1935 r.
Słownik:
Bereza, „cuda nad urną", deflacja, dewaluacja, numerus clausus, ONR, OUN, proces brzeski,
TUR, „Wici".
Przykłady ćwiczeń:
1.  Jakie posunięcia obozu sanacyjnego w ustawodawstwie i w praktyce politycznej świadczą o
tworzeniu w Polsce systemu autorytarnego?
2.  Wyjaśnij, przypominając sobie politykę Kominternu, stosunek KPP do Centrolewu.
3.  Jest rok 1930, zbliżają się wybory — opracuj projekt czterech ulotek przedwyborczych:
BBWR, Stronnictwa Narodowego, PPS i KPP — zawierając w nich postulaty programowe i starając
się dostosować język do specyfiki danego ugrupowania.
238
Rozdział  5.  Sanacja  bez  Piłsudskiego
Śmierć marszałka. Dnia 12 V 1935 r. zmarł Piłsudski. Przez jednych
uwielbiany, przez innych zwalczany, był marszałek główną postacią Polski mię-
dzywojennej. Jego wieloletnia walka o niepodległość, rola w odrodzeniu Polski
po I wojnie światowej oraz w wojnie polsko-radzieckiej stanowiły zasługi, których
nikt nie mógł kwestionować. Zamach majowy i ograniczanie swobód demokra-
tycznych po 1926 r. były sprzeczne jednak z dążeniami dużej części społeczeń-
stwa. Zgon Piłsudskiego skomplikował sytuację w obozie rządzącym. Po jego
śmierci odbyła się specjalna narada przywódców sanacji pod przewodnictwem
prezydenta Mościckiego i premiera Sławka, na której postanowiono powierzyć
stanowisko głównego inspektora sił zbrojnych gen. Śmigłemu-Rydzowi. Zgodnie
z planami Piłsudskiego, prezydentem miał zostać Sławek, jednak moment sukcesji
nie był jasno określony, a Piłsudski nie zostawił wyraźnego testamentu politycz-
nego. Na razie Sławek podporządkował się Mościckiemu, licząc na swe następ-
stwo po wyborach do Sejmu.
Wybory 1935 r. Wybory parlamentarne miały się odbyć według nowej
ordynacji wyborczej. Znosiła ona prawo obywateli do zgłaszania kandydatów na
posłów, przyznając je zgromadzeniom okręgowym, tworzonym w dwumandato-
wych okręgach z przedstawicieli samorządu terytorialnego i organizacji społecz-
nych. Ponieważ zdominowali je zwolennicy sanacji, było oczywiste, że na listy
kandydatów dostaną się prawie wyłącznie osoby pożądane przez władze. Tryb
wyborów do Senatu był jeszcze bardziej złożony; 1/3 senatorów mianował
prezydent, pozostałe zaś 2/3 wybierało kolegium wyłonione w prawyborach przez
oficerów i osoby o odpowiednim cenzusie wykształcenia.
Endecja zdecydowała się na zbojkotowanie wyborów. W PPS protestowano
przeciw ordynacji i uprzywilejowaniu „klas posiadających". W SL wyłoniła się
grupa działaczy, którzy chcieli wejść do nowego parlamentu, ale większość
poparła bojkot. Wśród partii mniejszości narodowych nie było jedności. Najwię-
ksza partia ukraińska UNDO skrytykowała ordynację, ale do wyborów przystąpiła,
natomiast bojkot zapowiedziała lewica ukraińska i oczywiście OUN. Podobne
stanowisko zajęły partie białoruskie. Niemcy i Rosjanie opowiedzieli się za
wyborami, podobnie jak Żydzi, z wyjątkiem części syjonistów i Bundu. Głoso-
wanie odbyło się we wrześniu 1935 r. i zakończyło się prestiżową klęską sanacji.
Według oficjalnych danych w wyborach wzięło udział tylko 46% uprawnionych.
Konsternacja rządu spowodowała, że komunikat o wynikach wyborów opóźniono
o parę dni. Utworzony na podstawie głosowania Sejm składał się w przygniatającej
większości z posłów BBWR. Reprezentowane były także UNDO i niektóre kręgi
społeczności żydowskiej.
Po wyborach Sławek zażądał od Mościckiego ustąpienia, lecz spotkał się z
odmową. Prezydent powołał się na słowa marszałka, który miał mu powiedzieć,
że ma ustąpić dopiero wówczas, kiedy poczuje się „zmęczony". Przytłoczony
239
porażką Sławek zrezygnował także z urzędu premiera. Nowy rząd stworzył w
październiku 1935 r. Marian Zyndram-Kościałkowski. W skład gabinetu weszli
niektórzy przedstawiciele „lewicy sanacyjnej", jak minister rolnictwa Juliusz
Poniatowski, a także zwolennicy Mościckiego, jak wicepremier i minister skarbu
Kwiatkowski. Nowy rząd oceniono na ogół jako próbę porozumienia ze społe-
czeństwem.
Zaburzenia społeczne. W rezultacie przedłużającego się kryzysu ekonomi-
cznego narastała w kraju fala niezadowolenia, która wobec osłabienia obozu
rządzącego nabierała odcieni politycznych. Przez cały 1935 r. trwały strajki w
różnych gałęziach gospodarki. W marcu 1936 r. przybrały one na sile, gdy w
zamieszkach w Krakowie, Lwowie, Chorzowie, Poznaniu i innych miastach doszło
do krwawych starć z policją. Masowe manifestacje organizowali też chłopi.
W czerwcu 1936 r. odbyła się wielka manifestacja w Nowosielcach na Rze-
szowszczyźnie. Przybył na nią gen. Smigły-Rydz, pragnąc ją zdyskontować na
swą korzyść, jednak zebrani powitali go żądaniami demokratyzacji życia polity-
cznego i powrotu Witosa.
Wzmogły się też napięcia na tle narodowościowym. Na wielu wyższych
uczelniach doszło do awantur antysemickich, inspirowanych przez ONR. Głośny
stał się pogrom Żydów w Przytyku w maju oraz marsz endeków na Myślenice
w czerwcu 1936 r. Przeciw antysemityzmowi podnoszonemu do rangi programu
politycznego protestowali lewicowi intelektualiści. W liście pasterskim z początku
1936 r. prymas Hlond przestrzegał ulegających antysemityzmowi kapłanów przed
tą „importowaną z zagranicy" ideologią. Ekscesom przeciwstawiał się również w
zasadzie rząd.
Propaganda frontu ludowego. Zaostrzenie sytuacji społecznej i politycznej
w Polsce zachęciło komunistów do ofensywy. W lecie 1935 r. Komintern podjął
uchwały wzywające do walki z faszyzmem i tworzenia frontów ludowych robot-
ników, chłopów i inteligencji, oczywiście pod przewodnictwem komunistów. KPP
wezwała PPS, Bund, lewicę chłopską i mniejszości narodowe do współpracy w
walce z rządem sanacyjnym, który komuniści określali jako „faszystowską bandę".
Stroili się przy tym w szaty obrońców demokracji. W PPS hasła jednolitego frontu
zdobyły pewną część zwolenników na lewym skrzydle partii, gdzie popierała je
m.in. Wanda Wasilewska. Ideę tę głosili także niektórzy lewicujący intelektualiści
i twórcy, jak Broniewski. Na ogół jednak w PPS i SL przeważyła tendencja
przeciwna. Walcząc przeciw dyktaturze sanacji, socjaliści i ludowcy odcinali się
zazwyczaj od praktyk totalitaryzmu komunistycznego.
Front Morges. Zaniepokojone narastaniem ekstremizmów prawicowych i
lewicowych konsolidowały swe siły środowiska umiarkowane. Ośrodkiem tego
ruchu stała się szwajcarska siedziba Paderewskiego w Morges, gdzie w lutym
1936 r. doszło do porozumienia gen. Hallera, Korfantego, Popielą, samego
Paderewskiego i gen. Sikorskiego. Poparcia Frontowi Morges udzielili niektórzy
politycy ludowi i chadeccy w kraju. Program grupy krytykował dyktatorskie
metody rządzenia Polską, żądał wzmocnienia sojuszu z Francją, przywrócenia
demokracji i powołania Paderewskiego na stanowisko prezydenta.
240
Powstanie OZN. Pod koniec 1936 r. kryzys w obozie rządzącym miał się
ku końcowi. Zwolennicy rządów silnej ręki skonsolidowali się wokół osoby gen.
Śmigłego-Rydza, którego rola zdecydowanie wzrosła. W wyniku porozumienia
Mościckiego z Rydzem w maju 1936 r. ustąpił dotychczasowy rząd, a nowym
premierem został gen. Sławoj Składkowski. Skład rządu świadczył o stabilizacji
i równowadze między dwiema głównymi frakcjami sanacyjnymi: umiarkowaną
grupą zamkową Mościckiego i frakcją wojskową Śmigłego-Rydza. Pozycję nie-
zależną zajmował minister spraw zagranicznych Józef Beck. Świadectwem ros-
nącej roli Śmigłego-Rydza było mianowanie go marszałkiem Polski w dniu Święta
Niepodległości 11 XI 1936 r., a także, niezgodny z prawem, okólnik nowego
premiera, określający go drugą po prezydencie osobą w państwie.
Po dłuższym okresie zapowiedzi i przygotowań 21 II 1937 r. ogłoszono
deklarację programową nowej partii rządowej pod nazwą Obozu Zjednoczenia
Narodowego (OZN), potocznie określanego mianem Ozonu. Program OZN opierał
się na zasadach solidaryzmu. Podkreślał rolę państwa i silnej władzy, a także
konieczność współpracy różnych grup społecznych. Stwierdzał potrzebę rozwią-
zania kwestii przeludnienia wsi, industrializacji, upowszechnienia oświaty oraz
współżycia różnych narodowości, choć akcentował także dążenie do „samoobrony
kulturalnej Polaków". Akces do OZN zgłosili byli członkowie BBWR, admini-
stracja, duża część korpusu oficerskiego, a także niektóre koła przemysłowe i
ziemiańskie. Krytycznie odnieśli się do OZN działacze Związku Naprawy Rze-
czypospolitej, a więc lewica sanacyjna.
Reakcje opozycji. Deklaracja OZN została przyjęta krytycznie przez wszy-
stkie środowiska opozycyjne. W PPS podkreślano, że sanacja nie jest w stanie
rozwiązać narastających problemów Polski. SL zapowiadało zaostrzenie walki z
sanacją, żądało amnestii dla emigrantów politycznych i demokratyzacji rządów.
W przypadku niespełnienia tych postulatów grożono powszechnym strajkiem
rolnym. Ponieważ rząd nie ustąpił, w sierpniu 1937 r. kierownictwo SL zorgani-
zowało strajk chłopski. Strajk, polegający na powstrzymaniu się przez ponad
tydzień od jakichkolwiek zakupów i sprzedaży oraz blokadzie dróg, przybrał
największe rozmiary w województwach krakowskim i lwowskim. W starciach z
policją zginęło kilkudziesięciu strajkujących. Rozgłos zyskała sprawa Związku
Nauczycielstwa Polskiego (ZNP), zdominowanego przez lewicę „jednolitofronto-
wą". Po opublikowaniu numeru pisma „Płomyk" wychwalającego ZSRR w czasie,
gdy trwały tam stalinowskie czystki, rząd przydzielił ZNP specjalnego kuratora.
W powstałych wówczas klubach demokratycznych autentyczne hasła demokra-
tyczne mieszały się z działaniami kryptokomunistów.
Siły umiarkowane reprezentował głównie Front Morges. W sierpniu 1937 r.
Paderewski nawiązał do powstania OZN oraz strajku chłopskiego i wskazał na
niebezpieczeństwo dla Polski ze strony dwóch totalitarnych sąsiadów — hitlero-
wskich Niemiec i komunistycznej Rosji — stwierdzając, że w Polsce należy
przywrócić demokrację. Deklaracja Paderewskiego zbliżyła stanowiska NPR i
chadecji, które połączyły się w październiku 1937 r. w Stronnictwo Pracy (SP).

16 — Historia
241
W Stronnictwie Narodowym nadal trwały spory między „starymi" i „mło-
dymi". Z powodu złego stanu zdrowia z kierowania partią stopniowo wycofywał
się Dmowski, ustępując miejsca młodszemu pokoleniu działaczy o poglądach
narodowo-autorytarnych. Śmierć Dmowskiego w styczniu 1939 r. była ciosem
dla spójności ruchu narodowego. Jeszcze bardziej radykalny i antysemicki pro-
gram nacjonalistyczny głosił ONR-Falanga. Opierał się on na koncepcji ustroju
monopartyjnego z zasadą wodzostwa i ograniczeniem praw mniejszości narodo-
wych.
Wśród mniejszości narodowych. Stały ferment trwał wśród Ukraińców,
którzy ucierpieli szczególnie w czasie wielkiego kryzysu. Po porozumieniu z
rządem polskim i mianowaniu Wasyla Mudrego wicemarszałkiem Sejmu w 1935 r.
pojednawczo nastawione kręgi ukraińskie znalazły się w ogniu krytyki zarówno
lewicy spod znaku KPZU i socjaldemokratów, jak i prawicy nacjonalistycznej.
Przywódcy OUN coraz bardziej liczyli na to, że Niemcy podbiją Polskę i odbudują
niepodległą Ukrainę. Mniejszość niemiecka w Polsce w coraz większym stopniu
opowiadała się za hitleryzmem.
Na skutek kryzysu pogorszyła się również sytuacja materialna ludności
żydowskiej, co w obliczu rosnącego zagrożenia nacjonalistycznego, zarówno
polskiego, ukraińskiego, jak i w dalszej perspektywie niemieckiego, prowadziło
do radykalizacji mas żydowskich. Lewica Bundu i komuniści oczekiwali wsparcia
ze strony ZSRR, ortodoksi religijni nie mieli zdecydowanego programu, syjoniści
zaś myśleli o stworzeniu własnego państwa w Palestynie. Dzięki inicjatywie
syjonistów i poparciu rządu polskiego, który dążył do zmniejszenia liczby ludności
żydowskiej w Polsce, do 1937 r. wyemigrowało do Palestyny ok. 160 tys. Żydów
z Polski, stanowiąc wówczas ok. 40% tamtejszej ludności żydowskiej.
Rozwiązanie KPP. Nowym elementem w polskim życiu politycznym stało
się w 1938 r. rozwiązanie KPP. Po serii czystek w ZSRR nastąpiła likwidacja
partii oraz jej dawnego i aktualnego kierownictwa. W sierpniu 1937 r. aresztowano
w ZSRR wezwanego z Francji sekretarza generalnego partii Leńskiego-Leszczyń-
skiego. W ślad za nim aresztowano następnych działaczy. Na wiosnę 1938 r.
Komitet Wykonawczy Kominternu rozwiązał KPP pod zarzutem stania się instru-
mentem polskiego wywiadu. W latach 1938-1939 wymordowano w ZSRR głów-
nych funkcjonariuszy partii. Geneza tej decyzji Stalina jest do dzisiaj różnie
interpretowana.
Przesilenie w OZN. Strajki chłopskie i chłodne przyjęcie OZN w społe-
czeństwie wywołały napięcia w obozie sanacyjnym. Szef OZN płk Adam Koc,
zwolennik rządów twardej ręki, widział naturalnego sojusznika w marszałku
Śmigłym-Rydzu. Zbliżył się też do programu ONR-Falangi, głosząc potrzebę
hierarchicznej organizacji narodu. Zapowiadał, że przystąpi do czynu przy pomocy
radykalnych grup młodzieżowych. Hasła te nie podobały się umiarkowanej więk-
szości zwolenników sanacji, co znalazło wyraz na zjeździe legionistów w sierpniu
1937 r. W starciu z grupą prezydencką i Związkiem Naprawy Rzeczypospolitej
Koc przegrał. W styczniu 1938 r. ustąpił z kierownictwa OZN, a jego miejsce
zajął umiarkowany gen. Stanisław Skwarczyński. Program polityczny rządu w
nowym duchu nakreślił na zebraniu OZN w Katowicach w kwietniu 1938 r.
wicepremier Kwiatkowski. Mowa jego różniła się od wystąpień Koca umiarem i
realizmem. Kwiatkowski wysunął hasło „rewolucji ludzi dobrej woli", opartej na
programie industrializacji i urbanizacji kraju.
Wybory 1938 r. Rok 1938 przyniósł złagodzenie napięć politycznych.
Przyczyniło się do tego głównie rosnące poczucie zagrożenia z zewnątrz. Obóz
rządzący wykonywał gesty pojednawcze wobec niektórych ośrodków opozycyj-
nych. W trakcie kampanii przed wyborami parlamentarnymi na jesieni 1938 r.
Kwiatkowski ponownie wystąpił jako jeden z głównych mówców ze strony
rządowej, akcentując dokonania dwudziestolecia niepodległości na tle ogromu
zadań i trudności warunków działania. W obliczu narastającego napięcia polity-
cznego w Europie rząd z pewnym powodzeniem wzmacniał więź między armią
a społeczeństwem. Wybory do Sejmu odbyły się na początku listopada 1938 r.
Przyniosły one sanacji pewien wzrost popularności. Głosowało 67% uprawnio-
nych, mimo iż PPS, SL i SN ogłosiły bojkot wyborów. Wobec braku swobody
doboru kandydatów na posłów, bardziej reprezentatywne dla popularności sanacji
były wyniki wyborów lokalnych z początku 1939 r. OZN uzyskał tu 57% miejsc
w radach, SL — 11%, SN — 6%, a PPS i SP po 1%, resztę miejsc zajęli
bezpartyjni.
Program gospodarczy rządu. Pod koniec 1935 r. zaznaczyła się w Polsce
poprawa koniunktury. Dzięki zwyżce cen zboża na rynkach światowych i zwięk-
szeniu ich chłonności na skutek postępującego od 1933 r. ożywienia w więk-
szości rozwiniętych krajów zachodnich, polepszyła się sytuacja rolnictwa pol-
skiego. Wzrost przychodów wsi rozszerzył krajowy rynek zbytu na wyroby
przemysłowe. Ożywił się ruch budowlany. Zwiększeniu popytu sprzyjały też
rozwijane przez Fundusz Pracy roboty publiczne. Rosły obroty handlowe i
utrzymywało się dodatnie saldo handlu zagranicznego. Mimo to nadal z Polski
odpływał kapitał obcy, co powodowało ostry deficyt płatniczy. Dla powstrzyma-
nia odpływu kapitału, w kwietniu 1936 r. rząd wprowadził ograniczenia wywozu
dewiz.
Wraz z poprawą koniunktury rosło zatrudnienie, choć wolniej niż wzrost
produkcji. Ponieważ na rynek pracy trafiały rocznie tysiące młodzieży dotąd
nie zatrudnionej, bezrobocie nie tylko nie zmalało, ale nadal się zwiększało.
Rząd był zmuszony do szukania rozwiązania narastających problemów społecz-
nych, istniejący bowiem potencjał gospodarczy nie gwarantował zatrudnienia
paru milionom ludzi. Program gospodarczy rządu przedstawił wicepremier
Kwiatkowski w Sejmie w czerwcu 1936 r. Program zakładał rozwój sił produ-
kcyjnych kraju w ramach 4-letniego planu inwestycji państwowych. W okresie
od lipca 1936 do lipca 1940 r. zamierzano zainwestować ze źródeł rządowych
1 650-1 800 min zł. Inwestycje te miały także ożywić działalność kapitału
prywatnego.
Powstanie COP. W lutym 1937 r. rząd rzucił hasło budowy Centralnego
16*                                                                                                                                                     013
Okręgu Przemysłowego (COP), którego ośrodek stanowił „trójkąt bezpieczeń-
stwa" w widłach Wisły i Sanu. Okręg ten obejmował 15% powierzchni i 18%
ludności Polski. Wybór motywowano strategicznym położeniem regionu w jed-
nakowej odległości od granic państwa, dużym jego przeludnieniem, a także
względami surowcowo-transportowymi. Początek 1937 r. przyniósł przyspieszenie
inwestycji w COP dzięki wpływowi części pożyczki francuskiej.
Realizacja programów rządowych stwarzała warunki do przyspieszenia go-
spodarczego. Pod koniec 1938 r. produkcja przemysłowa Polski była już o 19%
wyższa niż w 1928 r. W okręgu warszawskim rozwinęły się zakłady elektrotech-
niczne, optyczne i samolotowe. Drugim centrum inwestycyjnym był COP, w
którym stworzono od podstaw wiele ogromnych zakładów, m.in.: elektrownię w
Rożnowie, kombinat metalurgiczny w Stalowej Woli, fabryki zbrojeniowe w
Radomiu i Sanoku, zakłady samolotowe w Mielcu i Rzeszowie oraz chemiczne
w Dębicy i Niedomicach. Rozwój przemysłu odbywał się pod znakiem powię-
kszania się sektora państwowego. Poważny postęp notowano w rozbudowie portu
w Gdyni, który w 1938 r. zajmował pierwsze miejsce wśród portów bałtyckich
pod względem wielkości przeładunków.
Plan 15-letni. Ponieważ 4-letni plan inwestycyjny wykonano na początku
1939 r., już w grudniu 1938 r. wicepremier Kwiatkowski wystąpił z ogólnym
projektem nowego, 15-letniego, planu rozwoju gospodarczego Polski. Okres ten
podzielono na pięć trzyletnich odcinków, w których zamierzano skupić wysiłek
na produkcji zbrojeniowej, systemie komunikacyjnym, rolnictwie i oświacie,
urbanizacji i uprzemysłowieniu oraz zatarciu różnic między Polską A i Polską B,
czyli regionami rozwiniętymi i zacofanymi gospodarczo. Do połowy 1939 r.
opracowano i rozpoczęto realizację pierwszego odcinka planu.
Stwierdzenie, czy Polska międzywojenna rozwinęła się pod względem gospo-
darczym, czy nie, jest bardzo trudne. Wskaźnik produkcji przemysłowej osiągnął
w 1938 r. mniej więcej poziom z 1913 r., a w przeliczeniu na jednego mieszkańca
nawet spadł. Nie rozwiązano kwestii przeludnienia wsi i słabości kapitału pol-
skiego. Nie oznacza to jednak, by okres międzywojenny był okresem stagnacji
ekonomicznej. W odniesieniu do poziomu z 1920 lub z 1921 r. zanotowano
bowiem istotny postęp, którego symbolami stały się Centralny Okręg Przemysło-
wy oraz port w Gdyni. Różnica ocen wynika z ogromnego załamania gospodarki
w wyniku I wojny światowej oraz związanych z nią zniszczeń i konieczności
przestawienia produkcji na potrzeby rynku w nowych granicach. Należy również
pamiętać, że międzywojenna Polska nie otrzymała żadnej rekompensaty za straty
materialne spowodowane przez zaborców, a nawet musiała sprostać praktycznej
blokadzie gospodarczej ze strony Niemiec i ZSRR. Lata międzywojenne były
ponadto okresem stagnacji światowego systemu gospodarczego, co również utrud-
niało Polsce przezwyciężanie zacofania i izolacji. W sumie, wysiłek w nadrabianiu
dystansu straconego w XIX w. oraz w wyniku I wojny światowej należy ocenić
pozytywnie, m.in., choć powoli, zmniejszano dysproporcje między poszczególny-
mi częściami kraju.
244
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Konsekwencje śmierci Piłsudskiego, wewnętrzne podziały w obozie sanacyjnym.
2.  Wybory  1935 r.  i nasilenie wystąpień opozycyjnych wobec rządów  sanacji — kryzys
polityczny lat 1935-1936.
3.  Procesy dezintegracji i konsolidacji w polskim życiu politycznym w ostatnich latach przed
wojną (charakterystyka polskich ugrupowań politycznych i ich programów).
4.  Polityka gospodarcza Kwiatkowskiego — formy interwencjonizmu państwowego. Bilans
gospodarki II Rzeczypospolitej.
Słownik:
COP, Front Morges, Klub Demokratyczny, OZN.
Przykłady ćwiczeń:
1.  Jakie są główne różnice między zasadami konstytucji marcowej i kwietniowej oraz ordynacją
wyborczą z 1922 i 1936 r.? (Wykorzystaj teksty źródłowe — s. 259, 260.)
2.  Dlaczego piłsudczycy eksponowali w dziejach Polski — epokę Jagiellonów oraz postać
Stefana Batorego?
Rozdział   6. Polityka zagraniczna
w latach trzydziestych
Temat do powtórzenia:
• Stosunki międzynarodowe w okresie 1933-1939.
Polityka równowagi. Choć wielki kryzys przyniósł ostrzeżenie w postaci
rozbudowy radzieckiego potencjału wojskowego oraz likwidacji ograniczeń, jakie
narzucił Niemcom traktat wersalski, sytuacja Polski nie była zła dopóty, dopóki
ZSRR i Niemcy pozostawały skłócone. Piłsudski próbował wykorzystać te wa-
runki do realizacji polityki równoważenia stosunków z obydwoma sąsiadami. Na
wykonawcę tej polityki wybrał Becka, zaufanego oficera legionowego i współ-
organizatora przewrotu majowego, który w listopadzie 1932 r. został ministrem
spraw zagranicznych.
Polsko-radziecki pakt o nieagresji. Stanowisko ZSRR wobec traktatu wer-
salskiego zmieniło się w 1931 r. na skutek wzrostu presji japońskiej w Chinach.
Zmiana ta doprowadziła do poprawy stosunków między Moskwą i Warszawą.
Dnia 25 VII 1932 r. doszło w Moskwie do podpisania ostatecznego tekstu
polsko-radzieckiego paktu o nieagresji. Nawiązywał on do traktatu ryskiego, paktu
Brianda-Kellogga i protokołu Litwinowa. Przewidywał wyrzeczenie się wojny i
wstrzymanie się od uczestnictwa w układach skierowanych przeciw drugiej stro-
nie. Pakt zawarto na trzy lata. Był on niewątpliwie sukcesem dyplomacji polskiej,
uwzględniał bowiem prawie wszystkie żądania polskie i w efekcie wzmacniał
pozycję Polski w stosunkach z Niemcami.
245
Stosunki polsko-niemieckie. Dnia 30 I 1933 r. kanclerzem Niemiec został
Hitler. Piłsudski uznał hitleryzm za zjawisko przejściowe, a austriacką rzeko-
mo mentalność Hitlera za mniej groźną dla interesów polskich od „ducha"
pruskiego. W antykomunizmie Hitlera widział gwarancję złych stosunków Nie-
miec z ZSRR, co miało Polsce umożliwić utrzymanie równowagi między oby-
dwoma sąsiadami. Już pierwsze dni rządów Hitlera postawiły te oceny pod
znakiem zapytania. Hitler kokietował Zachód stwierdzając jednocześnie, że sytu-
acja w „korytarzu polskim" jest nie do zniesienia i że musi on być szybko
zwrócony Niemcom. Mówił również, że granica polsko-niemiecka „krwawi".
Równocześnie nastąpiło zaostrzenie sytuacji w Gdańsku, którego Senat bezpra-
wnie rozwiązał policję portową. W odpowiedzi Polska zwiększyła załogę strzegącą
Westerplatte.
Wokół paktu czterech. W październiku 1932 r. Mussolini wysunął propo-
zycję porozumienia czterech mocarstw europejskich: Francji, Wielkiej Brytanii,
Niemiec i Włoch (zob. s. 194). Istotą tak rozumianego paktu czterech miało być
zwrócenie ekspansji niemieckiej na Wschód za przyzwoleniem mocarstw zachod-
nich. Nie trzeba dowodzić, jak groźne skutki mogłoby to wywołać dla Polski.
Projekt podchwyciły Niemcy przy aprobacie angielskiej. Jedynie Francja obwa-
rowała swą zgodę pozytywnym stanowiskiem sojuszników wschodnioeuropej-
skich. Stanowisko tych sojuszników było oczywiście negatywne. Najostrzej wy-
raziła je dyplomacja polska, która złożyła oficjalne protesty w Londynie i Paryżu.
Beck stwierdził: „Jeżeli jakieś państwo, samo lub w towarzystwie innych, zechce
pokusić się chociażby o jeden metr kwadratowy naszego terytorium, przemówią
armaty". W tym samym czasie Piłsudski wysłał do Paryża specjalnych emisariu-
szy, by wysondować opinię francuską na temat ewentualnej wojny prewencyjnej
przeciw Niemcom, jednak bez większych rezultatów.
Stosunki polsko-radzieckie. W 1933 r. kontakty między Polską a ZSRR
weszły w nowe stadium. W prasie radzieckiej pojawiły się nagle głosy uznające
prawo Polski do Pomorza i atakujące rewizjonizm niemiecki. Wymiernym efektem
zbliżenia było podpisanie 3 VII 1933 r. przez przedstawicieli ZSRR i jego
sąsiadów: Polskę, Estonię, Łotwę, Rumunię, Turcję i Afganistan tzw. konwencji
londyńskiej o określeniu napastnika. Umowa ta odrzucała jakiekolwiek uspra-
wiedliwienia agresji, łącznie z takimi, jak dezaprobata dla systemu politycznego
sąsiada czy jego konfliktów wewnętrznych.
Oficjalne czynniki ZSRR coraz częściej deklarowały się po stronie pokoju i
systemu wersalskiego, ostentacyjnie podpisując najdalej idące zobowiązania, któ-
rych, jak przyszłość pokazała, nie zamierzały respektować. W sierpniu 1933 r.
moskiewskie „Izwiestija" stwierdziły zbieżność polityki polskiej i radzieckiej,
określając powstanie niepodległej Polski jako „jeden z niewielu faktów pozytyw-
nych wytworzonych przez wojnę światową w Europie". Szczerość tych deklaracji
mogła budzić pewne wątpliwości. W referacie na XVII Zjeździe WKP(b) w
styczniu 1934 r. Stalin podkreślił poprawę w stosunkach polsko-radzieckich, ale
dodał dwuznacznie, iż nie można dopuścić, by świat został wciągnięty w nową
wojnę z powodu traktatu wersalskiego.
246
Polsko-niemiecka deklaracja o nieagresji. Poprawa stosunków polsko-ra-
dzieckich miała duży wpływ na postawę Berlina. Izolowany na arenie europejskiej
Hitler zaprzestał antypolskiej retoryki. Dnia 26 I 1934 r. podpisano tekst wspólnej
deklaracji o niestosowaniu przemocy we wzajemnych stosunkach. Był to niewąt-
pliwie krok naprzód, choć deklaracja nie zawierała żadnej wzmianki o problemach
terytorialnych i mniejszościowych. Podpisanie deklaracji przełamało izolację Nie-
miec po wystąpieniu z Ligi Narodów i świadczyło o pozornie pokojowych
skłonnościach Hitlera, który nie związał sobie rąk uznaniem granicy polsko-nie-
mieckiej. Dla Polski deklaracja ta stanowiła podstawę bardziej niezależnej polityki
wobec ZSRR i Francji, ale groziła uśpieniem czujności, gdyby uznano ją za
dowód pokojowych zamiarów Niemiec. Wydaje się, że z niebezpieczeństwa tego
zdawał sobie sprawę ciężko już chory Piłsudski, gdy mówił: „Polska siedzi teraz
na dwóch stołkach. To nie może trwać długo. Musimy wiedzieć, z którego naprzód
spadniemy i kiedy".
Przedłużenie paktu polsko-radzieckiego. Taktyka dyplomacji polskiej po-
legała na manifestowaniu niezależności oraz dobrych stosunków z ZSRR w
Berlinie i z Niemcami w Moskwie. ZSRR pragnął przeciągnąć Polskę na swoją
stronę oferując przedłużenie paktu o nieagresji. Jako warunek porozumienia polski
MSZ usiłował podnieść normalizację stosunków między ZSRR i Rumunią oraz
wycofanie poparcia Kremla dla Litwy w sprawie Wilna, jednak bez powodzenia.
Dnia 5 V 1934 r. podpisano ostatecznie w Moskwie protokół przedłużający
polsko-radziecki pakt o nieagresji na kolejne 10 lat. Rząd radziecki ponownie
uznał kształt wschodniej granicy Polski.
Dylematy dyplomacji polskiej. Wzmocnienie pozycji Polski wykorzystał
Beck do realizacji doraźnego celu swej polityki. We wrześniu 1934 r., podczas
przemówienia w Lidze Narodów, wskazał na sprzeczność między nadzwyczajnymi
zobowiązaniami, wynikającymi z traktatu mniejszościowego, a zasadą równości
członków Ligi. Stwierdził też, że do czasu powszechnego uregulowania ochrony
praw mniejszości Polska nie będzie współpracować z organami Ligi Narodów
przy kontroli tych zobowiązań w Polsce. Oznaczało to wymówienie traktatu
mniejszościowego. Wobec niesprawiedliwości, jaką było narzucenie tego traktatu
tylko niektórym państwom, rząd polski miał wprawdzie prawo moralne do takiego
kroku, ale tym samym przyłączał się do grona państw nie przyjmujących w całości
ładu wersalskiego, któremu Polska w dużej mierze zawdzięczała istnienie.
Po niepowodzeniach w polityce wobec Niemiec Francja zdecydowała się na
zbliżenie z ZSRR, proponując zawarcie układu gwarantującego granice w Europie
Wschodniej (zob. s. 194). Idea paktu wschodniego oznaczała tylko pozorne zabez-
pieczenie Polski. W przypadku agresji ZSRR dawała prawo ingerencji w Polsce
Niemcom, a w przypadku napaści Niemiec — Związkowi Radzieckiemu. Udziału
w pakcie wschodnim odmówił Hitler, bez Niemiec zaś oznaczałby on dla Polski
zmianę polityki równowagi i opowiedzenie się wyraźnie przeciw Niemcom, czego
przy wątpliwej wartości gwarancji francuskich i radzieckich należało uniknąć. W
związku z tym również i Polska nie przyjęła projektu paktu wschodniego.
247
Mimo zmian na europejskiej scenie politycznej w połowie lat trzydziestych,
rząd polski nadal opierał swą politykę zagraniczną na zasadzie równorzędnych
stosunków z Niemcami i ZSRR. Na zewnątrz nie okazywał on niepokoju w
związku ze zbrojeniami niemieckimi. W czerwcu 1936 r. Śmigły-Rydz nakazał
jednak opracowanie planu wojny z Niemcami. Biorąc deklarację o nieagresji z
1934 r. za dobrą monetę, Polska starała się o utrzymanie dobrosąsiedzkich
stosunków z Niemcami. Hitler usiłował wciągnąć Polskę do współpracy przeciw
ZSRR, jednak Beck opierał się temu. Skuteczność polskiej polityki zależała od
siły wsparcia ze strony mocarstw nie zaangażowanych w konflikt między ZSRR
a Niemcami. Taka „trzecia siła" w Europie praktycznie jednak nie istniała, gdyż
Francja zbliżała się do stanowiska radzieckiego, a Anglia pozostawała bierna. Na
początku września 1936 r., podczas wizyty Śmigłego-Rydza we Francji, Polska
otrzymała wprawdzie pożyczkę wojskową w wysokości 2 mld franków, jednak
sojusz polsko-francuski wydawał się martwy.
Wokół ultimatum wobec Litwy. Polska polityka równowagi stawała się
coraz trudniejsza. Po inkorporacji Austrii przez III Rzeszę Wielka Brytania i
Francja znów nie wyszły poza werbalne protesty. Niemal w tym samym czasie,
gdy wojska niemieckie wchodziły do Austrii, 17 III 1938 r. rząd polski wystosował
do rządu litewskiego ultimatum żądając nawiązania stosunków dyplomatycznych
w ciągu 48 godzin i grożąc użyciem „innych środków". Bezpośrednią przyczyną
ultimatum była śmierć polskiego strażnika w incydencie granicznym. Do Wilna
przybył marszałek Śmigły-Rydz, rząd polski wydał zarządzenia wojskowe, a w
całym kraju organizowano demonstracje pod hasłami: „Wodzu, prowadź nas na
Kowno!" Ultimatum wywołało niepokój we Francji i ostrą reakcję w Moskwie.
Rząd litewski ustąpił i nawiązał stosunki dyplomatyczne z Polską. Równoległość
i metoda nacisku zastosowanego przez Polskę w parę dni po Anschlussie Austrii
pozostawiła w opinii międzynarodowej niekorzystne dla Polski skojarzenia.
Przyłączenie Zaolzia. Po zajęciu Austrii Hitler przystąpił do frontalnego
ataku na Czechosłowację (zob. s. 196). Układ monachijski został przyjęty przez
Becka chłodno, gdyż przypominał ideę paktu czterech, a Polska została w nim
potraktowana jako państwo drugiej kategorii. Dnia 30 września rząd polski
skorzystał jednak z okazji i wystosował do Pragi ultimatum żądające oddania
Zaolzia. Złamany układem monachijskim rząd Czechosłowacji nie miał innego
wyjścia, jak uznać i to żądanie. Dnia 2 października wojska polskie obsadziły
Zaolzie, przyłączając obszar 802 km2 z 227 tys. mieszkańców, w dużej mierze
ludnością polską, a także ważnym okręgiem przemysłowym w rejonie Karwiny.
Jakkolwiek pretensje Polski do Zaolzia nie były bez podstaw, przyłączenie go w
takich okolicznościach zatruło wzajemne stosunki na dziesięciolecia, a w ówczes-
nej sytuacji wytworzyło fałszywy obraz Polski jako sojusznika Niemiec.
Polska w ślepym zaułku. Jeśli ktokolwiek miał w Polsce złudzenia, że
Hitler poprzestanie na Sudetach, to na jesieni 1938 r. musiały się one rozwiać.
Niespełna miesiąc po podpisaniu układu monachijskiego, 24 X 1938 r., minister
spraw zagranicznych III Rzeszy Ribbentrop wysunął, w rozmowie z ambasadorem
248
i
polskim w Berlinie Józefem Lipskim, propozycję włączenia do Niemiec Gdańska
wraz z eksterytorialną szosą i linią kolejową między Pomorzem niemieckim i
Prusami Wschodnimi, w zamian za przedłużenie polsko-niemieckiego układu o
nieagresji i wejścia Polski do paktu antykominternowskiego. Choć rozmowę
utrzymywano na razie w tajemnicy, przywódcy polscy zdali sobie sprawę, że
Polska stała się kolejnym obiektem ofensywy niemieckiej.
Początek 1939 r. przyniósł dramatyczny kryzys, z którego mało kto w Polsce
zdawał sobie sprawę. Podczas styczniowych wizyt Becka w Berlinie i Ribbentropa
w Warszawie strona niemiecka niedwuznacznie żądała przyłączenia Gdańska i
korytarza pomorskiego do Rzeszy, a Polska znajdowała się w obliczu tych żądań
w całkowitym osamotnieniu. Deklaracje niemiecko-angielskie i niemiecko-fran-
cuskie z jesieni 1938 r. odczytywać można było jako zgodę mocarstw zachodnich
na wschodni kierunek ekspansji III Rzeszy.
Wbrew pozornej poprawie stosunków polsko-radzieckich, związanej z pod-
pisaniem umowy handlowej w lutym 1939 r., na Kremlu dojrzewała nowa
koncepcja polityczna. Po konferencji monachijskiej Stalin doszedł do wniosku,
że Hitlerowi uda się zdemontować ład wersalski do końca oraz że ZSRR może
odnieść z tego korzyści, jeśli zajmie odpowiednią pozycję przetargową wobec
państw zachodnich, z jednej, i Niemiec, z drugiej strony. Momentem przełomo-
wym była mowa Stalina, wygłoszona przez niego 10 III 1939 r. na XVII Zjeździe
WKP(b), w której w zawoalowanej formie wysunął on ofertę mogącą zachęcić
obie strony do licytacji o względy Kremla.
Zwrot w sytuacji. Dnia 15 III 1939 r. wojska hitlerowskie zajęły Pragę.
Podeptanie przez Niemcy dopiero co zawartego układu monachijskiego obudziło
wreszcie Anglię i Francję. Wielka Brytania, która najbardziej przyczyniła się do
odbudowy potęgi Niemiec po I wojnie światowej, wzięła w swoje ręce kierow-
nictwo akcji przeciw Hitlerowi. Dnia 21 III 1939 r. rząd brytyjski zaproponował
Polsce przystąpienie do współpracy z Anglią, Francją i ZSRR przeciw Niemcom.
Ponieważ Beck wolał zobowiązania dwustronne od wielostronnych, 30 marca
ambasador angielski w Warszawie wręczył szefowi polskiej dyplomacji gwarancje
brytyjskie na wypadek agresji niemieckiej. W dwa tygodnie później do gwarancji
tych przyłączyła się Francja. Niestety, hitlerowskie Niemcy parły do wojny nie
licząc się z niczym. Pod koniec marca Hitler wydał rozkaz przygotowania planu
ataku na Polskę pod kryptonimem „Fali Weiss". Dnia 28 kwietnia Hitler wygłosił
mowę w Reichstagu, w której nazwał obrońców systemu wersalskiego „podże-
gaczami wojennymi" i w histerycznej formie wymówił polsko-niemiecki układ o
nieagresji z 1934 r.
Reakcją polską było przemówienie sejmowe Becka z 5 V 1939 r. (zob. s. 262).
Zdecydowane stanowisko Becka spotkało się w Polsce z powszechną aprobatą.
Manifestacją patriotycznych uczuć i rosnącej jedności społeczeństwa polskiego
wobec zagrożenia zewnętrznego było masowe poparcie rządowej Pożyczki Obrony
Przeciwlotniczej i zbiórki na Fundusz Obrony Narodowej.
Początek decydującej rozgrywki. O losach Europy zadecydować miały

249
jednak rozmowy, które od kwietnia 1939 r. trwały między głównymi mocarstwami
europejskimi. Zapytany przez rządy Wielkiej Brytanii i Francji o perspektywy
współpracy, Stalin wysunął projekt traktatu trójstronnego zobowiązującego strony
do pomocy państwom sąsiadującym z ZSRR. Podejmując grę na dwa fronty,
Kreml zaproponował jednocześnie Niemcom normalizację stosunków. Dnia 3 V
1939 r. nowym komisarzem spraw zagranicznych ZSRR został Mołotow. Zastą-
pienie dotychczasowego komisarza Maksima Litwinowa, polityka pochodzenia
żydowskiego i rzecznika antyfaszystowskiej polityki Kominternu, było sygnałem
pod adresem Niemiec. Odpowiadając na zapytanie z Paryża i Londynu, Beck
uznał formułę radzieckiej „pomocy" bez pytania o zgodę zainteresowanych państw
za nie do przyjęcia, toteż rządy Anglii i Francji podjęły rozmowy z ZSRR
proponując traktat gwarantujący pomoc, jeśli napadnięte państwo zwróci się o
nią. Widząc rysujący się układ francusko-angielsko-radziecki, Niemcy pospieszyły
z ofertą rozmów politycznych.
Dyplomacja polska prowadziła tymczasem intensywne zabiegi, by uzyskać
konkretne zobowiązania wojskowe ze strony Wielkiej Brytanii i Francji. Dnia 19
kwietnia podpisano polsko-francuski protokół przewidujący, że w przypadku
agresji niemieckiej na Polskę Francja podejmie działania przeciw Niemcom za
pomocą lotnictwa natychmiast, a przy użyciu głównych sił lądowych w 15 dniu
wojny. Pod koniec maja dowództwo angielskie zapewniło o lotniczym wsparciu
Polski w przypadku najazdu niemieckiego. W Warszawie nawiązano też kontakty
z przedstawicielami państw bałtyckich.
Podwójna gra Stalina. Mając w ręku dwie oferty, ZSRR zdecydował się
podbić cenę współpracy z państwami zachodnimi. Dnia 2 czerwca Mołotow
zażądał prawa do radzieckiej pomocy dla państw bałtyckich bez pytania ich o
zgodę, a kiedy w połowie czerwca rozpoczęły się rokowania francusko-angiel-
sko-radzieckie — także prawa do takiej pomocy w przypadku „agresji pośredniej".
Ponieważ przez pewien czas Berlin milczał, Mołotow wycofał się na razie z tych
żądań i 24 VII 1939 r. podpisano w Moskwie trójstronny układ, zobowiązujący
strony do wzajemnej pomocy w przypadku agresji na jedną z nich lub agresji na
państwo, którego jedna z nich zobowiązała się bronić. Układ miał wejść w życie
po podpisaniu trójstronnej konwencji wojskowej.
Zdopingowane układem Niemcy zaoferowały Kremlowi realizację „wspól-
nych interesów" w Europie Wschodniej. Kiedy 10 sierpnia rozpoczynały się
oficjalne rozmowy misji wojskowych Wielkiej Brytanii, Francji i ZSRR, Stalin i
Mołotow rozmawiali już z Niemcami na temat szczegółów podziału Polski i
Europy Wschodniej. Ponieważ rokowania z Anglią i Francją były jawne, a z
Niemcami tajne, należy sądzić, że Stalinowi chodziło o podbicie ceny, jaką za
współpracę miał zapłacić Hitler. Prawdopodobnie 13 sierpnia Stalin podjął decy-
zję. W czasie moskiewskich rokowań wojskowych delegacja radziecka wysunęła
żądanie przemarszu Armii Czerwonej przez terytoria Rumunii i Polski. Beck
odrzucił taką możliwość obawiając się, że wojska radzieckie nigdy by z Polski
nie wyszły. Tymczasem Berlin oferował już Stalinowi pakt o nieagresji, podział
250
Europy Wschodniej i mediację w konflikcie japońsko-radzieckim na pograniczu
Mongolii.
Pakt Ribbentrop-Mototow. Dnia 21 sierpnia ambasador niemiecki w ZSRR
otrzymał zgodę Stalina na przyjazd Ribbentropa do Moskwy w sprawie układu
o podziale sfer wpływów. Wiadomość tę przyjął Hitler wybuchem euforii. Wy-
krzykiwał: „Mam ich w garści!", sądząc nie bez racji, że droga do podboju Polski
stoi otworem. Anglicy i Francuzi coraz usilniej nalegali na Becka, by uznał
radziecką formułę „pomocy". Szef polskiej dyplomacji zgodził się tylko na
sformułowanie, źe „w razie wspólnej akcji przeciw agresji niemieckiej współpraca
między Polską i ZSRR na warunkach technicznych, które zostałyby ustalone
później, nie jest wykluczona". Było to znacznie za mało dla Stalina.
Dnia 23 VIII 1939 r. w Moskwie doszło do podpisania przez Ribbentropa i
Mołotowa układu, który formalnie był paktem o nieagresji między Niemcami i
ZSRR. Dodatkowy tajny protokół do tego układu, który został odkryty w archi-
wach niemieckich dopiero po wojnie, przewidywał podział Europy Środkowo-
-Wschodniej między oba państwa (zob. s. 265). W ten sposób ZSRR zrywał
rozmowy z Wielką Brytanią i Francją, dając Hitlerowi wolną rękę w działaniach
przeciw Polsce. O ile porozumienie z Anglią i Francją mogło utrwalić pokój,
pakt Ribbentrop-Mołotow oznaczał wojnę. Hitler dawał ZSRR więcej niż państwa
zachodnie, wejście zaś w bezpośrednie sąsiedztwo z III Rzeszą nie przerażało
Stalina, zafascynowanego doraźnymi korzyściami współpracy z Hitlerem.
Ostatnie dni pokoju. W tej sytuacji los Polski wydawał się przesądzony.
Niemcy były gotowe do uderzenia na Polskę 26 sierpnia, posiadając prawie
pięciokrotną przewagę w liczbie czołgów oraz sześciokrotną pod względem liczby
samolotów. Dnia 25 VIII 1939 r. Wielka Brytania podpisała z Polską układ o
wzajemnej pomocy. Jednocześnie nadeszła do Berlina wiadomość, że Włochy nie
są gotowe do wojny. Hitler zawahał się i odłożył inwazję na Polskę.
Starania dyplomatów zachodnich o uratowanie pokoju nie dały efektu. Hitler
stawiał nowe warunki: najpierw zgoda Polski na wcielenie Gdańska i korytarza
do Rzeszy, a potem rozmowy. Dnia 29 sierpnia rząd polski podjął decyzję o
mobilizacji, jednak pod naciskiem państw zachodnich odwołał ją, by umożliwić
dalsze rokowania. Kiedy 31 sierpnia Hitler otrzymał wiadomość, że Armia
Czerwona zwiększyła siłę garnizonów na granicy z Polską, wydał ostateczny
rozkaz uderzenia na Polskę nazajutrz rano. Tego samego dnia ambasador polski
w Berlinie Lipski zgłosił się do niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych,
by otrzymać warunki niemieckie, ale Ribbentrop uchylił się od rozmowy twier-
dząc, że ultymatywny termin minął. Oznaczało to wojnę.
Dyplomacja polska uczyniła prawdopodobnie wszystko, by obronić niepod-
ległość Polski, lecz jej los zależał od rozgrywki mocarstw europejskich. Niemcy
konsekwentnie dążyły do wojny, Wielka Brytania i Francja niekonsekwentnie
starały się temu przeciwdziałać, a ZSRR przechylił szalę na korzyść Hitlera.
Istniały dwa inne warianty polityki polskiej. Po pierwsze, można się było ugiąć
przed żądaniami niemieckimi. Prowadziłoby to do coraz większego uzależnienia
251
Polski od Niemiec i ich zwycięstwa w wojnie, która zapewne i tak by wybuchła.
Po drugie, można się było zgodzić na warunki radzieckie. Los Polski byłby
wówczas podobny, a może nawet gorszy, gdyż niezależnie od strasznej ceny
sowietyzacji — przykłady państw bałtyckich są tu szczególnie drastyczne — nic
nie gwarantowało, że Hitler i tak nie rozpocząłby wojny od ziem polskich
opanowanych przez ZSRR. Polska mogła się oprzeć na niepewnych sojuszach z
mocarstwami zachodnimi lub wybrać dobrowolnie samobójstwo przy milczącej
aprobacie państw zachodnich. Pierwsza ewentualność oznaczała wojnę, lecz pra-
wdopodobnie nie było to rozwiązanie najgorsze.
Bilans niepodległości. Warunki międzywojennej niepodległości okazały się
niezwykle trudne, głównie ze względu na stałe zagrożenie z zewnątrz oraz
destabilizację światowego systemu gospodarczego. Mimo to w niektórych dzie-
dzinach dokonano w Polsce istotnego postępu. Wiele udało się zrobić dla zjed-
noczenia społeczeństwa polskiego. Pomimo nie rozwiązanych kwestii bezrobocia
w miastach i przeludnienia wsi, zapoczątkowano modernizację gospodarki. Stwo-
rzono korzystne na ogół warunki awansu społecznego. Rozbudowano ustawodaw-
stwo społeczne i bezpłatne szkolnictwo powszechne. Potencjał militarny, równy
zeru w 1918 r., umacniano na miarę możliwości, lecz nie na miarę potrzeb. Tym,
nawet przy największym wysiłku, Polska sprostać nie mogła. Mimo ekstremizmów
prawicowych i lewicowych, zachowano pluralizm polityczny i ideowy, a także
tolerancję religijną. Autokratyczne rządy sanacji nie zatarły tej różnorodności.
W pewnym sensie przyczyniły się nawet do konsolidacji głównych nurtów opo-
zycji: socjalistycznej, ludowej, chadeckiej i narodowej. Gorzej było ze stosunkiem
Polaków do mniejszości, a także ze stosunkami z państwami sąsiedzkimi. W przy-
padku Niemiec i Związku Radzieckiego trudno się temu dziwić, natomiast kon-
takty z innymi sąsiadami zatruły spory terytorialne. Wykształcono całe pokolenie
specjalistów w różnych dziedzinach, a także miliony świadomych obywateli,
gotowych do ofiar na rzecz kraju. Polska niepodległa przyniosła wzrost poziomu
kultury masowej, poczucia wspólnoty narodowej i państwowej, a także wzmoc-
nienie różnorodnych wartości indywidualnych — odpowiedzialności, ofiarności,
solidarności i godności pracy. Z wartości tych społeczeństwo czerpało przez
następne dziesięciolecia.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Stosunki Polski z Niemcami i ZSRR w latach 1932-1935.
2.  Koncepcja Becka polskiej polityki zagranicznej.
3.  Polska wobec aneksji terytorialnych Hitlera w okresie 1938-1939.
4.  Przebieg wydarzeń w ostatnich miesiącach przed wojną. W jakim układzie sojuszów Polska
weszła w II wojnę?
Słownik:
ekstremizm, Fundusz Obrony Narodowej, polityka równego dystansu, ultimatum.
252
Przykłady ćwiczeń:
1.  Spróbuj ocenić politykę zagraniczną Rzeczypospolitej w okresie całego dwudziestolecia
międzywojennego. Czy możliwa była inna polityka, jaka? Uzasadnij odpowiedź.
2.  Polityka zagraniczna Becka budziła i budzi ostre dyskusje. Sformułuj argumenty, którymi
mogą posługiwać się krytycy i obrońcy tej polityki.
Przykłady ćwiczeń  powtórzeniowych  do części  Ul
1.  Wypisz imiona i nazwiska polityków, wojskowych i działaczy, którzy
wspomniani są w tekście. Znajdź dodatkowe wiadomości o tych postaciach,
których rolę uznajesz za największą lub które Cię zainteresowały.
2.   Opracuj tezy następujących referatów:
—  Kultura Polski międzywojennej. (Uwzględnij wiedzę nabytą na le-
kcjach języka polskiego oraz wychowania plastycznego.)
—  Mniejszości narodowe w II Rzeczypospolitej.
—  Opozycja wobec rządów sanacji w latach 1926-1939 — nurty,
formy działań i geneza.
3.  Jakie wnioski mogą wynikać dla współczesnego młodego Polaka z
poznawania dziejów Europy, w tym Polski, w dwudziestoleciu międzywojen-
nym?
4.   Scharakteryzuj kryzysy polityczne w II Rzeczypospolitej — w latach
1922-1923, 1926, 1929-1930 oraz 1935-1936.
5.  Zanalizuj i zinterpretuj wyniki kolejnych wyborów parlamentarnych w
II Rzeczypospolitej oraz frekwencję wyborczą:
LataFrekwencjaMniejszości
naród.LewicaCentrumPrawicaBBWR
w %1919
1922
1928
1930
1935
193875
67
78
74
46
6720
20
727
22
31
1433
30
12
936
28
8
14II               II6.  Jaką periodyzację dwudziestolecia międzywojennego uważasz za słu-
szną, jakie cezury (daty graniczne) należałoby zaproponować, biorąc pod
uwagę  gospodarkę,  stosunki  wewnętrzne  i  system  rządów?  Uzasadnij
odpowiedź.
7.  Toczyły się i toczą dyskusje wokół oceny roli II Rzeczypospolitej w
dziejach narodu polskiego — przygotuj wystąpienie dokonujące bilansu po-
zytywów i negatywów tego okresu.
8.  Jakie znasz utwory literatury pięknej i filmy, w których ukazane <?
problemy, postacie i wydarzenia opisane w tej części?
253
Materiały   źródłowe
Józef Piłsudski, Przemówienie do przedstawicieli stronnictw sejmowych,
29 V 1926 r. (cyt. za: J. Piłsudski, Pisma zbiorowe, t. IX, Warszawa 1937,
s. 30-33)
Nie będę się wdawał w dyskusję nad wypadkami majowymi. Zdecydowa-
łem się na nie sam, w zgodzie z własnym sumieniem, i nie widzę potrzeby
z tego się tłumaczyć.
Głównymi powodami obecnego stanu rzeczy w Polsce — to jest nędzy,
słabizny wewnętrznej i zewnętrznej — były złodziejstwa, pozostające bezkar-
nie. Ponad wszystkim w Polsce zapanował interes jednostki i partii, zapano-
wała bezkarność za wszelkie nadużycia i zbrodnie.
W odrodzonym państwie nie nastąpiło odrodzenie duszy narodu. Gdy
wróciłem z Magdeburga i posiadłem władzę, jakiej nikt w Polsce nie piastował,
wierząc w odrodzenie narodu, nie chciałem rządzić batem i oddałem władzę
w ręce zwołanego przez siebie Sejmu Ustawodawczego, którego wszak
mogłem nie zwoływać. Naród się jednak nie odrodził. Szuje i łajdaki rozpa-
noszyły się. Naród odrodził się w jednej tylko dziedzinie, w dziedzinie walki
orężnej, tzn. pod względem odwagi osobistej i ofiarności względem państwa
w czasie walki. Dzięki temu mogłem doprowadzić wojnę do zwycięskiego
końca. We wszystkich innych dziedzinach odrodzenia nie znalazłem. Ustawi-
czne waśnie personalne i partyjne, jakieś dziwne rozpanoszenie się brudu i
jakiejś bezczelnej, łajdackiej przewagi sprzedajnego nieraz elementu.
Rozwielmożniło się w Polsce znikczemnienie ludzi. Swobody demokraty-
czne zostały nadużyte tak, że można było znienawidzieć całą demokrację.
Interes partyjny przeważał ponad wszystko. Partie w Polsce rozmnożyły się
tak licznie, iż stały się niezrozumiałe dla ogółu. To wszystko skierowane było
przeciw każdemu, kto reprezentował państwo. Tych reprezentujących państwo
było trzech: mnie, jako Naczelnikowi Państwa, obrzydzano życie ciągłą na-
ganką, oszczerstwami i najwstrętniejszymi potwarzami. Nie upadłem tylko
dlatego, że jestem silniejszy od was wszystkich. Drugiego reprezentanta
wprost zamordowano, a moralni sprawcy tego mordu uszli bezkarnie. Trzeci
padał pod ciężarem męki z powodu sejmu i senatu. [...]
Warunki tak się ułożyły, że mogłem nie dopuścić was do sali Zgroma-
dzenia Narodowego, kpiąc z was wszystkich, ale czynię próbę, czy można
jeszcze w Polsce rządzić bez bata. Nie chcę czynić nacisku, ale ostrzegam,
że sejm i senat są instytucjami najbardziej znienawidzonymi w społeczeństwie.
Róbcie raz jeszcze próbę. Nacisku nie będzie. Żadna siła fizyczna nie zaciąży
nad wami. Dałem gwarancję swobodnego obioru Prezydenta i słowa dotrzy-
mam, ale ostrzegam, nie zawierajcie z kandydatem na Prezydenta układów
partyjnych. Kandydat na Prezydenta musi stać ponad stronnictwami, winien
umieć reprezentować cały naród. Wiedzcie, że w przeciwnym razie nie będę
bronił sejmu i senatu, gdy dojdzie do władzy ulica. Nie może w Polsce rządzić
człowiek pod terrorem szuj, i temu się przeciwstawiam.
Wydałem wojnę szujom, łajdakom, mordercom i złodziejom i w walce tej
nie ulegnę. Sejm i senat mają nadmiar przywilejów i należałoby, aby ci, którzy
powołani są do rządów, mieli więcej praw. Parlament winien odpocząć. Dajcie
możność rządzącym odpowiadać za to, czego dokonają. Niech Prezydent
tworzy rząd, ale bez nacisku partyj. To jest jego prawo.
Z kandydaturą moją róbcie, co się wam podoba. Nie wstydzę się niczego,
skoro się nie wstydzę przed własnym sumieniem. Jest mi obojętnym — wiele
głosów otrzymam. Dwa, sto czy dwieście. Nie robię jednak żadnego nacisku
co do wybrania mojej osoby. Wybierajcie tego, kogo będziecie chcieli, szu-
kajcie jednak kandydatów apartyjnych i godnych wysokiego stanowiska. Gdy-
byście tak nie postąpili — widzę wszystko w czarnych dla was kolorach, a
dla siebie w barwach przykrych, bo nie chciałbym rządzić batem. Rządzenie
batem obrzydziłem sobie w państwach zaborczych.
Jak uzasadnia Piłsudski konieczność dokonania przewrotu? O jakich trzech osobach
„reprezentujących państwo" wspomina Piłsudski? Jaką koncepcję roli prezydenta i przyszłego
systemu rządów zarysowuje autor tekstu? Jakie wnioski o sposobie myślenia i cechach
osobowościowych Piłsudskiego można, na podstawie tekstu, sformułować? W rozkazie do
żołnierzy, wydanym 22 V 1926 r., Piłsudski napisał: „Znacie mnie i jeśli nie wszyscy kochać
mnie potraficie, wszyscy musicie mnie szanować" — jak można rozumieć te słowa?

Streszczenie odezwy BBWR, „Czas" 21 I 1928 r. (cyt. za: Polska w latach
1918-1939. Wybór tekstów źródłowych do nauczania historii, red. W. Wrze-
siński, Warszawa 1986, s. 204)
Idziemy do obecnych wyborów pod hasłem, by to przeklęte zło, które
trawiło tak jeszcze niedawno nasze państwo, nie mogło nigdy powrócić. Po
długich latach swarów uchwalono konstytucję, której nikt nie ma odwagi dziś
bronić, a jej gruntownej i spiesznej poprawy dopomina się instynkt powszech-
ny. Młoda, nie dość silna i nie dość zwarta machina państwowa stała się
żerowiskiem najrozmaitszych wpływów i protekcji, które decydowały o wyko-
nywaniu ustaw i rozporządzeń, o mianowaniach itp. Sejmy nasze obalały raz
po raz z lekkomyślną pochopnością gabinety, nie zdając sobie sprawy, co
dalej będzie. Tolerowały te tylko gabinety, które płaciły partiom kosztem
państwa haracze. Wreszcie szał partyjny doprowadził do hańby gloryfikowania
zabójstwa pierwszego Prezydenta Rzeczypospolitej. Nakazem chwili obecnej
jest nie dopuścić do powrotu tych metod rozprzęgania państwa. Musimy dążyć
do tego, aby przyszły Sejm i Senat wróciły władzę prezydentowi, dokonały
mądrego w zasadach i praktyce rozdziału uprawnień władzy wykonawczej i
ustawodawczej, poprawiły nasz ustrój tak, aby gwarantował siłę i sprawność
w rządzeniu. Polska dzisiejsza wymaga i pragnie silnego rządu, który by
podołał ogromnym zadaniom, stojącym przed odbudowywanym państwem.
Pragniemy, aby przyszli posłowie zwrócili szczególną uwagę na zagadnienia
gospodarcze nowego młodego państwa, dążyli do pełnego wzmożenia pro-
dukcji krajowej, podniesienia zdolności wytwórczej na wszystkich polach pracy
polskiej i by ten trud godzenia interesów podjęli bez uprzedzeń i animozji
partyjnych. Chcemy, by w przyszłym Sejmie panowało poczucie państwowości
i by przyjęto jako obywatelski nakaz, że nie wolno z konieczności państwowej
robić sobie taranu dla wymuszenia od państwa takich lub innych koncesji.
Chcemy wreszcie po prostu, aby weszli do Sejmu ludzie o wyższej i czulszej
wrażliwości etycznej. Nie chcemy powrotu tych, którzy państwo nasze tak
niedawno jeszcze na krawędź przepaści doprowadzili. Prace dokonane przez
rządy marszałka Piłsudskiego przekonują nas, że weszliśmy na drogę do
potęgi państwa i pomyślności jego obywateli. Dlatego uważamy, że współpraca
z rządem marszałka Piłsudskiego jest dziś dla każdego obywatela nakazem
obowiązku patriotycznego i mądrości stanu. Dlatego pragniemy, by w naszym
Sejmie i Senacie znaleźli się ci, których łączy troska o silne państwo i którzy
chcą rządowi marszałka Piłsudskiego dać poparcie i pomoc w jego pracach.
O jakich wydarzeniach historycznych wspomina odezwa? Sformułuj na podstawie tekstu
podstawy programu BBWR. Dlaczego członków BBWR nazywano „państwowcami"?
Deklaracja ideowa Obozu Wielkiej Polski, Poznań, 4 XII 1926 r. (cył. za:
Polska w latach 1918-1939, s. 204-206)
Deklaracja ideowa
1.  Obóz Wielkiej Polski jest organizacją świadomych sił narodu, mających
za zadanie uczynić go zdolnym do silnego ujęcia w swe ręce spraw swoich,
sprawić, ażeby stał się on w pełnym tego słowa znaczeniu panem swoich
losów.
2.  Celem naszego narodu, w pojęciu Obozu Wielkiej Polski, jest stać się
narodem wielkim, zarówno w życiu wewnętrznym państwa, jak w stosunkach
międzynarodowych. Wielkim jest naród, który wysoko nosi sztandar swej wiary,
swej cywilizacji i swej państwowości. Działalność Obozu zmierza do tego,
ażeby  Polacy sami czcili  i  nakazywali  innym cześć dla swej wiary, dla
cywilizacji polskiej i dla państwa polskiego.
3.   Wiara narodu  polskiego,  religia rzymskokatolicka,  musi zajmować
stanowisko religii panującej, ściśle związanej z państwem i jego życiem, oraz
stanowić podstawę wychowania młodych pokoleń. Przy zapewnionej ustawami
państwowymi wolności sumienia — zorganizowany naród nie może tolerować,
ażeby jego wiara była przedmiotem ataków lub doznała obrazy z czyjejkolwiek
strony, ażeby religią frymarczono dla jakichkolwiek celów lub prowadzono
zorganizowaną akcję w celu rozkładu życia religijnego narodu.
4.  Cywilizacja polska, jeżeli ma być cywilizacją wielkiego narodu, musi
się wyrażać:
1)  w przywiązaniu i czci dla przeszłości, dla tradycji polskiej, w noszeniu
z godnością imienia Polaka;
2)  w głębokim poczuciu obowiązku względem Ojczyzny i odpowiedzial-
ności każdego obywatela za swe czyny na zajmowanym stanowisku w życiu
narodu;
256

3)  w poczuciu hierarchii przy organizacji zarówno pracy, jak walki — i
w surowej karności, bez hierarchii bowiem i karności naród jest bezwładnym
ciałem, niezdolnym do jakiegokolwiek działania;
4)  w wysokim poziomie obyczajów i dyscyplinie obyczajowej, nakazującej
wszystkim szanować poczucie moralne narodu;
5)  w organizacji surowej opinii publicznej, swym naciskiem nie dopusz-
czającej do czynów, przynoszących narodowi szkodę polityczną, moralną lub
materialną;
6)   w bogatej  i  posiadającej wysoki poziom twórczości duchowej we
wszystkich dziedzinach;
7)  w wielkiej wytwórczości materialnej, w wytężonej i sprawnie zorgani-
zowanej pracy, zapewniającej narodowi środki do życia, a państwu potęgę;
wreszcie
8)  w męstwie obywateli, w odważnej ich walce przeciw wszystkiemu, co
naród rozkłada, osłabia lub poniża.
5. Państwo wielkiego narodu musi być zorganizowane, ażeby było zdolne:
1)  zapewnić sobie szacunek i uznanie swych praw u obcych, zabezpie-
czyć siebie i swych obywateli od upokorzenia i wyzysku gospodarczego;
2)  zapewnić wszystkim obywatelom sprawiedliwość, zabezpieczyć ich od
krzywdy z czyjejkolwiek strony, zapewnić im bezpieczeństwo życia i mienia,
spokój i wolność pracy, wreszcie obronić ich, a zwłaszcza młode pokolenie,
od zgorszenia;
3)  przestrzegać surowo prawa, na którym istnienie jego i życie społe-
czeństwa się opiera — i zmuszać wszystkich do poszanowania praw, żadnego
bezprawia nie pozostawiać bezkarnie;
4)  nakazywać szacunek dla siebie i swych instytucji wszystkim, poczy-
nając od rządu i jego organów, które muszą spełniać należycie swe obowiązki
i ściśle dotrzymywać przyjętych zobowiązań; wreszcie
5)  musi być gotowy do natychmiastowego tłumienia wszelkich objawów
anarchii i do wystąpienia każdej chwili na zewnątrz w obronie swych interesów
i swej godności.
7) Na powyższych zasadach opiera się program Obozu Wielkiej Polski,
który w poszczególnych działach będzie rozwijany w publikacjach i instru-
kcjach organizacyjnych.
Odtwórz program Obozu Wielkiej Polski. Które fragmenty świadczą, że OWP był
ugrupowaniem nacjonalistycznym? Czy można w tekście znaleźć sformułowania świadczące
o kulcie siły, karności i hierarchii. Wskaż te fragmenty.
Rezolucja Kongresu Obrony Praw i Wolności Ludu, Kraków, 29 VI 1930 r.
(cyt. za: Polska w latach 1918-1939, s. 227, 228)
Zgromadzeni w dniu 29 czerwca 1930 r. w Krakowie przedstawiciele
demokracji polskiej oświadczają, co następuje:
I
m
17 — Historia
Polska znajduje się od czterech przeszło lat pod władzą dyktatury
faktycznej Józefa Piłsudskiego; wolę dyktatora wykonują zmieniające się
rządy; woli dyktatora podlega również prezydent Rzeczypospolitej; podważone
zostało u podstaw zaufanie społeczeństwa do prawa we własnym państwie;
życie publiczne kraju karmione jest wciąż pogłoskami i zapowiedziami nowych
zamachów stanu; odsunięto lud od jakiegokolwiek bądź wpływu na politykę
wewnętrzną i zagraniczną Rzeczypospolitej. Skoro teraz — na skutek zarzą-
dzenia prezydenta Rzeczypospolitej — zamilknął konstytucyjny głos Sejmu,
skoro prezydent zaniechał swego obowiązku — ani żądań przedstawicielstwa
narodowego nie wykonał, ani nie odwołał się do decyzji kraju w drodze nowych
uczciwych wyborów — zabierając głos, my, zebrani w Krakowie przedstawi-
ciele demokracji polskiej, stwierdzamy: 1. Walka o prawo i wolność ludu jest
walką nie tylko Sejmu, Senatu, ale walką społeczeństwa; 2. bez usunięcia
dyktatury nie sposób opanować kryzysu gospodarczego ani rozwiązać wielkich
zagadnień życia wewnętrznego kraju, które Polska w imię swej przyszłości
rozwiązać musi; 3. usunięcie dyktatury jest koniecznym warunkiem utrwalenia
niepodległości i zapewnienia całości granic Rzeczypospolitej; demokracja —
to pokój.
Oświadczamy: 1. że walkę o usunięcie dyktatury Józefa Piłsudskiego
podjęliśmy wszyscy razem i razem ją prowadzimy dalej aż do zwycięstwa;
2. że tylko rząd zaufania Sejmu i społeczeństwa spotyka się z naszym
stanowczym poparciem i pomocą wszystkich naszych sił; 3. że na każdą
próbę zamachu stanu odpowiemy najbardziej bezwzględnym oporem; 4. że
wobec rządu zamachu społeczeństwo będzie wolne od jakichkolwiek obo-
wiązków, a zobowiązania wobec zagranicy nielegalnego rządu nie będą
uznane przez Rzeczpospolitą; 5. że na każdą próbę terroru odpowiemy siłą
fizyczną. Oświadczamy wreszcie, że skoro prezydent Rzeczypospolitej, nie-
pomny swej przysięgi, stanął otwarcie po stronie dyktatury rządzącej Polską
wbrew interesom kraju i zezwala rządowi p. Sławka na nadużywanie upraw-
nień konstytucyjnych głowy państwa dla bieżących celów politycznych rządu
— przeto Ignacy Mościcki winien ze stanowiska prezydenta Rzeczypospolitej
ustąpić. [...]
Powyższą rezolucję przyjęło zgromadzenie 30 000 robotników i chłopów,
przybyłych do Krakowa w dniu 29 czerwca 1930 r. na wezwanie Polskiej
Partii Socjalistycznej, Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie", Polskie-
go Stronnictwa Ludowego „Piast", Stronnictwa Chłopskiego, Narodowej Partii
Robotniczej i Chrześcijańskiej Demokracji. Nadto zgromadzenie to oświadczy-
ło dodatkowo:
Zgromadzeni w Krakowie chłopi, robotnicy i pracownicy umysłowi przyj-
mują za swoje uchwały Kongresu Obrony Prawa i Wolności Ludu, ślubują
zarazem, że nie spoczną w walce, aż usunięta zostanie dyktatura, aż przy-
wrócone będzie poszanowanie prawa, aż władzę w Polsce obejmie rząd
zaufania Sejmu i mas ludowych, rząd, który zdoła zaspokoić wspólnym
wysiłkiem ludu najpilniejsze społeczne i gospodarcze potrzeby.
258
Niech żyje niepodległa Polska Republika Ludowa! Precz z dyktaturą!
Niech żyje rząd zaufania robotników i chłopów!
Odtwórz główne tezy rezolucji. Czy można znaleźć analogie do manifestu Tymczaso-
wego Rządu Ludowego z 1918 r.? Czy i jakie sformułowania zawarte w tekście mogły stać
się podstawą do oskarżania jego autorów w procesie brzeskim o działalność antypaństwową?
Konstytucja marcowa (cyt. za: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej.
Ustawa z dnia 17 marca 1921 r., Warszawa b.r.w., s. 9, 20, 21)
ROZDZIAŁ I
RZECZPOSPOLITA
ARTYKUŁ 1.
Państwo polskie jest Rzecząpospolitą.
ARTYKUŁ 2.
Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu. Or-
ganami Narodu w zakresie ustawodawstwa są Sejm i Senat, w zakresie
władzy wykonawczej — Prezydent Rzeczypospolitej łącznie z odpowiedzial-
nymi ministrami, w zakresie wymiaru sprawiedliwości — niezawisłe Sądy.[...]
ROZDZIAŁ II
WŁADZA   USTAWODAWCZA
ARTYKUŁ 3.
Zakres ustawodawstwa państwowego obejmuje stanowienie wszelkich
praw publicznych i prywatnych i sposobu ich wykonania.
Nie ma ustawy bez zgody Sejmu, wyrażonej w sposób regulaminowo
ustalony.
Ustawa uchwalona przez Sejm zyskuje moc obowiązującą w czasie przez
nią samą określonym.
Rzeczpospolita Polska, opierając swój ustrój na zasadzie szerokiego
samorządu terytorialnego, przekaże przedstawicielstwom samorządu właściwy
zakres ustawodawstwa, zwłaszcza z dziedziny administracji, kultury i gospo-
darstwa, który zostanie bliżej określony ustawami państwowymi.
Rozporządzenia władzy, z których wynikają prawa lub obowiązki obywa-
teli, mają moc obowiązującą tylko wtedy, gdy zostały wydane z upoważnienia
ustawy i z powołaniem się na nią.[...]
ARTYKUŁ 43.
Prezydent Rzeczypospolitej sprawuje władzę wykonawczą przez odpo-
wiedzialnych przed Sejmem ministrów i podległych im urzędników.
Każdy urzędnik Rzeczypospolitej musi podlegać Ministrowi, który za jego
działania odpowiada przed Sejmem.
Nominacje urzędników kancelarii cywilnej Prezydenta Rzeczypospolitej
kontrasygnuje Prezes Rady Ministrów i jest za ich działania odpowiedzialny
przed Sejmem.
ARTYKUŁ 44.
Prezydent Rzeczypospolitej podpisuje ustawy wraz z odpowiednimi mi-
nistrami i zarządza ogłoszenie ich w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej.
Prezydent Rzeczypospolitej ma prawo, celem wykonania ustaw i z po-
wołaniem się na upoważnienie ustawowe, wydawać rozporządzenia wykonaw-
cze, zarządzenia, rozkazy i zakazy i przeprowadzenie ich użyciem przymusu
zapewnić.
Takież prawo w swoim zakresie działania mają ministrowie i władze im
podległe.
Każdy akt rządowy Prezydenta Rzeczypospolitej wymaga dla swej waż-
ności podpisu Prezesa Rady Ministrów i właściwego ministra, którzy przez
podpisanie aktu biorą zań odpowiedzialność.
Konstytucja kwietniowa (cyt. za: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z
dn. 23 kwietnia 1935 r., Warszawa 1935, s. 27-31)
I. RZECZPOSPOLITA POLSKA.
Art. 1.
(1)  Państwo Polskie jest wspólnem dobrem wszystkich obywateli.
(2)   Wskrzeszone  walką i  ofiarą najlepszych  swoich  synów  ma być
przekazywane w spadku dziejowym z pokolenia w pokolenie.
(3)  Każde pokolenie obowiązane jest wysiłkiem własnym wzmóc siłę i
powagę Państwa.
(4)  Za spełnienie tego obowiązku odpowiada przed potomnością swoim
honorem i swojem imieniem.
Art. 2.
(1)  Na czele Państwa stoi Prezydent Rzeczypospolitej.
(2)  Na Nim spoczywa odpowiedzialność wobec Boga i historji za losy
Państwa.
(3)  Jego obowiązkiem naczelnym jest troska o dobro Państwa, gotowość
obronną i stanowisko wśród narodów świata.
(4)  W Jego osobie skupia się jednolita i niepodzielna władza państwowa.
Art. 3.
(1)  Organami Państwa, pozostającymi pod zwierzchnictwem Prezydenta
Rzeczypospolitej, są:
Rząd,
Sejm,
Senat,
Siły Zbrojne,
Sądy,
Kontrola Państwowa.
(2)  Ich zadaniem naczelnym jest służenie Rzeczypospolitej.
Art. 4.
(1) W ramach Państwa i w oparciu o nie kształtuje się życie społeczeń-
stwa.
260
(2)  Państwo zapewnia mu swobodny rozwój, a gdy tego dobro powszech-
ne wymaga, nadaje mu kierunek lub normuje jego warunki.
(3)  Państwo powoła samorząd terytorialny i gospodarczy do udziału w
wykonywaniu zadań życia zbiorowego.
Art. 5.
(1)  Twórczość jednostki jest dźwignią życia zbiorowego.
(2)  Państwo zapewnia obywatelom możność rozwoju ich wartości oso-
bistych oraz wolność sumienia, słowa i zrzeszeń.
(3)  Granicą tych wolności jest dobro powszechne.
Art. 6.
Obywatele winni są Państwu wierność oraz rzetelne spełnianie nakłada-
nych przez nie obowiązków.
Art. 7.
(1)  Wartością wysiłku i zasług obywatela na rzecz dobra powszechnego
mierzone będą jego uprawnienia do wpływania na sprawy publiczne.
(2)  Ani pochodzenie, ani wyznanie, ani płeć, ani narodowość nie mogą
być powodem ograniczenia tych uprawnień.
Art. 8.
(1)  Praca jest podstawą rozwoju i potęgi Rzeczypospolitej.
(2)   Państwo  roztacza  opiekę  nad  pracą i  sprawuje  nadzór  nad jej
warunkami.
Art. 9.
Państwo dąży do zespolenia wszystkich obywateli w harmonijnem współ-
działaniu na rzecz dobra zbiorowego.
Art. 10.
(1)  Żadne działanie nie może stanąć w sprzeczności z celami Państwa,
wyrażonemi w jego prawach.
(2)  W razie oporu Państwo stosuje środki przymusu.
II. PREZYDENT RZECZYPOSPOLITEJ.
Art. 11.
Prezydent Rzeczypospolitej, jako czynnik nadrzędny w Państwie, harmo-
nizuje działania naczelnych organów państwowych.
Art. 12.
Prezydent Rzeczypospolitej:
a)  mianuje według swego uznania Prezesa Rady Ministrów, a na jego
wniosek mianuje Ministrów;
b)  zwołuje i rozwiązuje Sejm i Senat;
c)  zarządza otwarcie, odroczenie i zamknięcie sesji Sejmu i Senatu;
d)  jest Zwierzchnikiem Sił Zbrojnych;
e)  reprezentuje Państwo na zewnątrz, przyjmuje przedstawicieli państw
obcych i wysyła przedstawicieli Państwa Polskiego;
f)  stanowi o wojnie i pokoju;
g)  zawiera i ratyfikuje umowy z innemi państwami;
h) obsadza urzędy państwowe, Jemu zastrzeżone.
Art. 13.
(1) Prezydent Rzeczypospolitej korzysta z uprawnień osobistych, stano-
wiących Jego prerogatywy.
Porównaj ogólne zasady ustroju według obu konstytucji. Określ znaczenie określenia
„naród" w konstytucji marcowej oraz określenia „państwo" w konstytucji kwietniowej. Odtwórz
koncepcję ustroju zawartą w tzw. Dekalogu, czyli w pierwszych 10 artykułach konstytucji z
1935 r. Jakie zasady świadczą o autorytarnym charakterze tego ustroju? Czym różni się
pozycja prezydenta w obu konstytucjach?
Józef Beck, Przemówienie wygłoszone na plenarnym posiedzeniu Sejmu
5 V 1939 r. (cyt. za: Sprawa polska w czasie drugiej wojny światowej na
arenie międzynarodowej, Warszawa 1965, s. 23-27)
[...] zaszły wydarzenia bardzo poważne. Z jednymi państwami kontakt
nasz stał się głębszy i łatwiejszy, w innych wypadkach powstały poważne
trudności. Biorąc rzeczy chronologicznie, mam tu na myśli w pierwszej linii
naszą umowę ze Zjednoczonym Królestwem, z Anglią. Po kilkakrotnych
kontaktach w drodze dyplomatycznej, które miały na celu określenie zakresu
naszych przyszłych stosunków, doszliśmy przy okazji mej wizyty w Londynie
do bezpośredniej umowy, opartej o zasadę wzajemnej pomocy w razie
zagrożenia bezpośredniego lub pośredniego niezależności jednego z naszych
państw. Formuła umowy znana jest panom z deklaracji premiera Neville
Chamberlaina z dn. 6 kwietnia, deklaracji, której tekst został uzgodniony i
winien być uważany za układ zawarty między obydwoma Rządami. Uważam
za swój obowiązek dodać tu, że sposób i forma wyczerpujących rozmów,
przeprowadzonych w Londynie, dodają umowie wartości szczególnej. Pragnął-
bym, ażeby polska opinia publiczna wiedziała, że spotkałem ze strony an-
gielskich mężów stanu nie tylko głębokie zrozumienie ogólnych zagadnień
polityki europejskiej, ale taki stosunek do naszego państwa, który pozwolił mi
z całą otwartością i zaufaniem przedyskutować wszystkie istotne zagadnienia,
bez niedomówień i wątpliwości.
Szybkie ustalenie zasady współpracy angielsko-polskiej możliwe było
przede wszystkim dlatego, że wyjaśniliśmy sobie wyraźnie, iż tendencje obu
Rządów są zgodne w podstawowych zagadnieniach europejskich; na pewno
ani Anglia, ani Polska nie żywią zamiarów agresywnych w stosunku do nikogo,
lecz również stanowczo stoją na gruncie respektu dla pewnych podstawowych
zasad postępowania w życiu międzynarodowym.
Równoległe deklaracje kierowników polityki francuskiej stwierdzają, że
jesteśmy zgodni między Paryżem i Warszawą co do tego, że skuteczność
działania naszego obronnego układu nie tylko nie może być osłabiona przez
262
zmianę koniunktury międzynarodowej, lecz przeciwnie — że układ ten stano-
wić powinien jeden z najistotniejszych czynników w strukturze politycznej
Europy.
Porozumienie polsko-angielskie przyjął pan kanclerz Rzeszy Niemieckiej
za pretekst do jednostronnego uznania za nie istniejący układu, który pan
kanclerz Rzeszy zawarł z nami w r. 1934.
Zanim przejdę do dzisiejszego stadium tej sprawy, pozwolą mi Panowie
na krótki rys historyczny.
Fakt, że miałem zaszczyt brać czynny udział w zawarciu i wykonywaniu
tego układu, nakłada na mnie obowiązek jego analizy. Układ z 1934 r. był
wydarzeniem wielkiej miary. Była to próba dania jakiegoś lepszego biegu
historii między dwoma wielkimi narodami, próba wyjścia z niezdrowej atmo-
sfery codziennych zgrzytów i szerszych wrogich zamierzeń, w kierunku wznie-
sienia się ponad narosłe od wieków animozje, w kierunku stworzenia głębokich
podstaw wzajemnego poszanowania. Próba sprzeciwiania się złemu jest
zawsze najpiękniejszą możliwością działalności politycznej.
Polityka polska w najbardziej krytycznych momentach ostatnich czasów
wykazała respekt dla tej zasady.
[...] Rząd Rzeszy, jak to wynika z tekstu memorandum niemieckiego,
powziął swą decyzję na podstawie informacji prasowych, nie badając opinii
ani Rządu Angielskiego, ani Rządu Polskiego co do charakteru zawartego
porozumienia. Trudne to nie było, gdyż bezpośrednio po powrocie z Londynu
okazałem gotowość przyjęcia ambasadora Rzeszy, który do dnia dzisiejszego
z tej sposobności nie skorzystał.
Dlaczego ta okoliczność jest ważna? Dla najprościej rozumującego czło-
wieka jest jasne, że nie charakter, cel i ramy układu polsko-angielskiego
decydowały, tylko sam fakt, że taki układ został zawarty. A to znów jest ważne
dla oceny intencji polityki Rzeszy, bo jeśli wbrew poprzednim oświadczeniom
Rząd Rzeszy interpretował deklarację o nieagresji, zawartą z Polską w 1934 r.,
jako chęć izolacji Polski i uniemożliwienia naszemu państwu normalnej,
przyjaznej współpracy z państwami zachodnimi — to interpretację taką od-
rzucilibyśmy zawsze sami.[...]
Jeśli chodzi o Gdańsk, to najpierw kilka uwag ogólnych. Wolne Miasto
Gdańsk nie zostało wymyślone w Traktacie Wersalskim. Jest zjawiskiem
istniejącym od wielu wieków i jako wynik, właściwie biorąc, jeśli się czynnik
emocjonalny odrzuci, pozytywnego skrzyżowania spraw polskich i niemieckich.
Niemieccy kupcy w Gdańsku zapewnili rozwój i dobrobyt tego miasta dzięki
handlowi zamorskiemu Polski. Nie tylko rozwój, ale i racja bytu tego miasta
wynikały z tego, że leży ono u ujścia jedynej wielkiej naszej rzeki, co w
przeszłości decydowało, a na głównym szlaku wodnym i kolejowym, łączącym
nas dziś z Bałtykiem. To jest prawda, której żadne nowe formuły zatrzeć nie
zdołają. Ludność Gdańska jest obecnie w swej dominującej większości nie-
miecka, jej egzystencja i dobrobyt zależą natomiast od potencjału ekonomi-
cznego Polski.
263
Jakież z tego wyciągnęliśmy konsekwencje? Staliśmy i stoimy zdecy-
dowanie na platformie praw i interesów naszego morskiego handlu i na-
szej morskiej polityki w Gdańsku. Szukając rozwiązań rozsądnych i pojed-
nawczych, świadomie nie usiłowaliśmy wywierać żadnego nacisku na swo-
bodny rozwój narodowy, ideowy i kulturalny niemieckiej ludności w Wolnym
Mieście.
[...] muszę sobie postawić pytanie, o co właściwie chodzi? Czy o swobodę
ludności niemieckiej Gdańska, która nie jest zagrożona, czy o sprawy presti-
żowe, czy też o odepchnięcie Polski od Bałtyku, od którego Polska odepchnąć
się nie da!
Te same rozważania odnoszą się do komunikacji przez nasze wojewódz-
two pomorskie. Nalegam na to słowo „województwo pomorskie". Słowo „ko-
rytarz" jest sztucznym wymysłem, chodzi tu bowiem o odwieczną polską
ziemię, mającą znikomy procent osadników niemieckich.
Daliśmy Rzeszy Niemieckiej wszelkie ułatwienia w komunikacji kolejowej,
pozwoliliśmy obywatelom tego państwa przejeżdżać bez trudności celnych
czy paszportowych z Rzeszy do Prus Wschodnich. Zaproponowaliśmy roz-
ważenie analogicznych ułatwień w komunikacji samochodowej.
I tu znowu zjawia się pytanie, o co właściwie chodzi?
Nie mamy żadnego interesu szkodzić obywatelom Rzeszy w komunikacji
z ich wschodnią prowincją. Nie mamy natomiast żadnego powodu umniejszać
naszej suwerenności na naszym własnym terytorium.
[...] W świetle tych wyjaśnień Wysoka Izba oczekuje zapewne ode mnie,
i słusznie, odpowiedzi na ostatni passus niemieckiego memorandum, który
mówi: „Gdyby Rząd Polski przywiązywał do tego wagę, by doszło do nowego
umownego uregulowania stosunków polsko-niemieckich, to Rząd Niemiecki
jest do tego gotów". Wydaje mi się, że merytorycznie określiłem już nasze
stanowisko.
Dla porządku zrobię resume.
Motywem dla zawarcia takiego układu byłoby słowo „pokój", które pan
kanclerz Rzeszy z naciskiem w swym przemówieniu wymieniał.
Pokój jest na pewno celem ciężkiej i wytężonej pracy dyplomacji polskiej.
Po to, aby to słowo miało realną wartość, potrzebne są dwa warunki: 1)
pokojowe zamiary, 2) pokojowe metody postępowania. Jeśli tymi dwoma
warunkami Rząd Rzeszy istotnie się kieruje w stosunku do naszego kraju,
wszelkie rozmowy, respektujące oczywiście wymienione przeze mnie poprze-
dnio zasady, są możliwe.
Gdyby do takich rozmów doszło — to Rząd Polski swoim zwyczajem
traktować będzie zagadnienie rzeczowo, licząc się z doświadczeniami ostat-
nich czasów, lecz nie odmawiając swej najlepszej woli.
Pokój jest rzeczą cenną i pożądaną. Nasza generacja, skrwawiona w
wojnach, na pewno na pokój zasługuje. Ale pokój, jak prawie wszystkie sprawy
tego świata, ma swoją cenę wysoką, ale wymierną. My w Polsce nie znamy
264
pojęcia pokoju za wszelką cenę. Jest jedna tylko rzecz w życiu ludzi, narodów
i państw, która jest bezcenna. Tą rzeczą jest honor.
Przedstaw, jak autor tekstu interpretuje charakter i znaczenie umów Polski z Wielką
Brytanią i Francją, a także politykę Niemiec. Jak przedstawiony jest problem Gdańska i
Pomorza? Odtwórz rozważania Becka o „pokoju" i jego „cenie". Jaki mógł być odbiór tego
przemówienia w ówczesnej sytuacji w Polsce i za granicą?
Tajny protokół do paktu o nieagresji między Niemcami a Związkiem
Radzieckim, 23 VIII 1939 r. (cyt. za: P. Raina, Stosunki polsko-niemieckie
1937-1939, Londyn 1975)
Z okazji podpisania paktu o nieagresji między Rzeszą Niemiecką a ZSRR
podpisani pełnomocnicy obu stron poruszyli w ściśle poufnej wymianie zdań
sprawę wzajemnego rozgraniczenia sfer interesów obu stron. Wymiana ta
doprowadziła do następującego wyniku:
1.  Na wypadek przekształcenia terytorialno-politycznego obszaru należą-
cego do państw bałtyckich  (Finlandia,  Estonia, Łotwa i  Litwa),  północna
granica Litwy tworzy automatycznie granicę sfery interesów niemieckich i
ZSRR, przy czym obie strony uznają roszczenie Litwy do terytorium wileń-
skiego.
2.  Na wypadek terytorialno-politycznego przekształcenia terytoriów nale-
żących do państwa polskiego, sfery interesów Niemiec i ZSRR będą rozgra-
niczone w przybliżeniu przez linię Narew-Wisła-San. Kwestia, czy w interesie
obu stron uznane będzie za pożądane utrzymanie niepodległego państwa
polskiego,  zostanie  definitywnie  zdecydowana dopiero w ciągu  dalszego
rozwoju wypadków politycznych. W każdym razie oba rządy rozwiążą tę
kwestię na drodze przyjacielskiego porozumienia.
3.   Jeżeli chodzi o południowy wschód Europy, to ze strony rosyjskiej
podkreśla się zainteresowanie Besarabią. Ze strony Niemiec stwierdza się
zupełne desinteressement odnośnie tego terytorium.
4.   Protokół ten traktowany będzie przez obie strony w sposób ściśle
tajny.
W jaki sposób zrealizowane zostały postanowienia zawarte w protokole? Porównaj
tekst na s. 351.
Część Uli.  Europa i świat w okresie      |
U wojny światowej
Rozdział  1.  Przebieg działań wojennych
Tematy do powtórzenia:
•  Sytuacja międzynarodowa w drugiej połowie lat trzydziestych.
•  Założenia polityki zagranicznej państw osi.
Ofensywa niemiecka w Europie Zachodniej. Po zakończeniu kampanii
w Polsce (zob. s. 293) Niemcy zawiesiły działania ofensywne na okres zimy
1939/1940 r. Jeszcze w październiku 1939 r. Hitler wystąpił do rządów Francji
i Wielkiej Brytanii z formalną propozycją rokowań pokojowych, która została
jednak odrzucona. W rzeczywistości dróle de guerre zwana też Sitzkrieg (dziwna,
śmieszna wojna, wojna na siedząco), trwająca od 3 IX 1939 do wiosny 1940 r.,
charakteryzowała się niesłychanie intensywnymi zbrojeniami.
W kwietniu 1940 r. wojska hitlerowskie zaatakowały Danię i Norwegię —
państwa, które nie były dotąd w stanie wojny z III Rzeszą. Danię opanowano w
ciągu jednego dnia. Niemcy pozostawili formalną władzę króla i rządu duńskiego,
wprowadzając tu dopiero w 1943 r. porządek okupacyjny. Równocześnie została
zaatakowana Norwegia. III Rzeszy zależało na opanowaniu portów norweskich,
których posiadanie ułatwiało atak na Wielką Brytanię, a także dawało kontrolę
nad handlem rudą szwedzką. Z tych samych powodów los Norwegii nie był
obojętny Anglii. Wojska niemieckie bez trudu pokonały lądową armię norweską,
wspomagane przez profaszystowskie ugrupowanie pod wodzą Vidkuna Quislinga.
Nazwisko tego norweskiego faszysty stało się symbolem kolaboracji z Niemcami.
Wielka Brytania wysłała do Norwegii korpus ekspedycyjny, który od kwietnia do
czerwca toczył walki, m.in. wokół portu Narwik. Ofensywa niemiecka na terenie
Francji spowodowała decyzję o wycofaniu się wojsk angielskich i walczących u
ich boku oddziałów polskich. Król i rząd norweski udali się na emigrację na
Wyspy Brytyjskie. W Norwegii zaczęła się władza niemiecka, wspierana przez
profaszystowski rząd Quislinga.
Dnia 10 V 1940 r. ruszyła ofensywa niemiecka w Europie Zachodniej.
Wzorem I wojny światowej armia hitlerowska ominęła umocnienia na granicy
266
niemiecko-francuskiej (linia Maginota), nacierając poprzez Belgię, Holandię i
Luksemburg w kierunku na Ardeny. Atak Niemców polegał na przeprowadzaniu
szybkich, zmasowanych uderzeń zmotoryzowanych dywizji pancernych, wspiera-
nych przez lotnictwo. Nie istniała linia frontu, często nieprzyjaciel był i z przodu,
i z tyłu, mimo że wojska francuskie, wspólnie z korpusem brytyjskim i oddziałami
polskimi, dysponowały większą niż Niemcy liczbą walczących. Jednakże szybkość
ofensywy niemieckiej okazała się druzgocąca. Wśród Francuzów nie było woli
walki. Jeszcze w 1939 r. profaszystowski działacz Marcel Deat pytał: „Dlaczego
mamy umierać za Gdańsk?" W maju i czerwcu 1940 r. Francuzi nie chcieli
umierać za Francję.
Pełna odpowiedź na pytanie o źródła postawy społeczeństwa francuskiego
w 1940 r. jest trudna i nadal budzi spory. Niewątpliwie jedną z przyczyn stanowiło
straszliwe wykrwawienie w I wojnie światowej (w okresie międzywojennym
liczba ludności Francji zmniejszała się stale). Pewną rolę odegrały także sympatie
profaszystowskie niektórych ugrupowań (zob. s. 163), polityka komunistów,
wiernych wskazaniom Kominternu, oraz nieudolne i defetystyczne dowództwo.
W trakcie walk zmieniono głównodowodzącego — gen. Maurice'a Gamelina
zastąpił gen. Maxime Weygand, trzykrotnie zmieniał się premier — 16 czerwca
został nim marszałek Petain. Nowy (od 10 maja) premier brytyjski Churchill
czynił rozpaczliwe wysiłki, by skłonić władze francuskie do kontynuowania walk.
Jednakże Francja była pogrążona w totalnym chaosie. Petain zdecydował się na
propozycję zakończenia działań wojennych. Brytyjczycy z ogromnym trudem
wycofali przez Dunkierkę swoje siły, poprzednio przysłane na pomoc Francji,
dzięki poświęceniu zarówno swojej floty wojennej, jak i angielskich właścicieli
łodzi i jachtów, którzy pod nieustannym ostrzałem przewozili przez kanał La
Manche wycofujące się grupy żołnierzy brytyjskich. Dnia 21 VI 1940 r. w
dostarczonym z muzeum wagonie, w którym w 1918 r. przedstawiciele Niemiec
podpisali rozejm, pełnomocnicy rządu francuskiego otrzymali z rąk niemieckich
warunki kapitulacji. Akt ten został podpisany przez Petaina 22 czerwca.
Francję podzielono na strefę okupowaną, na północy z Paryżem, i tzw. strefę
wolną, w której istniał rząd francuski z siedzibą w Vichy. Pełnię władzy zebrane
Zgromadzenie Narodowe powierzyło 84-letniemu marszałkowi Petainowi. Władze
ogłosiły, że w nowym państwie hasło — „Praca, Rodzina, Ojczyzna", ma zastąpić
— „Wolność, Równość, Braterstwo". Państwo Vichy stało się państwem satelickim
III Rzeszy. Flota i francuskie imperium kolonialne formalnie miały podlegać
reżimowi z Vichy. Część władz kolonialnych nie uznała jednak kapitulacji.
Niewielka grupa żołnierzy nie akceptujących kapitulacji, ze świeżo awansowanym
do stopnia gen. Charlesem de Gaulle'em na czele, przeprawiła się do Wielkiej
Brytanii, gdzie utworzyła Komitet Wolnych Francuzów. Władze w Vichy wydały
na de Gaulle'a wyrok śmierci. Do Londynu przybyli także władcy Holandii i
Luksemburga oraz rząd belgijski. Wielka Brytania stawała się wyspą „ostatniej
nadziei".
W czerwcu 1940 r. przystąpiły do wojny Włochy, których armia zaatakowała
267

Pierre  Laval  (1883-1945)  i  Philippe Petain
(1856-1951)

Charles de Gaulle (1890-1970)
wojska brytyjskie stacjonujące w Egipcie, dążąc do opanowania Kanału Sueskie-
go. Ich ofensywa została jednak powstrzymana przez Anglików.
„Bitwa o Anglię". Od czerwca 1940 do czerwca 1941 r. ciężar wojny
spoczywał na Wielkiej Brytanii. Państwo to nie zaprzestało walki, mimo propo-
zycji pokoju złożonych przez Hitlera po klęsce Francji. Churchill zapowiedział,
że Anglików czekają „pot, krew i łzy". Tymczasem Hitler zaczął realizować plan
inwazji na Wyspy Brytyjskie. Przygotowaniem do tej inwazji miała się stać
powietrzna „bitwa o Anglię". Od sierpnia do października 1940 r. prawie 3 tys.
samolotów niemieckich, bombowców i myśliwców, przeprowadzało masowe na-
loty w celu zniszczenia lotnisk, portów i fabryk angielskich. Od września zaczęto
bombardować Londyn. Wielka Brytania zdołała się jednak obronić. Niemcy stracili
około połowy swoich samolotów. W listopadzie 1940 r. wiadomo już było, że
„bitwa o Anglię" nie przyniosła zakładanych przez dowództwo niemieckie celów.
Lotnictwo niemieckie kontynuowało naloty, ale z planów inwazji Hitler musiał
się na razie wycofać. Niektórzy historycy uznają, że była to pierwsza zapowiedź
przyszłej klęski III Rzeszy.
Nową formą walki z Anglią stało się dążenie Niemiec do odcięcia Wysp
Brytyjskich od posiadłości kolonialnych za pomocą blokady morskiej. Od 1940 r.
do końca wojny trwała tzw. bitwa o Atlantyk. Niemcy walczyły wykorzystując
zarówno flotę nawodną, jak i — w głównej mierze — łodzie podwodne. Do
1943 r. konwoje brytyjskie ponosiły ogromne straty, ale ani przez moment Anglia
nie została odcięta od świata. Po 1943 r. alianci zaczęli stopniowo zdobywać
przewagę w „bitwie o Atlantyk".
Walka o basen Morza Śródziemnego i Bliski Wschód. W drugiej połowie
1940 r. III Rzesza umocniła i rozszerzyła swoje sojusze. We wrześniu podpisano
pakt trzech. Niemcy i Włochy ustaliły ścisłe współdziałanie na frontach euro-
pejskim i afrykańskim, a Japonia miała ustanowić „nowy ład w Wielkiej Azji
Wschodniej". Wszystkie trzy państwa zobowiązały się do udzielania sobie wza-
jemnej pomocy „politycznej, gospodarczej i wojskowej". W listopadzie przyłą-
czyły się do paktu Węgry, Słowacja i Rumunia, a w marcu 1941 r. — Bułgaria.
Od jesieni 1940 r. Włochy i Niemcy wyraźnie dążyły do opanowania basenu
Morza Śródziemnego, zarówno przez zdobywanie wpływów na Bałkanach, jak i
podporządkowanie Afryki Północnej. Rumunia stawała się państwem coraz bar-
dziej uzależnionym od Niemiec. W czerwcu 1940 r. została zmuszona do oddania
Związkowi Radzieckiemu Besarabii, w sierpniu natomiast Niemcy i Włochy w
drugim arbitrażu wiedeńskim skłoniły ją do odstąpienia Węgrom części Siedmio-
grodu, a w miesiąc później Bułgarii części Dobrudży. Właśnie te nabytki teryto-
rialne, uzyskane dzięki Niemcom, stały się przyczyną przystąpienia tych dwóch
ostatnich państw do paktu trzech. Rumunia, całkowicie bezsilna, także była
zmuszona podjąć taką decyzję. W tym czasie (od października 1940 r.) armia
włoska toczyła walki na terenie Grecji, nie osiągając jednak większych sukcesów.
Rok 1941 przyniósł rozszerzenie frontów wojny. W marcu regent Jugosławii,
książę Paweł, zadeklarował przystąpienie do paktu trzech, ale już po dwóch dniach
269
został obalony przez grupę oficerów. Nowe władze unieważniły deklaracje księcia
regenta. W kwietniu armia niemiecka, wspierana przez Włochów i Węgrów,
wkroczyła na teren Jugosławii. Po dziesięciu dniach armia jugosłowiańska ska-
pitulowała, a nowy król Piotr II udał się na emigrację do Wielkiej Brytanii.
Zwycięstwo Niemiec ułatwiły dążenia separatystyczne poszczególnych narodo-
wości Jugosławii. Powstało satelickie wobec Niemiec państwo chorwackie z
przywódcą profaszystowskiego ruchu ustaszy Ante Paveliciem na czele. Część
terytoriów Jugosławii zagarnęły Bułgaria i Węgry, resztę podzielono na dwie
strefy okupacyjne — włoską i niemiecką. Wkrótce rozwinął się tu silny ruch
partyzancki. Jeden z jego nurtów, powiązany z pozostającym na emigracji królem,
stanowili czetnicy (bojownicy, partyzanci) — pod dowództwem gen. Draże Mi-
hajlovića, drugi, później znacznie liczniejszy, tworzyli komuniści przewodzeni
przez Josipa Broz Tito.
Jednocześnie z podbojem Jugosławii III Rzesza udzieliła pomocy nieudolnie
walczącym w Grecji wojskom włoskim. Do końca kwietnia cała Grecja została
zajęta — część terytorium oddano Bułgarii, resztę podzielono na dwie strefy oku-
pacyjne — włoską i niemiecką. Król Konstantyn I udał się do Londynu. Korpus
brytyjski ewakuował się na Kretę. W maju Niemcy zaatakowali wyspę i po
krwawych i ciężkich walkach zmusili Brytyjczyków do wycofania swych wojsk.
Przed Niemcami zaczęły otwierać się możliwości opanowania Bliskiego
Wschodu, a więc dostępu do złóż ropy naftowej. Nastąpiła intensyfikacja walk
na froncie afrykańskim. W początkach 1941 r. Africa Korps (Korpus Afrykański)
pod dowództwem gen. Erwina Rommla wspomógł armię włoską. Na przełomie
1940/1941 r. wojska brytyjskie podjęły udaną kontrofensywę i wkroczyły do
posiadłości włoskich, opanowując do czerwca 1941 r. Erytreę, Somalię i Etiopię,
a w kierunku zachodnim część terytorium Libii z twierdzą Tobruk. Tak więc
Hitler musiał zdecydować się na bezpośredni udział wojsk niemieckich w kam-
panii afrykańskiej. Korpus Rommla odzyskał większą część terytorium Libii, ale
Tobruk pozostał w rękach brytyjskich do czerwca 1942 r.
W maju i czerwcu 1941 r., by nie dopuścić do ekspansji niemieckiej na
Bliski Wschód, wojska brytyjskie stłumiły proniemieckie powstanie arabskie w
Iraku oraz wspólnie z „Wolnymi Francuzami" zajęły Syrię, obalając tam władzę
rządu Vichy.
We wrześniu 1941 r., już po wybuchu wojny radziecko-niemieckiej, wojska
brytyjskie i radzieckie wkroczyły do Iranu, by nie dopuścić do zbliżenia szacha
do Niemiec.
Polityka ZSRR w latach 1939-1941. Związek Radziecki, po zawarciu paktu
Ribbentrop-Mołotow, wkroczeniu na ziemie Rzeczypospolitej 17 IX 1939 r. i
podpisaniu nowego porozumienia z Niemcami 28 IX 1939 r. — zmieniającego
rozgraniczenie stref wpływów — prowadził politykę ekspansji terytorialnej. Przed-
miotem tej ekspansji, poza terenami II Rzeczypospolitej, stały się Litwa, Łotwa
i Estonia oraz Finlandia. Na przełomie września i października państwa bałtyckie
zostały kolejno zmuszone do podpisania układów, zgodnie z którymi ZSRR
270

otrzymywał prawo do tworzenia baz wojskowych na ich terenach i stacjonowania
garnizonów radzieckich, liczących 20-30 tys. żołnierzy. Litwie została przekazana
Wileńszczyzna.
Finlandia odmówiła podpisania takiego porozumienia. Dnia 30 XI 1939 r.
rozpoczęła się wojna radziecko-fińska. Zaatakowanie Finlandii stało się powodem
usunięcia ZSRR z Ligi Narodów. Walki na froncie fińsko-radzieckim trwały do
marca 1940 r. Armia fińska, dowodzona przez marszałka Carla Mannerheima,
stawiła niespodziewanie silny opór, natomiast siły radzieckie walczyły nieudolnie
i poniosły ogromne straty. Władze Finlandii zdawały sobie jednak sprawę z faktu,
że nie są w stanie prowadzić w osamotnieniu długotrwałej wojny. W podpisa-
nym w marcu traktacie pokojowym Finlandia oddała Związkowi Radzieckiemu
ok. 10% swojego terytorium, ale zachowała niepodległość.
Inaczej potoczyły się losy republik bałtyckich. W czerwcu 1940 r., w okresie
kiedy kończyła się zwycięska dla Niemców ofensywa w Europie Zachodniej,
ZSRR zaatakował Litwę, Łotwę i Estonię. Mechanizm aneksji był taki sam we
wszystkich trzech państwach. W momencie wkroczenia silnych oddziałów Armii
Czerwonej władze radzieckie zwracały się w ultymatywnej formie do dotychcza-
sowych rządów o dokonanie zmian personalnych. Do nowych władz wprowadzano
ludzi skłonnych do ustępstw lub liczących, że drogą kompromisu można będzie
uratować resztki niepodległości. Jednocześnie przybywali do państw bałtyckich
przedstawiciele NKWD, którzy w porozumieniu z nielicznymi zresztą komuni-
stami danego kraju przygotowywali pełną aneksję. Oficjalnie władze radzieckie
unikały sformułowań o przyłączeniu do ZSRR. Nowe rządy zapowiedziały wybory
powszechne, które odbyły się w warunkach delegalizacji dotychczasowych partii
i terroru zaprowadzonego przez NKWD i wojska radzieckie. Część dotychczaso-
wych przywódców opuściła kraj, część została aresztowana. Tragiczne okazały
się losy tych działaczy, którzy szukali kompromisu i ulegli władzom radzieckim,
idąc na krótkotrwałą współpracę w czerwcu i lipcu 1940 r. Albo zostali areszto-
wani, albo też stali się całkowicie dyspozycyjni wobec władz radzieckich.
Nie wiadomo, jaka była naprawdę frekwencja wyborcza i jak głosowano,
ale oficjalne wyniki wyborów przeprowadzonych w połowie lipca 1940 r. mówiły
0  ponad 90-procentowym poparciu dla list komunistycznych. Nowo „wybrane"
parlamenty zwróciły się natychmiast do Rady Najwyższej ZSRR z „prośbą" o
przyłączenie do państwa radzieckiego. W sierpniu 1940 r. powstały republiki
radzieckie: Estońska, Litewska i Łotewska. Zaczęły się wielkie deportacje ludności
w głąb ZSRR, w wyniku których zginęły dziesiątki tysięcy Litwinów, Łotyszów
1  Estończyków. W czerwcu 1940 r. Związek Radziecki przyłączył Besarabię i
część Bukowiny, tworząc nową republikę radziecką Mołdawię. Reszta Bałkanów
została uznana za strefę zainteresowań Niemiec. Równocześnie przez cały okres
1939-1941 trwała współpraca niemiecko-radziecka w dziedzinie gospodarczej, a
także policyjna, w zwalczaniu „wspólnych wrogów". Wydaje się, że Stalin do
czerwca 1941 r. wierzył w trwałość związku z Niemcami, odrzucał wszelkie
doniesienia o wojennych przygotowaniach niemieckich, jeszcze w pierwszych
271
godzinach po inwazji niemieckiej, jak referował Nikita Chruszczow w 1956 r.,
nakazywał wstrzymanie się od walki.
Początek wojny niemiecko-radzieckiej. W czerwcu 1941 r. Hitler nakazał
realizację planu Barbarossa. Dnia 22 czerwca, niemal dokładnie w rocznicę
wkroczenia do Rosji wojsk napoleońskich, trzymilionowa armia niemiecka ude-
rzyła na ZSRR. Uderzenie poszło w trzech kierunkach. Grupa północna gen.
Wilhelma von Leeba przemieszczała się na Leningrad, środkowa gen. Fedora von
Boćka ruszyła na Moskwę, a południowa gen. Gerda Rundstedta, wspólnie z
oddziałami rumuńskimi i węgierskimi, zajmowała Ukrainę aż do wybrzeży Morza
Czarnego. Ofensywa trwała do jesieni 1941 r. We wrześniu wojska niemieckie
podeszły pod Leningrad i zaczęła się blokada tego miasta, która trwała do lutego
1943 r. W październiku działania frontowe zagroziły bezpośrednio Moskwie. Na
południu pod koniec października został zajęty Krym i zaczęło się oblężenie
Sewastopola.
W ten sposób w pierwszych miesiącach wojny armia niemiecka i jej soju-
sznicy: wojska Finlandii, Rumunii, Słowacji, Węgier i Włoch, a także formacje
ochotnicze z Belgii, Chorwacji, Danii, Francji i Norwegii, opanowali terytorium,
na którym mieszkało ok. 40% ludności ZSRR. Do końca 1941 r. do niewoli
niemieckiej dostały się ponad 3 min żołnierzy radzieckich. Dotąd trwają dyskusje
nad przyczynami tak błyskawicznych zwycięstw niemieckich w 1941 r. Wiara do
ostatniej chwili w sojusz z Niemcami, przestarzałe uzbrojenie i braki w kadrze
oficerskiej, spowodowane czystką z 1937 r., na pewno stanowiły niektóre z tych
przyczyn. Pewną rolę odgrywały też nadzieje wśród części poddanych władzy
radzieckiej narodów bałtyckich i Ukraińców na uniezależnienie. Hitler przeciw-
stawił się jednak planom poparcia dążeń narodowych ludności podbitych terenów,
a ludobójstwo dokonywane na jeńcach radzieckich i polityka władz niemieckich
na okupowanych terenach uniemożliwiła wszelkie formy porozumienia.
W grudniu 1941 r. zaczęła się bitwa o Moskwę. Wojska radzieckie przystąpiły
do ofensywy i Niemcy musieli się cofnąć o 100-200 km. III Rzeszy nie udało
się w Związku Radzieckim zrealizować planu Blitzkriegu (wojny błyskawicznej),
która przyniosła im takie sukcesy we Francji.
Podejmując decyzję o zaatakowaniu ZSRR Hitler nie brał pod uwagę mo-
żliwości posiłkowania się propagandą „wyzwoleńczą". Niektórzy współpracow-
nicy Hitlera, m.in. Rosenberg, uważali, że choćby propagandowe poparcie ruchów
narodowych w państwie radzieckim i ogłoszenie „wyzwolenia" ludności radziec-
kiej spod władzy komunistów mogłoby ułatwić sukcesy Niemców. Próby takie
były podejmowane, ale Hitler od początku był im przeciwny. Dnia 30 VI 1941 r.
we Lwowie OUN proklamował powstanie państwa ukraińskiego, ale Niemcy nie
uznali istnienia tego państwa, a jego przywódca Bandera został aresztowany.
Podobny los spotkał Andreja Melnyka, który próbował tworzyć władze ukraińskie
w Kijowie. Niemniej jednak na terenach Ukrainy Zachodniej powstały oddziały
ukraińskie walczące z Niemcami, a także z partyzantką radziecką i polską. Dopiero
w 1944 r. „banderowcy" i „melnikowcy" stali się Niemcom potrzebni, a ich
271
przywódcy zostali uwolnieni. Część Ukraińców wstępowała do Dywizji SS Ga-
lizien. Proniemieckie formacje powstały również na terenie republik bałtyckich.
Utworzono dywizje — kozacką, a w 1944 r. tataro-turkmeńską i kaukaską.
Dowództwo niemieckie zdecydowało się, choć z dużymi oporami, na rekrutację
do oddziałów pomocniczych wśród jeńców radzieckich. W grudniu 1942 r.
powstała Rosyjska Armia Wyzwoleńcza (ROA, RONA) pod dowództwem gen.
Andrieja Własowa.
Wojna na terenie ZSRR miała być „wojną totalną". Utworzono specjalne
ugrupowania esesmanów (Einsatzgruppen — grupy akcyjne), które na terenach
zajętych przez wojska niemieckie likwidowały ludność żydowską, a także całą
inteligencję. Opracowano Generalplan Ost (Generalny Plan Wschód), który prze-
widywał, że na terenach rosyjskich zostanie osiedlonych wiele milionów Niem-
ców, którzy znajdą tu „przestrzeń życiową". Ludność słowiańska miała pełnić
rolę siły roboczej, część jej zamierzano przesiedlić na wschód w celu przygoto-
wywania terenów pod dalszą kolonizację niemiecką.
Reakcje radzieckie. Szok pierwszych tygodni wojny był straszliwy. Sztaby
radzieckie utraciły możliwość dowodzenia, całe armie znajdowały się w okrążeniu,
masowo oddawano się do niewoli. W ogromnym pośpiechu i bałaganie przepro-
wadzano ewakuację władz i urzędów. Stopniowo jednak organizowano skutecz-
niejszy opór.
„Bracia i siostry" — tak oto zwrócił się do społeczeństwa Stalin w swoim
pierwszym przemówieniu po wybuchu wojny, wygłoszonym 3 VII 1941 r. Ale-
ksander Newski, Dymitr Doński, Kuźma Minin i Aleksandr Suworow, bohaterowie
historyczni Rosji, zastąpili w propagandzie bohaterów rewolucji. W 1944 r.
zezwolono na otwieranie cerkwi. W obliczu straszliwych okrucieństw niemieckich
wojna stawała się w świadomości społeczeństwa „wojną narodową", wojną o
przetrwanie.
Jednocześnie jednak nie ustawał terror wewnętrzny. Stalin zadecydował o
masowych przesiedleniach całych narodowości. W 1941 r. zlikwidowano m.in.
prawie dwumilionową Autonomiczną SRR Niemców Nadwołżańskich, w końcu
1943 r. wywieziono całą ludność tatarską z Krymu, na Syberię przesiedlono
Czeczeńców i Inguszy. Na froncie działała NKWD i tzw. Smiersz (śmierć
szpiegom), jak nazywano komórki kontrwywiadu. Obozy pracy nadal zapełniały
się więźniami.
Stany Zjednoczone a wojna. Pearl Harbor. Stany Zjednoczone nie brały
udziału w wojnie, ale bacznie obserwowały rozwój wydarzeń. W Kongresie USA
stale ścierali się między sobą zwolennicy tradycyjnego izolacjonizmu ze zwolen-
nikami uczestnictwa w polityce światowej. Prezydent Roosevelt był zwolennikiem
aktywnej polityki USA uznając, że Stany Zjednoczone mają obowiązek wspomóc
demokracje europejskie. W marcu 1941 r. udało mu się doprowadzić do uchwa-
lenia przez Kongres ustawy lend-lease (pożyczka, dzierżawa), która upoważniła
prezydenta do udzielania różnych form pomocy w postaci „pożyczania" i „prze-
kazywania" broni i towarów państwom walczącym z Niemcami.
i — Historia
273
W sierpniu 1941 r., a więc już po napadzie Niemiec na ZSRR, doszło do
spotkania Roosevelta i Churchilla na pokładzie pancernika „Prince of Wales"
(Książę Walii). Obaj mężowie stanu podpisali Kartę Atlantycką, precyzującą cele
wojny. Karta ujmowała wojnę jako walkę w obronie demokracji i praw człowieka
(zob. s. 287). Tak zwane cztery wolności, sformułowane przez Roosevelta —
wolność religii, wolność słowa oraz wolność od nędzy i wolność od strachu,
uznano za fundamenty świata powojennego. Stopniowo Kartę podpisały państwa
koalicji, Związek Radziecki podpisał ją z pewnymi zastrzeżeniami, stwierdzając,
że nie zamierza gwarantować nienaruszalności granic z okresu przedwojennego,
który to postulat zawierała Karta.
O bezpośrednim przystąpieniu USA do wojny zadecydowała Japonia. Pań-
stwo japońskie już w lipcu 1941 r. zmusiło kolaboracyjny rząd w Vichy do
przekazania mu kolonii francuskich w Indochinach. We wrześniu 1940 r. Japonia
uzyskała od władz w Vichy prawo do wprowadzenia wojsk do północnych
Indochin; w lipcu 1941 r. zajęła całe Indochiny.
Dnia 7 XII 1941 r. bombowce japońskie bez wypowiedzenia wojny zaata-
kowały Pearl Harbor, bazę amerykańską na Hawajach. Stany Zjednoczone znalazły
się w stanie wojny z Japonią, Niemcami i Włochami. Japonia zaatakowała też
posiadłości brytyjskie w Azji. Natomiast radziecko-japoński układ o nieagresji
z kwietnia 1941 r. pozostał nienaruszony. Japonia podpisała go nie wiedząc o
niemieckich planach wojny z ZSRR. Tak więc wojna objęła Daleki Wschód i Azję
Południowo-Wschodnią. Japończycy ruszyli jak burza. Do połowy 1942 r. zajęli
Birmę, Filipiny, Indonezję, Malaje i większość wysp Oceanii. Japonia planowała
też atak na Australię. Flota japońska panowała na Pacyfiku.
Działania wojenne w latach 1942-1943. Lata 1942-1943 były okresem
najcięższych zmagań na wszystkich frontach II wojny, zarazem był to okres
działań wielkiej koalicji. Wojna objęła już cały świat, toczyła się w Europie,
Afryce i Azji, brały w niej udział państwa wszystkich kontynentów, na lądzie,
morzu i w powietrzu walczyły regularne armie i oddziały partyzanckie, walczono
na frontach i w podziemiu.
Front wschodni. Front radziecko-niemiecki stanowił przez ponad rok jedyny,
a przez cały okres 1941-1945 najważniejszy front europejski, na którym były
skupione największe siły niemieckie. Po przegranej bitwie o Moskwę i cofnięciu
części środkowej frontu dowództwo niemieckie przygotowało wielkie uderzenie
na południu. Ofensywa niemiecka ruszyła w maju 1942 r. Niemcy zaatakowali
Półwysep Kerczeński. Po zaciekłych walkach zdobyli, broniący się ponad pół
roku, Sewastopol i ruszyli w stronę Donu i Wołgi, by opanować Zagłębie
Donieckie i zdobyć linie wyjściowe do powtórnego ataku na Moskwę od południa
oraz dojścia do granic Turcji i Iranu w celu zajęcia roponośnych terenów nad
Morzem Kaspijskim.
We wrześniu 1942 r. zaczął się szturm na Stalingrad (dzisiejszy Wołgograd,
przedrewolucyjny Carycyn), walki o opanowanie całego miasta trwały do lutego
1943 r. Równocześnie armia niemiecka ruszyła w kierunku Kaukazu, jednak
274                                                     .                                                      .. .
ofensywa utknęła. Niemcy nie wkroczyli na Zakaukazie. Bohaterska obrona
Stalingradu wiązała siły ponad 300-tysięcznej armii generała, potem awansowa-
nego na feldmarszałka, Friedricha Paulusa. Tymczasem dowództwo radzieckie
zaczęło przygotowania do wzięcia oddziałów niemieckich w okrążenie. W listo-
padzie 1942 r. kocioł stalingradzki został zamknięty. Odsieczy niemieckiej nie
udało się przebić pierścienia wojsk radzieckich. Zima i głód dopełniły reszty —
2 II 1943 r. armia Paulusa skapitulowała. Oblicza się, że w walkach o Stalingrad
zginęło lub dostało się do niewoli ok. 500 tys. żołnierzy niemieckich i rumuńskich.
Po przełomie stalingradzkim zaczęły się ciężkie walki na całym środkowym
i południowym odcinku frontu, Charków przechodził z rąk do rąk, a w lipcu
Niemcy przystąpili do kontrataku w rejonie Kurska (tzw. łuk kurski). Przez cały
lipiec toczyła się, największa w II wojnie światowej, bitwa pancerna o Kursk i
Orzeł. Brało w niej udział po kilka tysięcy czołgów z obu stron. Niemcy rzucili
do walki ponad 500 tys. żołnierzy. Zwycięstwo odniosła jednak Armia Czerwona,
która przeszła następnie do natarcia na całej linii frontu. Na przełomie września
i października 1943 r. Niemcy zostali odepchnięci na ponad 300 km, armia
radziecka przekroczyła Dniepr, a w listopadzie wyzwoliła Kijów. Od Stalingradu
inicjatywa przeszła wyraźnie w ręce strony radzieckiej.
Basen Morza Śródziemnego. W tym czasie w Afryce Północnej Korpus
Afrykański Rommla i 8 Armia brytyjska toczyły ciężkie walki. Niemcy po zdobyciu
Tobruku w lipcu 1942 r. ruszyli w stronę Aleksandrii, podejmując drugą, po
nieudanej włoskiej, próbę opanowania Suezu. Do decydujących walk doszło pod
Al-Alamajn (El-Alamein), gdzie Rommel próbował przełamać linię obrony Bry-
tyjczyków. Walki przedłużały się, a wojskom niemiecko-włoskim zaczęło brakować
sprzętu, benzyny i żywności. W październiku 1942 r. gen. Bernard Montgomery,
który objął dowództwo 8 Armii, przystąpił do ofensywy. Jego wojska zostały
wzmocnione przez dostawę samolotów i czołgów amerykańskich. W wielkiej,
dziesięciodniowej bitwie pod Al-Alamajn, uznawanej przez niektórych historyków
za przełom w wojnie równorzędny stalingradzkiemu, wojska niemiecko-włoskie
zostały całkowicie rozbite. Wojska brytyjskie ruszyły za cofającym się Rommlem.
W początkach listopada na terenie Maroka i Algierii, pozostających pod
władzą rządu w Vichy, wylądowało ponad 100-tysięcy żołnierzy brytyjskich i
amerykańskich, podporządkowały się im francuskie oddziały kolonialne. III Rze-
sza zareagowała zajęciem w listopadzie 1942 r. nie okupowanej dotąd części
Francji. Mimo że rząd Petaina formalnie istniał nadal, w rzeczywistości cała
administracja przeszła w ręce Niemców. Natomiast w czerwcu 1943 r. w Algierze
ukonstytuował się Francuski Komitet Wyzwolenia Narodowego z gen. de Gaul-
le'em i gen. Henri Giraudem na czele. Niemcy umocnili się na terenie Tunisu,
traktując ten teren jako ostatnią bazę w Afryce i możliwość utrzymania choć
częściowej kontroli nad Morzem Śródziemnym. Dopiero w okresie od marca do
maja 1943 r. wielka armia brytyjsko-amerykańska, z udziałem Francuzów gen.
de Gaulle'a i pod naczelnym dowództwem generała amerykańskiego Dwighta
Eisenhowera, opanowała cały Tunis. Walki w Afryce zakończyły się definitywnie.
is*                                                                                                                                       275
Zwycięstwa w Afryce umożliwiły przeniesienie walk na południe Europy.
Dnia 9 VII 1943 r. rozpoczęło się lądowanie aliantów na Sycylii. Po ponad
miesięcznych, ciężkich walkach Sycylia została opanowana. Równocześnie alianci
przeprowadzali zmasowane naloty na miasta włoskie. Spowodowało to zasadniczy
zwrot w polityce włoskiej. Dnia 25 lipca Wielka Rada Faszystowska w porozu-
mieniu z królem odsunęła od władzy Mussoliniego. Powołano na jego miejsce
marszałka Piętro Badoglio, który w początkach września podpisał akt kapitulacji
Włoch. Mussolini został osadzony w areszcie. Ale Włochom nie udało się tak
bezboleśnie wycofać z wojny. Do akcji wkroczyły wojska niemieckie, rozbrajając
większość dywizji włoskich, a komandosi Otto Skorzennego uwolnili Mussoli-
niego. W rezultacie ciężkich walk udało się aliantom przed zimą 1943 r. opanować
południe Półwyspu, natomiast reszta Włoch, na północ od umocnionej linii
Gustawa, pozostała pod władzą Mussoliniego.
Daleki Wschód. Lata 1942-1943 były także okresem ciężkich walk na
Dalekim Wschodzie. Błyskawiczna ofensywa Japończyków została zatrzymana w
połowie 1942 r. Dwie wielkie bitwy morskie, na Morzu Koralowym w maju i
koło wyspy Midway w czerwcu, przyniosły przewagę Amerykanom. Japończycy
musieli zrezygnować z zaatakowania Australii. Od sierpnia 1942 r. trwały ciężkie,
prawie roczne walki japońsko-amerykańskie w rejonie Wysp Salomona. W listo-
padzie 1942 r. Amerykanom udało się pokonać Japończyków pod Guadacanal.
Niektórzy historycy uważają, że listopad 1942 r. — miesiąc, w którym ruszyła
ofensywa pod Al-Alamajn, armia radziecka zamknęła pierścień okrążenia wokół
wojsk niemieckich pod Stalingradem, a flota japońska poniosła wielkie straty —
można uznać za przełomowy dla losów wojny.
Tak więc po dwóch latach zmagań, pod koniec 1943 r., na wszystkich frontach
inicjatywa przechodziła powoli w ręce aliantów, choć siły III Rzeszy, Japonii oraz
ich sojuszników dalekie jeszcze były od rozbicia. O strategii kolejnych działań
aliantów miała zadecydować pierwsza konferencja wielkiej trójki w Teheranie.
Holocaust. Holocaust (całopalenie) był losem ludności żydowskiej w okresie
II wojny światowej w samych Niemczech i na terenie państw Europy — okupo-
wanych, uzależnionych lub sprzymierzonych z hitlerowskimi Niemcami. Wszę-
dzie, gdzie wkraczały wojska niemieckie, zaczynało się prześladowanie ludności
żydowskiej, tworzono getta — zamknięte dzielnice dla Żydów.
W 1942 r. władze niemieckie podjęły decyzję o Endlósung (ostateczne
rozwiązanie), eksterminacji całej ludności żydowskiej, biologicznego wyniszcze-
nia „rasy żydowskiej".
Endlósung objęło całą „niemiecką" Europę. Realizowały je „grupy specjalne"
na terenach radzieckich, realizowano je w obozach zagłady i w samych gettach.
Ponary na Litwie, Babi Jar w Kijowie, Treblinka i Oświęcim-Brzezinka na
ziemiach polskich przeszły do historii jako miejsca holocaustu. Oblicza się, że z
8-9 min Żydów europejskich zginęło 5-6 min.
Ku klęsce — działania wojenne w latach 1944-1945. Na froncie wschodnim
od początku 1944 r. trwała nieustająca ofensywa Armii Czerwonej. Natomiast
276

Buchenwald, 1945 r.
Wielka Brytania i Stany Zjednoczone przygotowywały otwarcie II frontu. Na
konferencji w Teheranie postanowiono, że nastąpi to we Francji. Jako miejsce
lądowania wybrano wybrzeże Normandii. Całością operacji miał dowodzić gen.
Eisenhower. Desant został poprzedzony atakiem bombowców. W nocy z 5 na 6
czerwca flota wioząca wojska przepłynęła kanał La Manche. Zaczęły się ciężkie
walki, trwające do lipca, o utrzymanie i rozszerzenie zdobytych przyczółków. W
początkach sierpnia wojska amerykańskie i sprzymierzone oddziały „Wolnych
Francuzów" wylądowały na południu Francji. We wrześniu cała Francja została
wyzwolona, z wyjątkiem Alzacji i Lotaryngii. Najważniejszym zadaniem stało
się przełamanie umocnień na granicy francusko-niemieckiej i wkroczenie na teren
III Rzeszy. W celu obejścia linii umocnień, zorganizowano we wrześniu desant
powietrzny pod Arnhem, który nie zdołał osiągnąć przyczółka na wschodnim
brzegu Renu. Wał Zachodni nadal bronił wejścia do Niemiec. W grudniu 1944 r.
Niemcy podjęli ostatnią już kontrofensywę w Ardenach, która z początku przy-
niosła im sukcesy, ale w styczniu alianci zlikwidowali klin niemiecki. Jako
ostatnią próbę ataku na wyspy brytyjskie Niemcy zastosowali w drugiej połowie
1944 r. naloty pocisków VI.
W czasie, gdy trwały walki II frontu, armia radziecka rozpoczęła 22 czerwca
wielką ofensywę, zajmując w lipcu Białoruś i Litwę, przekraczając Bug i docho-
dząc do granicy Prus Wschodnich na północy, Wisły w części środkowej i Karpat
na południu. We wrześniu Finlandia wycofała się z wojny i podpisała traktat
i
277

Spotkanie żołnierzy amerykańskich i radzieckich nad rzeką Łabą, 1945 r.
pokojowy ze Związkiem Radzieckim. W sierpniu 1944 r., w czasie powstania
warszawskiego (zob. s. 335), Stalin zrezygnował z prób forsowania Wisły i główne
uderzenie skierowano na Bałkany.
W sierpniu 1944 r. król rumuński Michał I zdecydował się na aresztowanie
profaszystowskiego premiera i „przywódcy" łona Antonescu i wydanie rozkazu
o przejściu armii rumuńskiej na stronę Armii Czerwonej. We wrześniu ZSRR
wypowiedział wojnę Bułgarii, a przewrót w Sofii obalił władze proniemieckie.
Ustanowiono rządy w dużej mierze kontrolowane przez komunistów. Wojska
radzieckie przekroczyły również granice Jugosławii i wspólnie z kilkusettysięczną
armią partyzancką Tity zlikwidowały resztki okupacji niemieckiej.
Najcięższe walki toczyły się na Węgrzech. Od listopada 1944 do lutego 1945 r.
trwały próby zdobycia Budapesztu. Niemcy odsunęli od władzy regenta, admirała
Horthyego, który rozpoczął rokowania z aliantami, i wprowadzili rządy ugrupo-
wania faszystowskiego strzałokrzyżowców pod przewodem Ferenca Szalasiego.
Styczeń 1945 r. przyniósł podjęcie ofensywy na środkowym i północnym
odcinku frontu. Zaczął się marsz na Berlin. W początkach lutego wojska radzieckie
sforsowały Odrę. Równocześnie udało się izolować w Prusach Wschodnich sta-
cjonujące tam dywizje niemieckie. Do kwietnia toczyły się na tym terenie walki,
w wyniku których wojska niemieckie zostały rozbite lub skapitulowały.
W marcu i kwietniu 1945 r. trwał swoisty wyścig w marszu na Berlin. Polem
bitwy stała się III Rzesza. Dnia 22 kwietnia pierwsze oddziały radzieckie zajęły
278
Eksplozja atomowa w Hi-
rosimie, 1945 r.

przedmieścia Berlina, który został następnie okrążony. Wysunięte oddziały ra-
dzieckie i anglo-amerykańskie spotkały się nad Łabą. Dnia 30 kwietnia Hitler
popełnił samobójstwo.
W tym czasie trwały aktywne działania bojowe na południu. Wojska amery-
kańskie z zachodu, a radzieckie ze wschodu wkroczyły do Austrii i Czechosłowacji.
We Włoszech przez cały 1944 r. toczyły się ciężkie walki. Alianci od lutego
1944 r. próbowali przełamać linię Gustawa, która broniła dostępu do Rzymu.
Głównym punktem oporu Niemców było Monte Cassino. Walki trwały tu od
lutego do maja (zob. s. 330). W początkach czerwca został zdobyty Rzym. Ale
ofensywa aliantów zatrzymała się na linii Gotów, nad Padem w północnych
Włoszech. Dopiero na wiosnę 1945 r. udało się ją przełamać. Dnia 28 kwietnia
Mussolini dostał się w ręce partyzantów włoskich i został powieszony; 2 V 1945 r.
skapitulowały resztki armii niemieckiej. Tego samego dnia został ostatecznie
zdobyty Berlin. Kapitulowały kolejne armie niemieckie — 7 maja gen. Alfred
Jodl podpisał akt kapitulacji w kwaterze gen. Eisenhowera, ponowny akt bezwa-
runkowej kapitulacji podpisał marszałek Wilhelm Keitel w kwaterze marszałka
Gieorgija Żukowa w obecności przedstawicieli USA, Wielkiej Brytanii i Francji
w nocy z 8 na 9 maja.
279
Trwały jednak jeszcze walki na froncie japońskim. Japończycy od 1943 r.
znajdowali się w defensywie, ale walczyli zażarcie zarówno na lądzie, jak i na
morzu. Fanatyczna wierność cesarzowi i zasady bushido (japońskiego kodeksu
honorowego) wzmacniały opór. Akcja kamikadze (boski wiatr) młodych pilotów,
którzy decydowali się na pewną śmierć prowadząc samoloty mające taranować
przeciwnika, „żywe torpedy", to przykłady bohaterstwa i zarazem fanatyzmu
Japończyków.
Od sierpnia 1943 r. Amerykanie stosując taktykę tzw. żabiego skoku, czyli
kolejnych desantów, stopniowo opanowywali wyspy Oceanii, posuwając się w
stronę wybrzeży Japonii. Toczyły się też krwawe walki lądowe w dżunglach
Filipin i Birmy. W 1945 r. zaczęły się bombardowania miast japońskich. Dnia
6 VIII 1945 r. Amerykanie zrzucili bombę atomową na Hirosimę, 9 sierpnia —
na Nagasaki. Świat wkroczył w erę atomową. Do dzisiaj trwają spory, czy użycie
broni atomowej w tym momencie było uzasadnione pod względem militarnym i
w jakim stopniu decyzja ta wynikała z sytuacji wojennej, a w jakim dotyczyła
już układu sił w świecie powojennym. Stany Zjednoczone stanowiły w tym czasie
jedyne państwo posiadające broń atomową.
Dnia 8 sierpnia wypowiedział wojnę Japonii Związek Radziecki. Wojska
radzieckie wkroczyły do Mandżurii i rozbiły stacjonującą tu kilkusettysięczną
armię kwantuńską. Jednocześnie zajęły Koreę Północną i Sachalin. Dnia 15 sier-
pnia Japonia zwróciła się o zawieszenie broni; 2 września dowództwo japońskie
podpisało akt bezwarunkowej kapitulacji.
Wojna, która objęła niemal cały świat i pochłonęła ok. 50 min ofiar, był;
skończona.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Czynniki ułatwiające zwycięstwo Hitlera nad Francją w 1940 r.
2.  Znaczenie „bitwy o Anglię" i jej wyników dla dalszego przebiegu wojny.
3.  Bałkany w okresie II wojny światowej.
4.  Ekspansja terytorialna i polityka zagraniczna ZSRR w latach 1939-1941.
5. Sytuacja na froncie wschodnim w latach 1941-1943 — znaczenie „przełomu stalingradzkiego
6.  Działania wojenne na terenie Afryki 1940-1943.
7.  Przebieg walk na Dalekim Wschodzie — 1941-1945.
8. Działania militarne na frontach aliancko-niemieckich i radziecko-niemieckim w latach 194
1945.
Słownik:
„bitwa o Anglię", „bitwa o Atlantyk", Blitzkrieg, II front, dróle de guerre, eksterminac
Endlósung, Generalny Plan Wschód, holocaust, kamikadze, kolaboracja, lend-lease, linia Gusta\
radar, taktyka „żabiego skoku", Wał Atlantycki, wielka koalicja, własowcy, Wunderwaffe (VI, W.
Przykłady ćwiczeń:
1. Ułóż tablicę synchronistyczną przedstawiającą przebieg działań podczas II wojny światov
według następującego schematu: rok, Europa, ZSRR, Afryka i Bliski Wschód, Daleki Wschód, wo
morska i powietrzna.
2.  Trwają spory o zasady periodyzacji dziejów II wojny. Jakie cezury (daty graniczne) uważasz
za słuszne i dlaczego?
3. Dlaczego zrzucenie bomby atomowej na Hirosimę wielu historyków uznaje za początek nowej
epoki w dziejach świata?
4.   Opracuj komunikaty radiowe ogłoszone przez dowództwo niemieckie oraz dowództwo
radzieckie, charakteryzujące sytuację na froncie: w lutym 1943 i w sierpniu 1944 r.
5.  Dlaczego w 1943 r. Stalin zdecydował się rozwiązać III Międzynarodówkę?
Rozdział   2. Wielka koalicja
4
Początki wielkiej koalicji. Karta Atlantycka. W czerwcu 1941 r. skończyła
się sytuacja, w której osamotniona Wielka Brytania ponosiła cały ciężar wojny.
Churchill jednak nie zapomniał tego okresu i przez następne lata doświadczenie
to będzie ciążyć na polityce brytyjskiej wobec ZSRR, m.in. w sprawie polskiej.
Wielka Brytania wstrzymała się w 1939 r. przed ogłoszeniem stanu wojny z
państwem radzieckim, co ułatwiło w 1941 r. natychmiastowe zadeklarowanie
zawarcia porozumienia brytyjsko-radzieckiego. Podpisanie odpowiedniego układu
nastąpiło w lipcu 1941 r. Od października tegoż roku ZSRR, decyzją Roosevelta,
został objęty dostawami lend-lease.
Decyzje te oraz ogłoszenie przez Stany Zjednoczone i Wielką Brytanię zasad
Karty Atlantyckiej (zob. s. 287) położyły podwaliny pod wielką koalicję. O jej
powstaniu ostatecznie zadecydowało zaatakowanie przez Japonię Stanów Zjedno-
czonych. Dnia 1 I 1942 r. w Waszyngtonie została ogłoszona Deklaracja Narodów
Zjednoczonych — 26 państw zobowiązało się do prowadzenia wojny do pełnego
zwycięstwa, w imię celów sformułowanych w Karcie Atlantyckiej. Do 1945 r.
podpisało tę deklarację 51 państw. Stała się ona podstawą do utworzenia Orga-
nizacji Narodów Zjednoczonych.
Współdziałanie i konflikty. Współdziałanie i konflikty między mocarstwami
tworzącymi wielką koalicję to jedno z podstawowych zagadnień determinujących
układ sił na świecie w czasie i bezpośrednio po II wojnie światowej.
W 1942 r. sprawy wojskowe dominowały nad politycznymi. Ale już w 1943 r.
sprawa urządzenia świata powojennego, zresztą nierozerwalnie związana z decy-
zjami strategicznymi, stawała się coraz aktualniejsza. Koalicja była sojuszem
państw o wyraźnie odmiennych systemach i celach. O ile w polityce Wielkiej
Brytanii dominowała chęć obrony pozycji mocarstwowej i posiadłości kolonial-
nych, a w działaniach ZSRR pragnienie rozszerzenia imperium komunistycznego,
o tyle w strategii USA istniała sprzeczność między głoszonymi idealistycznymi
hasłami a dążeniem do nowego podziału świata. Przez całe dwudziestolecie
międzywojenne dzieliła państwa anglosaskie i Związek Radziecki głęboka nieuf-
ność. Żywa była zarówno pamięć o udziale Wielkiej Brytanii w interwencji z lat
281

Józef Stalin (1879-1953), Franklin D. Roosevelt (1882-1945) i Winston Churchill (1874-1965)
1918-1919, jak i o proniemieckiej polityce ZSRR. Przez cały okres wojny wśród
uczestników koalicji będą istnieć obawy, że któraś ze stron zdecyduje się na
separatystyczny pokój z państwami osi. Zgodnie z założeniami Karty Atlantyckiej,
II wojna stawała się wojną „ideologiczną", wojną przeciw faszyzmowi, nazizmowi
i militaryzmowi. Jednocześnie dwa kolejne, zasadnicze dla przebiegu wojny,
sojusze — pakt Ribbentrop-Mołotow i następnie sama wielka koalicja USA i
Wielkiej Brytanii z komunistycznym państwem radzieckim — były wyraźnym
dowodem, że racja stanu jest ważniejsza niż sprzeczności ideologii i systemów.
Churchill w czerwcu 1941 r. stwierdził, że podpisałby sojusz nawet z diabłem,
gdyby ten wystąpił przeciw Hitlerowi.
To wszystko ciążyło na działaniach wielkiej koalicji. Polem konfliktów były
sprawy proporcji wysiłku wojennego, strategia działań militarnych, a także, w
miarę zbliżania się zwycięstwa, w coraz większym stopniu — kształt powojennego
świata.
Między USA a Wielką Brytanią istniały różnice w wielu istotnych sprawach
i nie zawsze występowały one wobec ZSRR z jednolitym stanowiskiem. Rola
Wielkiej Brytanii w koalicji stopniowo słabła. Churchill różnił się z Rooseveltem
w sprawie kształtu przyszłej Europy. Roosevelt odrzucał koncepcję „stref wpły-
wów" i, jak wydaje się, bardziej wierzył w możliwość porozumienia się ze
Stalinem i podjęcie wspólnej „odpowiedzialności" za urządzenie Europy, chętnie
grał rolę „arbitra" w sporach angielsko-radzieckich, nie sprzyjał rozszerzaniu
wpływów brytyjskich. Waga frontu dalekowschodniego powodowała, że USA były
skłonne zapłacić wysoką cenę za włączenie ZSRR do wojny z Japonią. Różnił
282
też Roosevelta od Churchilla pogląd na przyszłą politykę kolonialną — Roosevelt
był zwolennikiem szybkiej „autonomizacji" terytoriów kolonialnych. Kontakty
brytyjsko-amerykańskie dodatkowo komplikował stosunek do „Wolnych Francu-
zów" de Gaulle'a. Rząd amerykański długo przeciwstawiał się uznaniu Francu-
skiego Komitetu Narodowego za reprezentanta Francji.
Podstawowe decyzje strategiczne podejmowano na kolejnych konferencjach.
W styczniu 1943 r. w Casablance, na spotkaniu Roosevelta i Churchilla, na
przełomie listopada i grudnia w Teheranie, gdy po raz pierwszy spotkała się cała
wielka trójka, oraz podczas konferencji w Kairze z udziałem Chin i Francji. W
październiku 1944 r. Churchill rozmawiał ze Stalinem w Moskwie. W tymże roku
od sierpnia do października trwały rozmowy reprezentantów Chin, USA, Wielkiej
Brytanii i ZSRR o przyszłej organizacji międzynarodowej w Dumbarton Oaks.
Po raz drugi do spotkania całej wielkiej trójki doszło w lutym 1945 r. w
Jałcie na Krymie. Konferencja w Poczdamie odbyła się już po kapitulacji Niemiec.
Konferencja w Casablance. Spotkanie Churchilla z Rooseveltem w Casa-
blance doprowadziło do ustalenia, że wojna z państwami osi będzie prowadzona
aż do uzyskania ich „bezwarunkowej kapitulacji". Podkreślało to determinację
mocarstw w doprowadzeniu do absolutnej klęski Niemiec, Włoch i Japonii.
Zdecydowano nasilić naloty bombowe na Niemcy. Najważniejsze jednak punkty
obrad dotyczyły dalszej strategii działań militarnych. Wielka Brytania wysunęła
postulat, o którego realizację będzie walczyć cały najbliższy rok, by głównym
kierunkiem ofensywy aliantów stał się Półwysep Bałkański — „miękkie podbrzu-
sze Europy". Plan ten wiązał się w sposób oczywisty z celami politycznymi.
Można się było spodziewać, że tereny wyzwalane przez armie danych państw
będą zarazem stanowić potencjalnie strefę wpływów politycznych tych państw.
W tym wypadku chodziło o Wielką Brytanię, gdyż Stany Zjednoczone nie pla-
nowały tworzenia własnej strefy wpływów na kontynencie europejskim. Roosevelt
ostro przeciwstawił się zamierzeniom Churchilla i ostatecznie ustalono, że w
1943 r. wojska amerykańsko-brytyjskie po wyparciu Niemców i Włochów z
Afryki Północnej przeprowadzą inwazję na Sycylię i Półwysep Apeniński. Usta-
lono także, że francuskie posiadłości w Afryce będą zarządzane przez Komitet
pod przewodnictwem gen. de Gaulle'a i gen. Girauda. Tego ostatniego popierał
Roosevelt, który z głęboką niechęcią traktował de Gaulle'a. W listopadzie tegoż
roku gen. Giraud wycofał się jednak z życia politycznego.
Teheran i Kair. Przez cały 1943 r. państwa anglosaskie próbowały dopro-
wadzić do spotkania wielkiej trójki. Stalin, jak można było sądzić, umyślnie
odwlekał ten moment, gdyż chciał zasiąść do stołu obrad w sytuacji, gdy wojska
radzieckie będą miały za sobą znaczące zwycięstwa. Ostatecznie do spotkania
doszło w Teheranie. Obrady trwały od 28 listopada do 1 grudnia 1943 r. W
Teheranie zdecydowano, że II front zostanie otwarty w Normandii, czyli we
Francji, w maju 1944 r. Jeszcze raz przegrała bałkańska koncepcja Churchilla.
Rozważano też sprawę polską (zob. s. 326). Postanowiono zwiększyć pomoc
brytyjską i radziecką dla partyzantów Tity w Jugosławii. Zagwarantowano sobie
283
wzajemnie, że Iran, okupowany przez wojska brytyjskie i radzieckie, będzie po
wojnie państwem suwerennym, podobnie zagwarantowano przyszłą suwerenność
Austrii. Podjęto też wspólną decyzję o utworzeniu międzynarodowej organizacji
utrzymującej pokój. Przy omawianiu przyszłych losów Niemiec Roosevelt wysu-
nął plan trwałego podziału na 5 państw, ale wobec sprzeciwu Stalina sprawę
odłożono do kolejnych negocjacji. Niektórzy historycy sugerują, że właśnie w
Teheranie zarysowano koncepcję przyszłego podziału Europy na strefy wpływów,
ale nie ma na to dowodów. Faktem jest natomiast, że zwlekające z otwarciem
II frontu USA i Wielka Brytania, w sytuacji gdy na froncie wschodnim ginęły
tysiące żołnierzy radzieckich, wiążąc większość sił niemieckich, nie były stroną
mogącą dyktować warunki. Sposób załatwienia sprawy polskiej, polityka wobec
Jugosławii, a zwłaszcza rezygnacja z ofensywy na Bałkanach wskazywały, że
ZSRR budowało podstawy pod swoje wpływy w Europie Środkowo-Wschodniej.
W drodze na konferencję i następnie po jej zakończeniu Churchill i Roosevelt
spotkali się w Kairze. Zaproszono tam, walczącego z Japończykami, generalis-
simusa armii chińskiej Chiang Kai-sheka. Ustalono, że po zwycięstwie nad
Japonią, Chiny uzyskają Mandżurię i Tajwan (portug. Formozę), natomiast Korea
stanie się państwem niepodległym. Roosevelt przedstawił Churchillowi swoją
koncepcję stopniowego usamodzielniania posiadłości kolonialnych po likwidacji
okupacji japońskiej. Na drugie spotkanie przybył prezydent Turcji, Churchill
jeszcze raz wrócił do swojej koncepcji wyzwalania Bałkanów, co byłoby możliwe,
gdyby Turcja przystąpiła do wojny z Niemcami. Prezydent Ismet Inónii nie zgodził
się jednak na przerwanie neutralności; Turcja przystąpiła do wojny dopiero w
marcu 1945 r.
W przededniu Jałty. W 1944 r. klęska Niemiec wydawała się bliska, zarazem
wzrastała liczba wyzwolonych terytoriów, sprawa politycznego kształtu powojen-
nego świata stawała się coraz aktualniej sza. W październiku Churchill spotkał się
w Moskwie ze Stalinem. Rozpatrywano m.in. sprawę polską, a także sytuację w
Europie Środkowo-Wschodniej. W swoich pamiętnikach Churchill opisuje słynną
scenę z „serwetką". Na kawałku papieru (papierowej serwetce) Churchill i Stalin
ustalali „podział wpływów". ZSRR miał mieć 90% w Rumunii, 75% w Bułgarii,
po 50% w Jugosławii i na Węgrzech, Wielka Brytania — 90% w Grecji, po 50%
w Jugosławii i na Węgrzech i resztę w Rumunii i Bułgarii. Nie doszło jednak
do podpisania żadnych porozumień.
W tym czasie Niemcy wycofywali się z Grecji. Do Aten wrócił z emigracji
rząd Jeorjosa Papandreu, do którego dokooptowano przedstawicieli komunisty-
cznego Greckiego Frontu Wyzwolenia. Wkrótce rząd ten wydał polecenie rozbro-
jenia komunistycznych oddziałów partyzanckich — ELAS. Spowodowało to walki
zbrojne, w których brał udział brytyjski korpus, przebywający w Grecji od
października 1944 r. Wojna domowa w Grecji trwała do 1949 r. W Jugosławii,
w której powstał bardzo silny ruch partyzancki, skierowany przeciw Niemcom i
Włochom, i dochodziło do krwawych walk bratobójczych między czetnikami
serbskimi a ustaszami chorwackimi, a także komunistycznymi partyzantami Tity
284
?.
a prokrólewskimi partyzantami Mihajlovića, władzę objął Narodowy Komitet
Wyzwolenia Jugosławii, mimo że w Londynie pozostawał król i rząd emigracyjny.
Ugoda z premierem rządu królewskiego Ivanem Śubasićem o koalicyjnym cha-
rakterze nowych władz, zawarta w czerwcu 1944 r., nie została zrealizowana.
Sytuacja na Bałkanach, sprawa polska, losy Niemiec, dalsze działania na
froncie europejskim i dalekowschodnim, a także ostateczny kształt przyszłej
organizacji międzynarodowej wymagały nowego spotkania wielkiej trójki.
We Francji władzę objął Rząd Tymczasowy gen. de Gaulle'a. Tworzył go
Francuski Komitet Wyzwolenia Narodowego, który w czerwcu 1944 r. przyjął
nazwę Rządu Tymczasowego, a we wrześniu przeniósł się do wyzwolonego
Paryża. Do nowej administracji weszli przedstawiciele chrześcijańskich demokra-
tów, radykałów, socjalistów i komunistów, „Wolnych Francuzów" walczących na
terenie Afryki i Resistance (krajowego ruchu oporu). W październiku rząd ten
został uznany przez wielką trójkę. W listopadzie 1944 r. de Gaulle przybył do
Moskwy, a w grudniu tegoż roku został podpisany traktat francusko-radziecki.
Francja szukała swego miejsca w obozie zwycięzców. Trzy mocarstwa nie dopu-
ściły jej do obrad, ale sytuacja wymagała, żeby uwzględnić rolę Francji w po-
wojennej Europie. Od 4 do 11 II 1945 r. w Jałcie na Krymie radzili, po raz
ostatni w tym składzie, Churchill, Roosevelt i Stalin. Wybór miejsca obrad
wskazywał na rosnącą rolę ZSRR. Gospodarzem konferencji był Stalin.
Niektórzy historycy zwracają uwagę, że w Jałcie odbywała się nie tyle
konferencja „trzech", ile „dwóch i pół". Niewątpliwie Wielka Brytania, choć
zwycięska, grała mniejszą rolę niż ZSRR i USA. Świat zmierzał w kierunku
świata dwóch mocarstw. Przez wiele lat polska oficjalna historiografia głosiła, że
konferencja w Jałcie ustaliła „nowy, demokratyczny ład" na świecie, natomiast
rozgłośnie zachodnie i historiografia emigracyjna twierdziły, że konferencja ta
zdecydowała o podziale Europy na strefy wpływów, „oddała" Polskę i całą Europę
na wschód od Łaby w ręce Związku Radzieckiego.
Na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych interpretacje parado-
ksalnie się odwróciły. Zaczynający się wtedy rozwijać nurt niezależnej od władz
historiografii i publicystyki historycznej wskazywał, że ustalenia jałtańskie o
„wolnych wyborach", o prawie narodów do „wyboru ustroju" nie zostały dotrzy-
mane, a z kolei oficjalna propaganda zaczęła podkreślać, że „porządek jałtański
jest nienaruszalny", co miało oznaczać, że Polska jest skazana na niepełną
suwerenność i próby uniezależnienia się od ZSRR są podważaniem fundamentów
porządku powojennego ustalonego w Jałcie.
Konferencja w Jałcie. Na konferencji zdecydowano, że Niemcy zostaną
podzielone na cztery strefy okupacyjne — amerykańską, brytyjską, francuską i
radziecką. Na cztery sektory podzielony miał być także Berlin. Sojusznicza Rada
Kontroli miała zarządzać okupowanymi terenami. Ustalono też, choć nie do końca,
sprawę reparacji. Roosevelt zrezygnował ze swego projektu podziału Niemiec.
ZSRR miał przystąpić do wojny z Japonią w ciągu 3 miesięcy od momentu
kapitulacji Niemiec, uzyskiwał prawo do zajęcia Wysp Kurylskich, wpływów w
285
Mongolii i w północnej Korei. Ostatecznie zadecydowano, że powstanie Organi-
zacja Narodów Zjednoczonych, i rozstrzygnięto podstawowy spór o „prawo weta".
Spór ten ciągnął się wiele miesięcy. Ponieważ decydująca w najważniejszych
sprawach przyszła Rada Bezpieczeństwa ONZ miała składać się z 5 stałych
członków — Chin, Francji, Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i ZSRR,
ustalono, że zasadnicze decyzje podejmowane przez nią muszą zapadać jedno-
myślnie. Każde mocarstwo (w praktyce chodziło o ZSRR) otrzymało więc prawo
weta (zob. s. 290).
W Jałcie rozstrzygano też o sprawach wewnętrznych poszczególnych państw,
dużo czasu zajęły rokowania w sprawie polskiej (zob. s. 378). Zadecydowano,
że powinien powstać rząd koalicyjny w Jugosławii. Wielkie mocarstwa brały na
siebie odpowiedzialność za przyszły kształt świata, nie pytając o zdanie mniej-
szych państw. W tajnych rozmowach sztabów określono strategię walk w ostatnim
okresie wojny i wyznaczono zakresy działań armii poszczególnych państw. W
kwietniu 1945 r. gen. Eisenhower zdecydował na tej podstawie o nieuczestniczeniu
w bitwie o Berlin i wydał rozkaz wstrzymujący ofensywę armii amerykańskiej,
wyzwalającej Czechosłowację na linii Pilzno-Karlovy Vary.
Ku rozpadowi wielkiej koalicji. Okres wojny i okupacji zaowocował w
wielu państwach i społeczeństwach przesunięciem nastrojów „na lewo". Ugrupo-
wania prawicowe w wielu krajach były skompromitowane nieudolną polityką
prowadzoną przed wojną, małą aktywnością w oporze przeciw okupantom lub
otwartą kolaboracją. Z kolei komuniści, którzy w latach 1939-1941 wspierali
porozumienie radziecko-niemieckie, od momentu wybuchu wojny niemiecko-ra-
dzieckiej stawali się w wielu krajach aktywnymi uczestnikami ruchu oporu.
Decyzja Stalina o likwidacji Kominternu w 1943 r. wiązała się z przyjęciem przez
partie komunistyczne uczestnictwa w frontach narodowych, skierowanych przeciw
państwom osi. W programach poszczególnych partii komunistycznych podkreśla-
no, że prowadzą one walkę o niepodległość danego narodu, choć centrum kiero-
wania ruchem pozostało w rękach aparatu partii radzieckiej.
Autentyczny wkład ZSRR w pokonanie III Rzeszy, zwycięskie ofensywy
armii radzieckiej, bohaterstwo żołnierzy powodowały wzrost sympatii do tego
państwa, szczególnie wśród społeczeństw zachodnich. Cenzura wojenna prowa-
dzona przez władze brytyjskie i amerykańskie od 1941 r. nie dopuszczała do
publicznej krytyki stosunków panujących w ZSRR. Jednocześnie okupacyjna
polityka Niemiec i, choć w mniejszej mierze, Włoch, a także Japonii w Azji,
powodowała rozbicie wielu dotychczasowych struktur społecznych i tradycyjnych
hierarchii.
Tak jak po I wojnie, wielu ludzi oczekiwało, że świat powojenny nie będzie
prostym powrotem do stosunków przedwojennych. Stąd polityka przywódców
wielkiej trójki w ostatnim etapie II wojny lansowała oficjalnie koncepcję „koalicji"
przy tworzeniu się rządów w poszczególnych krajach. Uczestnicy wielkiej koalicji
wciąż potrzebowali się wzajemnie. Stalin, jak można sądzić, zdawał sobie sprawę,
że potrafi stopniowo doprowadzić do pełni władzy komunistów na terytoriach
286
f
I
Europy Środkowo-Wschodniej, a rządy koalicyjne traktował jako przejściowe.
Natomiast wzrost roli komunistów w Europie Zachodniej nie był w takim stopniu
znaczny, by można się było spodziewać, że dojdzie tam do przejęcia władzy.
Słabnąca Wielka Brytania uznawała koalicyjność za jedyny środek, by nie
dopuścić do pełnych wpływów radzieckich.
Roosevelt starał się utrzymać zasadę wspólnej odpowiedzialności dwóch
mocarstw. Dokonywał on ogromnych wysiłków, by w Chinach nie dopuścić do
zerwania współpracy między Kuomintangiem a Komunistyczną Partią Chin. W
kwietniu 1945 r. śmierć przerwała plany Roosevelta, a jego następca, Harry
Truman, wkrótce zmienił politykę.
Wielka koalicja spełniła swoją rolę, doprowadziła do „bezwarunkowej kapi-
tulacji" państw osi, ale ideały Karty Atlantyckiej zostały na papierze, gdyż
faktyczne cele wielkiej trójki były rozbieżne. Zaraz po zakończeniu wojny za-
równo „koalicyjność" mocarstw, jak i „koalicyjność" władz w wyzwolonej Eu-
ropie okazały się nietrwałe.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Geneza powstania wielkiej koalicji, zasady Karty Atlantyckiej.
2.  Konflikty i sprzeczności występujące między członkami wielkiej koalicji w okresie wojny.
3.  Polityka gen. de Gaulle'a w latach 1941-1945.
4.  Postanowienia konferencji w Casablance i Teheranie i ich znaczenie. Jaki był związek decyzji
politycznych z decyzjami dotyczącymi strategii działań militarnych?
5.  Próby wpływu na powojenny układ sił podjęte przez Churchilla w 1944 r.
6.  Konferencja krymska — jej postanowienia i spory o ich interpretację w okresie powojennym.
Słownik:
„cztery wolności" (Roosevelta), Karta Atlantycka, „porządek jałtański", Resistance.
Przykłady  ćwiczeń  powtórzeniowych  do  części  Uli
1.  Wypisz imiona i nazwiska wybranych polityków, którzy wspomniani są
w tekście. Znajdź dodatkowe wiadomości o tych postaciach, których rolę
uznajesz za największą lub które Cię zainteresowały.
2.   Spróbuj sformułować podstawowe różnice między I a II wojną świa-
tową.
3.  Jaki wpływ na świadomość ludzi i kulturę europejską mogła wywrzeć
II wojna światowa?
4.  Jakie znasz utwory literatury pięknej i filmy, w których ukazane są
problemy, postacie i wydarzenia opisane w tej części?
Materiały   źródłowe
Karta Atlantycka, „Prince of Wales",   14  VIII  1941  r.  (cyt.  za: Zbiór
dokumentów, Warszawa 1945, z. 3-4, red. J. Makowski, s. 75-78)
287
Deklaracja wspólna Prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki i Pre-
miera p. Churchilla, reprezentującego Rząd Jego Królewskiej Mości w Zjed-
noczonym Królestwie, którzy spotkawszy się uważają za słuszne ogłosić
pewne wspólne zasady w zakresie polityki narodowej ich obu krajów, na
których opierają oni swe nadzieje osiągnięcia lepszej przyszłości dla świata.
Po pierwsze, ich kraje nie dążą do żadnego rozrostu ani pod względem
terytorialnym, ani pod żadnym innym względem;
Po wtóre, nie pragną oni zrealizowania żadnych zmian terytorialnych,
które by nie zgadzały się ze swobodnie wyrażonymi życzeniami ludów zain-
teresowanych;
Po trzecie, szanują oni prawo wszystkich ludów do wybrania sobie formy
rządu, pod jakim chcą żyć, i pragną oni, żeby przywrócono prawa suwerenne
i autonomię tym, którym je odebrano siłą;
Po czwarte, bez uszczerbku dla swych zobowiązań, będą oni usiłowali
ułatwić wszystkim państwom wielkim i małym, zwycięzcom i zwyciężonym,
korzystanie z dostępu, na stopie równości, do handlu i surowców świata,
potrzebnych im dla ich pomyślności gospodarczej;
Po piąte, pragną oni doprowadzić do skutku jak najściślejszą współpracę
pomiędzy wszystkimi narodami w dziedzinie gospodarczej, w celu zapewnienia
wszystkim lepszych warunków pracy, postępu gospodarczego i bezpieczeń-
stwa społecznego;
Po szóste, spodziewają się oni, że po ostatecznym złamaniu tyranii
narodowosocjalistycznej zapanuje pokój, który da wszystkim narodom moż-
ność przebywania bezpiecznie w swych własnych granicach i który da rękoj-
mię, że wszyscy ludzie we wszystkich krajach będą mogli pędzić swe życie
wolni od strachu i niedostatku;
Po siódme, pokój taki powinien umożliwić wszystkim ludziom przepływa-
nie bez przeszkód morza pełnego i oceanów;
Po ósme, wierzą oni, że wszystkie narody, ze względów zarówno rze-
czowych, jak i duchowych, muszą dojść do wyrzeczenia się stosowania
przemocy. A ponieważ żaden pokój w przyszłości nie może być utrzymany,
o ile zbrojenia na lądzie, na morzu i w powietrzu będą w dalszym ciągu
realizowane przez narody, które grożą lub mogą grozić agresją poza swymi
granicami, sądzą oni, że zanim nie zostanie zaprowadzony stały i na szerszą
skalę system ogólnego bezpieczeństwa, rozbrojenie takich narodów jest spra-
wą zasadniczą.
Będą oni również popierali i zachęcali wprowadzenie wszelkich innych
praktycznych środków, mogących ująć ludom miłującym pokój przygniatają-
cego brzemienia zbrojeń.
Jak Karta określa ideowe cele wojny, jaką zarysowuje wizję świata powojennego? Czy
założenia Karty zostały zrealizowane? Roosevelt, oprócz zawartych w Karcie „wolności od
strachu i niedostatku", postulował „wolność słowa i religii", uznając te „cztery wolności" za
podstawowe dla człowieka. Czy formułowanie tego typu deklaracji ideowych w jakimś stopniu
wpływa na rzeczywistość? Jakie jest Twoje zdanie na ten temat?
288
I
Deklaracje trzech mocarstw, Teheran, 1 XII 1943 r. (cyt. za: Zbiór
dokumentów, z. 3-4, s. 90, 91)
My, Prezydent Stanów Zjednoczonych Ameryki, Premier Wielkiej Brytanii
i Premier Związku Radzieckiego, spotykaliśmy się w ciągu tych ubiegłych
czterech dni w tej stolicy naszego sprzymierzeńca Iranu i określiliśmy oraz
potwierdzili naszą wspólną politykę.
Wyraziliśmy nasze niezłomne postanowienie, że nasze narody będą
współpracowały podczas wojny i w czasie pokoju, który po niej nastąpi.
Co się tyczy wojny, to nasze sztaby wojskowe wzięły udział w naszej
dyskusji przy stole narad i uzgodniliśmy nasze plany w celu zniszczenia sił
niemieckich. Osiągnęliśmy zupełne porozumienie co do zakresu i terminu
operacyj, które będą podjęte od Wschodu, Zachodu i Południa.
Osiągnięte przez nas tutaj wspólne porozumienie jest rękojmią, że zwy-
cięstwo będzie do nas należało.
Co zaś się tyczy pokoju, to jesteśmy pewni, że nasza zgoda uczyni ten
pokój trwałym. Uznajemy w pełni, że na nas i na wszystkich Narodach
Zjednoczonych ciąży najwyższa odpowiedzialność, żeby osiągnąć pokój, który
by uzyskał dobrą wolę przytłaczającej większości ludów świata i na szereg
pokoleń oddalił klęskę i grozę wojny.
Wspólnie z naszymi doradcami dyplomatycznymi zbadaliśmy zagadnienia,
które wyłonią się w przyszłości. Dążyć będziemy do współpracy i czynnego
udziału wszystkich narodów wielkich i małych, których ludy, tak samo jak i
nasze, w sercu i umyśle pragną usunięcia tyranii i niewolnictwa, ucisku i
nietolerancji. Przyjmiemy je gościnnie, gdyby zdecydowały się wstąpić do
światowej rodziny narodów demokratycznych.
Żadna siła na świecie nie może nam przeszkodzić w zniszczeniu armii
niemieckich na lądzie, ich łodzi podwodnych na morzu i ich fabryk wojennych
z powietrza. Ataki nasze będą bezwzględne i coraz bardziej wzmagające się.
Z tych przyjacielskich narad oczekujemy z ufnością na nadejście dnia,
kiedy wszystkie narody świata będą mogły żyć życiem wolnym, nie tkniętym
przez tyranię, zgodnie ze swym sumieniem i swymi zmiennymi życzeniami.
Deklaracja nie mogła, z oczywistych względów, zawierać konkretnych ustaleń, doty-
czących strategii prowadzenia wojny i spraw politycznych. Uzasadnij, że ogólne sformuło-
wania, zawarte w tekście, nawiązują do założeń Karty Atlantyckiej. Znajdź fragmenty
podkreślające jedność koalicji. Czy w świetle wiadomości o przebiegu konferencji można
stwierdzić, że deklaracja w pełni prawdziwie odzwierciedla przebieg i atmosferę obrad oraz
decyzje podjęte w Teheranie?
i
Heinrich Himmler, Przemówienie do gruppenfuhrerów SS, 4 X 1943 r.
(cyt. za: J.C. Fest, Oblicze Trzeciej Rzeszy, Warszawa 1970, s. 194, 195)
Jest zasadniczym błędem, jeżeli całą naszą niewinną duszę z jej uczucio-
wością, naszą dobroduszność, nasz idealizm przenosimy na obce narody. [...]
Jedna zasada musi absolutnie obowiązywać esesmana: uczciwi, przy-
19 — Historia
289

zwoici, wierni, koleżeńscy mamy być tylko wobec ludzi naszej własnej krwi,
wobec nikogo więcej. Jest mi najzupełniej obojętne, jaki los czeka Rosjan
czy Czechów. Co w tych narodach jest dobrej krwi naszej rasy — to sobie
zabierzemy, rabując im, jeśli będzie trzeba, ich dzieci i wychowując je u nas.
Czy inne narody żyją w dobrobycie, czy też zdychają z głodu, obchodzi mnie
tylko o tyle, o ile potrzebujemy ich jako niewolników dla rozwoju naszej kultury.
Z innego punktu widzenia mnie to nie interesuje. Czy przy kopaniu rowów
przeciwczołgowych 10 tysięcy bab rosyjskich padnie z wyczerpania, czy nie,
interesuje mnie tylko w związku z ukończeniem rowów przeciwczołgowych
dla Niemców. Nigdy nie będziemy brutalni i bezlitośni tam, gdzie to nie jest
konieczne, to jasne. My Niemcy jedyni na świecie mamy przyzwoity stosunek
do zwierząt. Dlatego również nasz stosunek do tych człekozwierząt będzie
przyzwoity. Ale zbrodnią wobec naszej własnej krwi byłoby martwić się ich
losem i chcieć obdarzyć ich ideałami...
Chcę tutaj przed wami poruszyć z całkowitą szczerością również bardzo
ciężki problem. Trzeba to sobie między nami powiedzieć zupełnie otwarcie,
publicznie o tym mówić nie będziemy... Mam na myśli ewakuację Żydów,
eksterminację narodu żydowskiego. To należy do spraw, o których łatwo
mówić. „Naród żydowski zostanie wytępiony" — mówi każdy członek partii,
to jasne, to przewiduje nasz program. Wyeliminowanie Żydów, wytępienie, to
się zrobi. A potem przychodzą wszyscy, 80 milionów poczciwych Niemców, i
każdy ma swego przyzwoitego Żyda. Jasne, wszyscy inni to świnie, ale ten
jeden Żyd to pierwsza klasa. Nikt z tych, co tak mówią, nie widział likwido-
wania Żydów, nie przeżył tego. Większość z was wie, co to znaczy, kiedy
leży obok siebie sto trupów, pięćset trupów, tysiąc trupów. Wytrzymać to, a
przy tym — pomijając wyjątkowe wypadki słabości ludzkiej — pozostać
człowiekiem przyzwoitym — oto, co uczyniło nas twardymi. To jest chwalebna
karta naszej historii, która nigdy nie została i nigdy nie zostanie napisana...
Jeden z historyków nazwał przytoczone przemówienie jednym z najstraszniejszych
tekstów w dziejach ludzkości. Czy zgadzasz się z tym określeniem? Jakie cechy mentalności
hitlerowców pokazuje ten tekst? Hannah Arendt w swojej książce — Eichmann w Jerozolimie
— poświęconej bezpośrednio procesowi Adolfa Eichmanna, jednego z autorów ostatecznego
rozwiązania, odbywającemu się w latach 1960-1961, i problematyce holocaustu, stawia tezę
o „banalności zła". Jak można rozumieć to określenie?
Sprawozdanie z konferencji krymskiej, Jałta, 11 II 1945 r. (cyt. za: Zbiór
dokumentów, z. 3-4, s. 94-100)
II. OKUPACJA I KONTROLA NIEMIEC.
Osiągnęliśmy porozumienie w sprawie wspólnych planów i polityki, ma-
jących na celu wymuszenie warunków bezwzględnej kapitulacji, które wszyscy
razem narzucimy Niemcom narodowosocjalistycznym po ostatecznym złama-
niu zbrojnego oporu niemieckiego. Warunki te nie zostaną ujawnione, zanim
ostateczny pogrom Niemiec nie stanie się faktem dokonanym. Stosownie do
290
i
uzgodnionego planu, siły każdego z trzech mocarstw będą okupowały od-
dzielną strefę Niemiec. Zgodnie z tym planem, przewidziano utworzenie
zespolonej administracji i kontroli za pośrednictwem centralnej Komisji Kon-
troli, złożonej z naczelnych dowódców trzech mocarstw z siedzibą w Berlinie.
Uzgodniono, że Francja, jeżeli tego zapragnie, będzie zaproszona do objęcia
jednej strefy okupacyjnej i do wzięcia udziału w Komisji Kontroli jako czwarty
jej członek. Granice strefy francuskiej będą ustalone przez trzy zainteresowane
rządy za pośrednictwem ich przedstawicieli zasiadających w Europejskiej
Komisji Doradczej.
Jest naszym niezłomnym zamiarem zniszczenie niemieckiego militaryzmu
i narodowego socjalizmu i zdobycie pewności, że Niemcy już nigdy więcej
nie będą w możności zakłócić pokoju świata.
Jesteśmy zdecydowani rozbroić i rozwiązać wszystkie niemieckie siły
zbrojne; złamać na zawsze niemiecki sztab generalny, który wielokrotnie
doprowadził do wskrzeszenia militaryzmu niemieckiego; usunąć lub zniszczyć
wszelki niemiecki ekwipunek wojskowy; znieść lub poddać kontroli wszelkiego
rodzaju taki przemysł niemiecki, który mógłby być użyty do produkcji wojsko-
wej; ukarać sprawiedliwie i szybko wszystkich zbrodniarzy wojennych oraz
wymusić odszkodowanie w naturze za zniszczenia dokonane przez Niemców;
unicestwić narodowosocjalistyczną partię, narodowosocjalistyczne ustawy, or-
ganizacje i instytucje; usunąć wszelkie wpływy narodowosocjalistyczne i mili-
tarystyczne z urzędów publicznych i z życia kulturalnego i gospodarczego
narodu niemieckiego; oraz podjąć zgodnie w Niemczech inne tego rodzaju
środki, jakie mogłyby okazać się koniecznymi dla przyszłego pokoju i bezpie-
czeństwa świata. Nie leży w naszym zamiarze zniszczenie narodu niemiec-
kiego; jednak wtedy tylko będzie nadzieja na stworzenie warunków przyzwoi-
tego życia dla Niemców i danie im miejsca w społeczności narodów, jeżeli
zostaną wykorzenione narodowy socjalizm i militaryzm. [...]
IV. KONFERENCJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH.
Postanowiliśmy utworzyć w najbliższym czasie wspólnie z naszymi soju-
sznikami ogólną organizację międzynarodową dla utrzymania pokoju i bez-
pieczeństwa. Sądzimy, że jest to warunek zasadniczy, zarówno żeby nie
dopuścić do napaści, jak żeby uchylić polityczne, gospodarcze i społeczne
powody wojny przy pomocy ścisłej i nieprzerwanej współpracy wszystkich
miłujących pokój narodów.
Podstawy położono w Dumbarton Oaks. Nie osiągnięto tam jednak
porozumienia w ważnej sprawie trybu głosowania. Obecnej Konferencji udało
się rozwiązać tę trudność.
Uzgodniliśmy, że należałoby zwołać Konferencję Narodów Zjednoczonych
do San Francisco na dzień 25 kwietnia 1945 r. w celu opracowania Karty
takiej organizacji w duchu propozycyj opracowanych w Dumbarton Oaks
podczas odbytych rozmów informacyjnych.
Rząd chiński i tymczasowy rząd Francji będą natychmiast zapytane o
zdanie i wezwane do podpisania wspólnie z rządami Stanów Zjednoczonych
|9*                                                                                                                                     291
Ameryki, W. Brytanii i Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich zapro-
szeń na Konferencję. Tekst propozycji dotyczących trybu głosowania będzie
opublikowany po przeprowadzeniu konsultacji z Chinami i Francją.
V. DEKLARACJA W SPRAWIE OSWOBODZONEJ EUROPY.
Ułożyliśmy i podpisaliśmy deklarację w sprawie oswobodzonej Europy.
Ta deklaracja przewiduje uzgadnianie polityki trzech mocarstw i ich wspólną
akcję przy rozwiązywaniu politycznych i gospodarczych zagadnień oswobo-
dzonej Europy, zgodnie z demokratycznymi zasadami.
Deklaracja ta brzmi, jak następuje:
Premier Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, Premier Zjed-
noczonego Królestwa i Prezydent Stanów Zjednoczonych Ameryki odbyli
naradę we wspólnym interesie ludów ich krajów i ludów oswobodzonej Europy.
Oświadczają oni wspólnie, że porozumieli się wzajemnie, żeby w ciągu
tymczasowego okresu nieustabilizowania stosunków w oswobodzonej Europie
uzgadniać politykę trzech rządów przy udzielaniu pomocy ludom uwolnionym
od panowania Niemiec narodowosocjalistycznych oraz ludom byłych państw
satelitów Osi w Europie przy rozwiązywaniu sposobami demokratycznymi ich
pilnych zagadnień w dziedzinie politycznej i gospodarczej.
Zaprowadzenie porządku w Europie i odbudowa narodowego życia go-
spodarczego musi być osiągnięta sposobami, które umożliwią narodom oswo-
bodzonym zniszczenie ostatnich śladów narodowego socjalizmu i faszyzmu
oraz utworzenie instytucyj demokratycznych przez nich samych wybranych.
Jest zasadą Karty Atlantyckiej, że wszystkie narody mają prawo wybrać
sobie taką formę rządu, pod jaką pragną żyć, oraz że przywróci się prawa
suwerenne i własny rząd tym ludom, które zostały pozbawione ich przez
narody napastnicze. [...]
Trzy rządy natychmiast porozumieją się z sobą w przedmiocie środków
niezbędnych do wprowadzenia w czyn ich wspólnej odpowiedzialności, prze-
widzianej w niniejszej deklaracji, gdy, w ich mniemaniu, stanie się to konie-
cznym wskutek warunków, jakie powstały w którymkolwiek europejskim pań-
stwie oswobodzonym albo w jednym z europejskich satelitów Osi.
Deklaracją niniejszą ponownie stwierdzamy naszą wiarę w zasady Karty
Atlantyckiej, naszą solidarność z Deklaracją Narodów Zjednoczonych i nasze
silne postanowienie zaprowadzenia, wspólnie z innymi miłującymi pokój na-
rodami, porządku na świecie, opartego na prawie, poświęconego pokojowi,
bezpieczeństwu, wolności i ogólnemu dobrobytowi całej ludzkości.
Wydając tę Deklarację trzy mocarstwa wyrażają nadzieję, że rząd tym-
czasowy Republiki Francuskiej będzie mógł być skojarzony z nimi w propo-
nowanej działalności.
Odtwórz postanowienia w sprawie Niemiec, zawarte w tekście. Który fragment dotyczy
zasad głosowania przyszłej Rady Bezpieczeństwa ONZ? Jak brzmiały ostateczne postano-
wienia dotyczące trybu głosowania? Na podstawie tekstu określ, co oznaczała zasada
„wspólnej odpowiedzialności" wielkich mocarstw. Jak była ona realizowana w praktyce, czy
zgodnie z deklaracją?
Część VIII. Polska w czasie U wojny
światowej
Rozdział  1.  Kampania  wrześniowa
Najazd niemiecki na Polskę. Dnia 1 IX 1939 r. hitlerowskie Niemcy,
rozpoczęły działania zbrojne przeciw Polsce. Na Westerplatte spadły pociski z_
"pancernika „Schleswig Holstein", a armie hitlerowskie przekroczyły granicę pol-
sko-niemiecką na całej jej długości. Samoloty niemieckie podjęły bombardowanie
celów na terenie Polski. Nieco wcześniej specjalna grupa hitlerowska upozorowała
atak rzekomych powstańców polskich na niemiecką radiostację w Gliwicach, co
miało dostarczyć bezpośredniego pretekstu do najazdu na Polskę.
Przez pierwsze trzy dni wojny trwał bój graniczny. Na północno-zachodnim
odcinku frontu Niemcy po uderzeniu z zachodu i z Prus Wschodnich osaczyli
polską Armię Pomorze i zmusili do odwrotu Armię Poznań. Zacięty opór stawiały
j)(^s^ę__bazy_jnorskie w Gdyni, Pucku i na Helu. W zmaganiach ó północne
Mazowsze Armia Modlin uległa w bitwie pod Mławą i wycofała się na linię
Wisły i Narwi. Na południowym odcinku frontu siły niemieckie wdarły się w
lukę między armiami Łódź i Kraków. Po dwóch dniach walk zaczęły się także
wycofywać oddziały armii Kraków ze Śląska i Karpaty z Podhala.
Najazd niemiecki na Polskę stał się przedmiotem gorączkowych zabiegów
dyplomatycznych. Anglia i Francja zażądały wstrzymania ofensywy niemieckiej,
grożąc wypełnieniem zobowiązań sojuszniczych wobec Polski. Ponieważ III Rze-
sza jadrzuciła to żądanie, 3 września Wielka Brytania i Francja wypowiedziały
Niemcom wojnę. Fakt ten przyjęto w bombardowanej Warszawie z ulgą i radością.
Tymczasem armie niemieckie przełamały opór polski na granicach. Na
północy trwał odwrót Armii Modlin na linię Wisły. Na północnym zachodzie
Armia Pomorze wyrwała się z okrążenia niemieckiego i cofała na południe.
Zacieśniało się okrążenie Lądowej Obrony Wybrzeża. Dnia 7 września kapitulo-
wała załoga Westerplatte. Odwrót Armii Poznań przebiegał planowo, natomiast
Armią JLódź została częściowo rozbita pod Tomaszowem Mazowieckim, co
otworzyło Niemcom drogę na Warszawę. W lukę między armiami Prusy i Kraków
wdarły się niemieckie zagony pancerne stwarzając zagrożenia przepraw na Wiśle.
293
Uderzenie z Podhala rozdzieliło współpracujące ze sobą dotąd armie Kraków i
Karpaty. Sytuacja pod koniec pierwszego tygodnia wojny stała się dramatyczna.
W nocy z 4 na 5 września rozpoczęto ewakuację rządu, instytucji państwowych
oraz złota Banku Polskiego z Warszawy. Komisarzem cywilnym obrony stolicy
został jej prezydent Stefan Starzyński.
Tło międzynarodowe. Sojusznicy zachodni nie kwapili się z podjęciem
działań przeciw Niemcom. Francuzi posunęli się parę kilometrów na niewielkim
odcinku frontu zachodniego i stanęli w miejscu. Anglicy swoim postępowaniem
zdradzali zupełny brak planu pomocy Polsce. Dnia 12 września premierzy Francji
Daladier i Wielkiej Brytanii Chamberlain spotkali się w Abbeville i uzgodnili
wstrzymanie jakichkolwiek akcji przeciw Niemcom, nie informując o tym nawet
przedstawicieli Polski.                       '"     """
Dwuznaczne stanowisko zajmował Związek Radziecki. Zachowując pozory
neutralności, a nawet życzliwości, ambasador ZSRR w Warszawie oferował Polsce
materiały wojenne. Jednocześnie jednak nad granicą polską zgrupowano kilka-
dziesiąt dywizji Armii Czerwonej, a prasa radziecka oskarżała Polskę o naruszanie
obszaru ZSRR i gwałty na Ukraińcach i Białorusinach. Gdy propaganda niemiecka
doniosła kłamliwie o zdobyciu Warszawy, Kreml pospieszył z gratulacjami.
Radiostacja radziecka w Mińsku orientowała lotnictwo niemieckie w nalotach na
miasta polskie.
Bitwa nad Bzurą. Napór na Warszawę zelżał w wyniku polskiego zwrotu
zaczepnego znad Bzury. Wycofujące się z Kujaw i Wielkopolski armie Poznań i
Pomorze znalazły się w rejonie Płocka i Łęczycy. Dnia 9 września oddziały polskie
pod dowództwem gen. Tadeusza Kutrzeby rozpoczęły natarcie na Łęczycę i Łowicz.
Atak ten zahamował błyskawiczną kampanię Hitlera. Niemieckie armie zmierzające
na Warszawę zostały zmuszone do wstrzymania marszu. Dnia 12 września atak
polski załamał się — brakowało odwodów, a żołnierze byli wyczerpani czterema
dniami nieprzerwanej walki. Gen. Kutrzeba i wódz naczelny nakazali wstrzymanie
ofensywy i odwrót na Warszawę.
Zaciskanie wielkich kleszczy. Armie hitlerowskie zaczęły zaciskać wielkie
kleszcze na wschód od Warszawy. Na północy siły niemieckie przełamały opór
polski nad Bugiem, zajęły Wyszków i kierowały się na Brześć nad Bugiem. Na
zachodzie oddziały Armii Prusy zostały rozbite pod Iłżą, oddając przeprawy w
Dęblinie. Zgrupowanie polskie między Wisłą i Bugiem, podzielone na front
północny, środkowy i południowy, znalazło się w bezpośrednim zagrożeniu. Na
południu armie Kraków i Małopolska były stale wyprzedzane przez jednostki
niemieckie.
Dnia 16 września sytuacja II Rzeczypospolitej była krytyczna. Większa część
zachodniej i środkowej Polski znalazła się w ręku wroga. Najeźdźcy dopuszczali
się mordów na ludności cywilnej i jeńcach. Na przykład w odwet za śmierć
dywersantów niemieckich hitlerowcy rozstrzelali w Bydgoszczy 5 tys. osób.
Drogami płynęły tysiące uchodźców, narażonych na ataki lotnicze. Panował chaos
i nastrój klęski. Mimo to w rejonie między Wisłą i Bugiem, a także na Kresach
294
Wschodnich, istniało jeszcze 25 dywizji, a więc około połowy sił polskich.
Większość sił niemieckich była związana walką, a ich zapasy amunicji mogły
starczyć na 15 dni.
Inwazja radziecka. Dnia 17 września rozpoczął się kolejny akt polskiej
tragedii. O godz. 2 rano ambasador RP w Moskwie otrzymał notę radziecką,
stwierdzającą, że wobec „bankructwa państwa polskiego" rząd ZSRR nie mógł
pozostać neutralny i nakazał Armii Czerwonej przekroczenie granicy z Polską,
by „wziąć w opiekę ludność białoruską i ukraińską" (zob. s. 350). Dokonując nie
sprowokowanej agresji ZSRR pogwałcił traktat ryski z 1921 r. o granicy polsko-
,-rądzieckiej, protokół Litwinowa z 1929 r. o wyrzeczeniu się wojny jako środka
rozwiązywania sporów i pakt o nieagresji z Polską z 1932 r., przedłużony w
1934 r. na 10 lat. Przedstawiciele Polski w Paryżu, Londynie i Waszyngtonie
złożyli oświadczenia potępiające agresję ZSRR. Londyński „Times" określił najazd
Armii Czerwonej jako „pchnięcie Polski nożem w plecy". Anglia i Francja złożyły
w Moskwie noty protestacyjne, nie uznające argumentacji radzieckiej ani stanu
faktycznego wytworzonego w Polsce. Mimo to w parlamencie i prasie brytyjskiej
pojawiły się głosy tłumaczące agresję radziecką na Polskę jako krok w istocie
antyniemiecki.
Ewakuacja władz RP. Dnia 17 września rząd Rzeczypospolitej obradował
w Kołomyi, a następnie w Kutach, w atmosferze najwyższego napięcia. Premier^
Sławoj Składkowski stwierdził bezsilność wobec połączonych sił niemieckich i
radzieckich. Wódz naczelny wydał „dyrektywę ogólną", nakazującą wycofywanie
wojska i sprzętu do Rumunii i na Węgry oraz unikanie walki z Armią Czerwoną
poza obroną konieczną. Była to decyzja utrudniająca opór oddziałom polskim,
które i tak nie mogły dotrzeć do granicy rumuńskiej lub węgierskiej. Wieczorem
wojska radzieckie były już 30 km od Kut. W nocy z 17 na 18 września władze
JRP_ przekroczyły granicę rumuńską.
Zakończenie walk. Agresja ZSRR przypieczętowała klęskę armii polskiej.
W decydujących bojach pod Tomaszowem Lubelskim w dniach 18-20 wrześ-
nia uległ rozbiciu polski front środkowy. W drugiej bitwie pod Tomaszowem
23 września wojska frontu północnego zostały otoczone i pokonane przez Niem-
ców z zachodu i Rosjan ze wschodu. Siły frontu południowego uległy rozbiciu
pod Lwowem, który został zajęty przez Armię Czerwoną. Armie radzieckie
posuwały się na zachód do wyznaczonej w pakcie Ribbentrop-Mołotow linii na
Wiśle. Dnia 20 września wojska radzieckie zdobyły bronione przez Polaków
Grodno, a wkrótce potem Białystok. Zachowanie żołnierzy radzieckich było różne.
Czasem podawali się oni za sprzymierzeńców spieszących do walki z Niemcami,
kiedy indziej zaś mordowali jeńców i ludność cywilną. Ofiarą takiego mordu padł
np. dowódca zgrupowania polskiego w Puszczy Augustowskiej gen. Józef Olszy-
na-Wilczyński, a także oddziały polskie wzięte do niewoli w Wilnie, Oszmianie,
Grodnie. Wraz z wejściem Armii Czerwonej ujawniły się też pokłady wrogości
do Polaków ze strony mniejszości narodowych.
 bohatersko broniąca się Warszawa, a 2 paź-
295
dziernika załoga Helu. Dowódca Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie" gen.
Franciszek Kleeberg spieszył na odsiecz Warszawie, która tymczasem padła.
Napotkawszy poważne siły niemieckie w rejonie Kocka, 2 października zgrupo-
wanie podjęło walkę, jednak włączenie się do akcji lotnictwa i wojsk pancernych
Związku Radzieckiego oraz brak amunicji skłoniły gen. Kleeberga do kapitulacji
wobec Niemców 5 X 1939 r.
Bilans kampanii wrześniowej. Na skutek ogromnego nasilenia walk obie
główne strony walczące poniosły w kampanii wrześniowej duże straty. Po stronie
polskiej poległo ok. 70 tys. żołnierzy i oficerów, a 133 tys. odniosło rany. Do
niewoli niemieckiej dostało się ok. 300 tys. żołnierzy i oficerów, do radzieckiej
zaś — 180 tys. we wrześniu oraz następne 50 tys., których wyłapano już po
zakończeniu działań. Do Rumunii, na Węgry, Litwę i Łotwę przedostało się
ok. 83 tys. żołnierzy i oficerów polskich. Straty niemieckie oceniane są różnie,
prawdopodobnie wyniosły ok. 50 tys. zabitych i rannych. O stratach radzieckich
brak dokładnych danych.
Klęska armii polskiej wynikała przede wszystkim z ogromnej przewagi
Niemiec, prawie dwukrotnej w liczbie żołnierzy, trzykrotnej pod względem siły
ognia, pięciokrotnej w samolotach i dziesięciokrotnej w czołgach, a więc głównie
w szybkości i sile uderzenia. Po 17 września przeciw walczącym jeszcze 25 wiel-
kim jednostkom polskim stanęły obok 75 niemieckich także 52 wielkie jednostki
Armii Czerwonej. Duże znaczenie miało niekorzystne dla Polski ukształtowanie
frontu, otaczającego siły polskie z trzech, a po wkroczeniu armii radzieckiej —
z czterech stron. W tej sytuacji niedoskonałość polskiego planu wojny, słaba
łączność i bierność Naczelnego Dowództwa miały znaczenie drugorzędne. Zwa-
żywszy dysproporcję sił, miesięczny opór Polski we wrześniu 1939 r. należy
ocenić wysoko. Kosztował on Niemcy nie tylko ponad 150 tys. zabitych i rannych,
ale także setki czołgów, samolotów i masę innego sprzętu. Odtworzenie tych strat
zajęło Niemcom wiele miesięcy. Zyskany w ten sposób czas wykorzystała jednak
tylko Wielka Brytania.
Rozdział 2. Dwie okupacje
Podział ziem RP. Jeszcze w trakcie walk, 28 IX 1939 r., podpisano niemiec-
ko-radziecki „traktat o granicach i przyjaźni" zmieniający granicę między Niem-
cami i ZSRR uzgodnioną w pakcie Ribbentrop-Mołotow. Obecnie przebiegać ona
miała wzdłuż Pisy, Narwi, Bugu i Sanu. W porównaniu z pierwotną linią
demarkacyjną Kreml oddał Niemcom część województw warszawskiego i lubel-
skiego. W zamian sferę wpływów radzieckich rozciągnięto na Litwę. Tegoż dnia
podpisano także tajny protokół dodatkowy o wspólnym zwalczaniu polskiego
podziemia na terenie okupacji niemieckiej i radzieckiej.
296
Pomimo początkowej neutralności i zapewnień, że kraj ten nie skorzysta z
najazdu hitlerowskiego, by odebrać Polsce Wilno, rząd Litwy musiał się pogodzić
z ultimatum Moskwy: w zamian za przyjęcie 30-tysięcznego garnizonu Armii
Czerwonej oraz eksterytorialnej linii kolejowej, Litwa otrzymała od ZSRR Wi-
leńszczyznę. W tym momencie po niemieckiej stronie granicy znalazło się 48,5%
obszaru II Rzeczypospolitej i 20,4 min ludności, w tym zaledwie 6% Niemców,
po stronie radzieckiej — 50% terytorium i 14,3 min ludności, z czego ok. 40%
stanowili Polacy. Na terenie zajętym na razie przez Litwę, obejmującym ok. 1,5%
obszaru Polski przedwrześniowej, znajdowało się 0,5 min osób, w tym ok. 60%
Polaków.
Organizacja administracji w strefie niemieckiej. W trakcie działań wojen-
nych Hitler zastanawiał się nad stworzeniem kadłubowego państewka polskiego,
by ułatwić sobie zawarcie pokoju z zachodnimi sojusznikami Polski. Nie przyjęli
oni jednak pokojowych propozycji niemieckich, a Stalin był nimi poirytowany,
toteż Hitler porzucił tę koncepcję.
Znaczną część ziem zagarniętych przez Niemcy włączono do Rzeszy. Doty-
czyło to województw: poznańskiego, pomorskiego, śląskiego, 3/4 województwa
łódzkiego z Łodzią, połowy warszawskiego oraz kilku powiatów kieleckiego i
krakowskiego. Przy podziale kierowano się głównie chęcią przyłączenia terenów
gospodarczo rozwiniętych. Z pozostałych ziem stworzono Generalne Gubernator-
stwo, podzielone na cztery dystrykty: krakowski, radomski, lubelski i warszawski.
Stolicą GG został Kraków, a generalnym gubernatorem mianowano Hansa Franka,
który zajął Wawel na swoją siedzibę.
Administracja radziecka na Kresach Wschodnich. W przeciwieństwie do
Niemców władze radzieckie zainscenizowały na zagarniętych terenach farsę wy-
borczą. Pod hasłami konfiskaty ziemi obszarniczej, fabryk i banków oraz przy-
łączenia ziem zajętych do odpowiednich republik ZSRR przeprowadzono ostrą
kampanię propagandową, a 22 X 1939 r. odbyły się „wybory" do lokalnych
zgromadzeń ludowych. Głosować można było wyłącznie na wyznaczonych z góry
kandydatów, w większości członków partii komunistycznej, z których duża część
przyjechała z głębi kraju. Głosowanie przeprowadzono w atmosferze terroru,
a lokale wyborcze obstawiono gęsto milicją i uzbrojonymi funkcjonariuszami
NKWD.
Utworzone w ten sposób zgromadzenia ludowe „Zachodniej Ukrainy" i „Za-
chodniej Białorusi" ogłosiły rezolucje w sprawie wejścia zajętych terenów w
skład odpowiednio Ukraińskiej i Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radziec-
kiej. Oświadczenia te, pełne fałszerstw i inwektyw pod adresem niepodległej
Polski, miały być uzasadnieniem dokonywanego gwałtu. Na początku listopada
1939 r. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR włączyło „Zachodnią Ukrainę" do
Ukraińskiej SRR, a „Zachodnią Białoruś" do Białoruskiej SRR. Zorganizowano
sieć administracji radzieckiej, zarówno państwowej (rady), partyjnej (komitety
wszystkich szczebli), jak i policyjnej (NKWD). I sekretarzem KC KP(b) Ukrainy
był wówczas Chruszczow. Mieszkańcom wcielonych terenów nadano obywatel-
297
w
stwo ZSRR, co oznaczało, iż każdy, kto ukończył 16 lat, miał obowiązek
uzyskania paszportu radzieckiego, czemu towarzyszyło gromadzenie i przedkła-
danie władzom dokumentów i zdjęć, które zasilały archiwa NKWD.
Po ograbieniu przez władze radzieckie, Wilno z okolicą oddano pod admi-
nistrację litewską. Było to, jak się okazało, rozwiązanie tymczasowe. Po zajęciu
państw bałtyckich w czerwcu 1940 r. pod kontrolą ZSRR znalazło się 50 tys.
Polonii łotewskiej i 150 tys. litewskiej, a także 350 tys. Polaków z Wileńszczyzny.
Vae victis (pokonanym biada). Po objęciu władzy generalny gubernator
Frank oświadczył, że „oddziały armii niemieckiej przywróciły porządek na zie-
miach polskich. Ponowne zagrożenie pokoju europejskiego nieuzasadnionymi
żądaniami tworu państwowego, który powstał ongiś z wersalskiego traktatu
przemocy [...], zostało tym razem raz na zawsze usunięte". Było to echo słów
Hitlera, który stwierdził: „Polska z traktatu wersalskiego nigdy nie powstanie.
Zaręczyły za to dwa największe państwa na świecie".
Podobne stanowisko zajął radziecki komisarz spraw zagranicznych Mołotow
w mowie wygłoszonej 31 X 1939 r. na posiedzeniu Rady Najwyższej ZSRR:
„Koła rządzące Polski chełpiły się «trwałością» swego państwa i «potęgą» swojej
armii. Okazało się jednak, że wystarczyło krótkie natarcie najpierw wojsk nie-
mieckich, a następnie Armii Czerwonej, by nic nie pozostało po tym bękarcie
traktatu wersalskiego, żyjącym z ucisku niepolskich narodowości". Komintern
wychwalał sojusz radziecko-niemiecki jako przykład współpracy „państw socja-
listycznych" przeciw „imperializmowi anglo-francuskiemu". Dla władz hitlero-
wskich i stalinowskich wspólne było przekonanie o nieodwracalności podziału
Polski. Ponieważ kierowały się one barbarzyńską zasadą „pokonanym biada",
przed całym społeczeństwem polskim stanęło największe w jego historii niebez-
pieczeństwo — groźba zagłady.
Polityka niemiecka. Plany niemieckie przewidywały odmienne potraktowa-
nie ziem włączonych do Rzeszy oraz obszaru Generalnego Gubernatorstwa.
Tereny przyłączone miały być germanizowane już podczas wojny, a proces ten
zakończyć się miał w ciągu 10 lat. Ludność polska miała być usunięta, jej miejsce
zaś mieli zająć koloniści niemieccy. Generalne Gubernatorstwo traktowano do
1941 r. jako obszar zamieszkiwany głównie przez Polaków, których chciano
obrócić w masę niewykwalifikowanych robotników utrzymywanych na niskim
poziomie kulturalnym oraz w bezwzględnym posłuszeństwie wobec niemieckich
„panów". Władze hitlerowskie rozpoczęły tuż po zakończeniu działań wojennych
masowe wysiedlenia Polaków z ziem wcielonych do Rzeszy. Część wysiedlonych
kierowano na roboty do Niemiec, resztę do GG. Sposób przeprowadzania depor-
tacji powodował, że wysiedlenie równało się wywłaszczeniu. Ogółem liczbę
ludności polskiej wysiedlonej z ziem wcielonych w latach 1939-1941 ocenić
można na ok. 700-800 tys. Na miejscu wysiedlonych Polaków osadzano koloni-
stów niemieckich.
Władze hitlerowskie próbowały też germanizacji ludności polskiej. W marcu
1941 r. ogłoszono Yolkslistę (Niemiecką Listę Narodowościową) z podziałem na
298
cztery grupy: 1 — osoby występujące za czasów polskich czynnie na rzecz
Niemiec, 2 — zachowujące się wówczas biernie, 3 — ludność, którą usiłowano
wyodrębnić od polskości (współmałżonkowie Niemców, Kaszubi, Mazurzy i
górale), 4 — osoby spolonizowane. Szczególną presję wywierano na Polaków ze
Śląska i Pomorza, przy czym często stosowano oszustwa. Akcja miała na celu
głównie zdobycie rekrutów do wojska. Na Pomorzu w ciągu pół roku wcielono
do Wehrmachtu 70 tys. osób z trzeciej i czwartej kategorii listy. Rozpoczęto też
akcję germanizacji dzieci polskich o „cechach rasy niemieckiej", bezdomnych lub
odebranych rodzicom, wychowywanych następnie przez Niemców lub instytucje
hitlerowskie.
Ponieważ w czasie II wojny światowej w Niemczech zaostrzał się deficyt
siły roboczej, władze hitlerowskie rozpoczęły przymusowe wywożenie na roboty
do Niemiec. „Łapanki" przeprowadzano przy udziale policji, SS i wojska, a
schwytanych wysyłano na roboty niezależnie od stanu zdrowia, wykształcenia i
wykonywanej pracy. Liczba robotników wywożonych do Rzeszy stale rosła: w
1939 r. wyniosła 40 tys., w 1940 — 300 tys., a w 1941 — ok. 400 tys. osób.
Trwałym elementem polityki hitlerowskich Niemiec stał się terror. Celem
jego było odstraszenie Polaków od działalności sprzecznej z szeroko rozumianym
interesem Niemiec, a także fizyczna likwidacja polskich elit. Akcję rozwijano
wielotorowo: od pojedynczych aresztowań i masowych egzekucji do łapanek
przypadkowych przechodniów, spośród których wybierano zakładników lub wy-
szukiwano osoby podejrzane o działalność konspiracyjną. Resztę kierowano na
roboty lub do obozów koncentracyjnych.
Niemieckie sądy doraźne nie wymagały śledztwa, obrony, a nawet obecności
obwinionego czy komunikowania wyroku. Pierwsza wielka fala terroru dotknęła
Polaków z ziem włączonych do Niemiec. W celu zastraszenia ludności polskiej
już w pierwszych tygodniach okupacji hitlerowcy rozstrzelali w wielu miastach
najwybitniejszych obywateli. W Generalnym Gubernatorstwie pierwszą akcją
eksterminacyjną było wymordowanie ponad 100 osób w Wawrze pod Warszawą
w grudniu 1939 r. Ponurą sławę zdobyło warszawskie więzienie na Pawiaku,
siedziba Gestapo przy al. Szucha, więzienie Montelupich w Krakowie czy lubelski
Zamek. Hitlerowcy starali się przede wszystkim ugodzić w wykształcone warstwy
społeczeństwa. Przykładem takiego działania było aresztowanie i wywiezienie do
obozów koncentracyjnych 183 pracowników naukowych Uniwersytetu Jagielloń-
skiego w listopadzie 1939 r. Druga fala terroru nastąpiła w połowie 1940 r. pod
kryptonimem „akcja AB". W jej trakcie rozstrzelano w Palmirach, w Puszczy
Kampinoskiej, wielu wybitnych Polaków, m.in.: Janusza Kusocińskiego, Mieczy-
sława Niedziałkowskiego i Rataja.
Władze hitlerowskie zaczęły też organizować na ziemiach polskich sieć
obozów koncentracyjnych podległą Głównemu Urzędowi Bezpieczeństwa Rze-
szy, kierowanemu przez szefa SS, Himmlera. Obok zastraszenia społeczeństwa
chodziło tu również o wyzyskanie darmowej siły roboczej i grabież mienia.
Ciężka praca fizyczna przy głodowym wyżywieniu, braku ciepłej  odzieży i
299
???
pomocy lekarskiej, a także bestialstwo i sadyzm dozorców — wszystko to
prowadziło do szybkiego wymierania więźniów. Pierwsze obozy założono w lecie
1940 r. w Oświęcimiu, Stutthofie i Treblince. Polaków zsyłano też do obozów
koncentracyjnych w Niemczech, Austrii i innych krajach: do Dachau, Buchen-
waldu, Sachsenhausen, Mauthausen czy obozu kobiecego w Ravensbriick.
Jednym z głównych celów hitleryzmu było od początku wyniszczenie Żydów.
Od jesieni 1939 r. trwało tworzenie zamkniętych dzielnic (gett) w większości
miast polskich, a w styczniu 1940 r. skonfiskowano majątek Żydów polskich.
Pierwsze getto utworzono w Piotrkowie Trybunalskim. W styczniu 1940 r.
powstało getto łódzkie, a w listopadzie 1940 r. zamknięto półmilionowe już
wówczas getto warszawskie. Stłoczeni w nieludzkich warunkach, pozbawieni
środków do życia, Żydzi nie mogli opuszczać gett pod karą śmierci. Połowa
zgonów w gettach była wynikiem śmierci głodowej. Szerzyły się też epidemie,
chorowano głównie na tyfus.
Na okupowanych ziemiach polskich Niemcy przejęli praktycznie pełną kon-
trolę nad życiem gospodarczym. Skonfiskowano własność państwa polskiego.
Przedsiębiorstwa prywatne należały formalnie, zwłaszcza w GG, do poprzednich
właścicieli, ale ich zarząd przeszedł w ręce zarządców komisarycznych. Polityka
przemysłowa hitlerowskich Niemiec w Generalnym Gubernatorstwie przed 1941 r.
polegała na maksymalnym ogołoceniu tego obszaru z zakładów przemysłowych.
Mniej ucierpiał przemysł terenów włączonych do Rzeszy. W rolnictwie nadwyżki
produkcji ponad określone minimum należało odstawić okupantowi po bardzo
niskich cenach. Kontyngenty stale rosły, ściągano je w warunkach coraz większe-
go terroru, a za nielegalny handel karano nawet śmiercią. Mimo to niedobór
żywności w miastach skłaniał producentów i konsumentów do prowadzenia
transakcji czarnorynkowych.
Na obszarze włączonym do Rzeszy zamknięto wszystkie szkoły wyższe i
średnie. Zlikwidowano prasę polską, a dużą część zbiorów bibliotecznych i mu-
zealnych bądź spalono, bądź wywieziono w głąb Niemiec. Trzebiono wszelkie
ślady polskości. Bydgoszcz przemianowano na Bromberg, Toruń na Thorn, a
Łódź na Litzmannstadt. Tylko nieco lepsza była sytuacja w GG. Utrzymano tu
niektóre dawne instytucje, jak PCK, PKO czy organizacje charytatywne Rady
Głównej Opiekuńczej, aparat skarbowy, niższą administrację i policję „granato-
wą". Wszystkie te placówki działały pod ścisłym nadzorem władz okupacyjnych.
Zamknięto wyższe uczelnie i większość szkół średnich, teatry, zlikwidowano prasę
i wydawnictwa polskie, z wyjątkiem prasy okupacyjnej, zwanej popularnie ga-
dzinową.
Polityka radziecka. O ile hitlerowskie Niemcy realizowały swą politykę
głosząc hasła wyższości narodu niemieckiego, o tyle władze radzieckie szermo-
wały hasłami walki klasowej i dyktatury proletariatu. Stale powtarzano, iż Polska
stanowiła państwo kapitalistów i obszarników, eksploatujące mniejszości narodo-
we i „polskie masy pracujące". Przejawem rewolucyjnego bezprawia był sposób,
w jaki potraktowano jeńców polskich. ZSRR nie uznawał konwencji międzyna-
300
I
rodowych o przetrzymywaniu jeńców wojennych uważając, że umowy państw
„kapitalistycznych" w dziedzinie etyki go nie obowiązują. Około 230 tys. jeńców
polskich   przekazano pod koniec października 1939 r. w ręce NKWD.
Po wkroczeniu Armii Czerwonej rozpoczęły się aresztowania i zsyłki. Wśród
zatrzymywanych od jesieni 1939 do lutego 1940 r. znaleźli się znani politycy,
działacze związkowi, przedstawiciele sądownictwa, adwokatury i prokuratury,
księża, profesorowie, pisarze, działacze społeczni, gospodarczy i kulturalni, eme-
rytowani generałowie, a nawet kolejarze, pocztowcy i leśnicy. Uwięzionych
oskarżano często o służbę państwu polskiemu, interpretując ją jako „przestępstwo
przeciw rewolucji i interesom proletariatu". Specjalne sądy radzieckie, nie uzna-
jące prawa obwinionych do obrony, a opierające się jedynie na fikcyjnych
oskarżeniach i wymuszanych zeznaniach, wydawały wyroki, gwałcąc normy
prawa państw cywilizowanych.
W ślad za aresztowanymi wywożono w głąb Związku Radzieckiego setki
tysięcy osób. Wysiedlenie oznaczało przepadek mienia. Do mieszkań i domów
wkraczało NKWD i milicja, zazwyczaj nocą, obstawiając wszystkie wyjścia.
Obudzonym zostawiano pół godziny na spakowanie niezbędnych rzeczy i łado-
wano ich na samochody. Na stacjach kolejowych formowano większe transporty.
Dla tysięcy aresztowanych i wysiedlanych zaczynała się gehenna długich, nieraz
wielotygodniowych podróży w wagonach bydlęcych lub towarowych. W trans-
portach tych, wśród mrozów i upałów, pragnienia, głodu, brudu, chorób i nielu-
dzkiego traktowania, rodziły się i umierały niemowlęta, dogorywali starcy. Stra-
że radzieckie niejednokrotnie strzelały do ludności ofiarującej transportowanym
chleb lub wodę. Cała, licząca ok. 1,5 min osób, rzesza aresztowanych bądź
wysiedlonych rozpłynęła się w niezliczonych więzieniach, obozach i miejscach
przymusowego osiedlenia.
Do dziś zidentyfikowano ok. 130 łagrów, w których znaleźli się Polacy, m.in.
na Półwyspie Kolskim, w rejonie Archangielska, w Korni ASRR, koło Norylska
nad dolnym Jenisejem, koło Jakucka, Irkucka i Władywostoku, nad Kołymą, a
także w południowej Ukrainie. Kobiety zatrudniano na ogół przy pracach pomocni-
czych, lecz często obciążano je takimi samymi obowiązkami jak mężczyzn, np.
przy wyrębie lasu. W obozach na północy panowały niesłychanie trudne warunki
atmosferyczne: w zimie prace przerywano dopiero przy 40 stopniach mrozu.
Szerzył się szkorbut i inne choroby. Niezależnie od okrucieństwa administracji i
straży obozy były królestwem kryminalistów, którzy narzucali więźniom swoistą
odmianę prawa dżungli. Do ucieczek dochodziło niezwykle rzadko, gdyż ucieki-
nierów wydawała okoliczna ludność, a inni ginęli na ogromnych przestrzeniach
tajgi i tundry. Ogólnej liczby ofiar polskich w łagrach sowieckich nie sposób
dokładnie ustalić. Przypuszczalnie sięgała ona kilkaset tysięcy osób.
Specjalną rolę spełniały trzy obozy, w których pod koniec 1939 r. zgroma-
dzono jeńców polskich zagarniętych przez Armię Czerwoną. W Kozielsku znalazło
się 5 tys. osób, w tym 4,5 tys. oficerów, w Starobielsku 3,9 tys. oficerów, w
Ostaszkowie zaś 6,8 tys. osób, w tym 400 oficerów, przy czym resztę stanowili
t
li
301
policjanci i żołnierze KOP. Od początku kwietnia do połowy maja 1940 r. jeńców
tych wymordowano na polecenie Biura Politycznego WKP(b) w Katyniu koło
Smoleńska, w Charkowie i Miednoje koło Kalinina (ob. Twer).
Ludność polska pozostała na Kresach Wschodnich znalazła się w bardzo
trudnych warunkach. Państwo radzieckie zagarnęło majątki ziemskie, fabryki i
banki, a złote polskie wymieniono na ruble po kursie 1:1, co przyniosło ogromne
straty wszystkim posiadaczom polskiej waluty, gdyż rubel miał znacznie niższą
siłę nabywczą. Zablokowano konta bankowe i oszczędnościowe. Ze sklepów
znikły towary wykupywane masowo przez przyjezdnych Rosjan. Do tego dołą-
czyły się oficjalne rekwizycje i rabunek dokonywany przez żołnierzy i urzędni-
ków radzieckich. Przed sklepami zaczęły się gromadzić olbrzymie kolejki.
Większość Polaków, pozbawionych warsztatów pracy, a nie zatrudnionych w
gospodarce radzieckiej, znalazła się w nędzy. Na wiosnę 1940 i 1941 r. powołano
do Armii Czerwonej dwa roczniki młodzieży z Kresów, w sumie ok. 150 tys.
Polaków, których poddano w wojsku brutalnym rygorom i ogłupiającej indo-
ktrynacji.
Na zagarniętych ziemiach wschodnich RP niszczono ślady polskości. Za
oficjalne uznano języki ukraiński i białoruski, w praktyce dominował jednak
rosyjski. Zamknięto księgarnie i biblioteki polskie, kościoły, kaplice i klasztory.
Niszczono krzyże i przydrożne kapliczki, bezczeszczono przedmioty kultu. Po-
zmieniano nazwy ulic i miast, rabowano zbiory, muzea i archiwa. Na lekcjach
historii sławiono osiągnięcia radzieckie i prowadzono prymitywną propagandę
antykapitalistyczną i antypolską. Podobne hasła płynęły nieustannie z radia, prasy
i ekranu kinowego.
Działalność Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych była skuteczniejsza
aniżeli policji niemieckiej. Zręcznie wykorzystując istniejące wśród ludności
terenów wcielonych konflikty społeczne i narodowościowe, NKWD zdołało po-
zyskać do współpracy niektóre kręgi ukraińskie, białoruskie, żydowskie i rzadziej
— polskie. NKWD współpracowało także z Gestapo. Przejawem tej współpracy
stały się dwustronne konferencje zorganizowane w marcu 1940 r. w Krakowie i
Zakopanem.
Komuniści polscy nie odgrywali początkowo większej roli. Stefan Jędrycho-
wski i Wasilewska, formalnie nie należący do partii, uzyskali nominację w
„wyborach" do Rady Najwyższej ZSRR. Wiosną 1940 r. grupę komunistów
polskich wezwano do specjalnego ośrodka szkoleniowego Kominternu. Urucho-
miono też druk pism w języku polskim, których zawartość była ściśle korelowana
z propagandą radziecką. W październiku 1940 r. kierownictwo NKWD przepro-
wadziło rozmowy z kilkunastoma oficerami polskimi, z ppłk. Zygmuntem Ber-
lingiem na czele, wydzielonymi z trzech obozów jenieckich. Grupę tę przeniesiono
do specjalnego obozu w Małachowce pod Moskwą, gdzie mieli przygotowywać
się do stworzenia armii polskiej pod hasłami radzieckiej Polski.
302
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.    Podział ziem II Rzeczypospolitej po wrześniu 1939 r.
2.    Organizacja okupacji niemieckiej. Polityka okupanta w Generalnym Gubernatorstwie i na
ziemiach wcielonych do Rzeszy.
3.    Polityka władz radzieckich  wobec  ludności  zajętych terenów.  Losy  polskich jeńców
wojennych.
Przykłady ćwiczeń:
1.  Na mapę polityczną II Rzeczypospolitej nanieś granice stref okupacyjnych.
2. Scharakteryzuj różnice w metodach okupacji stosowanych przez hitlerowskie Niemcy i ZSRR.
Rozdział 3. Rząd polski na uchodźstwie
i początki podziemia w kraju
(październik 1939-czerwiec 194 U
Temat do powtórzenia:
• Przebieg działań na frontach II wojny światowej do czerwca 1941 r.
Powstanie rządu RP na uchodźstwie. Wbrew swoim zobowiązaniom, rząd
Rumunii internował prezydenta, rząd i wodza naczelnego. Również Francja
chciała zatrzymać władze RP w Rumunii i doprowadzić do powstania nowych.
Prezydent Mościcki mianował swym następcą prezesa Światowego Związku
Polaków Raczkiewicza, który już był we Francji. (Pierwsza kandydatura Bole-
sława Wieniawy-Długoszowskiego nie została uznana przez Francję i Anglię.)
Dnia 30 IX 1939 r. Raczkiewicz powołał nowy rząd z gen. Sikorskim na czele.
W skład rządu weszli przedstawiciele głównych partii opozycji anty sanacyjnej:
SN, SP, SL i PPS, oraz niektórzy politycy sanacyjni. Był to więc gabinet
koalicyjny. W rządowym programie z listopada 1939 r. zapowiadano kontynuację
walki przeciw Niemcom u boku Wielkiej Brytanii i Francji oraz wpółudział w
organizacji powojennej Europy.
Podstawą prawną działalności rządu została konstytucja kwietniowa, przy
czym prezydent Raczkiewicz uznał, iż będzie korzystał ze swoich uprawnień w
ścisłym porozumieniu z premierem. Siedzibą polskiego rządu stał się Paryż, a od
listopada 1939 r. — Angers. Prezydent Raczkiewicz stworzył Radę Narodową
RP, która miała pełnić funkcję organu doradczego, opiniującego sprawy wnoszone
przez rząd oraz opracowującego zasady przyszłego ustroju państwa i polskie
postulaty na konferencję pokojową. W skład Rady wchodzić mieli przedstawiciele
wszystkich partii rządowych, a jej przewodniczącym został Paderewski.
Do Francji napływały tysiące żołnierzy polskich z Rumunii i Węgier, a także
ochotników z Polonii francuskiej. Armia polska we Francji miała być tworzona
pod Naczelnym Dowództwem RP, choć w czasie wojny podlegać miała naczel-
303

Władysław Raczkiewicz (1885-1947)
Władysław Sikorski (1881-1943)
Stanisław Mikołajczyk (1901-1966)
Tomasz Arciszewski (1877-1955)

nemu wodzowi Francji. Dzięki ogromnemu wysiłkowi organizacyjnemu w maju
1940 r. armia polska we Francji liczyła już 84 tys. żołnierzy i oficerów. Od
września 1939 r. w Wielkiej Brytanii znajdowały się też trzy polskie kontrtorpe-
dowce oraz dwie łodzie podwodne.
Stosunki rządu emigracyjnego z innymi państwami. Zarówno w Londynie,
jak i w Paryżu klęskę wrześniową sojusznika polskiego potraktowano jako dowód
jego słabości. Anglia i Francja uważały, iż wskrzeszenie Polski jest ważne ze
względu na utrzymanie równowagi między Niemcami i ZSRR, jednak traktowały
polski rząd emigracyjny jako sojusznika drugiej kategorii. Związek Radziecki
ignorował istnienie polskiego rządu na uchodźstwie. Ponieważ poprzednie władze
RP nie stwierdziły stanu wojny z ZSRR, nie wprowadził go oficjalnie i rząd
Sikorskiego, sądząc, że po ustaniu działań byłoby to pozbawione sensu. Rząd RP
uznał jednak, że stan wojny istnieje de facto na skutek agresji radzieckiej. Polski
rząd nie wypowiadał również wojny Włochom, gdyż władze włoskie przymykały
oczy na tysiące „turystów" polskich przejeżdżających przez Włochy do Francji,
gdzie wstępowali do armii polskiej. Dopiero po przystąpieniu Włoch do wojny
przeciw Wielkiej Brytanii i Francji w czerwcu 1940 r. ambasador RP opuścił
Rzym. Przychylne Polsce stanowisko zajął Watykan. W encyklice Summi ponti-
ficatus z października 1939 r. Pius XII wymienił Polskę jako kraj, który oczekuje
„upragnionego dnia, gdy z racji sprawiedliwości i trwałego pokoju będzie mógł
się wydobyć jakby z powodzi". Nie mając silniejszych środków nacisku oraz
biorąc pod uwagę interesy Kościoła w Niemczech, papież unikał jednak oficjal-
nego potępienia polityki Hitlera.
Po rozbiorze Rumunii w 1940 r. jej rząd zawiesił stosunki z rządem RP.
Poważne trudności wyłoniły się w stosunkach polskiego rządu z państwami
neutralnymi, które pod presją niemiecką lub radziecką nie przysłały swych
przedstawicieli do Angers. Opór Szwecji i Norwegii udaremnił szerszy udział
wojsk polskich w korpusie interwencyjnym, który miał być wysłany do Finlandii.
Po napaści wojsk hitlerowskich na Danię i Norwegię w kwietniu 1940 r. korpus
posiłkowy z udziałem polskiej Samodzielnej Brygady Podhalańskiej zdobył Nar-
wik, a następnie został wycofany do Francji.
Przeniesienie władz RP do Anglii. W maju i czerwcu Niemcy podbiły
Holandię, Belgię, Luksemburg i Francję. Klęska armii francuskiej, której dowódz-
twu podlegały oddziały polskie, pociągnęła za sobą ich rozbicie. Spośród wal-
czących na froncie niemiecko-francuskim oddziałów rozwiązały się Dywizja
Grenadierów, Brygada Pancerna gen. Stanisława Mączka i Brygada Podhalańska.
Część żołnierzy przedostała się do Wielkiej Brytanii, pozostali znaleźli się w
niewoli niemieckiej, część Dywizji Strzelców internowano po przekroczeniu
granicy szwajcarskiej, a poborowi z Polonii francuskiej wrócili do domów. Jedyną
dużą jednostką polską, która ocalała w całości, była Samodzielna Brygada Kar-
packa gen. Stanisława Kopańskiego w Syrii.
Po klęsce Francji podstawowym sojusznikiem Polski stała się Wielka Bry-
tania. W połowie czerwca 1940 r. rząd angielski zaprosił prezydenta RP i rząd
I
20 — Historia
305
polski do Anglii. Podczas pierwszego spotkania Sikorskiego z Churchillem pre-
mier brytyjski zapewnił, że Wielka Brytania będzie walczyć aż do ostatecznego
zwycięstwa. Odtworzenie armii polskiej stało się więc możliwe u boku Anglii.
Polskie Siły Zbrojne (PSZ) w Wielkiej Brytanii miały być organizowane pod
dowództwem polskim, lecz zgodnie z planami operacyjnymi dowództwa angiel-
skiego. Również amerykańska pomoc materiałowa lend-lease miała docierać do
jednostek polskich za pośrednictwem agend brytyjskich. W Szkocji zaczęto
formować nowe jednostki lądowe I Korpusu oraz dywizjony lotnictwa oznaczone
numerami 300-309 i 315-318, które w lecie i na jesieni 1940 r. wsławiły się w
powietrznej „bitwie o Anglię". Lotnictwo polskie pod dowództwem gen. Józefa
Zająca zniszczyło ok. 250 samolotów niemieckich z 1730 strąconych ogółem
przez Royal Air Force (RAF).
Początki podziemia w Polsce. Jeszcze w trakcie kampanii wrześniowej
rozpoczęto organizowanie podziemnego wojska i władz politycznych. Jedna z
inicjatyw wyszła od gen. Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza, który w chwili
kapitulacji Warszawy miał gotową koncepcję organizacji podziemnej i zalążek jej
sztabu. Po konsultacjach z przedstawicielami głównych partii, na początku
października 1939 r., powstała tajna organizacja wojskowo-polityczna pod nazwą
Służba Zwycięstwu Polski (SZP). Gen. Tokarzewski wysłał meldunek o powstaniu
SZP do naczelnego wodza, jednak Sikorski negatywnie odniósł się do łączenia
działalności politycznej i wojskowej oraz wpływu oficerów sanacyjnych na or-
ganizację podziemną.
Gen. Sikorski rozwiązał SZP i na jej miejsce powołał na początku grudnia
1939 r. nową organizację — Związek Walki Zbrojnej (ZWZ),_ podporządkowany
ściśle rządowi emigracyjnemu. W przeciwieństwie do SZP, która miała organizo-
wać jak najszybciej akcje bojowe i sabotażowe, instrukcja dla ZWZ zakładała
dłuższy okres przygotowawczy. Związek Walki Zbrojnej miał być organizacją
ściśle wojskową, oddzieloną od politycznych komitetów porozumiewawczych. Na
jej czele stanął gen. Sosnkowski. Komendantowi przebywającemu we Francji
podlegać mieli płk Stefan Grot-Rowecki (od maja 1940 r. generał) jako dowódca
obszaru okupacji niemieckiej i gen. Tokarzewski-Karaszewicz — radzieckiej.
W lutym 1940 r. doszło do spotkania przedstawicieli partii politycznych:
Kazimierza Pużaka z podziemnej PPS, która przybrała nazwę „Wolność, Równość,
Niepodległość" (WRN), Aleksandra Dębskiego z SN, Stefana Korbońskiego z SL
oraz Tokarzewskiego i Roweckiego, w wyniku którego powołano do życia Poli-
tyczny Komitet Porozumiewawczy (PKP) przy ZWZ w celu harmonizowania
przygotowań wojska i społeczeństwa do walki o niepodległość. W czerwcu 1940 r.
Polityczny Komitet Porozumiewawczy przekształcono w Główny Komitet Po-
lityczny (GKP). W lipcu 1940 r. do Komitetu weszło jako czwarte Stronnic-
two Pracy. Podobne komitety powstały także w Poznaniu, Krakowie, Lwowie i
Wilnie.
Klęska Francji i przeniesienie polskiego rządu emigracyjnego do Londynu
zbiegły się ze zmianą systemu dowodzenia armią podziemną. W czerwcu 1940 r.
306

Michał Tokarzewski-Karaszewicz (1893-1964)         Stefan Grot-Rowecki (1895-1944)
Tadeusz Bór-Komorowski (1895-1966)                   Leopold Okulicki (1898-1946)

20*
307
gen. Roweckiego mianowano komendantem głównym ZWZ. Główny Komitet
Polityczny przejął funkcje Delegatury Rządu RP na Kraj. W rocznicę wybuchu
wojny, we wrześniu 1940 r., Delegatura wydała odezwę o powstrzymaniu się od
rozrywek i zakupu prasy okupacyjnej. W ten sposób zapoczątkowano walkę
cywilną, która znalazła szeroki oddźwięk i poparcie społeczeństwa. W grudniu
1940 r. uzgodniono kandydaturę Cyryla Ratajskiego na delegata rządu RP na kraj,
a także powołano do życia sieć delegatur okręgowych w przedwojennych ośrod-
kach wojewódzkich. Delegat miał być łącznikiem między rządem a krajem i
współpracować ze stronnictwami. Ratajski przystąpił do rozbudowy aparatu De-
legatury, wzorując się na przedwojennej strukturze rządu.
Obok głównego nurtu konspiracyjnego rozwijały się liczne inicjatywy
na mniejszą skalę. Partyzancki oddział wojskowy mjr. Henryka Dobrzańskiego
ps. Hubal kontynuował walki zapoczątkowane we wrześniu 1939 aż do wiosny
1940 r. Środowiska bliskie sanacji zorganizowały m.in. Tajną Organizację Woj-
skową (TOW). Prawie wszystkie partie działające w podziemiu tworzyły swoje
organizacje wojskowe. Stronnictwo Ludowe powołało Chłopską Straż, PPS-WRN
— Socjalistyczną Organizację Bojową, SN — Narodową Organizację Wojskową
(NOW), a środowiska chadeckie — Organizację Wojskową „Unia". Ponadto
stopniowo powstawały inne związki konspiracyjne, jak np. Tajna Armia Polska
(TAP) czy Szare Szeregi, czyli podziemny Związek Harcerstwa Polskiego. Nie-
które z nich stopniowo włączały się w strukturę organizacyjną ZWZ oraz Dele-
gatury Rządu.
Działacze związani z przedwojennym ONR-ABC powołali do życia Grupę
Szańca i Organizację Polską oraz wojskowy Związek Jaszczurczy. Oba uznawały
rząd na uchodźstwie, nie podporządkowały się jednak Delegaturze i ZWZ, głosząc
program niepodległości oparty na zasadach włoskiego faszyzmu, nacjonalizmu i
antysemityzmu. Zwolennicy ONR-Falangi utworzyli w maju 1941 r. Konfederację
Narodu z Piaseckim na czele. Stawiała ona za cel wojny rozbicie Związku
Radzieckiego i stworzenie imperium słowiańskiego, którego trzon stanowiłaby
Wielka Polska. Konfederacja powołała do życia Uderzeniowe Bataliony Kadrowe.
Działalność podziemia. Cały powstający aparat wojskowy i polityczny
rozwijał różnorodne formy działania. Trzon jego z Delegaturą i ZWZ na czele
nie podejmował w zasadzie akcji zbrojnych na szerszą skalę, kierując się trzeźwą
oceną szans i skupiając się na organizowaniu sieci konspiracyjnej, gromadzeniu
broni, szkoleniu i wywiadzie. W ramach szkolenia wojskowego zorganizowano
regularne szkoły podchorążych rezerwy i podoficerów. Sformułowano zasady
postępowania Polaków pod okupacją i przygotowywano wymiar sprawiedliwości
wobec kolaborantów. Akcję ośmieszającą okupanta hitlerowskiego prowadziła
Organizacja Małego Sabotażu „Wawer" utworzona w Szarych Szeregach pod
dowództwem Aleksandra Kamińskiego.
Ważną^dziedziną pracy konspiracyjnej była informacja i propaganda. Wśród
setek tytułów wydawanych wówczas konspiracyjnie na plan pierwszy wysuwały
się pisma Delegatury Rządu i Komendy Głównej ZWZ: „Biuletyn Informacyjny"
i „Rzeczpospolita Polska". Każde niemal ugrupowanie podziemne wydawało
swoją prasę. Ukazywały się też pisma literackie, artystyczne i satyryczne. Pod
koniec 1939 r. wydawano 30 tytułów, a w 1941 r. —już 290. Prasa ta informowała
o rozwoju sytuacji europejskiej, kreśliła wizje przyszłości, podtrzymywała na
duchu_i_ kształtowała postawy społeczne wobec okupacyjnej rzeczywistości. Po-
nieważ Niemcy zamknęli wszystkie szkoły ponadpodstawowe, już w 1939 r.
rozpoczęto organizowanie konspiracyjnych kompletów gimnazjalnych i akademie-*^
kich.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Okoliczności powstania i skład polskich władz na emigracji.
2.  Pozycja międzynarodowa polskiego rządu w latach 1939-1941.
3.  Polskie formacje zbrojne poza granicami kraju i ich udział w walkach do czerwca 1941 r.
4.  Początki polskiego podziemia politycznego i wojskowego.
Słownik:
Delegatura, NOW, Szare Szeregi, SZP, walka cywilna, „Wawer", WRN, ZWZ.
Przykłady ćwiczeń:
1.  Uzasadnij, że po klęsce wrześniowej została utrzymana ciągłość państwa polskiego.
2.  Wypisz powstające w latach 1939-1941 organizacje zbrojne i określ ich powiązania polity-
czne.
3.  Scharakteryzuj formy oporu społeczeństwa polskiego wobec okupantów.
Rozdział 4.  Na arenie międzynarodowej
i w okupowanym kraiu
f czerwiec  1941-kwiecień  19431
Temat do powtórzenia:
• Przebieg działań na frontach II wojny światowej w okresie od czerwca 1941 do kwietnia
1943 r. i powstanie wielkiej koalicji.
Skutki hitlerowskiego najazdu na ZSRR. Dnia 22 VI 1941 r. armie
hitlerowskie rozpoczęły inwazję na ZSRR. Nazajutrz premier Sikorski stwierdził
w radiowym przemówieniu do kraju, że radziecka polityka współpracy z Niem-
cami poniosła klęskę, że Polska wielokrotnie odrzucała niemieckie oferty wspólnej
krucjaty na wschód, a także wyraził nadzieję, że Kreml unieważni swe układy z
Niemcami z 1939 r. i powróci do zasad pokoju ryskiego w stosunkach z Polską.
Przypomniał też los ćwierćmilionowej rzeszy polskich jeńców wojennych oraz
setek tysięcy obywateli RP zesłanych w głąb ZSRR.
Wybuch wojny niemiecko-radzieckiej pociągnął za sobą nowe ofiary wśród
309
społeczeństwa na Kresach Wschodnich. W czasie ewakuacji więzień radzieckich
więźniowie ginęli od bomb niemieckich, z głodu i z pragnienia oraz w egzekucjach
dokonywanych przez NKWD. Więźniów pędzono nieraz pieszo setki kilometrów.
Dantejskie sceny rozegrały się np. na szosie Wilejka-Borysów. Masowych roz-
strzeliwań dokonywało NKWD w więzieniach w Kijowie, Mińsku, Smoleńsku,
Charkowie, Równem, Berdyczowie, Berezweczu, a także w lwowskich Brygid-
kach i na Zamarstynowie. W trakcie ewakuacji zginęło z rąk radzieckich i od
bomb niemieckich ok. 80 tys. Polaków. Jednocześnie w lipcu 1941 r. uruchomiono
w Moskwie rozgłośnię radiową im. Kościuszki, która nadawała apele wzywające
Polaków do podjęcia natychmiastowej walki z Niemcami, lecz nie zawierające
żadnej wzmianki o odbudowie państwa polskiego.
Układ Sikorski-Majski. Na początku lipca Anglicy ułatwili nawiązanie
kontaktu między rządem gen. Sikorskiego i przedstawicielami ZSRR. Strona
radziecka stwierdziła, że pragnie odbudowy państwa polskiego, przy czym granica
wschodnia Polski winna być oparta na kryterium etnicznym oraz że może zawrzeć
z rządem RP układ sojuszniczy. Sikorski zażądał potwierdzenia zasad pokoju
ryskiego, otwarcia w Moskwie ambasady RP i utworzenia organizacji opiekują-
cych się ludnością polską w ZSRR, a także uwolnienia wszystkich Polaków i
stworzenia armii polskiej podległej władzom RP w Londynie. Wobec oporu
Kremla i nacisków brytyjskich Sikorski zgodził się na formułę unieważnienia
radziecko-niemieckich traktatów rozbiorowych z 1939 r. Uważał bowiem, że
konsekwencją ich wypowiedzenia musi być dła ZSRR powrót do granic ryskich.
Tymczasem dla Kremla związek między anulowaniem traktatów i powrotem do
granic z 1921 r. nie był oczywisty. Widząc bezwarunkowe poparcie Wielkiej
Brytanii, Stalin przemawiał do Polaków od razu z pozycji siły.
Dnia 30 VII 1941 r. podpisano w Londynie układ między rządami RP i
ZSRR. Kreml uznał w nim, że traktaty radziecko-niemieckie z 1939 r. dotyczące
rozbioru Polski straciły moc. Zapowiedziano przywrócenie stosunków dyplomaty-
cznych i wzajemną pomoc w wojnie z Niemcami. Kreml godził się na utworzenie
w ZSRR armii polskiej pod dowództwem mianowanym przez rząd RP. W
dodatkowym protokole stwierdzono, że rząd radziecki udzieli amnestii wszystkim
obywatelom polskim, których pozbawiono wolności na terytorium ZSRR. Użycie
terminu „amnestia" w stosunku do osób niewinnie maltretowanych przez stalinizm
było szyderstwem, które rząd RP przyjął dla dobra współpracy przeciw Niemcom
oraz dla ratowania setek tysięcy Polaków w ZSRR.
Tworzenie armii polskiej. „Amnestia" otworzyła wrota więzień, łagrów i
miejsc zesłania tysięcy obywateli RP. Dnia 14 sierpnia podpisano w Moskwie
polsko-radziecką umowę wojskową w sprawie organizowania na terenie ZSRR
armii polskiej pod dowództwem gen. Władysława Andersa, dopiero co zwolnio-
nego z więzienia NKWD. Armia ta miała stanowić część Polskich Sił Zbrojnych,
podległą pod względem operacyjnym Naczelnemu Dowództwu ZSRR, organiza-
cyjnie i personalnie zaś polskiemu naczelnemu wodzowi. Uzbrojenie, umunduro-
wanie i wyposażenie armii miało być dostarczone przez ZSRR lub przez rząd

Władysław Anders (1892-1970)
Zygmunt Berling (1896-1980)
RP z dostaw przyznawanych w ramach amerykańskiej pomocy lend-lease. W
Moskwie odtworzono też ambasadę RP, którą wkrótce ewakuowano do Kujby-
szewa.
Na siedzibę sztabu armii polskiej wytypowano Buzułuk koło Kujbyszewa.
Na wiadomość o amnestii dziesiątki tysięcy Polaków ruszyły z więzień, łagrów
i miejsc zsyłki w poszukiwaniu placówek polskich. Powstające stopniowo dele-
gatury ambasady RP w różnych miastach ZSRR kierowały Polaków do miejsc
koncentracji. Po długich wędrówkach docierała tam tylko część zwolnionych,
innych władze radzieckie rozmyślnie kierowały mylnie, a potem wcielały do
specjalnych batalionów pracy. Część zmarła po drodze, większość zaś nigdy nie
opuściła obozów. Do rejonów koncentracji ciągnęło poza mężczyznami również
tysiące kobiet, dzieci i starców. Stopniowo wyłaniał się obraz tragedii 1,5 min
obywateli RP w ZSRR. Ambasada RP i jej agendy prowadziły ewidencję, upo-
minały się o zwolnienia i organizowały pierwszą pomoc dla wyzwoleńców.
Instytucje polskie niepokoił fakt, że nfe zgłaszali się do nich oficerowie więzieni
w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. Odnaleziono kilku generałów i pułkow-
ników, brakowało jednak ok. 15 tys. więźniów trzech obozów jenieckich. Ich
poszukiwania rozbijały się o mur niechęci i obojętności kierowniczych organów
NKWD.
Mimo ogromnego napływu ludności polskiej do ośrodków tworzenia wojska,
Kreml zwlekał z dostawami sprzętu i żywności. Rząd RP czynił starania, by
uzyskać te dostawy z Wielkiej Brytanii i USA, ale alianci ustalili, że całą pomoc
4
I
311
przekażą rządowi ZSRR, a ten z kolei wydzieli odpowiednią część Polakom.
Kreml twierdził, że rząd radziecki może uzbroić zaledwie jedną dywizję. Rząd
RP i dowództwo armii polskiej w ZSRR były więc odsyłane przez władze
radzieckie do aliantów zachodnich i na odwrót. Pragnąc wzmocnić swe siły na
Bliskim Wschodzie, Wielka Brytania zaproponowała Stalinowi ewakuację części
armii polskiej. Byłoby to logiczne: skoro rząd ZSRR nie mógł uzbroić Polaków,
powinien ich wypuścić do Iranu. Również i dla ludności polskiej, napływającej
w rejony koncentracji, a pozbawionej broni i żywności, stanowiło to szansę
przeżycia. Inicjatywa angielska groziła jednak komplikacjami w stosunkach pol-
sko-radzieckich.
Alianci a Polska. Stosunek aliantów zachodnich do sprawy polskiej był
tylko formalnie jednoznaczny. Rząd brytyjski powtarzał, że nie uznaje zmian
terytorialnych dokonanych w Polsce od sierpnia 1939 r. Również rząd amerykań-
ski oświadczył, że nie uznaje zmian statusu Polski jako państwa suwerennego i
niepodległego. W Karcie Atlantyckiej zmiany terytorialne uzależniono od zgody
państw zainteresowanych, uznano prawo wszystkich narodów do wyboru formy
rządów i zapowiedziano odbudowę niepodległości państw okupowanych przez
mocarstwa osi. Wielka Brytania i Stany Zjednoczone chciały jednak zminimali-
zować straty w wojnie z Niemcami. Ich przywódcy rozumowali w kategoriach
wielkomocarstwowych, przyznając sobie prawo do ustalenia nowego podziału
świata. Dlatego też zarówno Londyn, jak i Waszyngton były gotowe na daleko
idące ustępstwa wobec Stalina.
Konsolidacja ZSRR i pomoc zachodnia spowodowały usztywnienie stanowi-
ska Stalina w kwestii polskiej. Gdy w listopadzie 1941 r. ambasada RP zaprote-
stowała przeciw wcielaniu do Armii Czerwonej obywateli Rzeczypospolitej na-
rodowości innych niż polska Kreml wyjaśnił, że wszyscy mieszkańcy „Zachodniej
Białorusi" i „Zachodniej Ukrainy" uzyskali obywatelstwo ZSRR na mocy dekretu
Rady Najwyższej z listopada 1939 r. oraz że rząd radziecki uczynił wyjątek od
tej zasady dla osób narodowości polskiej. Oznaczało to, że ZSRR uznawał fakty
dokonane na Kresach w 1939 r. za nieodwracalne. W październiku 1941 r. na
wiecu w Saratowie ogłoszono „Manifest do Narodu Polskiego", stanowiący
zapowiedź realizacji przez Stalina własnych planów w sprawie polskiej.
Wizyta Sikorskiego w ZSRR. W tej atmosferze na przełomie listopada i
grudnia 1941 r. gen. Sikorski przybył do ZSRR. Podczas rozmów na Kremlu
upomniał się o Polaków nadal przetrzymywanych w więzieniach i lagrach oraz
zaprotestował przeciw utrudnieniom czynionym im w dotarciu do rejonów kon-
centracji. Sikorski podkreślił, iż poszukiwania tysięcy oficerów polskich, których
listy są w posiadaniu rządu RP, nie dały rezultatu, a nikt z zaginionych nie
powrócił.
Sikorski i Anders wskazali, że warunki formowania wojska polskiego nie
tylko uniemożliwiają szkolenie żołnierzy, ale wręcz zagrażają ich życiu. Stwier-
dzili, że w tej sytuacji należy pomyśleć o ewakuacji armii polskiej z ZSRR. Stalin
podał w wątpliwość chęć Polaków do walki, w końcu jednak obiecał poprawę
312
zaopatrzenia. Uzgodniono, iż armia polska liczyć będzie 96 tys. żołnierzy i 30 tys.
osób w formacjach pomocniczych, a 25 tys. żołnierzy będzie ewakuowanych.
Nazajutrz Sikorski nawiązał do sprawy obywatelstwa i oświadczył, że stanowisko
Kremla oznacza stwarzanie faktów dokonanych w sprawie granic, jednak Stalin
uchylił się od rozmowy w tej sprawie. Dnia 4 XII 1941 r. Sikorski i Stalin
podpisali deklarację, w której stwierdzano, iż Polska i Związek Radziecki będą
wraz z aliantami zachodnimi prowadzić wojnę z Niemcami do ostatecznego
zwycięstwa, a po jej zakończeniu zapewnią trwały i sprawiedliwy pokój przez
„nową organizację stosunków międzynarodowych, opartą na zjednoczeniu demo-
kratycznych krajów w trwałym sojuszu". Oczywiście obie strony odmiennie
rozumiały treść deklaracji.
Polska w obozie alianckim. Podczas rozmów z Anglikami w Moskwie w
połowie grudnia 1941 r. Stalin wysunął projekt oparcia zachodniej granicy Polski
na linii Odry z włączeniem do niej Prus Wschodnich. Uzależnił też podpisanie
układu o współpracy od uznania przez Wielką Brytanię zachodniej granicy ZSRR
sprzed 1941 r., zauważając przy tym, że sprawę granicy z Polską załatwi w
dwustronnych rozmowach z Polakami na podstawie zmodyfikowanej linii Curzo-
na. W marcu 1942 r. Churchill zawiadomił Sikorskiego, że Anglia udzieli Stali-
nowi poparcia, uznając zachodnią granicę ZSRR na odcinku państw bałtyckich i
Rumunii. Stwierdził, iż jeśli ZSRR pokona Niemcy, to i tak zdecyduje o granicach,
jeśli zaś przegra, układ pozostanie bez znaczenia. To dwuznaczne stanowisko było
dla Polski bardzo niebezpieczne, gdyż relatywizowało problem jej granic. Sikorski
zaprotestował, jednak nie mógł nakłonić strony angielskiej do zmiany stanowiska.
Podczas wizyty w USA gen. Sikorski podkreślił w rozmowie z Rooseveltem,
że uznanie przez Londyn zachodniej granicy ZSRR uczyni z Polski łatwy łup dla
Moskwy. Podkreślił potrzebę „uczciwej, szybkiej i skutecznej" pomocy dla ZSRR,
jednak zaznaczył, iż ustępstwa terytorialne Polski na korzyść Kremla byłyby
ciosem dla demokratycznych zasad Deklaracji Narodów Zjednoczonych. Roose-
velt odparł, że rząd USA nie uznaje żadnych rozstrzygnięć terytorialnych przed
zakończeniem wojny, wydawał się więc podzielać polski punkt widzenia. W
półoficjalnych wypowiedziach administracja amerykańska głosiła jednak pogląd,
że ZSRR wyjdzie z wojny jako mocarstwo światowe, w czym nie powinna
przeszkodzić suwerenność mniejszych państw. Uznanie przez rząd brytyjski za-
chodniej granicy ZSRR na odcinku państw bałtyckich i Rumunii stanowiło groźne
ostrzeżenie dla rządu RP w Londynie.
Plany federacji polsko-czechosłowackiej. Jeszcze jesienią 1940 r. Sikorski
nawiązał kontakt z Beneśem, szefem emigracyjnego rządu czechosłowackiego w
Londynie. Owocem wymiany poglądów była polsko-czechosłowacka deklaracja
zapowiadająca związek polityczny i gospodarczy, otwarty dla innych krajów
środkowoeuropejskich. Różnice zdań dotyczyły głównie granicy na Zaolziu,
stosunku do Węgier oraz stanowiska wobec ZSRR. Sikorski uważał, że tylko
federacja silna i zwarta mogłaby nawiązać poprawne stosunki ze Związkiem
Radzieckim. Beneś  sądził, że uda się je utrzymać nawet przy porozumieniu
313
luźniejszym i unikał stwarzania pozorów występowania wobec ZSRR z pozycji
siły. Poparcie ZSRR przez aliantów zachodnich i podpisanie radziecko-czecho-
słowackiego układu o współpracy w lipcu 1941 r. zahamowało postęp w kierunku
federacji środkowoeuropejskiej. Układ podpisany ostatecznie 13 I 1942 r. prze-
widywał wspólną politykę zagraniczną, obronną i gospodarczą. Uzgodniono też,
że życzeniem sygnatariuszy jest, by związek objął i inne państwa, bez ich
bliższego określenia.
Ewakuacja armii polskiej z ZSRR. W lutym 1942 r. armia polska w ZSRR
liczyła 75 tys. osób. Była to nadal kropla w morzu możliwości ludzkich i potrzeb
ratowania Polaków z ZSRR. W marcu 1942 r. Kreml zawiadomił Andersa, iż
zmniejsza liczbę racji żywnościowych dla wojska polskiego z 70 tys. do 26 tys.
Oznaczało to głód dla żołnierzy, a śmierć głodową dla ludności cywilnej. Po
dłuższych interwencjach Andersowi udało się uzyskać podniesienie liczby racji
dla armii polskiej do 44 tys. Stalin zgodził się też na ewakuację do Iranu ok.
30 tys. wojska, a także 12 tys. starców, kobiet i dzieci. Wydawało się, iż osiągnięto
kompromis.
Tymczasem Kreml uznał porozumienie za zakończenie akcji werbunkowej
do wojska polskiego. Wbrew obietnicom, władze radzieckie zlikwidowały sieć
polskich oficerów łącznikowych i rekrutacyjnych oraz aresztowały niektórych
delegatów ambasady RP. Sytuacja ludności polskiej w ZSRR gwałtownie się
pogorszyła. W dowództwie polskim dojrzewała decyzja o ewakuacji reszty wojska
do Iranu i ratowaniu tej części ludności cywilnej, która mogła wyjechać z
żołnierzami.
W maju 1942 r., podczas radziecko-brytyjskich rozmów, Churchill zapropo-
nował przeniesienie oddziałów polskich z ZSRR na Bliski Wschód w celu
wsparcia sił brytyjskich. Rząd radziecki wyraził zgodę. Sikorski obstawał za
pozostawieniem wojska w ZSRR ze względu na dobro stosunków polsko-radziec-
kich, lecz musiał się liczyć z presją angielską i z groźbą utraty armii polskiej, a
także nastrojami wśród żołnierzy i oficerów. Ostatecznie zgodził się na ewakuację
reszty wojska z ZSRR. W sierpniu 1942 r. ewakuowano przez bazy w Aszcha-
badzie i Krasnowodzku do Iranu 40 tys. żołnierzy i oficerów oraz ok. 30 tys.
ludności cywilnej. Władze ZSRR utrudniały ewakuację osób narodowości niepol-
skich, szczególnie Żydów, tłumacząc im jednocześnie, że Polacy nie zgadzają się
na ich wyjazd. Odmówiła wyjazdu do Iranu grupa oficerów z ppłk. Berlingiem
na czele, którą Stalin przygotowywał na wypadek wznowienia rekrutacji Polaków,
ale już pod ścisłą kontrolą Kremla.
Sprawa polska w obozie alianckim. Po wyprowadzeniu armii Andersa z
ZSRR stosunki polsko-radzieckie znalazły się w głębokim impasie. Rząd RP
nalegał na kontynuację akcji werbunkowej do armii polskiej, ale dalsze tworzenie
armii polskiej przekreśliła nota radziecka z października 1942 r., w której Kreml
oskarżył rząd RP o odmowę użycia polskich sił zbrojnych w ZSRR przeciw
Niemcom i uchylanie się od wypełnienia przyjętych na siebie zobowiązań.
Impas w stosunkach polsko-radzieckich odbił się na rokowaniach w sprawie
314
federacji polsko-czechosłowackiej. Rosnący nacisk Kremla na Czechów spowo-
dował zahamowanie rozmów z rządem RP. Wprawdzie w lecie 1942 r. trwały
jeszcze kontakty wzajemne, ale w listopadzie 1942 r. prezydent Benes opowiedział
się za zawieszeniem dalszych rokowań w sprawie federacji, proponując jedynie
zwykły dwustronny sojusz polityczny.
W połowie 1942 r. nastąpiła reorganizacja PSZ walczących z Niemcami.
Nadal trwała rozbudowa I Korpusu oraz lotnictwa polskiego w Wielkiej Brytanii.
W sierpniu 1941 r. Samodzielna Brygada Karpacka wzięła udział w walkach o
Tobruk. Następnie Brygadę przerzucono do Palestyny, gdzie przekształciła się w
Dywizję Strzelców Karpackich. W kwietniu 1942 r. wzmocnił ją pierwszy rzut
żołnierzy ewakuowanych z ZSRR. We wrześniu 1942 r. gen. Anders rozpoczął
formowanie II Korpusu Polskiego na Bliskim Wschodzie.
Podczas kolejnej wizyty w USA na przełomie 1942/1943 r. gen. Sikorski
próbował uzyskać poparcie dla stanowiska polskiego wobec ZSRR, koncepcji
operacji alianckiej przez Bałkany w kierunku Polski w celu niedopuszczenia do
zajęcia jej przez wojska radzieckie, jak również wzmocnienia roli AK jako części
sił sojuszniczych. Sikorski przedłożył Amerykanom memoriały w sprawie granic
Polski, jej udziału w okupacji Niemiec oraz w powojennej współpracy. Postulował
włączenie do Polski Prus Wschodnich, Gdańska, części Pomorza Zachodniego i
całej Opolszczyzny oraz okupację lewego brzegu Nysy Łużyckiej i Odry wraz
ze Szczecinem i Rugią. Granicę wschodnią opierał na linii ustalonej w Rydze
w 1921 r. Koncepcje polskie nie znalazły uznania w USA. W styczniu 1943 r.
Churchill i Roosevelt spotkali się w Casablance, gdzie uzgodnili formułę „bez-
warunkowej kapitulacji Niemiec" (zob. s. 283), która w istocie oznaczała zgodę
na przemarsz wojsk radzieckich przez ziemie polskie.
Nieprzyjazne kroki ZSRR. W zimie 1942/1943 r. na froncie wschodnim
nastąpił przełom, a Armia Czerwona przeszła do kontrofensywy. Spowodowało
to dalsze usztywnienie stanowiska Kremla wobec rządu RP. W połowie stycznia
1943 r. rząd ZSRR narzucił ponownie obywatelstwo radzieckie wszystkim oby-
watelom RP, zamieszkującym uprzednio wschodnie ziemie Polski lub deportowa-
nym stamtąd po 1939 r. Był to kolejny krok rządu radzieckiego potwierdzający
nieodwołalność zaboru ziem wschodnich Rzeczypospolitej.
Strona polska zwróciła się z prośbą o ponowne zbadanie kwestii obywatelstwa,
jednak Kreml odmówił dyskusji w tej sprawie. Dnia 1 III 1943 r. agencja TASS
opublikowała oświadczenie stwierdzające, że Polacy nie chcą uznać „historycz-
nych praw narodu ukraińskiego i białoruskiego do zjednoczenia w swoich grani-
cach narodowych" oraz że rząd w Londynie pragnie kontynuować imperialistyczną
politykę na wschodzie wbrew „prawdziwej opinii narodu polskiego". Nie podano,
w jaki sposób rząd radziecki poznał tę opinię ani też dlaczego ZSRR jako państwo
federacyjne uzurpuje sobie prawo do jednoczenia Ukraińców i Białorusinów. Rząd
RP odrzucił tezy radzieckie. Podkreślił, że głosowanie we wschodniej Polsce było
sprzeczne z prawem międzynarodowym, a powrót do niemiecko-radzieckiej linii
granicznej z września 1939 r. nie wymaga komentarzy. Mimo to rząd RP ponowił
swą chęć przyjaznego ułożenia wzajemnych stosunków.
315
Powstanie ZPP. Radzieckie oświadczenie w sprawie obywatelstwa zmieniło
sytuację rzesz polskich w ZSRR. Polacy byli znów atakowani propagandą skie-
rowaną przeciw legalnym władzom RP. W lutym 1943 r. powstał w Moskwie
Komitet Organizacyjny Związku Patriotów Polskich (ZPP). Zapowiadał on po-
wstanie „naprawdę" wolnej, niepodległej i silnej Polski, połączonej „braterskimi
i sąsiedzkimi" stosunkami z ZSRR, walkę z „szaleńcami emigracyjnymi" i
wszystkimi, którzy, „niby nienawidząc hitleryzmu, przyjmują jego teorię, uważa-
jąc się za rasę panów, powołaną do rządzenia innymi narodami i wmawiają Polsce
rzekomą jej misję historyczną na wschodzie". „Patrioci polscy" w ZSRR porów-
nywali więc dążenia rządu RP do założeń hitleryzmu. Związek Patriotów Polskich
podjął się tworzenia nowego wojska polskiego. W ścianie, stworzonej przez
ponowne narzucenie Polakom obywatelstwa ZSRR, pojawiła się furtka, ale drogę
obstawiono gęsto funkcjonariuszami partii i NKWD. Wśród organizatorów ZPP
na czoło wysunęli się: Wasilewska, Alfred Lampę, Roman Zambrowski, Aleksan-
der Zawadzki i ppłk Berling.
Postawa aliantów zachodnich. W trakcie narastania kryzysu polsko-radziec-
kiego Roosevelt i Churchill porozumieli się w marcu 1943 r. i ustalili, że Polska
będzie musiała uwzględnić roszczenia ZSRR wobec swych ziem wschodnich oraz
że „ostatecznie rzeczą wielkich mocarstw będzie rozstrzygnąć, co Polska ma
mieć". Było to stanowisko sprzeczne z Kartą Atlantycką. Szefowie rządów USA
i Wielkiej Brytanii doradzali jednocześnie Sikorskiemu zachowanie zimnej krwi
i niedoprowadzanie do zerwania stosunków ze Związkiem Radzieckim, obiecując
interwencję „w stosownej chwili". Tymczasem w prasie brytyjskiej wysuwano już
ideę podziałów sfer wpływów w Europie między Anglię i ZSRR wzdłuż Odry.
Cenę zgody w obozie alianckim miała zapłacić swą niepodległością Polska.
Zerwanie stosunków polsko-radzieckich. Stosunki między rządami RP i
ZSRR przybrały dramatyczny obrót, gdy 13 IV 1943 r. Niemcy donieśli o odkryciu
grobów oficerów polskich w lasku katyńskim koło Smoleńska, oskarżając o
zbrodnię radzieckie NKWD. Kreml zareagował komunikatem stwierdzającym, że
polscy jeńcy wpadli w ręce niemieckie w lecie 1941 r. i zostali wówczas
zamordowani. Ponieważ przez półtora roku strona radziecka nie potrafiła wyjaśnić
losu oficerów polskich z obozu w Kozielsku, których ciała odkryto w Katyniu,
dla władz polskich było jasne, że sprawa wydała się wbrew woli Kremla. Próby
wyjaśnienia jej do końca mogły jednak zaostrzyć konflikt polsko-radziecki, czego
władze RP chciały uniknąć. Rząd RP postanowił zwrócić się do Międzynarodo-
wego Czerwonego Krzyża w Genewie z prośbą o wyjaśnienie sprawy. Niestety,
w tym samym dniu w Genewie znalazła się już podobna prośba niemiecka. Rząd
RP odmówił Niemcom prawa do czerpania z tragedii argumentów do obrony
własnej, przypominając długą listę zbrodni hitlerowskich na narodzie polskim i
ludności żydowskiej. Zwrócił się też do władz radzieckich wyrażając żal z powodu
nieodnalezienia w ZSRR zaginionych oficerów polskich i domagając się wyjaś-
nienia ich losu.
Kreml przystąpił do gwałtownej kontrakcji. W depeszach do Churchilla i
316
Roosevelta Stalin określił postępowanie rządu polskiego jako „całkowicie nienor-
malne" i naruszające „zasady i normy przyjęte w stosunkach między dwoma
państwami sojuszniczymi". Prośbę Polaków do Międzynarodowego Czerwonego
Krzyża uznał za dowód, że między „wrogiem aliantów Hitlerem i rządem pana
Sikorskiego istnieje kontakt i zmowa". Kreml oświadczył też, że zrywa stosunki
z rządem RP. Alianci zachodni depeszowali do Stalina uznając krok rządu
polskiego za błąd zrobiony bez ich wiedzy. W nocy z 25 na 26 IV 1943 r.
Mołotow wręczył ambasadorowi RP Tadeuszowi Romerowi notę zawiadamiającą
0  zerwaniu przez Kreml stosunków z rządem RP.
Zmiany w organizacji okupacji po czerwcu 1941 r. Po wybuchu wojny
niemiecko-radzieckiej również ziemie wschodnie II Rzeczypospolitej znalazły
się pod panowaniem III Rzeszy. W lipcu 1941 r. rząd niemiecki wprowadził na
zdobytych terenach nową organizację administracji. Utworzono okręg białostocki,
który włączono do Rzeszy. Dawne województwa: stanisławowskie, tarnopolskie
1  część lwowskiego, połączono w piąty dystrykt GG ze stolicą we Lwowie.
Województwo wołyńskie znalazło się w nowo powstałym Komisariacie Rzeszy
Ukraina, podczas gdy wileńskie, nowogródzkie i poleskie włączono do Komisa-
riatu Rzeszy Wschód, obejmującego także Litwę, Łotwę i Estonię. Do Rzeszy
włączono 31% terytorium RP z 1939 r., 39% przypadło na GG, 30% wcielono
natomiast do Komisariatów Ukraina i Wschód.
Polityka hitlerowska. O ile dotychczas władze niemieckie nie negowały, iż
Generalne Gubernatorstwo ma być terenem zamieszkanym przez Polaków, o tyle
w lecie 1941 r. uznano, że GG ma się stać w ciągu 15-20 lat krajem niemieckim.
W hitlerowskim Ogólnym Planie Wschód zakładano, że 80-85% ludności polskiej,
która przeżyje wojnę, zostanie wysiedlona, resztę zaś zamierzano wymordować
lub zgermanizować. Jako teren przyszłego osiedlenia Polaków po zwycięskiej
wojnie ze Związkiem Radzieckim przewidywano rozległe obszary zachodniej
Syberii, gdzie zostaliby oni rozproszeni wśród autochtonów i zasymilowani. Naród
polski miał przestać istnieć.
Niemcy kontynuowali dotychczasowe formy polityki na ziemiach polskich.
Trwały wysiedlenia z terenów przyłączonych do Rzeszy. W 1942 r. władze
hitlerowskie podjęły próbę germanizacji Zamojszczyzny. Większość spośród ok.
150 tys. wysiedlonych osób trafiła na roboty do Niemiec i do obozów koncen-
tracyjnych. Część dzieci skierowano do domów wychowawczych w Rzeszy w
celu zniemczenia, inne znalazły się w dziecięcych obozach koncentracyjnych,
niektóre zaś uratowali z transportów mieszkańcy Warszawy i okolic. Jednocześnie
prowadzono akcję kolonizacyjną. Do końca 1942 r. osiedliło się na ziemiach
polskich ok. 700 tys. Niemców, przybyłych głównie z krajów bałtyckich i
bałkańskich. Po zajęciu Kresów Wschodnich hitlerowcy dokonali tam licznych
mordów na ludności polskiej i żydowskiej. W lipcu 1941 r. w masowych
egzekucjach we Lwowie zginęli liczni przedstawiciele inteligencji i działacze
polityczni, którzy przeżyli okupację radziecką. Rozszerzano sieć obozów koncen-
tracyjnych. Istniejące już obozy w Oświęcimiu, Stutthofie i Treblince stale roz-
317
budowywano. Powstały obozy w Brzezince, na Majdanku pod Lublinem, w
Chełmnie, Sobiborze, Bełżcu i w ok. 200 innych miejscowościach.
Życie społeczne pod okupacją. Sytuacja materialna ludności pod okupacją
hitlerowską stale się pogarszała. Spadek produkcji, wzrost bezrobocia, konfiskaty
mienia, zamrożenie płac przy rosnących stale kosztach utrzymania, wszystko to
powodowało pauperyzację, zwłaszcza wśród robotników i inteligencji. Coraz
większa część ludności miast nie dojadała, a źródłem dodatkowych dochodów
była często wyprzedaż rzeczy. Upowszechnił się nielegalny handel i szmugiel
żywności do miast, a także zdobywanie środków do życia przez okradanie władz
okupacyjnych, np. przez wynoszenie narzędzi i materiałów z fabryk niemieckich,
co uważano także za formę sabotażu przeciw okupantowi. Warunki życia pod
okupacją hitlerowską powodowały zmiany w zachowaniu, hierarchii wartości i
norm etycznych. Groziły upowszechnieniem się postaw cynicznych i cwaniackich,
rodziły margines osobników żerujących na nieszczęściu innych. Przed niszczącym
wpływem rzeczywistości okupacyjnej broniono się konspiracyjną aktywnością
polityczną i wojskową, a także podziemnym życiem kulturalnym i naukowym.
Dzięki pracom Departamentu Oświaty i Kultury Delegatury Rządu oraz jego
biur terenowych udało się wprowadzić do wszystkich czynnych szkół podstawo-
wych tajne programy języka polskiego, geografii i historii. Szczególne znaczenie
dla przetrwania narodu w latach okupacji miał Kościół rzymskokatolicki. Nieza-
leżnie od pracy duszpasterskiej księża angażowali się w różne formy oporu,
udzielali schronienia oraz wsparcia materialnego. Podobną rolę odgrywało polskie
duchowieństwo protestanckie. Pod nieobecność w kraju prymasa Polski kardynała
Hlonda, przywódcą duchowym Polaków stał się arcybiskup Adam Sapieha, me-
tropolita krakowski. Księża padali też głównie ofiarami represji, zarówno radziec-
kich, jak i niemieckich. Zaprzeczeniem ideologii nienawiści i ludobójstwa oraz
symbolem wiary w godność ludzką stało się męczeństwo o. Maksymiliana Kolbe,
który ofiarował swe życie za współwięźnia, wybierając śmierć w bunkrze głodo-
wym w Oświęcimiu.
Mimo prześladowań polskie życie umysłowe nie tylko nie zamarło, ale
przyniosło wiele wybitnych osiągnięć. W czasie okupacji debiutowało całe nowe
pokolenie poetów, angażujących się w walkę narodu o przetrwanie, chroniących
wartości narodowe przed grozą codziennej rzeczywistości. Wielką popularność
zdobyły Kamienie na szaniec Kamińskiego, wydany konspiracyjnie w 1943 r.
obraz czynu żołnierskiego Szarych Szeregów. Organizowano też konspiracyjne
przedstawienia teatralne, koncerty i inne imprezy kulturalne.
Eksterminacja Żydów. W 1941 r. nastąpiło zaostrzenie akcji antyżydo-
wskich. W marcu 1941 r. Żydzi zostali całkowicie wyjęci spod prawa, a w
październiku 1941 r. wydano zarządzenie przewidujące karę śmierci dla Żydów
opuszczających getta bez upoważnienia oraz dla osób udzielających im schronie-
nia. Ludność żydowską dziesiątkował w zastraszającym tempie głód i epidemie
chorób zakaźnych. Hitlerowcy uznali jednak, że tempo wymierania Żydów jest
zbyt powolne. W tym celu rozpoczęto realizację Endlósung, tzw. ostatecznego
318
rozwiązania kwestii żydowskiej. Wstępem do tej akcji były masowe rozstrzeli-
wania Żydów na Kresach Wschodnich. Na wiosnę 1942 r. rozpoczęto likwidację
gett przez wywożenie ich mieszkańców do obozów zagłady, gdzie całe transporty
kierowano wprost do komór gazowych, a zwłoki palono w krematoriach lub na
stosach ułożonych pod gołym niebem. Przez obozy w Oświęcimiu i Brzezince,
Treblince, Majdanku, Sobiborze, Bełżcu i innych miejscach przechodziły setki
tysięcy skazanych na zagładę Żydów, przywożonych z Polski i z podbitych krajów
Europy. Symbolem niezłomnosci w obronie wartości humanistycznych stała się
męczeńska śmierć Janusza Korczaka.
Podziemie polityczne. Układ Sikorski-Majski z lipca 1941 r. przyjęto w
kraju w zasadzie z aprobatą. Podkreślano jedynie nienaruszalność granic Polski.
Odrębne zdanie na temat układu wyraziła PPS-WRN, dla której stanowisko
Sikorskiego było zbyt ugodowe, a delegat Ratajski zbyt zachowawczy. We
wrześniu 1942 r. Ratajski ustąpił ze stanowiska, a w miesiąc później zmarł.
Funkcję delegata rządu na kraj objął Jan Piekałkiewicz z SL i pełnił ją do lutego
1943 r., gdy aresztowało go Gestapo. W maju 1943 r. nowym delegatem miano-
wano Jana Stanisława Jankowskiego z SP.
W latach 1941-1943 nastąpił dalszy rozwój organizacyjny Delegatury Rządu
na Kraj. W Departamencie Spraw Wewnętrznych Delegatury działało Biuro Ziem
Nowych, które przygotowywało plany przejęcia przez Polskę Prus Wschodnich,
Pomorza Zachodniego i Śląska Opolskiego po zakończeniu wojny. Departament
ten zorganizował też Państwowy Korpus Bezpieczeństwa, zalążek policji, który
miał się ujawnić w chwili obejmowania władzy. Głównym zadaniem Departa-
mentu Informacji i Prasy było dostarczanie ludności okupowanego kraju prawdzi-
wych wiadomości i przeciwdziałanie wrogiej propagandzie. Departament Oświaty
i Kultury zajął się ratowaniem dzieł sztuki i pomników kultury polskiej przed
dewastacją i grabieżą przez okupanta. Departament Pracy i Opieki Społecznej
roztaczał m.in. opiekę nad więźniami politycznymi i ich rodzinami. W 1942 r.
rozbudowano też sieć delegatów wojewódzkich i powiatowych.
Do kierowania oporem społeczeństwa delegat rządu i komendant główny
ZWZ mianowali w kwietniu 1941 r. wspólnego pełnomocnika w osobie Kor-
bońskiego z SL. W grudniu 1942 r. zorganizował on Kierownictwo Walki
Cywilnej (KWC), którego głównym zadaniem było rozpowszechnienie i egze-
kwowanie zasad walki cywilnej w całym kraju. Miały temu służyć sądy pod-
ziemne KWC. Rozprawy prowadzone przez zawodowych sędziów były tajne, a
o doprowadzeniu oskarżonego decydował przewodniczący, jeśli nie zagrażało to
bezpieczeństwu sądu. Oskarżonego, nawet nieobecnego, bronił obrońca. Od wy-
roku nie przysługiwało odwołanie, ale wymagał on zatwierdzenia przez delegata
rządu. Orzeczenia kary śmierci za zdradę, szpiegostwo, denuncjację lub prześla-
dowania oparte były na polskim kodeksie karnym z 1932 r. Uchwała Komitetu
Ministrów do spraw Kraju z kwietnia 1940 r. nadała sądom podziemnym charakter
sądów państwowych. Pierwsze wyroki śmierci wydano i wykonano w Warszawie
za udział w niemieckich akcjach eksterminacyjnych. Za przestępstwa mniejszej
319

Cyryl Ratajski (1875-1942)
Jan Piekałkiewicz (1892-1943)
Jan Stanisław Jankowski (1882-1953)                   Stefan Korboński (1901-1989)

320
wagi sądy skazywały na nagany, upomnienia, chłostę lub strzyżenie włosów, w
przypadku kobiet utrzymujących bliskie stosunki z Niemcami. Kierownictwo
Walki Cywilnej posiadało własną radiostację pozwalającą utrzymać kontakt z
Londynem.
Armia Krajowa. Zdaniem Naczelnego Dowództwa w Londynie, jednoczenie
organizacji zbrojnych zakładanych żywiołowo przez różne środowiska było zbyt
powolne. Dnia 14 II 1942 r. Związek Walki Zbrojnej przemianowano na Armię
Krajową (AK), która miała podjąć akcję scalania podziemia wojskowego. Na
czele AK stanął komendant główny gen. Grot-Rowecki. Kraj podzielono na
obszary, obszary na okręgi odpowiadające województwom, okręgi zaś na obwody
pokrywające się z powiatami i placówki odpowiadające gminom. Naczelnym
celem AK była samoobrona i przygotowanie powszechnego powstania w momen-
cie załamania się Niemiec. Na razie nie planowano podejmowania otwartej walki
z okupantem, gdyż, jak słusznie oceniano, nie miała ona szans powodzenia przed
decydującymi rozstrzygnięciami w wojnie światowej, a spowodować mogła nie-
obliczalne straty.
W pierwszej kolejności wcielono do AK Socjalistyczną Organizację Bojową
i Tajną Organizację Wojskową. Autonomię w ramach AK utrzymała Chłopska
Straż SL, przekształcona w 1942 r. w Bataliony Chłopskie (BCh). Największe
trudności wynikły w trakcie przyłączania Narodowej Organizacji Wojskowej SN
— tylko około połowy jej członków przystąpiło na jesieni 1942 r. do AK, reszta
natomiast połączyła się z narodowo-radykalną Grupą Szańca i Związkiem Jasz-
czurczym w Narodowe Siły Zbrojne (NSZ).
Wśród działań podejmowanych przez Armię Krajową duże znaczenie miało
utrzymanie łączności między krajem i władzami na emigracji przy pomocy tajnych
radiostacji i kurierów. W 1943 r. w tajnych szkołach podchorążych rezerwy
kształciło się ok. 3 tys. osób. Gromadzone przez AK uzbrojenie pochodziło z
zapasów ukrytych przez oddziały polskie w 1939 r., zakupów i zdobyczy, pro-
dukcji własnej i zrzutów. Broń produkowano potajemnie w zakładach prywatnych,
korzystając z niedostatecznego nadzoru okupanta, lub we własnych warsztatach
podziemnych, które dostarczały AK pistoletów maszynowych typu „Błyskawica"
i „Steń", miotaczy ognia, min, bomb, granatów i materiałów wybuchowych.
Jednym z największych sukcesów wywiadu AK było wykrycie i zlokalizowanie
produkcji pocisków rakietowych VI; w marcu 1943 r. nalot bombowców alianc-
kich zniszczył bazę w Peenemiinde. Równolegle do działań Delegatury, również
w Komendzie Głównej AK zorganizowano Biuro Informacji i Propagandy (BIP)
z płk. Janem Rzepeckim na czele.
Podziemie polskie wobec eksterminacji Żydów. Od lipca 1942 r. podziemie
polskie informowało Londyn o nasilającej się eksterminacji Żydów. Początkowo
alianci nie wierzyli doniesieniom z Polski, uważając je za przesadzone. We
wrześniu 1942 r. KWC wydało odezwę protestując w imieniu całego narodu
przeciw zbrodni dokonywanej na ludności żydowskiej. W tym samym czasie
Komenda Główna AK nawiązała kontakt z Żydowską Organizacją Bojową (ŻOB)
w getcie warszawskim.
21 — Historia
321
W grudniu 1942 r. z inicjatywy organizacji podziemnych powołano do życia
Radę Pomocy Żydom pod kryptonimem „Żegota". Tysiące Żydów ukrywało się
przed okupantami korzystając z pomocy rodzin polskich, za co groziła kara
śmierci i za co hitlerowcy zamordowali wielu Polaków. Zarówno wśród Żydów,
jak i w podziemiu polskim zdawano sobie sprawę, że pomoc jest niewystarczająca,
jednak społeczeństwo i podziemie polskie, samo podlegając terrorowi okupanta,
miało ograniczone możliwości działania. Postawę społeczeństwa polskiego wobec
tragedii Żydów bardzo jest trudno ocenić obiektywnie. Z jednej strony, zdarzały
się przypadki wydawania Żydów czy szantażu, określane mianem „szmalcownic-
twa", a duża część Polaków z obojętnością odnosiła się do bezprecedensowego
mordu na ludności żydowskiej. Z drugiej strony, antysemityzm panujący w
niektórych środowiskach przed wojną ustępował często miejsca współczuciu, a
nawet pomocy w obliczu zagłady Żydów.
Powstanie PPR. Jeszcze podczas rokowań polsko-radzieckich, zakończonych
podpisaniem umowy z lipca 1941 r., Kreml przyspieszył przygotowania komuni-
stycznego zaplecza w Polsce. Komintern przeszkolił grupę komunistów w spe-
cjalnym ośrodku Puszkino pod Moskwą i zezwolił na odbudowanie w Polsce
partii komunistycznej. Pod koniec grudnia 1941 r. w Wiązownej pod Warszawą
lądowała na spadochronach pierwsza grupa, która miała stworzyć proradzieckie
ugrupowanie podziemne: Paweł Finder, Bolesław Mołojec i Marceli Nowotko, a
wkrótce następne grupy z Małgorzatą Fornalską i Janem Krasickim na czele.
Dnia 5 I 1942 r. członkowie pierwszej Grupy Inicjatywnej utworzyli Polską Partię
Robotniczą (PPR).
Na czele Komitetu Centralnego PPR stanął Nowotko. W deklaracji progra-
mowej, ogłoszonej w połowie stycznia 1942 r., Polska Partia Robotnicza wzywała,
zgodnie z dyrektywami otrzymanymi w Moskwie, do podjęcia w Polsce masowej
akcji zbrojnej. Wystąpienie przeciw Niemcom byłoby na rękę Kremlowi, który
pragnął osłabienia natarcia hitlerowskiego. Było to jednak sprzeczne z interesem
polskim i założeniami rządu RP w Londynie, Delegatury i AK. Podziemie polskie
przygotowywało się do ogólnego powstania w momencie załamania się Niemiec.
Przedwczesna akcja, w chwili gdy siły hitlerowskie stały pod Moskwą, równałaby
się narodowemu samobójstwu. Ponieważ PPR unikała haseł komunistycznych, a
głosiła program ludowy i patriotyczny oraz wzywała do walki, jej szeregi zaczęły
powoli rosnąć. Na wiosnę 1942 r. Polska Partia Robotnicza stworzyła własną
organizację wojskową, Gwardię Ludową (GL), której oddziały organizowały
spektakularne akcje zbrojne. Na przykład w październiku 1942 r. grupy GL
obrzuciły bombami lokale niemieckie: „Cafe Club" i „Mitropa" w Warszawie.
Były to akcje obliczone na efekt propagandowy i wywołały represje niewspół-
mierne do korzyści.
W kierownictwie PPR trwała ostra rywalizacja o władzę. Choć Komintern
oddał kierownictwo grupy w ręce Nowotki, mafijne metody działania sprzyjały
narastaniu walk wewnętrznych. Pewną odmienność, wynikającą z doświadczeń
okupacji niemieckiej,  wykazywali komuniści nie wchodzący w  skład Grupy
322
Inicjatywnej, dłużej przebywający w kraju, z Władysławem Gomułką i Marianem
Spychalskim na czele. Na jesieni 1942 r. w kierownictwie Polskiej Partii Robot-
niczej doszło do konfliktu. Na polecenie swego brata Bolesława, w listopadzie
1942 r., Zygmunt Mołojec zastrzelił Nowotkę. Bolesław Mołojec uzurpował sobie
funkcję nowego I sekretarza. Reszta kierownictwa: Finder, Fornalska, Gomułka
i Franciszek Jóźwiak, podjęła decyzję o likwidacji obu Mołojców. Na czele PPR
stanął teraz Finder.
Aktywizacja podziemia niepodległościowego. Władze podziemne z niepo-
kojem obserwowały działania PPR. Komenda Główna AK powołała nawet w
1942 r. komórkę „K" do prowadzenia kontrakcji i gromadzenia informacji o celach
i metodach działania PPR. Z tego okresu pochodził też napis umieszczany na
murach miast: „PPR — Płatne Pachołki Rosji". Władze Polski podziemnej liczyły
się z atrakcyjnością haseł o podejmowaniu natychmiastowej walki, gdyż w
społeczeństwie narastała potrzeba czynu. W lipcu 1942 r. komendant główny AK
gen. Rowecki zdecydował o przejściu od biernego oporu do ograniczonej walki.
Na decyzję tę wpłynęło głównie zahamowanie postępu Niemiec na frontach,
udoskonalenie struktury organizacyjnej AK oraz rosnąca liczba osób „spalonych",
dla których partyzantka była jedynym ratunkiem.
W październiku 1942 r. jednostki sabotażowo-dywersyjne AK (Związek
Odwetu i „Wachlarz") połączono w Kierownictwo Dywersji (Kedyw), którego
szefem został płk Emil Fieldorf ps. Nil. Wraz z Biurem Informacji i Propagandy,
kontrwywiadem i specjalną komórką „N" do celów dywersji propagandowej wśród
Niemców Kedyw wszedł w skład Kierownictwa Walki Konspiracyjnej (KWK) z
komendantem głównym AK na czele. Do oddziałów Kedywu zaczęły coraz
częściej trafiać grupy harcerzy z Szarych Szeregów, które organizowały własne
jednostki dywersyjne. Szczególną sławę zdobyła ich brawurowa akcja pod Arse-
nałem w Warszawie w marcu 1943 r. Kedyw rozbudowywał też oddziały party-
zanckie w terenie. Akcję tę przyśpieszyło wysiedlanie ludności polskiej z Zamoj-
szczyzny, któremu przeciwstawiono się siłą. Straty niemieckie spowodowały
wstrzymanie wysiedleń z Zamojszczyzny. Równolegle poważne siły partyzanckie
przerzucały też na Kresy Wschodnie władze radzieckie, by przygotować tam grunt
pod przyszłe panowanie.
Powstanie w getcie warszawskim. Wiosną 1943 r. akcja eksterminacji Żydów
przez władze niemieckie weszła w stadium końcowe. Komory gazowe Oświęci-
mia, Treblinki, Bełżca, Majdanka i innych hitlerowskich obozów śmierci pracowały
bez przerwy. Gdy 19 IV 1943 r. Niemcy przystąpili do likwidacji resztek getta
warszawskiego, powitały ich strzały. Rozpoczęło się powstanie kierowane przez
Żydowską Organizację Bojową. Pomimo niewspółmiernych sił, powstańcy zdołali
zadać Niemcom duże straty. Komendantem ŻOB był Mordechaj Anielewicz, a
jego zastępcą — Marek Edelman. Po początkowym zaskoczeniu do akcji wkroczyły
wzmocnione siły SS i Wehrmachtu pod dowództwem Jiirgena Stroopa, niszcząc i
paląc dom po domu. Gdy hitlerowcy opanowali siedzibę powstańczego dowództwa
w bunkrze przy ul. Miłej, jego członkowie z Anielewiczem na czele popełnili
samobójstwo.  Opór w getcie gasł, przenosząc  się do podziemnych kryjówek,
I
323

Wejście Niemców do getta warszawskiego podczas powstania w 1943 r.
systematycznie niszczonych przez Niemców. Wraz z ok. 100 tys. ofiar bestialstwa
hitlerowskiego z powierzchni ziemi zniknęła cała duża dzielnica Warszawy.
Ograniczonej pomocy udzieliło powstańcom podziemie polskie. Reakcje spo-
łeczeństwa były natomiast różne, nierzadko obojętne. Przez cały czas powstania de-
legat Jankowski alarmował rząd RP w Londynie, a za jego pośrednictwem alian-
tów zachodnich. Na znak protestu przeciw bierności aliantów w obliczu tragedii
Żydów w Polsce popełnił samobójstwo Szmul Zygielbojm, członek Rady Naro-
dowej RP w Londynie. Do akcji pomocy wzywały odezwy „Żegoty", przemówienia
Sikorskiego i apel delegata rządu. Mimo śmiertelnego niebezpieczeństwa, jakim
było ukrywanie Żydów, część z nich znalazła schronienie w polskich domach,
choć efekty tych wezwań były z pewnością mniejsze niż potrzeby prześladowanych.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Geneza i zasady układu polsko-radzieckiego z lipca 1941 r. i pierwszy okres jego realizacji
— do grudnia 1941 r.
2. Narastanie impasu w stosunkach polsko-radzieckich i dwuznaczne stanowisko USA i Wielkiej
Brytanii — do początku 1942 r.
3.  Okoliczności zerwania stosunków dyplomatycznych między rządem radzieckim i polskim w
kwietniu 1943 r.
4.  Udział polskich formacji zbrojnych w działaniach militarnych w latach 1942-1943.
5.  Warunki życia w okupowanym kraju.
6.  Holocaust na ziemiach polskich i powstanie w getcie warszawskim.
7.  Struktury polskiego państwa podziemnego i formy walki z okupantem.
8.  Lewica komunistyczna — powstanie PPR.                       .........
324
Słownik:
AK, BIP, Grupa Inicjatywna, GL, Kedyw, KWC, NSZ, „Wachlarz", ZPP, ŻOB.
Przykłady ćwiczeń:
1.  Dlaczego polscy komuniści tworząc partię w 1942 r. przyjęli nazwę PPR, a nie wrócili do
nazwy KPP?
2.  Polityka Sikorskiego wobec ZSRR była różnie oceniana — podaj, jakich argumentów mogli
używać jej przeciwnicy i zwolennicy.
3.  Dlaczego rok 1943 można uznać za przełomowy dla przyszłości Polski? (Uwzględnij przy
formułowaniu odpowiedzi zarówno sytuację w kraju, jak i politykę mocarstw.)
Rozdział  5.  Czas   przełomu
(kwiecień  1943-liPiec  1944J
Tematy do powtórzenia:
•  Przebieg działań na frontach II wojny światowej w latach 1943-1944.
•  Konferencje w Casablance i Teheranie.
Ofensywa polityczna Kremla. Zerwanie przez ZSRR stosunków z rządem
RP stanowiło wstęp do akcji politycznej, której celem było stworzenie kontrolo-
wanych przez Kreml władz w Polsce. W czerwcu 1943 r. odbył się w Moskwie
I Zjazd Związku Patriotów Polskich, ktOTy~WybTa'ł władze i uchwalił deklarację
programową. Stwierdzono w niej, że głównym zadaniem ZPP jest organizowanie
zbrojnej walki Polaków u boku Armii Czerwonej. Zapowiadano, że przyszła
Polska winna mieć „sprawiedliwe granice na wschodzie" i „piastowską" granicę
na zachodzie, suwerenne prawa i ustrój parlamentarno-demokratyczny, wolny od
„jarzma obszarników i kapitalistów". Podkreślano przyjaźń i sojusz z ZSRR jako
podstawę polityki zagranicznej.
W maju 1943 r. rząd ZSRR zaakceptował plan stworzenia 1 Dywizji im.
Tadeusza Kościuszki, którą zaczęto organizować w Sielcach nad Oką. Napływały
tu masy ochotników, którzy w dywizji kościuszkowskiej widzieli jedyną szansę
ocalenia. W Sielcach dopuszczono pewien sztafaż polski: byli tu księża i modlitwy
po polsku. Ostatecznym argumentem na rzecz posłuszeństwa stawał się los rodzin
pozostawionych w Kazachstanie lub na Syberii. Niektórzy żołnierze pochodzili
ze zsowietyzowanej Polonii radzieckiej, rozproszonej po terenie ZSRR w latach
dwudziestych i trzydziestych. W dywizji znaleźli się Żydzi, Ukraińcy i Białorusini,
których teraz, w przeciwieństwie do armii Andersa, dopuszczono do poboru.
Ponieważ polska kadra oficerska została wymordowana w 1940 r. lub wyszła
z armią Andersa, większość stanowisk dowódczych objęli oficerowie radzieccy.
W lipcu 1943 r. aż 67% oficerów dywizji pochodziło z Armii Czerwonej; 70%
nie posiadało wyższego, a 14% nawet średniego wykształcenia. Radzieckie były
325
1
i
też niektóre zwyczaje: salutowanie, musztra czy skróty nazw pododdziałów.. W,
sierpniu 1943 r. Związek Patriotów Polskich uzyskał zgodę na formowanie
kolejnych jednostek I Korpusu, którego dowódcą został Berling, mianowany przez
Stalina generałem. Na jego zastępcę powołano Karola Świerczewskiego, wycho-
wanego w ZSRR dowódcę brygad międzynarodowych w Hiszpanii i działacza
Kominternu. Dnia 12 X 1943 r. Dywizja im. Kościuszki wzięła udział w bitwie
pod Lenino"naTiiałorusi, gdzie, skierowana na najtrudniejszy odcinek walki,
doznała ogromnych strat.
Śmierć Sikorskiego. Zerwanie przez Moskwę stosunków z rządem RP
zaostrzyło rozbieżności wśród polityków polskich na emigracji. Opozycja przeciw
Sikorskiemu, obwinianemu o nadmierną ustępliwość wobec ZSRR, wzmogła się
szczególnie w II Korpusie gen. Andersa na Bliskim Wschodzie, gdzie znalazła
się też grupa dawnych działaczy sanacyjnych. Podkreślano fiasko prób ugody z
ZSRR, twierdzono, że należy zaostrzyć kurs w stosunku do Kremla, a na
realizatora tej polityki typowano gen. Andersa. Sytuacja ta skłoniła Sikorskiego
do podjęcia w połowie maja 1943 r. podróży inspekcyjnej do polskich oddziałów
na Bliskim Wschodzie. Dnia 4 VII 1943 r. powracając z Bliskiego Wschodu
Sikorski zginął w katastrofie koło Gibraltaru.
Prezydent Raczkiewicz mianował naczelnym wodzem gen. Sosnkowskiego,
nowym premierem zaś został Stanisław Mikołajczyk z SL. W przemówieniu
programowym szef rządu RP położył nacisk na pogłębienie współpracy z aliantami
zachodnimi, podtrzymał ofertę federacji z Czechosłowacją oraz stwierdził, iż
głównym zagadnieniem polskiej polityki są stosunki z ZSRR oraz że rząd RP
dąży do porozumienia i współpracy z Kremlem, ale opartej na wzajemnym
szacunku, na poszanowaniu wzajemnych praw i interesów.
Konferencja w Teheranie. Rząd RP nie został dopuszczony do rokowań
wielkiej trójki w drugiej połowie 1943 r. W tej sytuacji Mikołajczyk wystosował
do Roosevelta i Churchilla memorandum, w którym apelował o interwencję w
celu przywrócenia stosunków polsko-radzieckich zastrzegając się, że rząd RP nie
może podejmować dyskusji o granicach przy braku gwarancji niepodległości ze
strony aliantów zachodnich.
Konferencja przywódców wielkiej trójki odbyła się w Teheranie na przełomie
listopada i grudnia 1943 r. Sprawa polska była omawiana parokrotnie. Stalin
opowiadał się za przyznaniem Polsce granicy na Odrze, co zostało w zasadzie
zaaprobowane przez rozmówców zachodnich. Roosevelt wyraził nadzieję na
przywrócenie stosunków polsko-radzieckich, ale Stalin odparł, iż zerwanie sto-
sunków było rezultatem „przyłączenia się rządu RP do Hitlera w jego oszczer-
stwach przeciw Związkowi Radzieckiemu". Churchill zaproponował formułę w
sprawie polskiej w brzmieniu: „Ognisko państwa i narodu polskiego powinno
znajdować się między tak zwaną linią Curzona a linią rzeki Odry, z włączeniem
w skład Polski Prus Wschodnich i prowincji opolskiej. Jednakże ostateczne
wytyczenie granic wymaga dokładnych studiów i w niektórych punktach ewen-
tualnego przesiedlenia ludności". Stalin wyraził zgodę na tę formułę, podobnie
326
jak Roosevelt, który prosił jedynie o nieogłaszanie postanowień ze względu na
wybory 1944 r. i głosy Polonii amerykańskiej. Rozumiał doskonale, jakim ciosem
będzie formuła teherańska dla sprawy polskiej. Wytłumaczenie rządowi polskiemu
„korzyści" płynących z tej formuły przyjął na siebie Churchill. W Teheranie
przesądzono w zasadzie sprawę wschodniej granicy Polski.
Podziemie w kraju. Podziemie krajowe żywo zareagowało na zerwanie
stosunków polsko-radzieckich. W maju 1943 r. najważniejsze stronnictwa pod-
ziemne wydały oświadczenie stwierdzające, iż ZSRR posłużył się sprawą katyńską
jako pretekstem do zerwania stosunków dyplomatycznych z rządem londyńskim
RP, by ułatwić sobie zabór polskich ziem wschodnich. Dnia 15 VIII 1943 r.
ogłoszono w kraju deklarację porozumienia politycznego SN, SP, SL i PPS-WRN
dotyczącą ich współdziałania do czasu ogłoszenia wyborów parlamentarnych w
wolnej Polsce i poparcia dla rządu w Londynie. Pod koniec czerwca 1943 r.
poważnym wstrząsem dla AK stało się aresztowanie komendanta głównego gen.
Grota-Roweckiego. Przewieziono go do centrali Gestapo w Berlinie, a następnie
do Sachsenhausen, gdzie został zamordowany w sierpniu 1944 r. Na komendanta
głównego AK powołano, awansowanego na generała, Tadeusza Bora-Komoro-
wskiego. W lecie 1944 r. Armia Krajowa liczyła ok. 300 tys. żołnierzy, w tym
11 tys. oficerów.
W lipcu 1943 r. delegat rządu i komendant główny AK połączyli Kierow-
nictwo Walki Cywilnej z Kierownictwem Walki Konspiracyjnej w Kierownictwo
Walki Podziemnej (KWP). Odtąd wszystkie akowskie akcje przeciw okupantowi
były koordynowane przez KWP. Działania te stopniowo się nasilały. Od początku
1943 do połowy 1944 r. zlikwidowano ponad 2 tys. agentów Gestapo i odbito
kilkuset więźniów. W odwecie za prześladowania i okrucieństwa 1 II 1944 r.
zastrzelono m.in. w Warszawie szefa policji dystryktu warszawskiego, generała
SS Franza Kutscherę. Wykolejono ponad 700 transportów z dostawami sprzętu
wojennego, zniszczono liczne magazyny paliw i surowców, a także wykonano
wadliwie ogromne partie produkcji zbrojeniowej. Lata 1943-1944 przyniosły
poważny rozwój partyzantki AK. Od wiosny 1944 r. oddziały partyzanckie
panowały nad dużymi obszarami wsi na ziemiach: lubelskiej, kieleckiej, warsza-
wskiej, wileńskiej, łódzkiej czy krakowskiej. Na ziemiach wschodnich dochodziło
do starć z partyzantką radziecką.
Walki polsko-ukraińskie. Wojna i okupacja zaostrzyły konflikty między
Polakami i Ukraińcami w Galicji Wschodniej i na Wołyniu. Na czoło ruchu
ukraińskiego wysunęły się najbardziej skrajne grupy nacjonalistyczne. Pod koniec
1942 r. powstały w Galicji Wschodniej pierwsze oddziały Ukraińskiej Armii
Powstańczej (UPA). Na przełomie 1942/1943 r. nasiliły się starcia między pod-
ziemiem polskim i ukraińskim. Na Zamojszczyźnie ich ofiarą padali głównie
Ukraińcy, natomiast na Wołyniu i w Galicji Wschodniej — ukrywający się Żydzi
i Polacy, gdyż UPA podjęła akcję „depolonizacji" przez mordy na ludności
polskiej. Rzezie te tolerowali Niemcy, a w dużej mierze prowokowali je partyzanci
radzieccy, kierowani przez oficerów NKWD.
327
Aktywność PPR. Po zerwaniu stosunków polsko-radzieckich wzrosła aktyw-
ność PPR. W 1943 r. Komitet Centralny PPR zażądał od Delegatury przyznania
partii wpływu na sprawy polityczne na równi z innymi stronnictwami, poszerzenia
podstawy rządu, zwiększenia aktywności zbrojnej Armii Krajowej i wprowadzenia
przedstawicieli GL do Komendy Głównej AK. Odpowiedź Delegatury zawierała
cztery warunki: uznanie zwierzchnictwa legalnych władz RP w kraju i na emi-
gracji, ogłoszenie deklaracji o niezależności PPR od ośrodków zagranicznych, o
gotowości do walki z każdym najeźdźcą Polski, a także uznanie nienaruszalności
granic sprzed 1939 r. Warunki te kierownictwo PPR odrzuciło, potwierdzając swą
rolę agentury radzieckiej w Polsce.
Wiosną 1943 r. Kreml rozwiązał formalnie III Międzynarodówkę Komuni-
styczną, co pozwoliło na pewne usamodzielnienie się PPR w doborze środków
działania. Stąd też w propagandzie Polskiej Partii Robotniczej zaczęły dominować
hasła demokratyczne i patriotyczne. Komuniści rozbudowywali GL i młodzieżową
organizację Związek Walki Młodych (ZWM) oraz penetrowali lewicę socjalisty-
czną i ludową. Socjaliści na ogół odmawiali współpracy z PPR. Chęć taką
wyraziła jedynie grupka z Robotniczej Partii Polskich Socjalistów (RPPS), obej-
mująca działaczy lewicy PPS z okresu przedwojennego, z mało znanym Edwar-
dem Osóbką-Morawskim. Po śmierci Findera i Fornalskiej z rąk niemieckich
w listopadzie 1943 r., kierownictwo PPR przejął Gomułka. Wtedy też PPR opub-
likowała deklarację programową — „O co walczymy?" (zob. s. 352).
Powstanie KRN. W nocy z 31 XII 1943 na 1 I 1944 r. w Warszawie
komuniści powołali do życia Krajową Radę Narodową (KRN), w której skład
weszli działacze PPR oraz RPPS i lewicy ludowej. Przewodniczącym KRN został
Bolesław Bierut, postać tajemnicza, o którym wiadomo, że był agentem Komin-
ternu w przedwojennej Polsce oraz wywiadu radzieckiego w Mińsku pod okupacją
niemiecką. Jego zastępcą został Osóbka-Morawski, a w prezydium KRN znalazł
się gen. Michał Rola-Żymierski, usunięty z przedwojennego Wojska Polskiego za
nadużycia i od końca lat trzydziestych związany z wywiadem radzieckim.
Krajowa Rada Narodowa odmówiła rządowi londyńskiemu prawa występo-
wania w imieniu narodu, przyznając je sobie. Była to uzurpacja, gdyż władze
Polski podziemnej, działające z upoważnienia rządu RP w Londynie, miały
poparcie większości partii politycznych w kraju, a AK liczyła kilkadziesiąt razy
więcej żołnierzy niż GL. Program KRN przewidywał utworzenie Rządu Tymcza-
sowego, przeprowadzenie reformy rolnej i nacjonalizacji przemysłu, banków i
transportu, przywrócenie „piastowskich" ziem na zachodzie i uregulowanie gra-
nicy wschodniej na drodze porozumienia z ZSRR przy zachowaniu „prawa
narodów do samookreślenia", a także „przyjaźń i współpracę" ze Związkiem
Radzieckim. Zbrojnym ramieniem KRN miała być Armia Ludowa (AL) powołana
do życia 1 I 1944 r. pod dowództwem gen. Roli-Żymierskiego. Zapowiedziano
włączenie w jej skład wojsk kościuszkowskich, nie wspomniano natomiast o AK.
Utworzenie RJN. W coraz bardziej skomplikowanej sytuacji na początku
stycznia 1944 r. podziemie niepodległościowe powołało do życia Radę Jedności
328

Narodowej (RJN), surogat podziemnego parlamentu, w którego skład weszło 17
osób: po trzech przedstawicieli głównych partii — SN, SP, SL i PPS-WRN, oraz
po jednym z pięciu drobniejszych ugrupowań. Przewodniczącym RJN wybrano
Pużaka z PPS-WRN. Dnia 15 III 1944 r. Rada wydała programowy manifest —
„O co walczy naród polski" (zob. s. 355).
Sytuacja na początku 1944 r. Dnia 3 I 1944 r. oddziały radzieckiego
1 Frontu Białoruskiego przekroczyły polsko-radziecką granicę sprzed 1939 r.
Krajowa Rada Narodowa powitała Armię Czerwoną i wojska polskie jako siły
wyzwoleńcze, piętnując rząd na uchodźstwie, wzywając do wstępowania do AL
oraz tworzenia władz podległych Radzie. Delegacja KRN przedostała się do
Moskwy w celu nawiązania kontaktu z ZPP. W maju 1944 r. delegację przyjął
Stalin uznając KRN za reprezentację narodu polskiego i wyrażając gotowość na-
wiązania oficjalnych stosunków z organem wykonawczym Rady. W lipcu 1944 r.
do ZSRR przerzucono drugą grupę delegatów KRN z gen. Rolą-Żymierskim na
czele.
Tymczasem Anglosasi nadal nie informowali rządu RP o ustaleniach tehe-
rańskich, naciskając równocześnie na uznanie warunków Stalina. Churchill radził
Mikołajczykowi ich przyjęcie podkreślając, że Wielka Brytania zobowiązała się
do obrony Polski jedynie przed Niemcami. Dla granicy wschodniej wzdłuż linii
Curzona obiecywał gwarancje Anglii i ZSRR. Odrzucenie propozycji miało
spowodować zrzeczenie się przez Wielką Brytanię odpowiedzialności za dalszy
rozwój wypadków.
Stanowisko rządu RP. We władzach emigracyjnych panowała rozbieżność
zdań. Naczelny wódz gen. Sosnkowski domyślał się, że Polska została już
włączona w obręb radzieckiej strefy, i obawiał się, że będzie wcielona do ZSRR
jako republika. Dowodził, iż nie ma już nic do stracenia i należy obstawać przy
dotychczasowych warunkach. Mikołajczyk sądził natomiast, że kompromis tery-
torialny może uratować niepodległość Polski. W połowie lutego 1944 r. rząd RP
przyjął stanowisko kompromisowe. Dopuszczono dyskusję w sprawie granic
Polski i proponowano ustanowienie tymczasowej linii demarkacyjnej na wschód
od Wilna i Lwowa, rozdzielającej obszary, które po wyparciu Niemców znalazłyby
się pod administracją rządu polskiego, oraz tereny oddane pod wojskowy zarząd
radziecki z udziałem przedstawicieli aliantów. Stwierdzono też, że skład rządu
RP nie może być zależny od ingerencji z zewnątrz.
Churchill przyjął uchwałę rządu RP z rozdrażnieniem, jednak poinformował
Stalina o postępie w sprawie polskiej. Mikołajczyk zwrócił się do Churchilla, a
następnie do Roosevelta z prośbą o wysłanie do Polski alianckich misji wojsko-
wych. Alianci zachodni uchylili się od odpowiedzi honorując radziecki monopol
na froncie wschodnim. Co gorsze, Churchill oświadczył w Izbie Gmin, że popiera
stanowisko ZSRR w sprawie Polski oraz że linia Curzona była projektem angiel-
skim. Formalny protest złożył minister spraw zagranicznych Romer, przypomi-
nając uznanie granicy wschodniej II Rzeczypospolitej przez Wielką Brytanię w
1923 r. oraz dotychczasowe deklaracje angielskie o nieuznawaniu zmian teryto-
329
rialnych w Polsce. Uzyskawszy w zasadzie zgodę aliantów zachodnich na linię
Curzona i podział na strefy wpływów, Stalin zmierzał teraz do ustanowienia w
Polsce kontrolowanej przez siebie władzy.
Podczas wizyty Mikołajczyka w USA w czerwcu 1944 r. Roosevelt robił
wrażenie, że chce wesprzeć sprawę polską, w rzeczywistości nie zamierzał jednak
uczynić nic. Wprowadzał tylko w błąd rząd RP i opóźniał decyzję o przyjęciu
kompromisu. Po wyjeździe premiera RP Roosevelt poinformował Stalina, że nie
uzgodniono żadnego planu w sprawie stosunków polsko-radzieckich. Prosił go o
przyjęcie Mikołajczyka na Kremlu, ale zastrzegł się, że nie zamierza ingerować
w sprawy o „specjalnym znaczeniu" dla ZSRR. W odpowiedzi Stalin odmówił
rozmów z Mikołajczykiem.
Monte Cassino. W tej sytuacji tragiczną wymowę miały zmagania wojsk
polskich na froncie włoskim. Na początku 1944 r. II Korpus gen. Andersa został
przerzucony z Egiptu do Włoch, gdzie walczył w składzie 8 Armii brytyjskiej.
W kwietniu wziął udział w trzeciej fazie bitwy o Monte Cassino, grzbiet górski
i klasztor stanowiący kluczowy punkt umocnień niemieckiej linii Gustawa, za-
mykającej aliantom drogę na Rzym. Ostatnie natarcie oddziałów anglo-amerykań-
skich oraz współdziałającego z nimi II Korpusu rozpoczęło się 12 V 1944 r. Po
sześciu dniach straszliwych zmagań oddziały polskie zdobyły górę i klasztor
dokonując wyłomu w linii Gustawa. W bitwie o Monte Cassino poległo 860
żołnierzy i oficerów polskich, a prawie 3 tys. odniosło rany. Bitwa okryła sławą
męstwo żołnierzy polskiego II Korpusu, w większości uratowanych z ZSRR,
których wysiłek wzmagało pragnienie „wybicia się na niepodległość". Niestety,
wysiłek ten rozmijał się z kierunkiem ewolucji sprawy polskiej na arenie mię-
dzynarodowej .
Plany rządu RP. Głównym celem rządu RP i AK było przygotowanie
powszechnego powstania przeciw Niemcom w momencie załamania się ich potęgi.
Sprawa komplikowała się, w miarę jak stawało się jasne, że armia niemiecka nie
rozsypie się, tak jak w 1918 r., oraz że do Polski nie wejdą wojska alianckie z
południa, lecz Armia Czerwona ze wschodu, zmierzająca do ustanowienia tu
trwałej kontroli. Stosunki dyplomatyczne między rządami RP i ZSRR były
zerwane, alianci zachodni nie wspierali polskiego sojusznika, a w kraju rozwijała
swą działalność PPR, KRN i radziecka partyzantka.
Po wymianie depesz z krajem 2 II 1944 r. rząd RP w Londynie uchwalił
mimo wszystko traktowanie Armii Czerwonej jako sprzymierzeńca i unikanie
starć z nią, wyjąwszy konieczną samoobronę. Na tyłach niemieckich zamierzano
podjąć akcję zbrojną pod kryptonimem „Burza", przy czym z akcji tej wyłączono
na razie Warszawę. Armia Krajowa miała zachować odrębność od armii Berlinga,
a podziemne władze cywilne miały wystąpić wobec czynników radzieckich w
roli organów rządu RP. Zamierzano również stworzyć nową konspirację na
wypadek represji radzieckich oraz przeciwdziałać ucieczce Polaków z terenów
zajmowanych przez Rosjan.
Dnia 3 V 1944 r. delegat rządu powołał Krajową Radę Ministrów, składającą
?m
się z delegata rządu Jankowskiego, pełniącego funkcję wicepremiera rządu RP na
emigracji, oraz ministrów Adama Bienia z SL, Stanisława Jasiukowicza z SN i
Antoniego Pajdaka z PPS-WRN. Podziemny aparat władzy państwowej, stano-
wiący legalną kontynuację władz niepodległej Polski, przygotowywał się do
objęcia rządów w momencie załamania się okupacji hitlerowskiej. Gdy wojska
radzieckie przekroczyły przedwojenną granicę II Rzeczypospolitej, delegat rządu
i RJN stwierdziły, iż Armia Czerwona znalazła się na terenie Polski, rządzonej
przez konstytucyjne władze przebywające częściowo w kraju, a częściowo na
' emigracji, oraz że ludność obowiązują zarządzenia władz polskich, a nie odezwy
uzurpatorów. Gdy apel ten doszedł do mieszkańców ziem wschodnich RP, zasady
w nim zawarte oraz plan akcji „Burza" przechodziły już próbę życia.
Akcja „Burza"* W lutym 1944 r. doszło na Wołyniu do pierwszego ze-
tknięcia oddziałów AK z Armią Czerwoną. Oddziały AK odtworzyły tu 27 Dy-
wizję Piechoty w sile ok. 6 tys. żołnierzy, którzy mieli za sobą liczne walki z
Niemcami. Po pewnym okresie współpracy z lokalnymi oddziałami radzieckimi
doszło do spotkania dowództwa 27 DP z władzami NKWD, które zażądały
włączenia dywizji do armii Berlinga. Część 27 DP przebiła się na zachodni brzeg
Bugu, z pozostałej części żołnierzy wcielono do armii Berlinga, oficerów zaś
wywieziono w głąb ZSRR.
Na Wileńszczyźnie oddziały AK stoczyły w ramach akcji „Burza" ok. 30
bitew z Niemcami. Dnia 13 lipca siły AK pod dowództwem komendanta obszaru
północno-wschodniego płk. Aleksandra Krzyżanowskiego, ps. Wilk, współdziała-
jące z oddziałami radzieckimi, zajęły Wilno. Władze podziemne objęły admini-
strację, a na budynkach pojawiły się polskie flagi. Władze radzieckie nakazały
oddziałom AK opuścić Wilno i zgromadzić się na skraju Puszczy Rudnickiej.
Dowódców AK zaproszono na spotkanie z dowództwem radzieckim i wszystkich
aresztowano, wraz z delegatem rządu w Wilnie i urzędnikami delegatury. Nowi
dowódcy okręgu wileńskiego i nowogródzkiego rozpoczęli przebijanie się drob-
nymi grupami na zachód. W wyniku obławy w obozie w Miednikach Rosjanie
zgromadzili ok. 5 tys. pojmanych Polaków. Ponieważ odmówili oni wstąpienia
do armii Berlinga, skierowano ich do obozów w głębi Rosji.
Obszar lwowski AK rozpoczął akcję „Burza" w marcu 1944 r. odtworzywszy
5 DP oraz 14 pułk ułanów pod dowództwem płk. Władysława Filipkowskiego
ps. Janka. Gdy ruszyła ofensywa radziecka, 27 VII 1944 r. siły AK zajęły Lwów.
Płk Filipkowski i delegat rządu ujawnili się wobec dowództwa radzieckiego, które
zażądało złożenia broni. Płk Filipkowski próbował interweniować u gen. Roli-Ży-
mierskiego, ale zanim do niego dotarł, NKWD aresztowało całą delegację, oficerów
AK i delegata rządu. Podobnie potoczyły się wydarzenia w okręgu lubelskim AK,
którym dowodził płk Kazimierz Tumidajski ps. Edward (zob. s. 361). W oswobo-
dzonych miastach ujawniały się i obejmowały rządy władze podziemne. W Zamo-
ściu rządy polskie trwały w lipcu 1944 r. przez cały tydzień. Rosjanie zażądali
albo włączenia oddziałów AK do armii Berlinga, albo ich rozwiązania. Gdy płk
Tumidajski wybrał tę drugą możliwość, został aresztowany wraz z delegatem
331
i
lubelskim i urzędnikami delegatury pod zarzutem „współpracy z Niemcami".
Żołnierzy i oficerów AK osadzano w obozach w Krzesimowie, Nowinach, Po-
niatowej i Skrobowie, a potem wywożono w głąb Związku Radzieckiego.
W okręgu białostockim dowódca nie ujawnił się wobec Armii Czerwonej,
gdyż niektórzy komendanci obwodów, którzy to uczynili, zostali aresztowani. W
związku z tym duże siły AK przeszły z powrotem do konspiracji. Na terenie
obszaru warszawskiego oddziały AK uderzyły na tyły armii niemieckiej, zajmując
Siedlce i Węgrów. Do Węgrowa wkroczyła następnie Armia Czerwona aresztując
oficerów AK i powiatowego delegata. W okręgu radomskim AK odtworzyła dwie
dywizje w sile ok. 30 tys. żołnierzy, którzy podjęli walkę z Niemcami. Gdy
NKWD zaczęło rozbrajać żołnierzy AK, zaprzestano kontaktów z władzami
radzieckimi. Podobnie było w okręgu łódzkim, który do akcji „Burza" przystąpił
we wrześniu 1944 r. W okręgu krakowskim „Burza" przybrała znaczne rozmiary,
gdyż AK odtworzyła tu cztery przedwojenne dywizje i stoczyła z Niemcami
kilkadziesiąt bitew. Do nawiązania kontaktu z Armią Czerwoną doszło w Rze-
szowie, który został zdobyty wspólnie na początku sierpnia. Ujawnił się tu
podziemny prezydent miasta i oddział AK służący jako policja państwowa. Władze
radzieckie zażądały od AK złożenia broni i aresztowały ujawniających się ofice-
rów oraz cywilne organy władzy.
Efekty akcji „Burza". Cele wojskowe „Burzy" zostały osiągnięte. Inaczej
wyglądały efekty polityczne. Z początku radzieckie dowództwo podejmowało
współdziałanie przeciw Niemcom, a nawet podkreślało męstwo i sukcesy AK,
nie wysuwając przy tym żądań politycznych. Potem jednak regułą wynikającą z
ogólnej dyrektywy Kremla było wkraczanie do akcji NKWD i stawianie alterna-
tywy: albo włączenie do armii Berlinga, albo aresztowanie. Zgodnie z instrukcją
naczelnego wodza, większość żołnierzy i oficerów odmawiała wstępowania do
1 Armii, toteż do maja 1945 r. w radzieckich więzieniach i obozach znalazło się
ponad 50 tys. żołnierzy AK, aresztowanych w trakcie akcji „Burza" lub wyłapa-
nych później w terenie przez władze radzieckie.
Przewidując wrogi stosunek Kremla do AK i niezależnych władz cywilnych,
dowództwo podziemia przygotowywało kadry wojskowo-politycznej organizacji
„Nie" o charakterze kadrowym, a nie masowym. Na jej szkielecie zamierzano w
odpowiedniej chwili odtworzyć armię z konspiracyjnego zaciągu. Na czele „Nie"
stanął początkowo gen. Fieldorf. Na wschód od linii frontu rozproszone oddziały
AK starały się przetrwać, podtrzymując ducha wśród ludności polskiej w ocze-
kiwaniu na konflikt Zachodu z ZSRR. Komitet Centralny WKP(b) uchwalił dla
„Zachodniej Białorusi" i „Zachodniej Ukrainy" rezolucje o walce „polityczno-
-ideologicznej przeciwko nacjonalizmowi", czyli polskiej tradycji kulturalnej na
Kresach. Oddziały NKWD systematycznie przeczesywały teren aresztując pol-
skich działaczy niepodległościowych. Funkcjonowało drakońskie ustawodawstwo
gospodarcze, zmonopolizowano prasę, narzucono ogłupiającą propagandę, wpro-
wadzono surowe kary za słuchanie radia. Rusyfikowano szkolnictwo i zacierano
ślady polskości, prześladowano Kościół rzymskokatolicki i jego hierarchię. Ty-
332
siące aresztowanych Polaków traktowano w drodze do łagrów na równi z volks-
deutschami i jeńcami hitlerowskimi jako „faszystów". Na miejsce wywiezionych
osiedlano Rosjan.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Cele i formy polityki Stalina wobec Polski.
2.  Postanowienia konferencji w Teheranie i dalsza polityka USA i Wielkiej Brytanii w sprawie
polskiej.
3.  Przygotowania PPR do objęcia władzy — utworzenie Krajowej Rady Narodowej.
4.  Przekształcenia w strukturze polskiego państwa podziemnego na przełomie 1943/1944 r.
5.  Wkroczenie Armii Czerwonej na ziemie dawnej II Rzeczypospolitej i konsekwencje tego
faktu.
6.  Geneza, założenia i realizacja planu „Burza".
Słownik:
AL, „Burza", Krajowa Rada Ministrów, KRN, KWP, organizacja „Nie", RJN, UPA, ZWM.
Przykładowe ćwiczenie:
1. Dlaczego nie poinformowano władz polskich o decyzjach teherariskich?
Rozdział 6. Powstanie warszawskie
Utworzenie PKWN. Dnia 23 VI 1944 r. Armia Czerwona przystąpiła do
operacji białoruskiej, przesuwając linię frontu o ponad 250 km na zachód; 17 lipca
wojska 1 Frontu Ukraińskiego przełamały opór niemiecki na linii Bugu, a naza-
jutrz zapoczątkowano operację brzesko-lubelską 1 Frontu Białoruskiego marszałka
Konstantina Rokossowskiego, w którego skład wchodziły jednostki polskie.
Dnia 21 VII 1944 r. powstał w Moskwie Polski Komitet Wyzwolenia
Narodowego (PKWN). Na jego czele stanął Osóbka-Morawski. Resort obrony
narodowej objął gen. Rola-Żymierski, a kluczowy resort bezpieczeństwa publi-
cznego, podobny do istniejącego w ZSRR — Stanisław Radkiewicz. Udział mało
znanych socjalistów i ludowców ukazać miał rzekomą różnorodność polityczną
Komitetu. Kierowali nim jednak komuniści i ludzie całkowicie podporządkowani
Kremlowi. Krajowa Rada Narodowa ogłosiła przejęcie zwierzchnictwa nad siłami
polskimi w ZSRR i AL w kraju scalając je w jednolite Wojsko Polskie pod
dowództwem gen. Żymierskiego.
Manifest PKWN. Wraz z komunikatem o powstaniu Polskiego Komitetu
Wyzwolenia Narodowego 22 VII 1944 r. radio moskiewskie nadało Manifest
PKWN do narodu polskiego (zob. s. 361). Manifest PKWN miał stworzyć
wrażenie, że Polska kierowana przez PKWN będzie kontynuacją państwa pol-
skiego. Program reform społecznych i gospodarczych nie wychodził poza zało-
333
żenią RJN, a ze względów taktycznych omijał nacjonalizację przemysłu. Katego-
rycznie postawiono wyłączność KRN jako jedynej „legalnej" władzy w kraju,
bez określenia, jakie jest kryterium tej legalności. W istocie było nim przyzwolenie
ZSRR. Odwołanie się do konstytucji marcowej stawiało PKWN w dwuznacznym
świetle. Nie był on kontynuacją władz przedwrześniowych, choć odżegnywał się
od rewolucji. Powołanie się na konstytucję marcową świadczyć miało o demo-
kratycznym charakterze PKWN, jednak konstytucja ta nie przewidywała organów
nie pochodzących z wyboru. Mgliście określono granice przyszłej Polski, co miało
wywołać u krajowego odbiorcy wrażenie, że sprawa nie jest jeszcze rozstrzyg-
nięta.
Koncesje terytorialne PKWN. Tymczasem warunkiem przyjazdu Polskiego
Komitetu Wyzwolenia Narodowego do Chełma, pierwszego za Bugiem większego
miasta zdobytego przez ZSRR, było podpisanie przez kierownictwo Komitetu
27 lipca zgody na linię Curzona. Treści umowy moskiewskiej o wschodniej
granicy nowej Polski nie podano do wiadomości publicznej. W Moskwie podpi-
sano też porozumienie między PKWN i rządem ZSRR o wzajemnych stosunkach
dowództwa Armii Czerwonej i administracji polskiej po wkroczeniu wojsk ZSRR
na tereny położone na zachód od uzgodnionej linii granicznej. Na mocy tego
porozumienia najwyższą władzą na tych terenach stało się dowództwo Armii
Czerwonej ze Stalinem na czele. Przygotowania te sprawiły, że pierwsi członkowie
PKWN dotarli do Lublina dopiero 31 lipca, zastając tam legalne władze polskie,
wkrótce aresztowane przez NKWD.
Powstanie PKWN i natychmiastowe jego uznanie przez ZSRR wytworzyło
nową sytuację. Zaczęły bowiem funkcjonować dwa ośrodki władzy państwowej:
z jednej strony, rząd RP w Londynie i jego przedstawicielstwo krajowe, cieszące
się poparciem przygniatającej większości społeczeństwa polskiego i uznawane
przez aliantów zachodnich, z drugiej zaś — PKWN mający za sobą znikomą
część ludności, ale za to potężne wsparcie Armii Czerwonej i rządu ZSRR.
Decyzja o powstaniu w Warszawie. Pod koniec lipca wojska radzieckie
dotarły na przedpola Warszawy. Między Warszawą i Puławami Armia Czerwona
posiadała czterokrotną przewagę nad Niemcami. Zbliżał się rozstrzygający mo-
ment. Gen. Bór-Komorowski włączył Warszawę do akcji „Burza", zgodnie z
instrukcją naczelnego wodza. Uzyskawszy zgodę na rozmowy w Moskwie, Mi-
kołajczyk chciał mieć w ręku mocny argument — zryw zbrojny sił niepodległo-
ściowych w kraju. Wobec obserwowanego nieustannie przepływu taborów i
rannych żołnierzy niemieckich na zachód, oczekiwano, że Armia Czerwona może
w każdej chwili zająć Warszawę. Dnia 25 lipca rząd RP upoważnił delegata do
podjęcia decyzji, narzuconych tempem ofensywy radzieckiej, bez porozumienia
się z Londynem.
Stalin miał własne plany opanowania Warszawy. Dowództwo AL otrzymało
rozkaz zajęcia miasta w momencie jego zdobywania przez Armię Czerwoną i
wojska kościuszkowskie. Radio moskiewskie wzywało: „Polacy! Do broni! Nie
ma momentu do stracenia!" Nazajutrz PPR wydała odezwę głoszącą: „Warsza-
334

wianie! Do broni! Niechaj w całym mieście, w każdej dzielnicy, powstaną polskie
oddziały zbrojne!" Na Warszawę posypały się ulotki podpisane przez gen.
Żymierskiego, wzywające do walki.
Kierownictwo podziemne, działające w strasznym napięciu, zdawało sobie
sprawę, że zbyt wczesne uderzenie pozwoli Niemcom zgnieść powstanie, zbyt
późne zaś pozbawi legalne władze RP wpływu na bieg wypadków. Dnia 31 lipca
rano nastąpiło w Warszawie spotkanie komendanta AK z przedstawicielami Rady
Jedności Narodowej. Gen. Bór-Komorowski poinformował o rozpoznaniu wojsk
radzieckich na Grochowie. Tegoż dnia o godz. 18 gen. Bór-Komorowski i de-
legat rządu na kraj Jankowski otrzymali meldunek o zaobserwowaniu czołgów
radzieckich na Pradze i postanowili rozpocząć powstanie w Warszawie nazajutrz
o godz. 17.
Decyzja o podjęciu walki nosiła wszelkie cechy greckiej tragedii — każdy
wybór był zły. Niemcy nakazali stawienie się 100 tys. mężczyzn do prac forty-
fikacyjnych, co groziło branką lub masowymi represjami, a także wskazywało,
że hitlerowcy zamierzają uczynić z Warszawy twierdzę. Ponieważ duża część
społeczeństwa stolicy pałała żądzą walki, istniała groźba, że akcje komunistów
przerodzą się w powstanie pod ich kierownictwem. Bezczynność dowództwa AK
miałaby w tej sytuacji fatalne skutki. Natomiast podejmując decyzję o wystąpieniu
zbrojnym nie wzięto pod uwagę negatywnego stanowiska aliantów co do włącze-
nia powstania w ich plany wojenne. Powstanie miało się stać manifestacją
polityczną wstrząsającą sumieniem świata. Takie znaczenie powstania rząd lon-
dyński niewątpliwie przeceniał. Gdyby powstanie nie wybuchło, polskie siły
niepodległościowe zostałyby i tak wyniszczone przez Kreml jako „współpracow-
nicy Hitlera". Sytuacja była właściwie bez wyjścia.
Wybuch powstania w Warszawie. Dnia 1 sierpnia rozpoczęło się powstanie
w Warszawie. Armia Krajowa rzuciła do walki ok. 36 tys. żołnierzy. Do powstania
przyłączyły się niewielkie grupy NSZ i AL. Oddziały powstańcze były jednak
słabo uzbrojone. Przeciw tym siłom Niemcy skierowali początkowo 16 tys.
żołnierzy w pełnym uzbrojeniu, wkrótce zaś wzmocniono oddziały hitlerowskie
o ok. 25 tys. żołnierzy, lotnictwo, czołgi i artylerię, moździerze oraz bomby
samobieżne typu „Goliat".
Wybuch powstania zaskoczył Niemców. Celem pierwszego natarcia było
opanowanie kluczowych punktów w mieście i utrzymanie ich do wejścia Armii
Czerwonej. Plan ten powiódł się tylko częściowo. Braki w uzbrojeniu i nie
zakończona koncentracja uniemożliwiły zdobycie wielu pozycji. Nie zdołano np.
opanować mostów na Wiśle. Po czterech dniach walk powstańcy kontrolowali
Śródmieście z częścią Woli, Starym Miastem i Powiślem, Dolny Mokotów oraz
Żoliborz. Powstanie wyzwoliło entuzjazm warszawiaków. Wywieszano flagi na-
rodowe, z głośników popłynęły pieśni patriotyczne, apele o współpracę i instrukcje
dla ludności cywilnej. Ujawniły się władze podziemne. Warszawa poczuła się
wolna.
Reakcja aliantów zachodnich na powstanie była dwuznaczna. Prasa angielska
335

Powstanie warszawskie, 1944 r.
i BBC początkowo milczały. Rząd brytyjski zwlekał z uznaniem AK za armię
sojuszniczą, co kosztowało życie wielu żołnierzy rozstrzeliwanych tymczasem w
Warszawie przez hitlerowców. Przez cały sierpień alianci zachodni nie zdobyli
się na żadne oświadczenie w sprawie powstania. Stalin natomiast wykorzystał
okazję do zniszczenia Warszawy i jej powstańców rękami niemieckimi. Armie
nacierające na Warszawę otrzymały rozkaz przejścia do obrony. Jednocześnie
Stalin udawał, że nic nie wie o powstaniu. W depeszy do Churchilla z 5 sierpnia
twierdził, że powstanie jeszcze się nie rozpoczęło. Bierut ręczył „słowem honoru",
że był w Warszawie jeszcze 2 sierpnia i że panował tam spokój. O ile parę dni
wcześniej radio moskiewskie wzywało warszawiaków do czynu, o tyle obecnie
Kreml dowodził, że powstanie jest wymysłem rządu londyńskiego.
Mikołajczyk w Moskwie. W tych okolicznościach do Moskwy przybył
premier Mikołajczyk. Wykazywał on reprezentatywność swego rządu, zaznaczył,
że zamierza włączyć do bazy politycznej rządu również PPR oraz zapowiedział
wolne wybory i zmianę konstytucji. Wysunął propozycję przedyskutowania kwestii
granicy polsko-radzieckiej (zob. s. 370).
Podczas rozmów Mikołajczyka z delegacją Polskiego Komitetu Wyzwolenia
Narodowego Bierut zaproponował powołanie rządu złożonego z 14 członków
PKWN i 4 ministrów rządu emigracyjnego. Premierem miał zostać Mikołajczyk.
Bierut domagał się funkcji prezydenta i powrotu do konstytucji marcowej, a także
zażądał rezygnacji Raczkiewicza i Sosnkowskiego. Mikołajczyk oparł się tym
336
żądaniom podkreślając, iż nie może odejść od konstytucji z 1935 r., gdyż,
jakkolwiek była ona zła i sam przeciw niej występował, jej uznanie zapewnia
ciągłość władzy państwowej w Polsce. Zaproponował natomiast wspólne wystą-
pienie w obronie polskich interesów na Wschodzie, od czego delegaci PKWN
natychmiast się odżegnali. Wobec tak diametralnej różnicy zdań rozmowy zakoń-
czyły się fiaskiem.
Sierpień w Warszawie. Dnia 5 sierpnia rano Niemcy przystąpili do kontr-
ataku, dążąc do opanowania głównych tras komunikacyjnych. Posuwali się na-
przód wykorzystując schwytaną ludność cywilną jako żywą osłonę czołgów.
Bestialskich mordów na ludności cywilnej Woli i Ochoty dokonywały współdzia-
łające z Niemcami oddziały SS-RONA gen. Mieczysława Kamińskiego, składające
się z byłych żołnierzy Armii Czerwonej. Atak niemiecki odciął od Śródmieścia
Stare Miasto, gdzie znajdowała się Komenda Główna AK, delegat rządu i władze
cywilne.
Zacięte walki trwały na Mokotowie, Żoliborzu i w północnych częściach
Śródmieścia. Lotnictwo i artyleria niemiecka systematycznie obracały kolejne
punkty oporu w perzynę. Próba odsieczy AK dla Starego Miasta od strony Puszczy
Kampinoskiej zawiodła, podobnie jak natarcie powstańców na Dworzec Gdański.
Rozpoczął się koncentryczny atak hitlerowców na Stare Miasto. W nocy z 1 na
2 września ostatnie oddziały broniące Starego Miasta przeszły kanałami do
Śródmieścia. Około 35 tys. rannych żołnierzy i cywilów wymordowały w ruinach
Starówki oddziały hitlerowskie.
Alianci a powstanie. Rząd RP w Londynie i władze krajowe wzywały
aliantów do udzielania pomocy powstaniu, jednak bez większego skutku. Pierwsze
zrzuty odbyły się w nocy z 4 na 5 sierpnia, lecz duże straty wśród lotników
spowodowały wstrzymanie akcji przez dowództwo brytyjskie. Odtąd zrzuty kon-
tynuowano z rzadka, głównie siłami polskich ochotników. Rząd brytyjski argu-
mentował, że wobec braku uzgodnienia planów powstańczych nie mógł przygo-
tować współdziałania, co było nieprawdą, gdyż Anglicy otrzymywali stale raporty
o realizacji akcji „Burza" i przygotowaniach do powstania. Rządy USA i Wielkiej
Brytanii dopiero 30 sierpnia stwierdziły, że AK stanowi część sił alianckich i że
wszelkie akty represji w stosunku do jej żołnierzy są pogwałceniem konwencji
genewskich.
Gdy alianci zachodni zwrócili się do Stalina o zgodę na lądowanie niosących
Warszawie pomoc samolotów alianckich na radzieckich lotniskach polowych
niedaleko od stolicy, co umożliwiłoby zabieranie większych partii broni, zamiast
paliwa na drogę powrotną, Stalin odmówił, zapowiadając internowanie lądujących
załóg. Churchill zagroził, że kolejna odmowa spowoduje wstrzymanie dostaw
wojskowych dla ZSRR. Kreml uchylił zakaz, lecz opóźnił pierwszą operację
połączoną z lądowaniem po radzieckiej stronie frontu do 18 września, gdy
powstanie dogorywało. Próba pomocy dla powstańców podjęta przez siły armii
Berlinga nie otrzymała wsparcia artylerii radzieckiej. Siły te nie zdołały utrzymać
przyczółków na Czerniakowie oraz Żoliborzu i poniosły ciężkie straty.
22 — Historia
337
Klęska powstania. Na początku września padły reduty powstańcze na Po-
wiślu, w połowie miesiąca Niemcy opanowali cały zachodni brzeg Wisły. Dnia
24 września ruszyło natarcie niemieckie na Mokotowie, który skapitulował po
trzydniowych walkach. Następnego dnia hitlerowskie wojska pancerne uderzjły
na Żoliborz, a po dwóch dniach oporu powstańcy żoliborscy złożyli broń. Przez
cały wrzesień pogarszała się nie tylko sytuacja wojskowa, ale i warunki życia w
Warszawie. Plagą były pożary. Po unieruchomieniu przez Niemców filtrów coraz
bardziej brakowało wody. Szerzył się głód. Pod koniec walk jedynym pożywie-
niem była rozgotowana pszenica i jęczmień. Prąd dostarczano dość długo, ale po
zniszczeniu elektrowni pozostały jedynie akumulatory ładowane silnikami samo-
chodowymi. Na ulicach i placach stale przybywało grobów. Choć sytuacja stawała
się z dnia na dzień bardziej beznadziejna, a ludność cywilna z rosnącym trudem
znosiła te warunki, solidarność w oporze przeważała.
Pod koniec września położenie powstańców i ludności stolicy stało się
katastrofalne. Broniło się jeszcze Śródmieście, gdzie przebywało powstańcze
dowództwo. Dnia 2 X 1944 r. przedstawiciele Komendy Głównej AK podpisali
po 63 dniach walki akt kapitulacji. Układ przewidywał, że powstańcy będą
traktowani jak wojsko alianckie i zostaną osadzeni w obozach jenieckich. Do
niewoli poszedł gen. Bór-Komorowski i część dowództwa powstańczego. Delegat
Jankowski, przewodniczący RJN Pużak oraz członkowie i pracownicy Delegatury,
Rady Jedności Narodowej, Rady Ministrów na Kraj opuścili miasto wraz z
ludnością cywilną, która, w myśl aktu kapitulacji, miała wyjść w całości z
Warszawy.
Podczas powstania Niemcy stracili ok. 17 tys. żołnierzy (zabitych i zaginio-
nych) oraz 9 tys. zostało rannych. Polskie straty były znacznie większe. Śmierć
poniosło ok. 20 tys. żołnierzy AK i 3 tys. kościuszkowców. Ponadto w masowych
egzekucjach, zawalonych domach i pożarach zginęło ok. 180 tys. osób cywilnych,
w tym wielu wspaniałych przedstawicieli polskiego życia kulturalnego. Warszawa
została spustoszona już w czasie walk, a po kapitulacji specjalne oddziały
niemieckie przystąpiły na rozkaz Hitlera do akcji burzenia miasta. Spalono i
wysadzono w powietrze 80% budynków. Całkowitemu zniszczeniu uległa wię-
kszość fabryk, zabytków kultury i majątku osobistego mieszkańców. Cele poli-
tyczne powstania nie zostały osiągnięte. Klęska powstania warszawskiego wyda-
wała się całkowita.
Nie były to jednak ofiary zupełnie daremne. Stalin przekonał się, że sowie-
tyzacja Polaków nie pójdzie łatwo. Tym samym w jakimś stopniu powściągnąć
musiał myśl o uczynieniu z Polski republiki radzieckiej. Zagłada Warszawy
kosztowała ZSRR parę miesięcy zastoju na froncie. W tym czasie armie anglo-
-amerykańskie dotarły do Renu. O ile latem 1944 r. otwierała się przed Stalinem
szansa na podbój większej części Niemiec, o tyle teraz nie mógł na to liczyć.
Powstanie uchroniło być może Polskę od losu kadłubowej republiki radzieckiej.
Bezczynność AK w chwili wejścia Armii Czerwonej wzmocniłaby propagandę
radziecką o rzekomej  współpracy polskiej  armii podziemnej  z okupantem i
338
pozwoliłaby zniszczyć setki tysięcy jej członków bez najmniejszego rozgłosu.
Bierne oddanie się w niewolę radziecką mogło wytworzyć w społeczeństwie
polskim kryzys moralny nie mniej bolesny od kompleksu klęski. W 1944 r.
wydawało się, iż decyzję o powstaniu należy potępić. Dziś, gdy wiemy więcej o
okolicznościach jego rozpoczęcia, sąd nie może być tak jednoznaczny.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Powstanie PKWN i jego program.
2.  Okoliczności podjęcia decyzji o wybuchu powstania. Przebieg powstania i jego klęska.
Przykładowe ćwiczenie:
1. Spróbuj sformułować argumenty za i przeciw decyzji o zaczęciu powstania w Warszawie —
z perspektywy stanu wiedzy i świadomości w sierpniu 1944 r. oraz z perspektywy obecnej, gdy znany
jest dalszy przebieg wydarzeń.
Rozdział 7. Fakty dokonane
„Polska lubelska". Od sierpnia 1944 r. do stycznia 1945 r. pomiędzy Bugiem
i Wisłą oraz na Białostocczyźnie powstawała pod kuratelą radziecką nowa „władza
ludowa". Skuteczność przejęcia władzy wynikała głównie z faktu, że na terenie
„Polski lubelskiej" stacjonowało ok. 2,5 min żołnierzy Armii Czerwonej i Wojska
Polskiego, podczas gdy cała ludność tego obszaru liczyła 6,5 min Polaków. Na
mocy ustawy KRN jej przewodniczący Bierut otrzymał kompetencje głowy
państwa, przysługujące w konstytucji marcowej prezydentowi RP. Organem wy-
konawczym KRN, działającej jako władza ustawodawcza, miał być PKWN. Nową
władzę tworzono równolegle z aresztowaniami delegatów rządu RP oraz dowó-
dztwa AK. W połowie sierpnia rozpoczęły pracę resorty PKWN, co zmniejszyło
zakres czynności komendantur radzieckich, lecz nie ograniczyło ich władzy na
zajętych terenach.
W drugiej połowie sierpnia 1944 r. doszło do włączenia grupy komunistów
przybyłych z Armią Czerwoną do władz PPR. Do Biura Politycznego Komitetu
Centralnego PPR weszli: Jakub Berman, Hilary Minc i Zawadzki z grupy przy-
byłej z ZSRR oraz Gomułka i Bierut z PPR. Sekretarzem generalnym pozostał
Gomułka. Do ZSRR wyjechała Wasilewska, zwolenniczka Polski jako republiki
radzieckiej. Pośpiesznie organizowano komitety partii wszystkich szczebli. Pro-
paganda PPR zapowiadała wyzwolenie ziem polskich aż po Odrę i Nysę Łużycką,
odbudowę kraju oraz stworzenie Polski Ludowej, opartej na zasadach „demokracji
i sprawiedliwości społecznej". Były to hasła chwytliwe — choć kryły prawdziwe
aspiracje komunistów — znajdujące stopniowo poparcie wśród części ludności.
W rezultacie pod koniec 1944 r. liczba członków PPR wyniosła już ok. 22 tys.
osób.
Terror. Jednym z pierwszych zadań PKWN było zorganizowanie sił bezpie-
czeństwa i milicji, które uzupełniałyby działający już na terenie „Polski lubelskiej"
radziecki aparat NKWD. Akcją tworzenia wojewódzkich i powiatowych urzędów
bezpieczeństwa publicznego kierował szef resortu bezpieczeństwa PKWN Rad-
kiewicz przy pomocy funkcjonariuszy NKWD. Wielkorządcą Polski stał się gen.
NKWD Iwan Sierow, który w latach 1940-1941 kierował deportacjami ludności
z państw bałtyckich. Na mocy dekretu PKWN z 7 X 1944 r. również i Milicja
Obywatelska (MO) podlegała resortowi bezpieczeństwa. Komendantem głównym
MO został gen. Jóźwiak.
Wkraczaniu Armii Czerwonej na ziemie polskie towarzyszyły rabunki i
gwałty. Oddziały NKWD i Urzędu Bezpieczeństwa (UB) kontynuowały areszto-
wania członków AK i działaczy podziemia na podstawie dekretu PKWN o
„zbrodniarzach hitlerowskich i ich pomocnikach". Akcję wspomagała MO pod
hasłami „walki z reakcją". Aresztowanych wywożono do osławionego za czasów
okupacji niemieckiej więzienia na lubelskim Zamku, do obozów w Majdanku i
innych miejscach, a następnie najczęściej w głąb ZSRR. Do końca września
1944 r. aresztowano kilkadziesiąt tysięcy osób. Od października 1944 r. towarzy-
szyła temu zajadła nagonka propagandowa. Pojawiły się plakaty: „AK — zapluty
karzeł reakcji", a w komunistycznej propagandzie dowodzono, że AK współdziała
z Hitlerem przeciw Polsce. Nie czekając na krajowe ani międzynarodowe uznanie
nowej granicy Polski, PKWN podpisał umowę o wymianie ludności z republikami
radzieckimi — Białoruską, Litewską i Ukraińską.
Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego ogłosił mobilizację, a także nakazał
rozwiązanie wszystkich organizacji konspiracyjnych z zaleceniem, by ich człon-
kowie wstępowali do „ludowego" Wojska Polskiego. W lipcu 1944 r. liczyło
ono ok. 115 tys. żołnierzy. Akcja mobilizacyjna postępowała z trudem, gdyż część
ludzi ukrywała się w oddziałach leśnych. Zmobilizowano ok. 110 tys. żołnierzy,
uzupełniając 1 Armię i tworząc 2 Armię. Nadal brakowało oficerów polskich,
toteż na przyspieszonych kursach masowo przygotowywano oficerów bez wy-
ższego wykształcenia.
Dekretem PKWN z 23 IX 1944 r. został wprowadzony kodeks karny WP,
a 30 X 1944 r. Komitet wydał dekret o ochronie państwa, przewidujący karę
śmierci z wszystkich jedenastu artykułów, m.in. za próbę obalenia ustroju państwa,
przeszkadzanie w czynnościach KRN i PKWN, a nawet za posiadanie radiood-
biornika. Polskie ustawodawstwo nie znało dotąd równie drakońskiego prawa. Na
podstawie tych dekretów, a także art. 58 kodeksu karnego Rosyjskiej Federacyjnej
SRR, wydziały informacji obu armii WP dokonywały pod nadzorem NKWD
sądowych mordów na żołnierzach i oficerach AK. Wyroki śmierci zatwierdzali
generałowie Świerczewski i Rola-Żymierski.
Polityka gospodarcza PKWN. Obok wielkich zniszczeń w przemyśle, rol-
nictwie i transporcie sytuację gospodarczą pogarszała niepewność i nieufność do
organów zależnych od Moskwy. Ponadto „Polska lubelska" musiała wyżywić
olbrzymią masę wojska. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego utrzymał obo-
?340
wiązkowe dostawy żywności na potrzeby armii i miast, co było sprzeczne z
zapowiedziami Manifestu PKWN. W listopadzie 1944 r. utworzono grupy ope-
racyjne do ochrony, przejmowania i uruchamiania obiektów przemysłowych.
Borykały się one z wielkimi trudnościami wobec faktu, że władze radzieckie
demontowały i wywoziły z zajętych terenów wiele nie uszkodzonych dotąd
maszyn i urządzeń. Wobec braku normalnych dochodów skarbowych PKWN
sięgnął do kieszeni szerokich mas dokonując drastycznej wymiany pieniędzy, w
wyniku której wycieńczone okupacją społeczeństwo zostało pozbawione oszczęd-
ności w dotychczasowych walutach.
Reforma rolna PKWN. Dla pozyskania chłopstwa PKWN zdecydował się
na szybkie przeprowadzenie reformy rolnej. Dnia 6 IX 1944 r. Komitet wydał
dekret o przymusowej i nieodpłatnej parcelacji majątków powyżej 100 ha powie-
rzchni ogólnej lub 50 ha użytków rolnych, a na terenie województw poznańskiego,
pomorskiego i śląskiego powyżej 100 ha powierzchni ogólnej oraz wszystkich
majątków Niemców, kolaborantów lub osób uchylających się od służby wojsko-
wej. Chłopi mieli spłacić otrzymaną ziemię w wysokości jednorocznych zbiorów,
przy czym należność tę rozkładano na 10-20 rat rocznych. Pewna część ziemi
miała pozostać w ręku państwa.
Realizacja reformy przebiegała powoli, gdyż chłopi nie wierzyli na ogół w
trwałość własności otrzymanej od komunistów. Choć radykalna reforma rolna
znajdowała się w programie RJN, przeciw wywłaszczeniu ziemi folwarcznej bez
decyzji ciał ustawodawczych niepodległej Polski opowiadały się władze podzie-
mnej Polski i Kościół. W związku z tym PKWN wydał instrukcję o przymusowym
wykonaniu reformy. Pełnomocnicy PKWN do spraw reformy rolnej, wspierani
przez aktywistów PPR, MO i wojsko, dokonywali parcelacji siłą. Do końca
grudnia 1944 r. przejęto na terenach „Polski lubelskiej" 320 tys. ha i rozparcelo-
wano 212 tys. ha. Ziemię otrzymało ponad 100 tys. rodzin chłopskich. Choć
społecznie potrzebna, parcelacja nie uregulowana przez parlament podważała
prawne podstawy wszelkiej własności. Oznaczała też zniszczenie warstwy zie-
miańskiej. Towarzyszyła jej propaganda nienawiści do „obszarników", a wielu
ziemian aresztowano.
Koncesjonowane życie polityczne. Na terenie „Polski lubelskiej" stworzono
pozory odradzania się dawnych partii politycznych. Powstające stronnictwa —
Polska Partia Socjalistyczna, Stronnictwo Ludowe i Stronnictwo Demokratyczne
— nie miały poza nazwami wiele wspólnego z dawnymi partiami. Do ich władz
wchodzili głównie działacze proradzieccy lub kryptokomuniści. Większość zwo-
lenników przedwojennego SL oraz PPS pozostawała nadal w konspiracji. W
warunkach radzieckiej okupacji wojskowej PPR swobodnie manewrowała konce-
sjonowanymi partiami tworząc Centralną Komisję Porozumiewawczą Stronnictw
Demokratycznych. Porozumienie polegało głównie na wysłuchiwaniu i realizacji
politycznych instrukcji komunistów. Zdominowali oni też działalność związkową,
tworząc monopolistyczną Tymczasową Komisję Związków Zawodowych. Ponad
100 tys. robotników „Polski lubelskiej" znalazło się pod narzuconym kierownic-
twem związkowym, stanowiącym przedłużenie władzy.
341
Dymisja Mikotajczyka. W połowie września 1944 r. armie aliantów zachod-
nich znajdowały się już na granicy niemieckiej. W walkach tych uczestniczyły
również jednostki polskie. 1 Dywizja Pancerna gen. Mączka wzięła udział w
inwazji Normandii, walczyła pod Caen i Falaise, a we wrześniu wyzwoliła
Gandawę i Bredę. W tym samym czasie w nieudanym desancie alianckim pod
Arnhem wzięła udział 1 Samodzielna Brygada Spadochronowa pod dowództwem
gen. Stanisława Sosabowskiego.
Jeszcze podczas powstania warszawskiego premier RP Mikołajczyk planował
powrót do wyzwolonej Warszawy, utworzenie tymczasowego rządu z udziałem
czterech partii rządowych i PPR oraz zawarcie umowy o współpracy z dowó-
dztwem Armii Czerwonej. W możliwie najkrótszym czasie miały się odbyć
wybory do Sejmu, uchwalenie nowej konstytucji i wybór nowego prezydenta.
Zjednoczony rząd miał przygotować układ z ZSRR, zawierający zobowiązanie
do nieingerencji w sprawy wewnętrzne drugiej strony. Przewidywał włączenie
Wilna i Lwowa oraz dyskusję na temat granicy wschodniej w nowym Sejmie.
Dnia 29 sierpnia rząd RP uchwalił tekst memorandum do rządu ZSRR, zgodny
z tezami Mikołajczyka, jednak Kreml odesłał je do PKWN. Stalin udawał, że nie
jest już stroną w konflikcie, a PKWN odrzucił memorandum.
Na początku października 1944 r. ChurchiU, prowadzący rozmowy w Mo-
skwie, zawiadomił Mikołajczyka o możliwości włączenia go do rokowań doty-
czących Polski. Mikołajczyk zdecydował się na wyjazd po burzliwym posiedzeniu
rządu RP, podczas którego zobowiązał się traktować linię Curzona jedynie jako
linię demarkacyjną oraz zgodzić się na rozszerzenie rządu o trzech ministrów
komunistycznych. Gdy Mikołajczyk przybył do Moskwy, byli tam już Bierut,
Osóbka-Morawski i gen. Rola-Żymierski. Dnia 13 X 1944 r. odbyło się na Kremlu
posiedzenie polsko-radziecko-brytyjskie. Mikołajczyk przedstawił stanowisko rzą-
du RP zawarte w memorandum z 29 sierpnia. Stalin zakwestionował je, wskazując
na brak uznania linii Curzona i ignorowanie istnienia PKWN. ChurchiU nalegał,
by Mikołajczyk przyjął linię Curzona, twierdząc, że Polska wyjdzie z wojny
wzmocniona o ziemie nad Odrą i Nysą oraz Bałtykiem. Mołotow wtrącił mimo-
chodem, że w Teheranie uzgodniono linię Curzona jako słuszną granicę Polski
na wschodzie. Informacja ta była szokiem dla premiera RP, tym bardziej że
ChurchiU potwierdził ścisłość oświadczenia Mołotowa.
W trakcie narad polsko-brytyjskich ChurchiU zarysował projekt porozumienia
polsko-radzieckiego, opartego na linii Curzona, przesiedleniach ludności, zjedno-
czonym rządzie, gwarancji nieingerencji w wewnętrzne sprawy Polski, zapowia-
dając, że pozwoli to uzyskać w nowym rządzie polskim stosunek pół na pół dla
władz londyńskich i PKWN (zob. s. 374). Naciski skłoniły w końcu Mikołajczyka
do wyrażenia zgody na linię Curzona jako podstawę polsko-radzieckiej linii
demarkacyjnej. Stalin oświadczył jednak, że projekt porozumienia musi zawierać
stwierdzenie, że linia Curzona będzie podstawą granicy, a nie linią demarkacyjną,
oraz że rząd jedności narodowej powstanie jako wyraz porozumienia rządu
londyńskiego i PKWN. Mikołajczyk stwierdził, iż nie może przyjąć takiego tekstu,
342
gdyż zostałby zdezawuowany przez swój rząd i opinię publiczną w kraju, po
czym wyjechał do Londynu dla przedyskutowania sprawy z rządem.
Przed podjęciem ostatecznej decyzji Mikołajczyk postanowił zbadać stano-
wisko amerykańskie. Szansą były zbliżające się wybory prezydenckie w USA, w
których o czwarty wybór ubiegał się Roosevelt wykonując dla pozyskania głosów
Polonii przyjazne gesty pod adresem Polaków. Mikołajczyk wystosował doń apel
o użycie wpływu wobec Stalina. W tydzień po wygranych wyborach Roosevelt
odpowiedział popierając linię Curzona wraz z proponowaną kompensatą kosztem
Niemiec i przesiedleniem ludności. Oznaczało to umycie rąk w sprawie polskiej.
Roosevelt nie musiał się już liczyć z głosami Polonii amerykańskiej. Dnia 22 XI
1944 r. Mikołajczyk zwołał posiedzenie Komitetu Koordynacyjnego czterech
stronnictw rządowych. Komitet odrzucił dyktat aliantów, wybierając negację
faktów dokonanych. Mikołajczyk podał się do dymisji.
Prezydent Raczkiewicz oddał władzę większości, która podjęła decyzję od-
mowną. Nowy rząd utworzył 29 XI 1944 r. Arciszewski z PPS. Podtrzymał on
ofertę porozumienia z ZSRR, ale na zasadach suwerenności i integralności tery-
torialnej Polski. Sytuacja nowego gabinetu pogorszyła się o tyle, że Anglicy, choć
formalnie nie kwestionowali jego legalności, ograniczyli kontakty z nim i utrudnili
jego łączność z krajem. Stronnictwo Ludowe zapowiedziało początkowo współ-
działanie z rządem, jednak już w grudniu zaczęło godzić się z faktami dokonanymi
w kraju i przechodzić do opozycji wobec rządu w Londynie.
Podziemie po powstaniu warszawskim. Klęska powstania była katastrofą
dla podziemnych władz krajowych, które przebywały pod Warszawą. Delegat
rządu wydał odezwę informującą, że władze podziemne opuściły Warszawę i
wykonują nadal swe ustawowe funkcje. Przed pójściem do niewoli gen. Bór-Ko-
morowski mianował swym następcą gen. Leopolda Okulickiego. Ponieważ w
terenie pozostawały nadal duże siły, nowy komendant AK rozkazał organizowanie
konspiracji tak, by przetrwać okupację radziecką i działania NKWD oraz „przy
minimum strat robić maksimum szumu na arenie międzynarodowej". Był zdania,
że Polskę może uratować tylko konflikt aliantów zachodnich z ZSRR. Pierwsze
po powstaniu spotkanie podziemnych władz krajowych odbyło się w połowie
grudnia 1944 r. w klasztorze bernardynów w Piotrkowie Trybunalskim. Zebrani
pesymistycznie ocenili politykę aliantów zachodnich wobec Polski, jednak wypo-
wiedzieli się przeciw-ustępstwom proponowanym przez Mikołajczyka i ludowców.
Powstanie Rządu Tymczasowego. Dnia 31 XII 1944 r. KRN powołała Rząd
Tymczasowy RP pod kierownictwem Osóbki-Morawskiego. Wicepremierami zo-
stali: Gomułka z PPR i Stanisław Janusz z koncesjonowanego SL. Resort obrony
objął gen. Rola-Żymierski, a bezpieczeństwo publiczne — Radkiewicz. Szeroko
reklamowano koalicyjny charakter Rządu Tymczasowego. Była to mistyfikacja,
gdyż rząd kontrolowali komuniści. Rozwinięto też system dublerów radzieckich
w każdym ministerstwie, a specjalnym nadzorcą Rządu Tymczasowego był gen.
Sierow. Powstanie Rządu Tymczasowego wywołało na Zachodzie sprzeciwy. Rząd
RP Arciszewskiego stwierdził dokonanie przez ZSRR „zamachu na suwerenne
'                                                                                          343
prawa narodu polskiego". Rezolucję protestacyjną uchwaliła Rada Narodowa w
Londynie i Kongres Polonii Amerykańskiej. Zarówno Churchill, jak i Roosevelt
wyrazili niezadowolenie. Niechętna dotąd Polsce prasa angielska złagodziła ton,
odezwały się nawet głosy oburzenia wobec aktów zniewolenia Polski przez ZSRR,
a w prasie amerykańskiej przedstawiono Rząd Tymczasowy jako wyraźne narzę-
dzie Kremla. Wydawało się, że jest jeszcze cień nadziei na poparcie suwerenności
Polski przez aliantów zachodnich podczas zapowiadanej kolejnej konferencji
wielkiej trójki.
Sytuacja w kraju. Po wznowieniu ofensywy na froncie wschodnim 17 I
1945 r. wojska radzieckie zajęły ruiny Warszawy, a nazajutrz Kraków. Gdy pod
koniec stycznia przekroczono przedwojenną granicę polsko-niemiecką, dowódz-
two radzieckie skierowało 1 Armię WP do natarcia na umocnienia Wału Pomor-
skiego. W krwawych walkach wojska polskie dotarły nad Bałtyk i zdobyły
Kołobrzeg.
W styczniu i lutym 1945 r. rozegrał się ostatni akt dramatu „Burzy". W
Warszawskiem i Kieleckiem oddziały AK zaatakowały cofających się Niemców,
wzięły też udział w zdobyciu Krakowa. Specjalny oddział AK bronił klasztoru
na Jasnej Górze przed zniszczeniem przez uciekających Niemców. Wszędzie za
Armią Czerwoną wkraczało NKWD i UB. Rozpoczynały się aresztowania i
wywózki na wschód. Sytuacja w kraju była rozpaczliwa. Centralne ośrodki
państwa i wojska podziemnego działały w coraz większym rozproszeniu. Ujaw-
nianie się AK nie miało sensu, gdyż powodowało aresztowania i deportacje.
Dlatego też gen. Okulicki wydał 19 I 1945 r. rozkaz rozwiązania AK. Rozkaz
ten wykonano tylko częściowo, a tysiące żołnierzy podziemnej armii zeszło do
głębszej konspiracji.
Równolegle z rozwiązaniem AK z części kadry dowódczej tworzono na
obszarze na zachód od Wisły organizację „Nie". Na wschód od Wisły działał Ruch
Oporu Armii Krajowej i Armia Krajowa Obywateli. W listopadzie 1944 r. część
NSZ wyodrębniła się ponownie z AK i po połączeniu się z Narodową Organizacją
Wojskową utworzyła Narodowy Związek Wojskowy. Na Kielecczyźnie działała
Brygada Świętokrzyska NSZ. Po nawiązaniu kontaktu z wycofującymi się władza-
mi niemieckimi Brygada ewakuowała się w styczniu przez Śląsk i Czechosłowację
na teren Niemiec i dostała się na początku maja pod okupację amerykańską.
Sprawa polska w Jałcie. Wielka trójka zbierała się na kolejnej konferencji
w momencie dalszego wzmocnienia pozycji ZSRR na froncie. Gdy ofensywa
radziecka przekraczała przedwojenną granicę III Rzeszy, alianci zachodni szyko-
wali się dopiero do natarcia na linię Renu. Wydawało się coraz bardziej oczywiste,
że do Berlina wejdzie jako pierwsza Armia Czerwona. Strona zachodnia miała
coraz mniej atutów w rozmowach ze Stalinem.
Podczas konferencji wielkiej trójki w Jałcie na Krymie w lutym 1945 r.
jednym z głównych tematów była sprawa polska, omawiana na kilku kolejnych
posiedzeniach. Alianci zachodni skupili się na kwestii wyborów w Polsce, suge-
rując kontrolę międzysojuszniczą nad ich przebiegiem. Stalin twierdził, że jaka-
344
^w
kolwiek kontrola polskich wyborów byłaby ingerencją w wewnętrzne sprawy
Polski. Roosevelt i Churchill ugięli się przed tą argumentacją, a widząc, że sprawa
wymyka się im z rąk, próbowali osłabić wymowę ustaleń w kwestii granicy
zachodniej. Nie chcieli bowiem dawać rządowi kontrolowanemu przez ZSRR zbyt
mocnego oparcia na linii Odry i Nysy. Stalin zgodził się na odłożenie sprawy
zachodniej granicy Polski.
Dnia 11 II 1945 r. przedstawiciele wielkiej trójki ogłosili wyniki konferencji,
w tym również ustalenia w kwestii polskiej (zob. s. 378). Uchwała konferencji
krymskiej była kolejną klęską sprawy polskiej. Rzeczypospolitej narzucono de-
cyzje, które niczego nie rozwiązywały pozytywnie. Zatwierdzono ostatecznie
zabór przez ZSRR polskich ziem wschodnich, nie przyznając RP na razie kon-
kretnej rekompensaty na zachodzie i północy i odkładając rozstrzygnięcie tej
kwestii na przyszłość. Formuła w sprawie rządu była wieloznaczna, co przy
faktycznej okupacji ziem polskich przez Armię Czerwoną mogło prowadzić
jedynie do dalszych faktów dokonanych siłą.
Reakcje polskie. Reakcja kół polskich na uchwały jałtańskie była zróżnico-
wana. Najostrzej odpowiedział rząd Arciszewskiego, który stwierdził, że decyzje
w sprawie Polski, podjęte bez zgody, a nawet wiedzy rządu polskiego, są
pogwałceniem litery i ducha Karty Atlantyckiej. Przyjęte rozwiązania nazwano
piątym rozbiorem Polski. Odmienne stanowisko zajął Mikołajczyk, który w
zasadzie przyjął uchwały jałtańskie. Zaostrzająca się rozbieżność zdań między
ludowcami a rządem Arciszewskiego rzutowała też na stanowisko władz podzie-
mnych w kraju. Ludowcy zapowiedzieli wystąpienie z RJN, jeśli ta potępi uchwały
krymskie. Pod koniec lutego Rada uznała wyniki konferencji w Jałcie za katastrofę
dla polskich nadziei niepodległościowych. Ostatnią nadzieję dostrzegano w zapo-
wiedzi demokratycznych wyborów. W uchwale RJN stwierdzono, że choć kon-
ferencja krymska narzuciła Polsce krzywdzące ofiary, Rada podporządkuje się jej
decyzjom. Na tle powszechnego przygnębienia wynikami konferencji jałtańskiej
jak ponura groteska brzmiały frazesy propagandy Rządu Tymczasowego o tym,
jakoby uchwały krymskie były „zwycięstwem demokracji polskiej".
Spory w obozie alianckim. Po konferencji w Jałcie rozpoczął się między
aliantami spór o interpretację ogólnikowych zasad formowania rządu polskiego.
Churchill oświadczył, że dla rządu brytyjskiego ważniejszy od granicy jest
autentyczny kształt rządu Polski. Podobne stanowisko zajął Roosevelt. Stalin z
kolei podkreślał uporczywie, że mowa może być tylko o uzupełnieniu Rządu
Tymczasowego. Komisja Dobrych Usług, powołana zgodnie z decyzjami z Jałty
i złożona z przedstawicieli USA, Wielkiej Brytanii i ZSRR, nie notowała żadnego
postępu. Po czterech tygodniach jałowych działań Komisji Churchill wspomniał
nawet o „niebezpieczeństwie zerwania postanowień jałtańskich". W marcu alianci
zachodni zażądali od Kremla powstrzymania Rządu Tymczasowego od tworzenia
faktów dokonanych w Polsce, jednak wobec braku reakcji strony radzieckiej
Churchill napisał do Roosevelta, iż wygląda na to, że obaj będą pozbawieni
wpływu na rozwój wypadków w Europie Wschodniej.
t i
345

Konsolidacja „władzy ludowej". W lutym  1945  r.  Rząd Tymczasowy
przeniósł się do Warszawy, do której poczęły napływać również rzesze wygnań-
ców, z trudem poznając wśród zwałów ruin swoje miasto. Warunki życia pierw-
szych grup ludności powracającej do Warszawy były niesłychanie ciężkie: mróz,
śnieg, ruiny pełne zwłok, min i niewypałów, brak dachu nad głową, wody,
żywności, światła, komunikacji i sprzętów domowych. Nadludzkim wysiłkiem
organizowano podstawy egzystencji. Z nadejściem wiosny dziesiątki tysięcy ko-
czowników zaczęły przystępować do odgruzowywania miasta. Utworzono Biuro
Odbudowy Stolicy (BOS). Niezwykła wola pionierów ożywiała martwe miasto.
Trwała intensywna rozbudowa aparatu administracyjnego i partyjnego. Sze-
regi PPR szybko rosły: w marcu do partii wstąpiło 90 tys. osób, a w kwietniu
40 tys. Przeobrażały się też stronnictwa koncesjonowane. Wśród ujawniających
się polityków zwyciężało przekonanie o konieczności przystosowania się do nowej
sytuacji. Po wyjściu z podziemia następnych działaczy w koncesjonowanym SL
i PPS zaczęły się wzmagać tendencje autonomiczne. Nowe władze kontynuowały
akcję zastraszania ludności.  Brutalne pacyfikacje — tzw.  rozbrajanie terenu,
połączone były z rabunkami, egzekucjami i zsyłkami w głąb ZSRR. W wielu
miejscach akcjami kierowały wojska NKWD. Główny radziecki obóz rozdzielczy
dla Polaków deportowanych z Polski znajdował się w Kałudze. Stamtąd WyWO-
żono ich do innych obozów w Rosji.
Do końca lutego utworzono urzędy bezpieczeństwa publicznego we wszy-
stkich województwach i powiatach, a komendy MO także w gminach. W kwietniu
1945 r. MO liczyła już 40 tys. osób, a UB — ok. 10 tys. W marcu utworzono
Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego, który po miesiącu obejmował już 3 bry-
gady i 28 tys. ludzi. Większość dowódców AL przeszła do MO. Szef AL na
Lubelszczyźnie płk Grzegorz Korczyński został komendantem MO ^j LHhJisk,
natomiast szef AL na Kielecczyźnie — płk Mieczysław Moczar, został kie-
rownikiem Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Łodzi. Choć
wiele osób chciało wyjść z podziemia, chętnych odstraszały nowe aresztowa-
nia. Usiłowano np. poprzez aresztowanie zmusić Witosa do firmowania nowej
władzy. Ponieważ odmówił, a sprawa nabrała rozgłosu międzynarodowego, po
paru dniach powrócił na wolność. Oddziały NKWD i UB aresztowały natomiast
dziesiątki mniej znanych polityków, a także dokonywały spektakularnych aktów
terroru. Na przykład komendant BCh na Małopolskę, Narcyz Zawojna ps. Wiatr,
został zastrzelony w biały dzień przez służby bezpieczeństwa na krakowskich
Plantach.
Wiosna 1945 r. w kraju. Na wiosnę 1945 r. nowe władze były już silnie
zakorzenione, jednak po przejściu frontu zabrakło okupacyjnych wojsk ZSRR.
Terror zmuszał tysiące ludzi do szukania schronienia w konspiracji, toteż rósł
opór partyzantki niepodległościowej, która przechodziła od samoobrony do poje-
dynczych wypadów na posterunki MO czy placówki UB, biorąc odwet za represje.
W rejonie Puław podjęły np. działalność zgrupowania Mariana Bernaciaka
ps. Orlik, a w Łódzkiem odtworzono 25 pułk AK oraz Samodzielną Grupę
346
Konspiracyjnego Wojska Polskiego. Rozproszone siły partyzantki poakowskiej i
NZW podejmowały nawet działania zaczepne. Na wiosnę oddziały podziemne
wyzwoliły część Lubelszczyzny, Podlasia i Białostocczyzny spod władzy komu-
nistów. Białostocką Armią Krajową Obywateli dowodził płk Władysław Liniarski
ps. Mścisław. V Wileńska Brygada AK Zygmunta Szendzielarza ps. Łupaszka,
która nie dała się rozbroić koło Wilna, przeszła do Puszczy Białowieskiej i na
wiosnę podjęła działania, likwidując placówki MO, UB i PPR w południowej
części Białostocczyzny. Na Podkarpaciu w kwietniu 1945 r. oddziały leśne
zorganizował Józef Kuraś ps. Ogień. Opanował on Urząd Bezpieczeństwa Publi-
cznego w Nowym Targu i sparaliżował funkcjonowanie aparatu władzy na
Podhalu. Walki partyzanckie rozgorzały też w Kieleckiem i na Rzeszowszczyźnie,
gdzie obok grup AK i NZW działania przeciw komunistom oraz polskiej ludności
cywilnej prowadziła UPA pod dowództwem Romana Szuchewycza.
Aresztowanie „Szesnastu". Dowództwo Armii Czerwonej i NKWD orien-
towało się, że władze Polski podziemnej ukrywają się pod Warszawą i intensywnie
penetrowało ten teren. Pośrednikami między gen. Sierowem, który wystąpił jako
Iwanów, a władzami podziemnymi stali się oficerowie Polskiej Armii Ludowej,
związanej z RPPS i spenetrowanej przez agentów NKWD. Władze radzieckie
wystosowały listy do delegata Jankowskiego i byłego komendanta głównego AK
gen. Okulickiego z propozycją rozmów. Ponieważ stan dwuwładzy nie mógł trwać
wiecznie, kierownictwo podziemne uznało, że trzeba podjąć ofertę rozmów, choć
oczywiście nie wykluczano podstępu. Wstępne rozmowy odbyły się w Pruszkowie
z udziałem Jankowskiego, Okulickiego, ministrów Bienia, Jasiukowicza i Pajdaka
oraz przewodniczącego RJN Pużaka. Rosjanie zaproponowali konferencję w
składzie rozszerzonym o przedstawicieli głównych stronnictw. Polityków polskich
zawieziono do Włoch i tam kazano czekać. Następnego dnia oświadczono im, że
polecą do władz wyższych samolotem, po czym całą delegację przewieziono do
Moskwy. W więzieniu NKWD na Łubiance znalazło się 16 przedstawicieli władz
i głównych partii Polski podziemnej.
Aresztowanie „Szesnastu" spowodowało szok w kierownictwie podziemia.
Rząd londyński upoważnił Korbońskiego z SL do czasowego zastępowania dele-
gata. Dnia 24 kwietnia RJN wysłała do San Francisco depeszę do przewodniczą-
cego konferencji założycielskiej ONZ z wyrazami wiary, że organizacja ta nie
przejdzie do porządku dziennego nad tragedią kraju od sześciu lat walczącego o
niepodległość. Apel pozostał jednak bez echa. Po uwięzieniu gen. Okulickiego
na czele podziemnego wojska stanął płk Rzepecki, który uważał, iż warunki
wymagają stopniowego rozładowywania podziemia. Pełniący obowiązki wodza
naczelnego gen. Anders rozwiązał organizację „Nie", powołując Delegaturę Sił
Zbrojnych na Kraj pod komendą płk. Rzepeckiego. Decyzjom tym nie podpo-
rządkowały się niektóre oddziały podziemnego wojska, które ulegało rozkładowi.
Postawy różnicowały się — od powolnego przystosowania się do powstałych
faktów aż po trwanie w nadziei, że dojdzie do wojny Zachodu ze Związkiem
Radzieckim.
347
Pod koniec wojny. Dnia 21 IV 1945 r. w Moskwie premier Rządu Tym-
czasowego Osóbka-Morawski oraz Stalin podpisali na 20 lat układ o przyjaźni,
wzajemnej pomocy i współpracy powojennej między Rzecząpospolitą Polską i
Związkiem Radzieckim. Układ był sojuszem wojennym przeciw Niemcom, stwier-
dzał konieczność „zachowania i wzmacniania stałej i niezłomnej przyjaźni" na
zasadach poszanowania „suwerenności" oraz „nieingerencji w sprawy wewnętrz-
ne" drugiego państwa, a także zawierał zobowiązanie do nieuczestniczenia w
żadnej koalicji skierowanej przeciw drugiej stronie. Radzieckie obietnice posza-
nowania niepodległości Polski były od początku deptane przez Kreml.
Przywódcy Zachodu zareagowali ostrzej niż zazwyczaj. Truman ostrzegł, że
załamanie się rokowań w sprawie polskiego rządu jedności narodowej może
zachwiać współpracę wielkiej trójki. Również Churchill wysłał do Stalina obszer-
ną depeszę z naleganiem na przyspieszenie prac Komisji Trzech. Odrzucił projekt
radziecki uzupełnienia Rządu Tymczasowego i zagroził pogłębieniem się podziału
koalicji. Było już jednak za późno.
Pod koniec kwietnia 1945 r. rozpoczęła się w San Francisco konferencja
założycielska ONZ. Zgodnie z uchwałami jałtańskimi, Polskę miał reprezentować
rząd jedności narodowej. Ponieważ utworzenie takiego rządu przewlekało się,
miejsce Polski nie zostało obsadzone. Na skutek manipulacji ZSRR oraz niekon-
sekwentnej polityki państw zachodnich, Polska, kraj, który pierwszy stawił opór
Niemcom, została pozbawiona moralnej satysfakcji uczestnictwa w organizowaniu
powojennego ładu światowego. Rezolucja konferencji wyrażająca narodowi pol-
skiemu sympatię i uznanie za postawę w czasie okupacji i zarezerwowanie dla
Polski miejsca na Karcie Narodów Zjednoczonych tylko częściowo zadośćuczy-
niły tej niesprawiedliwości.
W tym czasie armie anglo-amerykańskie rozbijały resztki oporu hitlerowskie-
go w Niemczech i północnych Włoszech. U ich boku 1 Dywizja Pancerna toczyła
ostatnie boje w północnej Holandii, a II Korpus gen. Andersa uczestniczył w
zwycięskich walkach pod Bolonią. W końcowej fazie bitwy o Berlin walczyły
też jednostki 1 Armii WP, a 2 Armia WP nacierała na Budziszyn. Gdy 2 V 1945 r.
kapitulował garnizon berliński, na Bramie Brandenburskiej zawieszono obok flagi
radzieckiej także sztandar biało-czerwony. Była to formalna raczej nagroda za
krew i trud żołnierza polskiego w II wojnie światowej, jednocześnie bowiem
Polska pogrążała się w zależności od Moskwy.
Bilans polityki polskiej lat wojny i okupacji. Ocena polityki władz, którym
nie udało się w czasie II wojny światowej odbudować niepodległości Polski, jest
szalenie trudna. Przede wszystkim należy sobie zdawać sprawę z nieuchronności
staczania się Polski w zależność od Kremla, w sytuacji, gdy przyzwalali na to
alianci zachodni. Kapitulacja w sprawie granic niewiele by zmieniła, aspiracje
ZSRR do kontroli nad Polską i Europą Wschodnią stale bowiem się rozszerzały.
Rząd RP znajdował się na równi pochyłej. Rezygnacja z ziem wschodnich miała
być zaledwie początkiem tej drogi. W dalszej kolejności musiała przyjść inge-
rencja w skład rządu, ustrój, żądania baz wojskowych, zarzuty o sabotowanie
348                                                                                                          .
porozumień ograniczających niepodległość i kolejne kroki agresywne. Model taki
zastosował Stalin w państwach bałtyckich oraz we wszystkich krajach środko-
woeuropejskich po II wojnie światowej.
Wobec imperialistycznej polityki Stalina w stosunku do Polski oraz faktu,
iż stanowiła ona dla Kremla pomost na drodze do Niemiec, wydaje się, że cena
kapitulacji mogła być w odniesieniu do Polski równie wysoka, jak skutki niepo-
kornej polityki rządu RP. Pod radzieckim impasem były wszystkie karty polskie.
Przyzwolenie rządu RP mogło ułatwić zastosowanie wobec Polski wzoru Litwy,
Łotwy i Estonii lub polskich Kresów Wschodnich z lat 1939-1941. Świat byłby
jeszcze bardziej obojętny: wszystko działoby się za zgodą legalnych władz kraju.
Ofiara była nieunikniona. Stało się chyba lepiej, że nie poniesiono jej w Polsce
bezwolnie i, biernie, że wobec świata i własnej historii rząd RP i społeczeństwo
polskie zamanifestowały wolę niepodległości.
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujące tematy:
1.  Sytuacja polityczna i gospodarcza w „Polsce lubelskiej".
2.  Dekret o reformie rolnej i jego realizacja.
3.  Rozmowy moskiewskie Mikolajczyka w październiku 1944 r.
4. Reakcje polskiego podziemia i rządu polskiego na emigracji wobec polityki ZSRR i zależnych
od ZSRR władz polskich.
5.  Sprawa polska na konferencji krymskiej.
6.  Sytuacja na ziemiach polskich w ostatnich miesiącach wojny.
Przykłady ćwiczeń:
1.  Porównaj zasady i realizację reformy rolnej w II Rzeczypospolitej z reformą w 1944 r.
2.  Jakie mogły być przyczyny podania się do dymisji Mikołajczyka w listopadzie 1944 r.? Jak
można ocenić jego decyzję i dalszą działalność?
Przykłady ćwiczeń  powtórzeniowych  do części VIII
1.  Wypisz imiona i nazwiska polityków, wojskowych i działaczy, którzy
wspomniani są w tekście. Znajdź dodatkowe wiadomości o tych postaciach,
których rolę uznajesz za największą lub które Cię zainteresowały.
2.  Określ czynniki, które ułatwiały i które utrudniały przejęcie władzy w
Polsce przez komunistów w latach 1944-1945.
3.   Jakie były konsekwencje okresu wojny i okupacji dla struktury i
świadomości społeczeństwa polskiego?
4.  Polskie formacje wojskowe poza granicami kraju i ich szlaki bojowe
(nanieś na mapę działań II wojny najważniejsze bitwy, w których brały udział
polskie formacje).
5.  W dziejach społeczeństw i państw można zauważyć pewne często
występujące zjawiska i mechanizmy. Znajdź przykłady następujących zjawisk:
dezintegracja grupy po śmierci przywódcy, dorabianie uzasadnień ideologicz-
nych do ekspansji terytorialnej, określanie aneksji jako „wyzwolenia", wzmac-
nianie władzy danej grupy poprzez — wskazywanie pozornego winowajcy
349
wszelkich klęsk, stwarzanie nastroju zagrożenia przez wroga zewnętrznego,
stosowanie zasady: divide et impera (dziel i rządź), kształtowanie legendy
postaci przywódcy.
6. Jakie znasz utwory literatury pięknej i filmy, w których ukazane są
problemy, postacie i wydarzenia opisane w tej części?
Materiały   źródłowe
Ulotka do żołnierzy polskich wydana po 17 IX 1939 r. (cyt. za: Biała
Księga. Dokumenty, opr. W. Sukiennicki, Paryż 1964, s. 85)
DO ŻOŁNIERZY ARMII POLSKIEJ
ŻOŁNIERZE!
Znowu, jak i w roku 1914, wasi krwiożercy-obszarnicy i kapitaliści rzucili
was do otworu ogniowego drugiej wojny imperialistycznej. Jak i wtedy, rzeką
leje się krew robotników i włościan. Tysiące ludzi tracą swe życia na łanach
rzezi krwawej, pozostawiając unieszczęśliwionych żon, dzieci i matek, które
utraciły swych chlebodawców. CO ICH CZEKA? Głód, nędza, spustoszenie.
Śmierć podniosła już nad nimi swą łapę kościstą.
Winowajcy tej rzezi krwawej są to obszarnicy-kapitaliści — mościckie,
śmigłe-rydze, radziwiłowie, sapiedzy, sławoj-składkowskie — psy brutalne,
które rzuciły naród polski do rzezi krwawej. To oni przez eksploatację niepo-
wstrzymaną, ujarzmienie narodowościowe, wrogość narodowościową dopro-
wadzili naród polski do całkowitego wycieńczenia ekonomicznego i rozgro-
mienia wojskowego.
W jarzmie obszarnika i kapitalisty jęczą robotnicy i włościanie Ukrainy
Zachodniej i Białorusi Zachodniej. Oni są pozbawieni swych szkół, literatury,
sztuki, prasy. Język ukraiński i białoruski są prześladowane. Ekspedycje karne,
sądy polowe, terror biały szaleją po całej Ukrainie Zachodniej i Białorusi
Zachodniej.
ŻOŁNIERZE! Niezgoda narodowościowa, wrogość między narodami jest
korzystną tylko dla polskich obszarników i burżuazji. Ona dla nich jest
niezbędną, żeby ukryć eksploatację robotników i włościan polaków, dla tego,
żeby robotnik i włościanin polski nie widzieli łez gorzkich, bezprawnego,
nieludzkiego życia Ukraińca i białorusina.
ŻOŁNIERZE! Czy można więcej jeszcze cierpieć okropność obszarniczo-
-kapitalistycznego jarzma? Czy może spokojnie patrzeć naród wyzwolony
Białorusi Sowieckiej na bezprawne, ponure życie robotników i włościan Bia-
łorusi Zachodniej?
Naród Białorusi Sowieckiej przy pomocy wielkiego narodu rosyjskiego
zbudował radosne, bogate i szczęśliwe życie. Przykład jego jako sztandar
rewolucyjny pochodnią nieugaszoną oświeca drogę do wyzwolenia ujarzmio-
nego człowieczeństwa od jarzma kapitalistycznego.
Robotnicy i włościanie Białorusi Zachodniej, wznosząc ten wielki sztandar
walki wyzwoleńczej, z radością i nadzieją zwracają swe wzroki do wielkiego
kraju socjalistycznego.
Wolny naród białoruski przeciąga swą rękę braterską do robotnika i
włościanina Białorusi Zachodniej i na pomoc im posyła swą wielką armię
wyzwolenia.
ŻOŁNIERZE! Armia Czerwona nie chce ani przywłaszczenia cudzych
terytorii, ani cudzego dobra. Armia Czerwona — armia wyzwolenia przygnę-
bionych od jarzma kapitalistycznego. Ona niesie szczęście, spokój, wolność
ujarzmionemu człowieczeństwu.
ŻOŁNIERZE!
Obracajcie swą broń przeciwko obszarników i kapitalistów. Nie strzelajcie
do swych braci po klasie. Niech z was każdy dopomaga przesunięciu naprzód
oddziałów Armii Czerwonej. Walczcie o wyzwolenie od jarzma obszamiczo-
-kapitalistycznego!
Niech żyje przyjaźń narodów Polski, Białorusi Zachodniej i Ukrainy
Zachodniej!
Niech żyje Armia Czerwona — armia wyzwolenia ujarzmionych!
Dowódca Frontu Białoruskiego
Komandarm 2 rangu M. KOWALOW.
Jakie formy propagandy zastosowane są w tej ulotce? Zanalizuj język tekstu.
Dodatkowy tajny protokół do traktatu radziecko-niemieckiego o granicach
i przyjaźni, 28 IX 1939 r. (cyt. za: P. Raina, Stosunki polsko-niemieckie
1937-1939, s. 98)
Niżej podpisani pełnomocnicy stwierdzają zgodę Rządu Rzeszy Niemiec-
kiej i Rządu ZSRR na następujące:
Tajny protokół dodatkowy podpisany dnia 23 sierpnia 1939 roku zostaje
zmieniony w jego pierwszym punkcie w ten sposób, że obszar państwa
litewskiego wchodzi w sferę wpływów Związku Radzieckiego, podczas gdy z
drugiej strony województwo lubelskie i część województwa warszawskiego
wchodzi w sferę wpływów Rzeszy Niemieckiej.
Z chwilą, gdy Rząd Radziecki poczyni specjalne kroki na terytorium
litewskim, celem zrealizowania swych interesów, obecna niemiecko-litewska
granica zostanie zrektyfikowana w ten sposób, że terytorium litewskie, które
leży na południe i południowy zachód od linii zaznaczonej na załączonej
mapie, przypadnie Niemcom.
Protokół ustala dalej, że obowiązujące umowy gospodarcze między Niem-
cami i Litwą nic nie ucierpią z powodu wyżej wymienionych kroków Związku
Radzieckiego.
Za Rząd Rzeszy — J.J. Ribbentrop
Pełń. Rządu ZSRR — Mołotow.
Jakie zmiany w stosunku do tajnego protokołu z 23 VIII 1939 r. wprowadza ta umowa?
Jak i kiedy zostały zrealizowane decyzje zawarte w tekście?
351
„O co walczymy?" Deklaracja programowa Polskiej Partii Robotniczej,
listopad 1943 r. (cyt. za: Kształtowanie się podstaw propagandowych PPR w
latach 1942-1945, Warszawa 1958, s. 141, 143-149, 151, 159, 161-164,
167)
W tym nowym świecie, który wyłoni się z odmętów wojny, Polska musi
zająć poczesne miejsce. Wyzwolona spod jarzma hitlerowskiego — Polska
nie będzie i nie może być Polską sprzed września 1939 r., w której masy
pracujące miast i wsi były odsunięte od władzy, od decydowania o losach
kraju i narodu, pozbawione praw demokratycznych, żyły w biedzie i nędzy
pod terrorem uprzywilejowanej garstki obszarników i kapitalistów. Nie będzie
dlatego, że takiej Polski nie życzy sobie naród. Przyszła Niepodległa Polska
nie może być prywatnym folwarkiem pasożytniczej, wstecznej i reakcyjnej
warstwy, za której rządy naród polski zapłacił najdroższą ceną, bo utratą
niepodległości i piąty rok już trwającą straszliwą i krwawą niewolą. Polska o
reakcyjnym obliczu społecznym i politycznym nie mogłaby się utrzymać na
widowni międzynarodowej po rozpadnięciu się w gruzy reakcyjnych państw
faszystowskich. Przyszła Wolna i Niepodległa Polska musi być narodową
własnością najszerszych mas pracujących. [...]
POLSKA PARTIA ROBOTNICZA WALCZY:
o Polskę demokratyczną, a nie faszystowsko-sanacyjną;
o Polskę wolności i swobody dla ludu, a nie dla wyzyskiwaczy i gnębicieli;
[???]
Uważając, że dzień ukoronowania walki narodu polskiego w postaci
osiągnięcia niepodległości jest już bliski i że aktualnym zagadnieniem staje
się sprawa urządzenia przyszłej Polski i jej oblicza społeczno-politycznego —
Polska Partia Robotnicza ogłasza niniejszą DEKLARACJĘ PROGRAMOWĄ,
której zasady winny być natychmiast realizowane po wyrzuceniu okupanta z
naszej ziemi:
o.                                                             I
Wszystkie organy władzy, poczynając od demokratycznego Rządu Tym-
czasowego a kończąc na samorządach miejskich i wiejskich, zostaną wyło-
nione w kraju zgodnie z wolą większości narodu polskiego, to jest robotników,
chłopów i inteligencji. Rząd Tymczasowy winien się oprzeć na antyfaszysto-
wskim froncie narodowym, a wszystkie jego zarządzenia muszą być zgodne
z duchem demokracji i wolności.
Tymczasowy Rząd przystąpi natychmiast do przeprowadzenia demokra-
tycznych wyborów do Zgromadzenia Narodowego (Konstytuanty) na podstawie
pięcioprzymiotnikowego prawa wyborczego. Zgromadzenie Narodowe dokona
wyborów prezydenta i rządu oraz ustali demokratyczne formy ustrojowe
państwa przez uchwalenie nowej konstytucji.
Mandaty wszelkiego rodzaju mianowańców, jak komisarzy, starostów,
wójtów itp., urzędujących obecnie lub upatrzonych na te stanowiska przez
352
t
tak zwaną Delegaturę Rządu emigracyjnego lub przez inne reakcyjne czynniki,
unieważnia się natychmiast.
Rząd emigracyjny, wyłoniony przez przypadkowo zebrane na emigracji
elementy, opierający się na antydemokratycznej, nielegalnej i nie uznanej
przez naród ozonowej konstytucji z 23 kwietnia 1935 r., nie może być
powołany do realizowania ustroju demokratycznego w odrodzonej Polsce.
II
Wszystkie ziemie polskie muszą być włączone do państwa polskiego:
1.  Na zachodzie i nad Bałtykiem musimy odzyskać ziemie etnograficznie
polskie, wynarodowione i zgermanizowane przemocą, zwłaszcza w okresie
porozbiorowej niewoli i obecnej okupacji niemieckiej.
2.  Na wschodzie, na terenach zamieszkanych od wieków przez etniczną
większość ukraińską i białoruską,  naród polski,  który tak krwawo opłaca
własną wolność, uznając zasadę prawa narodów do samostanowienia, nie
może odmawiać bratnim narodom ukraińskiemu i białoruskiemu prawa okre-
ślenia swej przynależności państwowej zgodnie z wolą ludności. Zabezpieczy
nam to pokój na wschodzie i wzmocni naszą pozycję na zachodzie i nad
Bałtykiem.
3.  Walczymy o pełną niepodległość i suwerenność państwa polskiego.
Celem zagwarantowania tej niepodległości i suwerenności naród polski, wal-
cząc u boku trzech mocarstw sojuszniczych: Anglii, ZSRR i Stanów Zjedno-
czonych, przeciwko wspólnemu wrogowi, zacieśni z nimi węzły sojuszu i
współpracy w okresie powojennym i weźmie udział w organizowaniu bezpie-
czeństwa i odbudowy gospodarczej Europy.
Ułożenie dobrosąsiedzkich i sojuszniczych stosunków z ZSRR stanie się
ważnym i decydującym czynnikiem, wzmacniającym naszą obronność, poten-
cjał gospodarczy i pozycję w Europie. Tak samo bliskie węzły przyjaźni i
współpracy winny być nawiązane i z innymi bratnimi narodami słowiańskimi.
[???]
Rząd Tymczasowy przystępuje natychmiast po objęciu władzy do reali-
zowania następujących zadań: [...]
6.   Obrabowanym  i wysiedlonym  przez  Niemców drobnym  i  średnim
właścicielom zwraca ich posiadłości, gospodarstwa rolne, warsztaty przemy-
słowe, rzemieślnicze i handlowe; środki osiągnięte z konfiskaty mienia oku-
panta,  jego współpracowników  i  spekulantów wojennych  przeznacza  na
doraźną pomoc najbardziej poszkodowanym.
7.  Przeprowadza nacjonalizację wielkiego przemysłu stanowiącego klucz
do ogólnonarodowej gospodarki (huty, kopalnie węgla i nafty, przemysł zbro-
jeniowy i budowy maszyn, wielki przemysł przetwórczy), banków i transportu.
Kontrolę nad produkcją znacjonalizowanych przedsiębiorstw powierza komite-
tom fabrycznym.
23 — Historia
353
8.   Wprowadza 8-godzinny dzień pracy dla dorosłych i 6-godzinny dla
młodzieży; określa z przedstawicielami związków zawodowych minimum płacy
dla robotników i pracowników umysłowych i ustanawia ochronę pracy kobiet
i młodocianych oraz zabezpiecza pracę dla wszystkich zdolnych do pracy.
9.  Wywłaszcza bez odszkodowania majątki obszarnicze i majątki tzw.
martwej  ręki  i  rozdziela ziemię między chłopów  i  robotników  rolnych w
porozumieniu z ich przedstawicielami. Zatwierdza wywłaszczenia ziemi doko-
nane przez chłopów i robotników rolnych w czasie wypędzania okupanta. [...]
POLSKA W LATACH RZĄDÓW SANACJI
Po tragicznej klęsce wrześniowej cały naród doszedł do przekonania, że
winowajcą tej klęski była sanacja, która przez lat trzynaście dzierżyła dykta-
torskie rządy w Polsce.
Sanacja jest polską odmianą faszyzmu. Korzenie jej tkwią w imperiali-
stycznych i dyktatorskich tendencjach piłsudczyzny, która z kolei jest spad-
kobierczynią najgorszych tradycji Polski szlacheckiej. Podstawę społeczną
sanacji stanowią różne elementy polskiej reakcji, począwszy od obszarników,
a skończywszy na zacofanych górnych warstwach drobnomieszczaństwa i
kierowniczego aparatu administracyjno-policyjno-wojskowego, który rządził
Polską do września 1939 r. W swoim odbiciu klasowym sanacja jest główną
reprezentantką sfer obszarniczych i wielkokapitalistycznych.
[...] kto głosi hasła demokracji i przebudowy Polski w duchu postępowym,
a równocześnie popiera emigracyjny rząd londyński i jego Delegaturę krajową,
pragnąc w te ręce złożyć losy przyszłej Polski, podszywa się tylko pod firmę
demokracji i nie ma z nią nic wspólnego. Stosunek do rządu emi-
gracyjnego i Delegatury krajowej jest więc pierwszym
sprawdzianem prawdziwości i szczerości haseł demo-
kratycznych   i   wolnościowych.[...]
Stosunek do akcji rozpalania wojny domowej jest
drugim sprawdzianem prawdziwości i szczerości haseł
demokratycznych   i   wol nościowych .[...]
Polska Partia Robotnicza wysuwa hasło znacjonalizowania wielkiego
przemysłu i oddania go pod kontrolę komitetów fabrycznych. Polityczna władza
narodu musi być połączona z gospodarczym władaniem narodowym mająt-
kiem. Bez tego nie ma demokracji, a pozostaje tylko jej frazes. Wie o tym
doskonale reakcja i dlatego albo przemilcza tę sprawę, albo zbywa ją mglistymi
ogólnikami. Stosu nek do znacjonalizowania wielkiego prze-
mysłu, banków i transportu jest trzecim sprawdzianem
prawdziwości i szczerości haseł demokratycznych i
wolnościowych. [...]
kto więc głosi hasła przebudowy Polski w duchu demokratycznym, a
przeciwstawia się wywłaszczeniu ziemi obszarniczej bez wykupu i odszkodo-
wania lub też manewruje na tym odcinku, dowodzi obłudności swych haseł
354
lub chęci wprowadzenia pierwiastka reakcyjnego do demokratycznych form
urządzenia Polski. Stosu nek do zagadnienia ziemi obszarni-
czej jest czwartym sprawdzianem prawdziwości i szcze-
rości   haseł  demokratycznych   i   wolnościowych.
[...] Stosunek do zagadnienia ziem wschodnich i do
zasady samostanowienia narodów o swoim losie jest
piątym sprawdzianem prawdziwości i szczerości haseł
demokratycznych i wolnościowych, tak szumnie dzisiaj głoszo-
nych przez różne partie i ugrupowania polityczne w Polsce.
Jakie postulaty dotyczące władzy i terytorium przyszłego państwa polskiego zawie-
ra deklaracja? Dlaczego deklaracja mogła budzić oburzenie wśród dużej części narodu
polskiego? Wskaż fragmenty, w których autorzy tekstu negują legalność istniejących władz
państwa polskiego. Jaki program reform społeczno-gospodarczych zawiera tekst. Z któ-
rych postulatów wycofał się PKWN? Zanalizuj pięć „sprawdzianów" demokracji, które formu-
łuje deklaracja. Czy można je uznać za kryteria odróżniające założenia PPR od programu
RJN?
Deklaracja Rady Jedności Narodowej, 15 III 1944 r. (cyt. za: Wizje Polski.
Programy polityczne lat wojny i okupacji 1939-1944, wybór, wstęp i opr.
K. Przybysz, Warszawa 1992, s. 343-348).
O CO WALCZY NARÓD POLSKI
Naród polski pierwszy w tej wojnie chwycił za broń przeciwko agresji
niemieckiej i trwa niezłomnie w tej walce od roku 1939 w zespole wielkich
swoich sojuszników. Zwycięstwo, okupywane codziennie strumieniami polskiej
krwi i niezmiernymi cierpieniami najszerszych mas społecznych — zbliża się.
Dla ostatecznego jego osiągnięcia potrzebne są dalsze ofiarne, powszechne
wysiłki całego narodu; wysiłkom tym towarzyszyć musi pełna świadomość
celów tej walki, dla których ponosimy największe w naszych dziejach ofiary.
Program polskich celów obecnej wojny tkwi głęboko w sercach wszystkich
Polaków; wywodzi się on z naszych wielowiekowych tradycji narodowych oraz
ze zrozumienia roli Polski w rodzinie wolnych ludów Europy i świata.
Dwa są główne kanony tego programu:
a)   wolność, całość, suwerenność, siła i bezpieczeństwo oraz zdrowy
rozwój wewnętrzny Rzeczypospolitej;
b)  trwały pokój międzynarodowy, sprawiedliwość międzynarodowa, zgod-
na współpraca wolnych narodów dla powszechnego dobra całej ludzkości.
Wychodząc z powyższych założeń naczelnych, wola Narodu Polskiego,
reprezentowanego przez legalne państwowe władze w Londynie, tzn. przez
Prezydenta Rzplitej, Rząd Polski oraz Naczelnego Wodza Sił Zbrojnych, w
kraju zaś skupionego przy Pełnomocniku na Kraj — Wicepremierze Rządu
Rzplitej i Komendancie Armii Krajowej, a politycznie wyrażającego swą wolę
w warunkach okupacji w Radzie Jedności Narodowej, formułuje następujące
zasadnicze cele wojny:
23*                                                                                                                                                                     355
Warunki trwałego pokoju
Cierpienia całej ludzkości, spowodowane przez tę wojnę, wymagają
poczynienia skutecznych kroków natury międzynarodowo-politycznej, które by
zapewniły światu trwały i rzeczywisty pokój. W tym celu niezbędne jest nie
tylko bezkompromisowe i całkowite pokonanie państw napastniczych, w pier-
wszym rzędzie Niemiec, lecz i całkowite wszechstronne rozbrojenie Niemiec
na polu militarnym, gospodarczym, politycznym i społecznym. Niemcom muszą
być odebrane bazy strategiczne wypadowe na Zachodzie i Wschodzie oraz
na Bałtyku, musi być zlikwidowany niemiecki przemysł zbrojeniowy, umię-
dzynarodowione porty morskie i żegluga. Trzeba zniszczyć ducha pruskiego
i hitlerowskiego w tym narodzie, rozczłonkować Rzeszę Niemiecką, poddać
kontroli międzynarodowej wychowanie młodzieży i wszelkie przejawy życia
zbiorowego celem niedopuszczenia do powstania w Niemczech szowinistycz-
nych tendencji do odwetu i nowej agresji. Surowe ukaranie wszystkich prze-
stępców wojennych oraz zmuszenie Niemiec do odbudowy zniszczonych przez
nie krajów winno na długie lata budzić w społeczeństwie niemieckim lęk przed
prowokowaniem konfliktów wojennych. Pycha i samolubstwo niemieckie, bru-
talność ich i egoizm muszą być zniweczone i wytępione doszczętnie. Polska,
jako kraj bezpośrednio narażony na agresję i okrucieństwo, winna mieć
należyty głos i udział w kontroli Niemiec.
Pozytywnym działaniem na rzecz trwałego pokoju winna się zająć nowa
międzynarodowa organizacja politycznego współżycia narodów, oparta na
zasadach demokratycznych, wyposażona w realną siłę wykonawczą, gwaran-
tującą posłuch dla jej nakazów. Podstawą tej organizacji winno być rzeczywiste
równouprawnienie mniejszych narodów i dopuszczenie ich do współdecydo-
wania o przyszłym ustroju i stosunkach międzynarodowych.
Dalszym istotnym i zasadniczym warunkiem dla zapewnienia w Europie
trwałego pokoju jest niedopuszczenie do czyjejkolwiek hegemonii w Europie
środkowej i południowo-wschodniej. Jedną z najważniejszych dróg, prowadzą-
cych ku temu, jest połączenie się państw tej części Europy w związki
federacyjne. Od początku tej wojny Polska stała się wśród państw sprzymie-
rzonych pionierem idei dobrowolnego związania się ze sobą państw w celu
zapewnienia warunków swobodnego rozwoju politycznego, kulturalnego i go-
spodarczego, w szczególności zaś w celu zastąpienia separatyzmu politycz-
nego przez współdziałanie, oraz w celu wspólnego zorganizowania wzaje-
mnego bezpieczeństwa.
Wszystkie te związki oraz powszechne współżycie międzynarodowe win-
ny być trwale oparte na zasadach etyki chrześcijańskiej, przy potępieniu
wszystkiego, co operuje siłą, podstępem, demagogią lub fałszem politycznym.
Odrodzone Państwo Polskie opierać będzie swoją politykę zagraniczną
na ścisłym sojuszu z W. Brytanią, Stanami Zjednoczonymi Am. Półn., Francją
oraz Turcją i na ścisłej współpracy z innymi krajami sprzymierzonymi. Na tych
samych zasadach pragnie Polska oprzeć swoje stosunki z sąsiadem wschód-
nim — Rosją Sowiecką, pod warunkiem pełnego uznania z jego strony
integralności przedwojennego terytorium Rzplitej oraz zasady nieingerowania
w stosunki wewnętrzne.
Granice Państwa Polskiego
Zgodnie zarówno z uzasadnionymi prawami dziejowymi i interesami
Polski, jako też zgodnie z warunkami trwałego pokoju w Europie, winno
Państwo Polskie uzyskać odpowiednie ramy terytorialne.
Do Rzplitej winny więc być włączone całe Prusy Wschodnie, zniemczone
siłą i podstępem, odwieczny port dorzecza Wisły, Gdańsk, przylegający do
dawnej granicy polskiej klin pomorski pomiędzy Bałtykiem i ujściem Odry a
Notecią, ziemie między Notecią i Wartą, wreszcie Śląsk Opolski z odpowied-
nim pasem bezpieczeństwa. Na terenach tych powinno nastąpić niezwłoczne
zabezpieczenie w sposób trwały interesów Polski.
Na całej Odrze i w portach nadodrzańskich winny być trwale zabezpie-
czone żywotne gospodarcze interesy Polski.
Szeroki pas ziem, położonych na zachód od nowej granicy Polski, winien
być poddany długotrwałej okupacji polskiej.
Granica polsko-czeska powinna być uregulowana w zgodnym porozumie-
niu między Polską a Czechosłowacją na podstawie układu z dnia 5 XI 1918,
zawartego między ówczesną polską Radą Narodową dla ks. Cieszyńskiego
a czeskim Narodnim Wyborem pro Szlezsko. Na wschodzie Polski utrzymana
być musi granica polska ustalona w Traktacie Ryskim. Wzajemne stosunki
Polski i Litwy winny być oparte" na zasadach jak najbliższego współżycia i
współdziałania, przy uwzględnieniu aspiracji Narodu Litewskiego do niepod-
ległego bytu. Naród Polski widzi w tym podstawowy warunek wzajemnego
bezpieczeństwa i wszechstronnego rozwoju gospodarczego.
Ustrój polityczny Rzplitej
Odrodzona Rzplita, nawiązując do swoich dawnych tradycji oraz zgodnie
z ideałami demokratycznymi, oprze swój ustrój na systemie demokracji par-
lamentarnej przy działaniu silnych rządów. W możliwie najrychlejszym czasie
zostaną przeprowadzone wybory do parlamentu na podstawie nowej, demo-
kratycznej ordynacji wyborczej. Parlament ten dokona zmiany konstytucji,
która sformułuje zasady wszechstronnej wolności obywatelskiej, swobody
religii, sumienia, przekonań politycznych, słowa, druku, zgromadzeń i stowa-
rzyszeń oraz zasady równości praw obywatelskich przy równości obowiązków
i niezależności wymiaru sprawiedliwości. Organizacja władzy wykonawczej
oparta zostanie na zasadzie:
a)  decentralizacji wielu funkcji administracyjnych i przekazania maximum
funkcji administracji państwowej: szeroko rozbudowanym organom samorządu
terytorialnego, gospodarczego i zawodowego;
b)  zasadzie praworządności na wszystkich szczeblach i odpowiedzialno-
ści wobec prawa.
Zbrojnym ramieniem Rzplitej będzie Armia Narodowa, stojąca poza po-
lityką i poświęcona zadaniom zewnętrznego bezpieczeństwa Państwa i Na-
rodu, Armia, przesiąknięta duchem demokratycznym, otoczona miłością i
zaufaniem całego społeczeństwa.
Tymi drogami Rzeczpospolita dążyć będzie do przeniknięcia całego
polskiego życia publicznego duchem prawdziwej wolności i prawdziwej demo-
kracji. Najszersze warstwy społeczeństwa — zgodnie ze swoimi potrzebami
i zgodnie ze swoją wolą — rządzić będą swoimi losami poprzez organy
państwowe, podlegające ich stałej i rzeczywistej kontroli.
Stosunek do innych narodowości
Naród Polski mieć będzie na względzie w całej pełni interesy innych
narodowości, mieszkających w granicach Państwa. Wymagając od nich lojal-
ności i wierności w stosunku do Państwa Polskiego i życzliwego stosunku
do praw i interesów Narodu Polskiego, Polska oprze swój stosunek do tych
narodowości na zasadzie równouprawnienia politycznego oraz zapewnienia
im warunków pełnego rozwoju kulturalnego, gospodarczego i społecznego w
ramach jedności państwowej i wspólnego dobra wszystkich obywateli.
Przebudowa struktury społeczno-gospodarczej
Dążąc do podniesienia potencjału gospodarczego Polski i usunięcia
krzywdzących dysproporcji socjalnych, odrodzone Państwo Polskie przystąpi
do gruntownej przebudowy struktury życia gospodarczego, która by uczyniła
zadość interesom szerokich mas ludu wiejskiego i miejskiego. W tym zakresie
upowszechnienie własności, to jest rozszerzenie jej na możliwie największą
liczbę jednostek gospodarujących, będzie najważniejszym zadaniem Państwa.
Drugim zadaniem Państwa będzie podniesienie dochodu społecznego i spra-
wiedliwy jego podział. Państwo obejmie funkcje kierownicze i kontrolne w
gospodarce, celem zapewnienia realizacji planu gospodarczego Polski. Pań-
stwo będzie miało prawo przejmowania lub uspołeczniania przedsiębiorstw
użyteczności publicznej oraz kluczowych przemysłów, a także aparatu trans-
portu oraz wielkich instytucji finansowych — w wypadku gdy tego będą
wymagały potrzeby ogólne.
W okresie przejściowym będą przejęte pod zarząd państwowy przy
udziale czynnika społecznego przedsiębiorstwa przemysłowe zarządzane pod-
czas okupacji przez Niemców, jak również wszelka własność poniemiecka i
bezpańska.
Przyszły parlament zdecyduje, czy przejęcie ziemi oraz przedsiębiorstw
przez Państwo nastąpi za odszkodowaniem, czy bez odszkodowania.
Gospodarka planowa
Gospodarstwo narodowe polskie we wszystkich jego dziedzinach, a więc
w rolnictwie, w produkcji surowców i przemyśle przetwórczym, w rzemiośle i
358
handlu oraz w finansach publicznych i prywatnych, będzie prowadzone według
zasad gospodarki planowej, przy czym uwzględnione będą następujące cele
i zasady podstawowe:
a)  szybka odbudowa warsztatów pracy zniszczonych podczas wojny,
b)   planowa rozbudowa przemysłów opartych na krajowych surowcach
kopalnianych,   rolniczych,  leśnych,  obok  rozbudowy  przemysłu,  służącego
celom obronności państwa,
c)  pełne zatrudnienie wszystkich stojących do dyspozycji sił roboczych i
właściwe ich użycie,
d)   wyrównanie poziomu gospodarczego Polski z państwami zachodu
Europy w drodze celowych inwestycji publicznych i prywatnych.
Własność prywatna traktowana będzie nie jako nie ograniczony niczym
przywilej osobisty, lecz jako podstawa do pełnienia zleconych funkcji społe-
cznych i państwowych.
Planowana szybka rozbudowa przemysłu w Polsce związana będzie z
energiczną akcją Państwa Polskiego w kierunku uzyskania dla Polski nale-
żytego udziału w obrotach wymiany międzynarodowej, a zwłaszcza w obrocie
surowcami światowymi.
Przebudowa ustroju rolnego
W milionowych masach chłopskich widzimy niespożytą siłę przyszłości i
źródło energii narodowej.
Polska, jako kraj o przewadze elementu rolniczego, musi zwrócić szcze-
gólną uwagę na rozwiązanie zagadnienia zdrowego i twórczego ustroju rol-
nego. Za podstawę poczynań w tej dziedzinie przyjęta zostanie zasada
upowszechnienia własności rolnej oraz upełnorolnienia gospodarstw karłowa-
tych. Będzie więc niezwłocznie podjęta szeroka akcja przebudowy ustroju
rolnego, oparta na następujących głównych zasadach:
a)  Państwo przejmie natychmiast po wojnie — na planowe zabezpiecze-
nie przebudowy ustroju rolnego — wszelkie prywatne obszary ziemi przekra-
czające 50 ha.
b) Z zapasów ziemi będą tworzone jednorodzinne gospodarstwa chłopskie
o wielkości od 8 do 15 ha w zależności od gleby, uprawy i położenia, dające
możność pracy racjonalnej, wydajnej i zaspokajającej potrzeby rodziny.
c)  Do tych norm zostaną powiększone gospodarstwa karłowate.
d)  Lasy zostaną upaństwowione.
e)  Państwo otoczy opieką specjalną całokształt gospodarki rolnej celem
podniesienia produkcji i spożycia wsi oraz celem ułatwienia wymiany płodów
pracy rolniczej. Wieś otrzyma wszelkie możliwe pomoce pośrednie w postaci
budowy dróg,  regulacji rzek, melioracji, elektryfikacji,  budowy elewatorów,
rozwoju sieci spółdzielni, wreszcie w formie należytej oświaty zawodowej.
Ta część ludności wiejskiej, która nie znajdzie zatrudnienia na wsi, będzie
miała zapewnione masowe przeszkolenie fachowe i zostanie skierowana do
pracy w przemyśle, rzemiośle, spółdzielczości, handlu i komunikacji.
fflt.
Tymi drogami Państwo Polskie zmierzać będzie do likwidacji objawów
biedy wiejskiej i upośledzenia społecznego wsi oraz do podniesienia gospo-
darczego i kulturalnego milionowych rzesz ludności wiejskiej, stwarzając w
ten sposób warunki dla ogólnego podniesienia poziomu społeczno-gospodar-
czego całego kraju.
Upowszechnienie własności w miastach
Celem przebudowy struktury gospodarczej stworzone zostaną warunki,
aby pracownik umysłowy i fizyczny — obok gwarancji znalezienia odpowied-
niej i należycie honorowanej pracy — mógł uczestniczyć w akcji upowszech-
nienia własności. Dla realizacji tego celu nastąpi:
a)  poparcie przez Państwo prywatnej inicjatywy gospodarczej przy za-
kładaniu nowych, gospodarczo zdrowych warsztatów przemysłowych, rzemie-
ślniczych i handlowych typu średniego i małego;
b)  poparcie przez Państwo akcji udoskonalenia pracy w drobnych war-
sztatach istniejących;
c)  szeroka akcja budowlana po miastach i miasteczkach, mająca na celu
zapewnienie ludności pracującej własnych mieszkań, gwarantujących kultural-
ne i zdrowe warunki mieszkaniowe;
d)  krzewienie idei spółdzielczej i pomoc w organizowaniu spółdzielczości.
Podane powyżej zasady dotyczą tylko spraw najgłówniejszych; ich celem
jest pokazanie drogi, po której pójdzie w przyszłości Naród Polski. Dokonanie
tego olbrzymiego dzieła będzie możliwe tylko wtedy, kiedy Polska uzyska
należne jej ramy terytorialne, kiedy będzie silna i mocna. Tymczasem okres
walki jeszcze trwa. Nie skończyła się ona jeszcze z odwiecznym wrogiem z
Zachodu, gdy wschodni nasz sąsiad, nie zważając na wielki wkład Polski do
walki Demokracji świata o wolność, nie zważając na czteroletnią bez przerwy
walkę Polski z krwawym okupantem — sięga po odwieczne polskie Ziemie
Wschodnie Rzplitej i chce narzucić Polsce swe wzory rządzenia.
Naród Polski jest zjednoczony w stanowczym przeciwstawieniu się tym
niesłychanym uroszczeniom wschodniego sąsiada, tak jak zjednoczony jest
w walce z wrogiem zachodnim.
Naród Polski wierzy głęboko w zwycięstwo prawa i sprawiedliwości i
zdecydowanie odrzuca wszelką myśl ustępstw terytorialnych na Wschodzie.
Naród Polski, zjednoczony w umiłowaniu wolności i w dążeniu do nie-
podległości, przeciwstawia się również jednomyślnie i zdecydowanie wszelkim
próbom narzucania nam wzoru rządzenia ze Wschodu.
Odrębność naszą w zestawieniu z rosyjskim wschodem i germańskim
barbarzyństwem cechuje tysiącletnia tradycja wolności i kultura chrześcijań-
ska. Nasz obecny hart ma swe źródło również w tysiącletniej tradycji walk w
obronie wolności i kultury Zachodu Europy.
Czekają nas jeszcze dni ciężkich prób i ofiar; w tym okresie musimy
360
zachować: jedność i karność, wiarę we własne siły, wiarę w słuszność naszej
sprawy i wiarę w naszą świetlaną przyszłość.
Odtwórz program RJN w zakresie — granic i polityki zagranicznej przyszłego państwa
polskiego. Czy ustrój polityczny po zakończeniu wojny ma być prostym odtworzeniem założeń
konstytucji kwietniowej? Jaki program reform spofeczno-ekonomicznych zawiera Deklaracja?
Czym się on różni od programu zawartego w Deklaracji PPR? Zanalizuj fragmenty dotyczące
w sposób bezpośredni i pośredni stosunek Polski do ZSRR.
Pierwsze „Obwieszczenie urzędowe", Lublin, 25 VII 1944 r. (cyt. za: M.
Fijałka, 27. Wołyńska Dywizja Piechoty AK, Warszawa 1986, ii. 139)
OBWIESZCZENIE URZĘDOWE
Brutalny okupant ustąpił z ziemi lubelskiej. Bliską jest chwila, kiedy prawo
i sprawiedliwość przezwyciężą fałsz, przemoc i gwałt. Niepodległa Rzeczpo-
spolita Polska znów powstanie poświęceniem, wysiłkiem i miłością swych
wiernych synów.
Ujmujemy ster odradzającego się Państwa we własne ręce, bo nikt obcy
nie może nas zastąpić w sprawowaniu władzy w Ojczyźnie naszej.
Z polecenia Rządu Rzeczypospolitej obejmuję z dniem
dzisiejszym władzę na terenie województwa lubelskiego. Od
wszystkich żądam posłuchu zarządzeniom moim i podle-
głych   mi   organów.
Kierownicy cywilnych instytucyj użyteczności publicznej
zostają mi podporządkowani automatycznie i winni zgłosić
się  po  dyrektywy.
Wszelkie poczynania, odnoszące się do akcji zbrojnej, są podporząd-
kowane rozkazom komendanta okręgu wojskowego Armii Krajowej.
W tej przełomowej chwili wzywam wszystkich Polaków do ofiarnego,
karnego, pełnego godności wypełnienia swych obowiązków wobec Ojczyzny.
Lublin, dnia 25 lipca 1944 r.
Delegat Rządu Rzeczypospolitej
na województwo lubelskie
(—) Władysław Cholewa (w konspiracji: Łukasz Paśnik)
Jest to tekst pierwszego obwieszczenia, ogłoszonego w Lublinie po wycofaniu się
Niemców, a przed przybyciem PKWN. Jakie były dalsze losy ujawniających się władz
polskiego państwa podziemnego?
Manifest PKWN, 22 VII 1944 r. (cyt. za: Wyzwolenie Polski i budowa
Państwa Ludowego. Teksty źródłowe do nauki historii, nr 61, opr. W. Góra,
R. Halaba, N. Kotomiejczyk, Warszawa 1959, s. 4-9)
361
*
DO NARODU POLSKIEGO!
Rodacy! Wybiła godzina wyzwolenia. Armia Polska obok Armii Czerwonej
przekroczyła Bug. Żołnierz polski bije się na naszej ziemi ojczystej. Nad
umęczoną Polską powiały znów biało-czerwone sztandary.
Naród polski wita żołnierza Armii Ludowej, zjednoczonego z żołnierzem
Armii Polskiej w ZSRR. Wspólny jest wróg, wspólna walka i wspólne sztan-
dary.
Zjednoczeni ku chwale ojczyzny w jednym Wojsku Polskim pod wspólnym
dowództwem wszyscy żołnierze polscy pójdą obok zwycięskiej Czerwonej
Armii do dalszych walk o wyzwolenie Kraju.
Pójdą poprzez Polskę całą po pomstę nad Niemcami, aż polskie sztandary
nie załopocą na ulicach stolicy butnego prusactwa, na ulicach Berlina.
Rodacy!
Naród walczący z okupantem niemieckim o wolność i niepodległość
stworzył swą reprezentację, swój podziemny parlament — Krajową Radę
Narodową. Weszli do Krajowej Rady Narodowej reprezentanci stronnictw
demokratycznych — ludowcy, demokraci, socjaliści, członkowie PPR i innych
organizacji. Podporządkowały się Krajowej Radzie Narodowej organizacje
Polonii zagranicznej i w pierwszym rzędzie Związek Patriotów Polskich i
stworzona przezeń Armia.
Krajowa Rada Narodowa, powołana przez walczący naród, jest jedynym
legalnym źródłem władzy w Polsce.
Emigracyjny „rząd" w Londynie i jego delegatura w Kraju jest władzą
samozwańczą, władzą nielegalną, opiera się na bezprawnej faszystow-
skiej konstytucji z kwietnia 1935 roku. „Rząd" ten hamował walkę z oku-
pantem hitlerowskim, swą awanturniczą polityką pchał Polskę ku nowej
katastrofie.
W chwili wyzwolenia Polski, w chwili gdy sojusznicza Armia Czerwona i
wraz z nią Wojsko Polskie wypędza okupanta z Kraju, w tym momencie musi
powstać legalny ośrodek władzy, który pokieruje walką narodu o ostateczne
wyzwolenie.
Dlatego Krajowa Rada Narodowa, tymczasowy parlament narodu polskie-
go, powołała
POLSKI KOMITET WYZWOLENIA NARODOWEGO
jako legalną tymczasową władzę wykonawczą dla kierowania walką wyzwo-
leńczą narodu, zdobycia niepodległości i odbudowy państwowości polskiej.
Krajowa Rada Narodowa i Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego dzia-
łają na podstawie Konstytucji 17 marca 1921 roku, jedynie obowiązującej
konstytucji legalnej, uchwalonej prawnie. Podstawowe założenia Konstytucji
17 marca 1921 roku obowiązywać będą aż do zwołania wybranego w
głosowaniu powszechnym,  bezpośrednim,  równym, tajnym i  stosunkowym
362
Sejmu Ustawodawczego, który uchwali jako wyraziciel woli narodu swą kon-
stytucję. [...]
Rodacy!
Sojusznicza Armia Czerwona swym bohaterstwem i ofiarnością zadała
miażdżące ciosy Niemcom hitlerowskim. Armia Czerwona jako armia wyzwo-
leńcza wkroczyła do Polski.
Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego wzywa ludność i wszystkie
podległe mu władze do jak najściślejszego współdziałania z Czerwoną Armią
i najwydatniejszej dla niej pomocy. Jak najwydatniejszy udział Polaków w
wojnie zmniejszy cierpienia narodu i przyśpieszy koniec wojny.
Chwytajcie za broń! Bijcie Niemców wszędzie, gdzie ich napotkacie!
Atakujcie ich transporty, udzielajcie informacji, pomagajcie żołnierzom polskim
i sowieckim! Na terenach wyzwolonych wypełniajcie karnie nakazy mobiliza-
cyjne i śpieszcie do szeregów Wojska Polskiego, które pomści klęskę wrześ-
niową i wraz z armiami Narodów Sprzymierzonych zgotuje Niemcom Nowy
Grunwald!
POLACY W KRAJU I NA EMIGRACJI!
POLACY W NIEWOLI NIEMIECKIEJ!
Stawajcie do walki o wolność Polski, o powrót do Matki-Ojczyzny starego
polskiego Pomorza i Śląska Opolskiego, o Prusy Wschodnie, o szeroki dostęp
do morza, o polskie słupy graniczne nad Odrą!
Stawajcie do walki o Polskę, której nigdy już nie zagrozi nawała ger-
mańska, o Polskę, której zapewniony będzie trwały pokój i możność twórczej
pracy, rozkwit kraju!
Historia i doświadczenia obecnej wojny dowodzą, że przed naporem
germańskiego imperializmu ochronić może tylko zbudowanie wielkiej słowiań-
skiej tamy, której podstawą będzie porozumienie polsko-sowiecko-czechosło-
wackie.
Przez 400 lat między Polakami i Ukraińcami, Polakami i Białorusinami,
Polakami i Rosjanami trwał okres nieustannych konfliktów ze szkodą dla
obydwu stron. Teraz nastąpił w tych stosunkach historyczny zwrot. Konflikty
ustępują przyjaźni i współpracy dyktowanej przez obopólne życiowe interesy.
Przyjaźń i bojowa współpraca, zapoczątkowana przez braterstwo broni Wojska
Polskiego z Armią Czerwoną, winna się przekształcić w trwały sojusz i w
sąsiedzkie współdziałanie po wojnie.
Krajowa Rada Narodowa i powołany przez nią Polski Komitet Wyzwolenia
Narodowego uznają, że uregulowanie granicy polsko-radzieckiej powinno
nastąpić w drodze wzajemnego porozumienia. Granica wschodnia powinna
być linią przyjaznego sąsiedztwa, a nie przegrodą między nami a naszymi
sąsiadami, i powinna być uregulowana zgodnie z zasadą: ziemie polskie —
Polsce, ziemie ukraińskie, białoruskie i litewskie — Radzieckiej Ukrainie,
Białorusi i Litwie. Trwały sojusz z naszymi bezpośrednimi sąsiadami, ze
Związkiem Radzieckim i Czechosłowacją, będzie podstawową zasadą zagra-
363
nicznej polityki polskiej, realizowanej przez Polski Komitet Wyzwolenia Naro-
dowego.
Braterstwo broni uświęcone wspólnie przelaną krwią w walce z niemiecką
agresją jeszcze bardziej pogłębi przyjaźń i utrwali sojusze z Wielką Brytanią
i Stanami Zjednoczonymi Ameryki Północnej. Polska dążyć będzie do zacho-
wania tradycyjnej przyjaźni i sojuszu z odrodzoną Francją, jak również do
współpracy z wszystkimi demokratycznymi państwami świata. [...]
Rodacy!
W imieniu Krajowej Rady Narodowej Polski Komitet Wyzwolenia Naro-
dowego obejmuje władzę na wyzwolonych terenach Polski. Ani chwili na ziemi
polskiej, uwolnionej od najazdu niemieckiego, nie może działać żadna inna
administracja prócz polskiej. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego sprawuje
władzę poprzez Wojewódzkie, Powiatowe, Miejskie i Gminne Rady Narodowe
i przez upełnomocnionych swych przedstawicieli. Tam, gdzie Rady Narodowe
nie istnieją, demokratyczne organizacje obowiązane są natychmiast powołać
je do życia, włączając w ich skład cieszących się zaufaniem ludności Pola-
ków-patriotów, niezależnie od ich poglądów politycznych.
Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego nakazuje natychmiastowe roz-
wiązanie organów administracji okupantów.
Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego nakazuje natychmiastowe roz-
wiązanie tzw. granatowej policji.
Rady Narodowe tworzą niezwłocznie podlegającą im Milicję Obywatelską,
której zadaniem będzie utrzymanie porządku i bezpieczeństwa.
Zadaniem niezawisłych sądów polskich będzie zapewnić szybki wymiar
sprawiedliwości. Żaden niemiecki zbrodniarz wojenny, żaden zdrajca narodu
nie może ujść kary.
Rodacy!
Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego przystępuje do odbudowy pań-
stwowości polskiej, deklaruje uroczyście przywrócenie wszystkich swobód
demokratycznych, równości obywateli bez różnicy rasy, wyznania i narodo-
wości, wolności organizacji politycznych, zawodowych, prasy, sumienia. Demo-
kratyczne swobody nie mogą jednak służyć wrogom demokracji. Organizacje
faszystowskie, jako antynarodowe, tępione będą z całą surowością prawa.
Rodacy!
Kraj wyniszczony i wygłodzony czeka na wielki wysiłek twórczy całego
narodu. Krzywdy zadane przez okupantów muszą być jak najprędzej napra-
wione. Własność zrabowana przez Niemców poszczególnym obywatelom,
chłopom, kupcom, rzemieślnikom, drobnym i średnim przemysłowcom, insty-
tucjom i Kościołowi będzie zwrócona prawowitym właścicielom. Majątki nie-
mieckie zostaną skonfiskowane. Żydom po bestialsku tępionym przez oku-
panta zapewniona zostanie odbudowa ich egzystencji oraz prawne i faktyczne
równouprawnienie.
Majątek narodowy, skoncentrowany dziś w rękach państwa niemieckiego
oraz poszczególnych kapitalistów niemieckich, a więc wielkie przedsiębiorstwa
przemysłowe, handlowe, bankowe, transportowe oraz lasy, przejdzie pod
Tymczasowy Zarząd Państwowy. W miarę regulowania stosunków gospodar-
czych nastąpi przywrócenie własności.
Rodacy!
Aby przyspieszyć odbudowę Kraju i zaspokoić odwieczny pęd chłop-
stwa polskiego do ziemi, Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego przystąpi
natychmiast do urzeczywistnienia na terenach wyzwolonych szerokiej reformy
rolnej.
W tym celu utworzony zostanie FUNDUSZ ZIEMI, podległy resortowi
rolnictwa i reform rolnych. W skład tego Funduszu wejdą wraz z martwym i
żywym inwentarzem i budynkami ziemie niemieckie, ziemie zdrajców narodu
oraz ziemie gospodarstw obszarniczych o powierzchni ponad 50 ha, a na
terenach przyłączonych do Rzeszy w zasadzie o powierzchni ponad 100 ha.
Ziemie niemieckie i ziemie zdrajców narodu zostaną skonfiskowane. Ziemie
gospodarstw obszarniczych przejęte zostaną przez Fundusz Ziemi bez od-
szkodowania, zależnego od wielkości gospodarstwa, lecz za zaopatrzeniem
dla byłych właścicieli. Ziemianie mający zasługi patriotyczne w walce z
Niemcami otrzymają wyższe zaopatrzenie. Ziemie skupione przez Fundusz
Ziemi, z wyjątkiem przeznaczonej na gospodarstwa wzorowe, rozdzielone
zostaną między chłopów małorolnych, średniorolnych, obarczonych licznymi
rodzinami drobnych dzierżawców oraz robotników rolnych. Ziemia rozdzielona
przez Fundusz Ziemi za (minimalną) opłatą stanowić będzie na równi z
dawniej posiadaną ziemią własność indywidualną. Fundusz Ziemi będzie
tworzył nowe gospodarstwa względnie dopełniał gospodarstwa małorolne,
biorąc za podstawę normę 5 ha użytków rolnych średniej jakości dla średnio-
licznej rodziny. Gospodarstwa, które nie będą mogły otrzymać tej normy na
miejscu, będą miały prawo do udziału w przesiedleniu przy pomocy państwa
na tereny z wolną ziemią, zwłaszcza na ziemie wywindykowane od Niemiec.
Rodacy!
Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego dążyć będzie do najszybszego
powrotu emigracji do Kraju i podejmie kroki dla zorganizowania tego powrotu.
Jedynie dla agentów hitlerowskich i dla tych, którzy zdradzili Polskę we
wrześniu 1939 r., granice Rzeczypospolitej będą zamknięte.
Rodacy!
Stoją przed nami gigantyczne zadania.
Będziemy je realizować dalej nieugięcie i zdecydowanie. Odrzucimy precz
warchołów, agentów reakcji, którzy przez rozbijanie jedności narodowej, przez
próby prowokowania walk między Polakami idą na rękę hitleryzmowi.
Zadania wyzwolenia Polski, odbudowy państwowości, doprowadzenia
wojny do zwycięskiego  końca,  uzyskania dla  Polski  godnego miejsca w
365
świecie, rozpoczęcia odbudowy zniszczonego kraju — oto nasze naczelne
zadania.
Nie można tych zadań urzeczywistnić bez jedności narodowej. Wykuwa-
liśmy tę jedność w ciężkiej walce podziemnej. Powstanie KRN było wyrazem
jej urzeczywistnienia się. Powstanie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodo-
wego jest dalszym krokiem na tej drodze.
Rodacy!
Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego wzywa Was:
Wszystko dla najprędszego wyzwolenia Kraju i rozbicia Niemców!
Polacy!
Do walki! Do broni!
Niech żyje zjednoczone Wojsko Polskie, walczące o wolność Polski!
Niech żyje sprzymierzona Armia Czerwona, niosąca Polsce wyzwolenie!
Niech żyją nasi wielcy sojusznicy — Związek Radziecki, Wielka Brytania
i Stany Zjednoczone Ameryki Północnej!
Niech żyje jedność narodowa!
Niech żyje Krajowa Rada Narodowa — reprezentacja walczącego narodu!
Niech żyje Polska wolna, silna, niepodległa, suwerenna, demokratyczna!
Które sformułowania zawarte w tekście mają uzasadnić „legalność" władzy PKWN?
Jak określone są przyszłe granice Polski? Jaka może być geneza tak ogólnych sformułowań?
Czy zostały zrealizowane wszystkie zapowiedzi zawarte w Manifeście? Odtwórz postanowie-
nia dotyczące zasad reformy rolnej. Który fragment stwierdza, że w Polsce nie nastąpi
nacjonalizacja przemysłu? Jakie mogły być źródła takiej deklaracji?
O powstaniu warszawskim (cyt. za: G. Missalowa, J. Schoenbrenner,
Historia Polski. Podręcznik, Warszawa 1951, t. VII, s. 283-285)
Reakcja polska, skupiona wokoło „rządu polskiego" w Londynie, widziała,
że przegrywa. Prowadzone w Moskwie pertraktacje jej przedstawicieli z
przedstawicielstwem PKWN zawiodły. Zdecydowana na wszystko, byleby nie
dopuścić do utworzenia Polski Ludowej, reakcja londyńska wydała kierownic-
twu AK w kraju zbrodniczy rozkaz: wywołać w Warszawie powstanie.
Upatrzeni na przywódców powstania kierownicy AK związani byli z
okupacyjnymi władzami i Gestapo. Mieli oni opanować stolicę i uchwycić
władzę, aby za wszelką cenę nie dopuścić do niej demokratycznego rządu
polskiego.
Ludność warszawska wyczekiwała od dawna na moment walki z hitle-
rowcami. Pragnęła sama wziąć udział w wyzwoleniu stolicy. Toteż z chwilą
wybuchu powstania wszystkie organizacje wojskowe, ogromna większość
mieszkańców stolicy bohatersko stanęły do walki. Na barykadach obok żoł-
nierzy walczyły dzieci, młodzież i kobiety. Udział w walkach wzięła także
Armia Ludowa, mimo że jej dowództwo nie zostało zawiadomione o planie
powstania. W obronie Starego Miasta poległa większość oficerów sztabu AL.
366
Walczący nie zdawali sobie sprawy, że reakcyjne dowództwo AK pchnęło
patriotyczne masy Warszawy do beznadziejnej walki w imię swoich klasowych
interesów. Przez dwa miesiące zmagała się nieugięta stolica w ciężkim boju
z bezwzględnym i okrutnym wrogiem.
I front białoruski pod dowództwem marszałka Konstantego Rokossowskie-
go i jednostki I Armii Polskiej zajęły przedmieścia Warszawy i Pragę. Usiłowały
one nieść pomoc powstańcom. Dwukrotnie oddziały I Armii przeprawiały się
na drugi brzeg. Zostały przez hitlerowców rozbite.
Powstanie zakończyło się klęską. Pochłonęło ono dziesiątki tysięcy ofiar.
Hitlerowcy ewakuowali całą ludność Warszawy. Bohaterskie miasto spalili.
Zdradzieckie dowództwo AK poddało się władzom hitlerowskim. Z honorami
wzięli oni do „niewoli" hrabiego Bora-Komorowskiego, zbrodniczego „przywód-
cę" powstania.
Powstanie warszawskie przypieczętowało polityczną klęskę „rządu" lon-
dyńskiego. Otworzyło ono oczy wielu nieświadomym, czego faktycznie pragnął
„rząd" londyński i polskie klasy posiadające. Tragedia bohaterskiej Warszawy
udowodniła raz jeszcze, że klasy posiadające łatwo rezygnują z niepodległości
za cenę władzy i przywilejów. Prawdziwymi patriotami są natomiast jedynie
masy pracujące.
Ten i dwa następne teksty dotyczą powstania warszawskiego. Porównaj je i zastanów
się, jakim zmianom ulegała oficjalna interpretacja powstania warszawskiego. Które elementy
oceny, choć wyrażone różnym językiem, pozostawały niezmienne? Spróbuj ułożyć artykuł
na rocznicę powstania, w którym zamieściłbyś własną interpretację, lub zaprojektuj przemó-
wienie w Sejmie w 50 rocznicę powstania.
W dwunastą rocznicę — komentarz prasowy z okazji rocznicy powstania
warszawskiego, „Życie Warszawy" 1 VIII 1956 r., nr 1825 (cyt. za: Materiały
z dziejów Polski 1945-1980, cz. 1, z. 1, Warszawa 1984, s. 8)
Dnia 17 stycznia 1945 r. wielka ofensywa wojsk radzieckich, gromiących
hitlerowskiego okupanta, uwolniła Warszawę. Kiedy po tym dniu pamiętnym
warszawiacy wrócili do miejsc, które jeszcze niedawno były ich miastem
rodzinnym, zastali zgliszcza i szczątki okopconych murów, w które wsiąkła
krew 200 000 poległych i zabitych.
Po tych, którzy kierując się swoimi politycznymi kalkulacjami grali na
patriotycznym porywie i poświęceniu, przypisując sobie moc szafowania krwią
i łzami narodu, pozostało zaledwie smutne, złe wspomnienie. Ale patriotyzm
i poświęcenie nie poszły na marne. Zbudowaliśmy nową Warszawę. [...]
Warszawa jest znowu dużym miastem. Jest miastem pełnym rozmachu i życia,
miastem nowoczesnych ładnych arterii i starych dzielnic, odbudowanych z
pietyzmem. [...] Mamy prawo być dumni z Warszawy. [...]
Cztery razy za życia jednego pokolenia Warszawa rachowała się z
najeźdźcą. Był to orężny obrachunek 1918 roku — Warszawa rozbrajała
kajzerowską armię, 1939 roku broniła się przed hitlerowskim Wehrmachtem,
367
1943 — jedna z warszawskich dzielnic, utworzone przez okupanta getto,
stawiało rozpaczliwy i bohaterski opór ludobójcom — rasistom. W 1944 całe
miasto powstało przeciwko niemieckim okupantom i katom. [...]
Rozpoczęty 1 sierpnia 1944 ostatni bój w Warszawie o wolność toczył
się przez 8 z górą tygodni. Cały świat zna jego koleje. Świat nazwał nasze
miasto bohaterską i męczeńską stolicą Polski. Lecz hołdy nie wystarczą, kiedy
trzeba budować od nowa. Trzeba do tego idei i trzeba środków materialnych.
Środków dostarczyła praca narodu i jego ofiarny wysiłek i wyrzeczenie. Ideą,
która nadawała pracy kierunek, był — socjalizm. Organizatorem i przewodni-
kiem stała się — partia klasy robotniczej.
W obrazie naszej stolicy, w tym rzeczywistym codziennym jej obrazie,
są skazy, błędy, usterki i braki. Znamy je [...]. Ale nieuprzedzone, a tym
bardziej kochające oko dostrzega na tle tych niedomagań i błędów — zarys
wielkości, siły i ludzkiej prawdy. Dostrzega dzieła naszych rąk i mózgów,
dzieła odbudowy i budowy Stolicy w warunkach socjalizmu. Taka jest War-
szawa. Taka jest Polska.
[...] Dzisiaj naród polski wie więcej niż dawniej o swojej sile i o swojej
słuszności. Siła Polaków — to wielki poryw patriotyczny, nieulękły zapał w
walce o wolność, ofiarność i poświęcenie. Ich słabość — to lekkomyślna
skłonność do złudzeń, ucieczka od rzeczowej oceny rzeczywistości, młodzień-
cze myśli w głowie dojrzałego człowieka.
W powstaniu warszawskim moralna siła i polityczna słabość sprzęgły się
w jedno, i słabość wtedy zwyciężyła. Dlatego jeszcze do dziś wspomnienie
o powstaniu warszawskim w niejednym z nas wywołuje obok uczuć głębokiego
podziwu dla bohaterstwa ludu — uczucie goryczy, bólu i głębokiego zawodu.
Dlatego ci, którzy mieli ster powstania w swoim ręku, mogli prowadzić grę
polityczną, w której los milionowego miasta był stawką, ryzykowaną bez
skrupułów. Ale w końcu zwyciężyła moralna siła narodu. Pozwoliła ona przekuć
te wszystkie cechy, którymi szczyci się powstanie warszawskie: bohaterstwo,
patriotyczna zdolność do wyrzeczeń — na to, co stanowi o wartości charakteru
nowego człowieka w nowej Polsce.
Nowa Polska, Polska socjalistyczna, wnosi swój własny wkład w sprawę
pokoju, wolności, bezpieczeństwa i przyjaźni narodów. Dzięki przyjaźni między
Polską, ZSRR i innymi krajami socjalizmu możliwe było odbudowanie War-
szawy i odbudowanie kraju. [•??]
Na sztandarze naszej przyjaźni wypisane jest hasło „wolni z wolnymi",
„równi z równymi". Nikt nie odbierze nam tego sztandaru i nikt nie zdoła
zakłócić naszej przyjaźni. Wszyscy, którzy przeżyli tragiczną epopeję powsta-
nia warszawskiego, wiedzą, jaką cenę zapłacił naród, by w końcowym ra-
chunku to, co stanowi jego moralną siłę, zwyciężyło jego słabość. Wie o tym
cały naród polski. Wiedzą o tym jego przyjaciele. Niech ta cena będzie zawsze
tym, co zbliża i łączy kraje budujące socjalizm i narody, budujące pokój.
S.D.
368
W 22 rocznicę Powstania Warszawskiego — komentarz prasowy, „Życie
Warszawy" 31 Vll-1 VIII 1966 r., nr 183 (cyt. za: Materiały z dziejów Polski
1945-1986, cz. 1, z. 1, s. 9)
Dwadzieścia dwa lata mija od chwili, gdy 1 sierpnia 1944 roku ulice
okupowanej Warszawy rozbrzmiały detonacją strzałów, otwierających jedną z
najtragiczniejszych i najheroiczniejszych zarazem kart naszej historii: Powsta-
nie Warszawskie. W ciągu 63 dni żywe, ludne i dumne miasto stało się
najpierw wielkim obozem wojennym i polem walk, a później stertą gruzów i
zgliszcz. Dziś, z perspektywy [...] historia wydobywa na światło dzienne
dokumenty, odsiewa ziarno od plew i obnaża prawdę.
Dwa aspekty powstania raz jeszcze z całą wyrazistością stają przed
naszymi oczyma: bezprzykładne bohaterstwo walczących żołnierzy i bezprzy-
kładne, zbrodnicze w skutkach politykierstwo, mających sny o powrocie do
władzy „londyńczyków", zaślepionych nienawiścią do rodzących się w Polsce
przemian społecznych. To oni wydali tragiczny rozkaz powstania, bez rachunku
kosztów ludzkich, materialnych, politycznych.
Warszawa po latach okupacji była jak beczka prochu: nienawiść do
ciemięzcy, świadomość strasznych krzywd i zbrodni, patriotyzm i wola odwetu
były tak powszechne, że nie wolno tu było igrać z ogniem. A jednak — bez
zastanowienia i bez organizacyjnego przygotowania — na prochy te świado-
mie rzucono iskrę. Powstanie wybuchło jako improwizacja w niewłaściwej
chwili [...], jako polityczny fakt dokonany.
Przeciw garnizonom niemieckim, liczącym 15 tysięcy uzbrojonych po zęby
żołnierzy [...], stanęła armia powstańcza o sile 25 tys. niedoszkolonych
bojowców, z czego tylko 10% posiadało broń palną (jeżeli za taką uważać
również granaty i butelki z benzyną, wykonane systemem gospodarczym).
[???]?
63 dni walki to karty chwały, heroizmu i poświęcenia, które porównywać
można z przykładami przekazanymi nam przez historię starożytną — 63 dni
walki to również karta zbrodni, morderstw, gwałtu, rabunku i brutalności
hitlerowskiego żołdactwa, rozwścieczonego oporem i bitnością powstańców.
Ale Powstanie Warszawskie to również straszliwa cena, którą wykrwa-
wiony naród zapłacił za tych, którzy parli do zdobycia władzy bez względu
na koszty. Hekatomba ofiar — mężów, kobiet i dzieci. Zniszczenie wielkiego
miasta, którego odbudowa pochłonęła część energii i środków ekonomicznych
całego pokolenia. Oto cena, oto rachunek, który po dzień dzisiejszy spłacamy.
W 22 rocznicę powstania z szacunkiem pochylamy głowy, wspominając
wszystkich żołnierzy barykady warszawskiej, którzy przelali swoją krew lub
złożyli wielką ofiarę życia, wierząc głęboko, że tego wymaga obowiązek
patriotyczny i dobro ojczyzny. Równocześnie jednak nie możemy zapomnieć
i o tragizmie powstania. Oddając hołd bohaterom, musimy powtórzyć słowa
surowego potępienia dla tych, którzy ponoszą odpowiedzialność za decyzję,
za klęskę i za jej straszliwą cenę (API).
24 — Historia
369
Protokół z rozmowy Stanisława Mikołajczyka z premierem Józefem Sta-
linem sporządzony przez delegację rządu emigracyjnego (cyt. za: Sprawa
polska w czasie drugiej wojny światowej na arenie międzynarodowej. Zbiór
dokumentów, Warszawa 1965, s. 553-558)
Mikołajczyk: Chciałbym się Panu przedstawić. Jestem chłopem i
robotnikiem. Własnym wysiłkiem zdołałem coś niecoś w życiu osiągnąć. Już
jako młody człowiek z najgłębszym przekonaniem walczyłem o to, żeby narody
słowiańskie solidarnie przeciwdziałały ekspansji niemieckiej. Mieszkałem w
zachodniej części Polski i dlatego znam sposób myślenia Niemców i ich
ambicje. A teraz w imieniu mego Rządu pragnę przedstawić Panu program
rozwiązania naszego problemu. [...]
3)  Pragnąłbym wiedzieć, co Pan myśli o przyszłej granicy polsko-rosyj-
skiej i przedyskutować z Panem tę sprawę.
4)  Zbliża się chwila wyzwolenia Warszawy. Od 1  sierpnia trwa walka
naszej armii podziemnej z Niemcami. Mimo że pomoc z zewnątrz jest jej
niesłychanie potrzebna, armia ta osiągnęła już znaczne sukcesy. Rozważamy
powołanie w Polsce rządu opartego, jak obecnie, na czterech partiach poli-
tycznych, przy czym zamierzamy włączyć do niego również PPR. Zamierzamy
przeprowadzić wolne wybory. Przewidujemy również zmiany w konstytucji,
wybór prezydenta i ratyfikację nowych granic Polski.
Stalin: Pańskie żądania są ważne zarówno z politycznego, jak i z
praktycznego punktu widzenia, pominął Pan jednak Komitet Wyzwolenia
Narodowego. Czy uczynił Pan to celowo? Moim zdaniem, nie można go
pomijać. Właśnie zawarliśmy z nim porozumienie w sprawie przejęcia wyzwo-
lonych terytoriów Polski. Czy można nie zauważyć doniosłości tego faktu?
Mikołajczyk: To chyba nieporozumienie. [...] Chcę Pana poinformo-
wać, że w Warszawie przebywa wicepremier i trzech członków mego gabinetu.
Tworzą oni podziemny Rząd Polski i wierzą, że będą całkowicie bezpieczni,
z chwilą kiedy wyjdą z podziemia. Należy pamiętać, że 4 partie reprezen-
towane w moim Rządzie i w organizacjach podziemnych, które w ciągu 5 lat
walczyły z Niemcami, powinny mieć zapewnioną swobodę wyrażenia swej
woli. One również chcą współpracować z komunistami. Naszą troską jest
zjednoczyć wszystkie społeczne i polityczne siły w Polsce w służbie narodu.
Stalin: Czy Pan skończył?
Mikołajczyk: W najogólniejszym zarysie tak.
Stalin: Panie Premierze, żeby uniknąć nieporozumień, pragnę zazna-
czyć, że Rządowi Radzieckiemu obojętne jest, ile partii reprezentowanych
będzie w Rządzie Polskim. Punkt ciężkości tkwi gdzie indziej. Sprawą zasad-
niczą jest to, że Rząd Radziecki pragnąłby, ażeby wszystkie prawdziwie
demokratyczne partie polskie utworzyły jeden blok jako podstawę nowego
Rządu Polskiego. Rząd Radziecki poprze takie rozwiązanie.
Mikołajczyk: Obecny Rząd Polski reprezentuje cztery partie, które
są prawdziwie i szczerze demokratyczne. Jako przykład przytoczę fakt, że w
370
1939 r. rozwiązaliśmy obie Izby Sejmu i ograniczyliśmy władzę prezydenta
RP. Obecnie dążymy do utworzenia w Warszawie zreorganizowanego rządu
w oparciu o szerokie masy i niekoniecznie pod moim kierownictwem.
Stalin: Ustalmy temat naszej rozmowy. Jeżeli nie będzie Pan mówił o
Komitecie, który jest już zainstalowaną nową władzą w Polsce, ja również
nie będę o nim mówił. Jeżeli zgodził się Pan mówić na ten temat, wówczas
możemy przedyskutować sprawę stosunków między Rządem Polskim w Lon-
dynie a Komitetem Wyzwolenia Narodowego.
Mikołajczyk: Gotów jestem rozmawiać z każdym i tą drogą wyjaśnić
wiele problemów.
Stalin: Jak Panu wiadomo, premier Churchill poinformował mnie o
Pańskim zamiarze przyjazdu do Moskwy i pytał mnie, czy Pana przyjmę.
Wyraził on przekonanie, że głównym celem Pańskiej podróży jest omówić
sprawę zjednoczenia wszystkich sił politycznych w Polsce i sądził, że mógłbym
być Panu w tym pomocny. Zgodziłem się na to i uważam, że w naszym
poszukiwaniu rozwiązania nie można pominąć sprawy wzajemnych stosunków
między Rządem Polskim a Komitetem.
Mikołajczyk: Nie chcę jej pomijać i dlatego proszę, żeby mi Pan
ułatwił wyjazd do Warszawy...
Stali n (przerywając): Ale przecież tam są Niemcy.
Mikołajczyk: Warszawa będzie wolna lada dzień.
Stalin: Dałby Bóg, żeby tak było.
Mikołajczyk: Moja obecność tam umożliwi stworzenie nowego rządu.
Stalin: Niech Pan pamięta, że Rząd Radziecki nie uznaje Rządu
Polskiego, z którym w swoim czasie zerwał stosunki. Równocześnie zaś Rząd
Radziecki utrzymuje stosunki z lubelskim Komitetem, z którym podpisaliśmy
układ i któremu pomagamy. To należy wziąć pod uwagę.
Mikołajczyk: Czy chce mi Pan powiedzieć, że poza lubelskim Komi-
tetem Wyzwolenia Narodowego nie ma w Polsce miejsca dla nikogo?
Stalin: Nie. Nie miałem tego na myśli. Uważam jednak, że zanim
ustanowimy normalne stosunki między nami, dobrze będzie skończyć z
podwójną władzą — jedną w Londynie, a drugą w Chełmie. Zgadzam się z
Churchillem, że dobrze byłoby zjednoczyć wszystkich Polaków w celu utwo-
rzenia rządu tymczasowego. Ale to powinni uczynić sami Polacy.
Mikołajczyk: Mam wrażenie, że różnica naszych poglądów na ten
temat jest mniejsza, niż mogłoby się wydawać. Jednak ja reprezentuję cztery
największe partie polityczne, podczas gdy moi „przyjaciele" z Komitetu repre-
zentują tylko nieznaczny odłam opinii publicznej. W Komitecie nie ma zasłu-
żonych socjalistów... [...]
Stalin: Kiedy znaleźliśmy się w Polsce, zdaliśmy sobie sprawę z tego,
co się tam dzieje. Mam raporty moich dowódców wojskowych o waszej
podziemnej armii. Co to za armia bez artylerii, czołgów i lotnictwa? Nie
posiada nawet dostatecznej ilości broni ręcznej. W wojnie nowoczesnej taka
24*
371
armia nie ma żadnego znaczenia. To są małe jednostki partyzanckie, a nie
regularne formacje. Słyszę, że Rząd Polski nakazał tym oddziałom, żeby
wygnały Niemców z Warszawy. Nie mogę sobie wyobrazić, w jaki sposób to
uczynią. Nie mają przecież na to dostatecznej siły. W ogóle zaś nie walczą
z Niemcami, ale kryją się po lasach. Kiedy jeden z naszych dowódców zapytał
żołnierza, który wyszedł z ukrycia, dlaczego nie walczy, ten odpowiedział, że
za jednego zabitego Niemca ginie dziesięciu Polaków. Wielu niemądrych ludzi
jest w tych oddziałach. Mówię o faktach, o których mam informacje z
najlepszych źródeł. Na przykład w okolicach Chełma polski dowódca wojskowy
ogłosił powszechną mobilizację ludności polskiej w wieku 16-25 lat. Był to
krok lekkomyślny i niebezpieczny, ponieważ wszyscy myśleli, że po wygnaniu
Niemców wojna się skończy. Zarządził mobilizację, a kto zajmie się żniwami?
Ludzie byli wściekli, ponieważ uważali to za prowokację. Musieliśmy areszto-
wać tego dowódcę i odwołać jego rozkaz. Są również ludzie, którzy na
zgromadzeniach publicznych mówią głośno, że starzy okupanci odchodzą, ale
przychodzą nowi. Jak mamy postępować z takimi ludźmi?
Mołotow: Polacy masowo rozpowszechniają literaturę w języku pol-
skim, która sieje nienawiść i odrazę do wszystkiego, co radzieckie. Możemy
Panu pokazać wiele tych publikacji.
Mikołajczyk: Możliwe, że pewne nieodpowiedzialne elementy rozpo-
wszechniają taką literaturę, czy też wypowiadają się w ten sposób na zgro-
madzeniach publicznych. Wszystko to jednak ustanie z chwilą, kiedy się
dowiedzą, że między Polską a Związkiem Radzieckim zostało zawarte nowe
porozumienie, na podstawie którego nowe władze polskie będą stanowiły
szeroką koalicję wszystkich partii politycznych. Proszę pamiętać, że Niemcy
znajdowali swoich Quislingów we wszystkich krajach okupowanych, ale nie
w Polsce. To prawda, że polska armia podziemna nie posiada artylerii, czołgów
ani lotnictwa, ale mimo to nadal walczy z Niemcami. [???]
Stalin: [...] Nie mamy zbyt wiele informacji o tym, że Armia Krajowa
dokonała czegoś ważnego.
Mikołajczyk: Czy może Pan pomóc tym ludziom przez dostarczenie
im broni?
Stalin: Nie pozwolimy na żadną akcję poza naszą linią. Dlatego musi
się Pan porozumieć z Komitetem Lubelskim. My go popieramy. Jeżeli Pan
tego nie zrobi, rozmowa nasza nie da rezultatów. Nie możemy mieć do
czynienia z dwoma rządami.
Mikołajczyk: Jesteśmy gotowi rozmawiać. My również nie chcemy
dwóch rządów.
Dyskusja stała się retoryczna i jałowa.
Wówczas Mikołajczyk zapytał: Jak Pan widzi przyszłe granice Pol-
ski?
Stalin: Widzę je tak: na wschodzie linia Curzona. Na zachodzie granica
wzdłuż rzek Odry i Nysy oraz Prusy Wschodnie na północy.
372
Mikołajczyk: Jestem pewny, że nie zechce Pan być niesprawiedliwy
wobec Polski w tej historycznej chwili, kiedy nadarzyła się niezwykła sposob-
ność do nawiązania stałych dobrych stosunków między naszymi krajami.
Jednak pozbawienie Polski dwóch ośrodków kultury i tradycji polskiej, jak
Wilno i Lwów, boleśnie dotknie nasz naród.
Stalin: Nie chcę wyrządzić krzywdy narodowi polskiemu i nie chcę jej
wyrządzić narodowi litewskiemu ani ukraińskiemu. Jak Panu wiadomo, wszy-
stkie narody, zarówno wielkie, jak i małe, mają te same prawa. Taka jest
nasza leninowska ideologia. Nie chcę niczyjej krzywdy. Polacy, Ukraińcy, czy
Białorusini, jako Słowianie, powinni żyć w przyjaźni, trzymając się zasady, że
jeden przyjaciel nie zabiera ziemi drugiego przyjaciela. Taki jest mój pogląd
na tę sprawę.
Mikołajczyk: Znam stanowisko Polaków w tej sprawie i pewien
jestem, że będą uważali taką decyzję za niesprawiedliwą i krzywdzącą. Naród
nie zrozumie, dlaczego ma stracić połowę Polski, skoro rozpoczął wojnę,
ponieważ nie chciał oddać „korytarza". Rosja ma olbrzymie terytoria i nie
potrzebuje więcej ziemi. Nie chcemy zatrzymywać mniejszości w granicach
z 1939 r. Jesteśmy skłonni zgodzić się na wydzielenie mniejszości, które nie
chcą być z nami. Polacy nie będą w stanie zrozumieć tej niesprawiedliwości.
Stalin: Nie ma mowy o żadnej niesprawiedliwości.
Mikołajczyk: Z punktu widzenia gospodarczego stracimy bogate złoża
nafty i źródło nawozów sztucznych, które są tak potrzebne naszemu rolnictwu.
Jeżeli mówi Pan o przyjaźni narodów słowiańskich, nie powinien traktować
Pan jednego z nich niesprawiedliwie.
Stalin: Istnieją pewne nacjonalistyczne koła rosyjskie, które nas, bol-
szewików, oskarżają o to, że osłabiamy Rosję na korzyść Polski. Przypominają
nam, że przed 1914 r. Polska była częścią Rosji, a teraz jest mowa o
niepodległości Polski. Jak Pan widzi, oskarżenia zawsze się znajdą i nieroz-
sądnie jest ich słuchać.
Ale, Panie Premierze, linia Curzona nie była pomysłem Rosjan ani
Polaków, lecz Lloyd George'a, Clemenceau i Curzona. Kiedy przedstawili oni
tę sprawę na Konferencji Pokojowej w Wersalu, Rosjan tam nie było. Linia
Curzona była rezultatem obiektywnych badań naukowych i stanowiła kompro-
mis. Niewielu Rosjan chętnie odda Polsce Białystok, ale mimo to będziemy
popierać linię Curzona, co też czynimy.
Mikołajczyk: O ile jestem zorientowany, linia Curzona nie obejmuje
Galicji.
Stalin: Dyskusja na ten temat jest niecelowa. Nie było nas tam.
Mikołajczyk: Ale linia Curzona była tylko linią demarkacyjną od
północy do granicy rosyjsko-austriackiej. Strona radziecka sama ofiarowała
Polsce lepszą granicę. Jestem pewien, że gdyby Pan, Panie Marszałku,
zapomniał o tych dokumentach i sam rozważył nasze żądania, zaskarbiłby
Pan sobie wdzięczność całego narodu polskiego i znalazłby Pan w nim
wiernego sprzymierzeńca.
373
Stalin: Nie mogę krzywdzić Ukraińców. Jestem za stary, żeby działać
wbrew memu sumieniu. Niech Pan również pamięta, że Ukraińcy domagają
się ziemi chełmskiej. Jesteśmy temu przeciwni. W Armii Czerwonej służy
1 100 000 żołnierzy ukraińskich. Ukraińskie oddziały czołgów są najlepsze,
np. oddział Bondarenki. Bardzo nam przykro, ale nie możemy krzywdzić
Ukraińców.
Mikołajczyk: Ale nie może Pan również krzywdzić narodu polskiego,
który stracił ponad 5 min ludzi w walce ze wspólnym wrogiem.
Stalin: Ma Pan rację, Panie Premierze. Nigdy nie pozwolę, żeby Polsce
stała się krzywda polityczna, gospodarcza czy terytorialna. Pracujemy nad
wyzwoleniem Polski i Ukrainy. Jeżeli będzie się Pan upierał przy swoich
warunkach, nigdy nie zapanuje harmonia między Polakami a Ukraińcami.
Mikołajczyk: Czy zamierza Pan już teraz rozstrzygnąć .problem gra-
nicy?
Stalin (powoli, po namyśle): Problem granic może być rozstrzygnięty
tylko wspólnie z nowym Rządem Polskim. Od Pana i od Komitetu Lubelskiego
zależy osiągnięcie porozumienia, które by zjednoczyło wszystkich Polaków.
To najpilniejsza sprawa.
Mikołajczyk: Spróbuję. Co mi Pan radzi uczynić teraz?
Stalin: Sądzę, że obie grupy polityczne powinny się zebrać w celu
osiągnięcia porozumienia. Wtedy możemy przystąpić do sprawy radziecko-
-polskiej.
W jakiej sytuacji doszło do tej rozmowy? W dyskusji przewijają się cztery wątki:
powstania warszawskiego, dorobku Armii Krajowej w jej walce z Niemcami, istnienia PKWN
oraz przyszłej granicy polsko-radzieckiej. Poprzez analizę treści, a także sposobu formuło-
wania i dobór argumentacji w wypowiedziach obu rozmówców odtwórz, czemu służy poru-
szanie tych problemów Mikołajczykowi i Stalinowi, jak je przedstawiają i wiążą między sobą.
Do jakich wniosków mógł dojść Mikołajczyk po wysłuchaniu pokrętnych deklaracji Stalina?
Jakie elementy szantażu zawarte są w tych deklaracjach?
Protokół z rozmowy ze stroną brytyjską w sprawie podstaw porozumienia
polsko-radzieckiego sporządzony przez delegację rządu emigracyjnego (cyt.
za: Sprawa polska w czasie drugiej wojny światowej na arenie międzynaro-
dowej, s. 596-601)
[...] Premier Churchill przybył o godzinie 11,45 i rozpoczął od wyłożenia
swego poglądu. Powiedział, co następuje:
Jest to kryzys losu Polski. Taka możliwość już się nie powtórzy, a jeżeli
stracimy dzisiejszą szansę zawarcia porozumienia, to szkoda będzie nie do
naprawienia. Wszystko zależy od jednej sprawy: od wschodnich granic Polski.
Jeśli zostanie to załatwione i ogłoszone w jednym lub dwóch zdaniach, to
porozumienie może być łatwo osiągnięte. Jakże blisko byliśmy tego na
początku roku. Gdybyście byli doszli do porozumienia z Rosjanami w tym
czasie, nie bylibyście mieli dzisiaj tych innych ludzi. Spowodują oni Warn
374
dużo trudności. Utworzą konkurencyjny rząd i stopniowo przejmą władzę w
Polsce. Zaczną się tarcia z Rosjanami popierającymi nowy rząd. Będę musiał
powiedzieć Parlamentowi, co uzgodniłem ze Stalinem i jakie jest stanowisko
Rządu Jego Królewskiej Mości. Jeżeli się ma zwycięską armię za sobą,
wystarczy ją pokazać, zwłaszcza gdy inni zostaną zlikwidowani. Oni mają
nieograniczone możliwości, aby to zrobić. Dlatego nie powinniście w żadnym
razie rozejść się z Rosją, lecz musicie udać się do Polski i stworzyć tam
zjednoczony rząd. Nasze stosunki z Rosją są znacznie lepsze, aniżeli kiedy-
kolwiek były. Rozmawiałem parę dni temu z gen. Andersem, którego bardzo
polubiłem. Piastuje on nadzieję, że po klęsce Niemiec Rosjanie zostaną pobici.
To szaleństwo. Nie możecie pobić Rosjan. Proszę Was, byście załatwili tę
sprawę granic. Musicie wziąć na siebie odpowiedzialność. Jeżeli razem ze
mną znajdziecie formułę, pójdę do Stalina o godzinie czwartej po południu.
Co jeszcze jest prócz tej kwestii granic? W grę wchodzi kompensata na
zachodzie i przesiedlenie ludności. Jeśli się zgodzicie na granicę, to Rosjanie
cofną swe poparcie dla Komitetu. Gdy krytykowałem wczoraj lubelskich
Polaków, Stalin przytakiwał mi w wielu miejscach. Macie naprawdę do czy-
nienia z Rosją. Słowo „podstawa" jest bardzo pomocne. Byliśmy tego bliscy
w styczniu. Jeśli nie zgodzicie się, to znaczy, że znów chcecie stosować
Wasze „liberum veto", które podważyło niepodległość Polski. Czyż to ma
większe znaczenie, jeśli stracicie poparcie części Polaków? Pomyślcie, co w
zamian zyskujecie! Będziecie u Was mieli ambasadorów. Będzie u Was
ambasador brytyjski. Amerykanie będą mieli u Was ambasadora, Amerykanie,
którzy są największą potęgą militarną świata! Musicie to zrobić. Jeśli
stracicie tę okazję, wszystko będzie stracone.
W odpowiedzi na ten dłuższy wywód premiera Churchilla premier M i -
kołajczyk oświadcza, że myślał przez całą noc nad kwestiami dyskutowa-
nymi na wczorajszej konferencji. Wynika z tego, że decyzje w sprawie Polski
zostały powzięte na konferencji w Teheranie, obecnie zaś chodzi o to, aby
Rząd Polski się pod nimi podpisał. Inną kwestią jest decyzja osobista premiera,
inną zaś decyzja tych, którzy współpracują z premierem i popierają go. Po
pierwsze mielibyśmy zadecydować o wyzbyciu się terytorium polskiego, po
drugie mielibyśmy zgodzić się na połączenie się z Komitetem. Stalin wpraw-
dzie oświadczył, że nie interesuje się kwestią konstytucji polskiej, ale pozostaje
kwestia niepodległości reszty Polski.
Churchill (przerywa): I inne państwa wezmą udział w porozumieniu.
Mikołajczyk: Czy mam podpisać wyrok śmierci na samego siebie?
Eden: Jeżeli formuła w sprawie linii Curzona zostanie uzgodniona,
wówczas będzie można od Stalina uzyskać pełne gwarancje niepodległości
Polski.
Mikołajczyk: Sprawa granic jest sprawą, w której musi się wypowie-
dzieć cały naród polski.
Churchill: Gdyby żył Piłsudski, sprawy przybrałyby inny obrót. Choć
375
nie było mi danym spotkać się z nim, mam wiele szacunku dla jego osoby i
jestem przekonany, że gdyby nie umarł, Beck nie byłby tego zrobił, co zrobił
z Czechami.
Mikołajczyk powracając do sprawy granic stwierdza, że Stalin
oświadczył, iż linia Curzona musi być granicą między Polską a Rosją.
Churchill (poirytowany): Umywam ręce; o ile o mnie chodzi, wyrzek-
niemy się tej sprawy. Nie będziemy burzyć pokoju w Europie tylko dlatego,
że Polacy kłócą się między sobą. W Waszym uporze nie widzicie, jak sprawa
wygląda. To nie w zgodzie będziemy się rozstawać. Powiemy światu, jacy
jesteście nierozsądni. Chcecie rozpętać nową wojnę, w której padnie 25
milionów ludzi. Ale Was to nic nie obchodzi.
Mikołajczyk: Wiem, że nasz los został przypieczętowany w Tehera-
nie.
Churchill: Został tam uratowany.
Mikołajczyk: Nie jestem człowiekiem całkowicie wyzutym z uczuć
patriotycznych, aby oddawać połowę Polski!
Churchill: Co Pan ma na myśli mówiąc, „że Pan nie jest wyzuty z
uczuć patriotycznych"? Dwadzieścia pięć lat temu myśmy odbudowali Pol-
skę, chociaż w tamtej wojnie więcej Polaków walczyło przeciwko nam aniżeli
z nami. Teraz znów chronimy Was przed zagładą, ale Wy nie chcecie w tym
współdziałać. Jesteście absolutnie szaleni.
Mikołajczyk: Ale to rozwiązanie niczego nie zmienia.
Churchill: O ile nie przyjmiecie granic, będziecie wyeliminowani na
zawsze. Rosjanie zajmą Wasz kraj, a Wasi ludzie zostaną zlikwidowani.
Jesteście na krawędzi zagłady.
Eden: Przypuśćmy, że dojdziemy do porozumienia w sprawie linii
Curzona, to wtedy we wszystkich innych sprawach uzyskamy zgodę Rosjan.
Dostaniecie od nas gwarancję.
Churchill: Polska otrzyma gwarancję trzech wielkich mocarstw, a na
pewno od nas. Amerykańska konstytucja utrudnia prezydentowi zaangażowa-
nie Stanów Zjednoczonych. W każdym razie niczego nie tracicie, gdyż
Rosjanie i tak już tam są.
Mikołajczyk: Tracimy wszystko.
Churchill: Błota Prypeci i pięć milionów ludności. Ukraińcy nie należą
do Waszego narodu. Ratujecie własny naród i umożliwiacie nam skuteczniej-
sze działanie.
Mikołajczyk: Jeżeli już mamy stracić niepodległość, to czyż musimy
to podpisać.
Churchill: Pozostaje Warn tylko to jedno do zrobienia. Sytuacja będzie
zupełnie inna, gdy wyrazicie zgodę.
Mikołajczyk: Czy nie można ogłosić, że trzy mocarstwa decydowały
o granicach Polski bez nas?
Churchill: Te Wasze spory doprowadzą nas do zmęczenia i choroby.
376
Eden: Czy nie moglibyście powiedzieć, że wobec deklaracji złożonej
Warn przez Rząd Brytyjski i Rząd Radziecki przyjmujecie de facto formułę,
protestując przy tym, jeśli Warn się to podoba, i zrzucając winę na nas.
Zupełnie zdaję sobie sprawę z trudności, jakie mielibyście, gdybyście oświad-
czyli tak z własnej woli.
C h u r c h i 11 (powracając do kwestii połączenia się Rządu z Komitetem):
Mogę uzyskać więcej aniżeli pół na pół. Myślę, że powinienem osiągnąć
60:40. To Wasza wina, że zjawili się ci lubelscy Polacy. A jeśli chodzi o
granicę, pomyślcie, co zyskujecie na Śląsku.
Mikołaj czy k tłumaczy, że ziemie wschodnie bynajmniej nie zawierają
samych nieużytków i błot. Przeciwnie, np. województwo tarnopolskie posiada
najżyźniejszą ziemię spośród wszystkich województw. Z drugiej strony Prusy
Wschodnie są krajem biednym, pełnym jezior i bagnisk.
Churchill: Jeśli przyjmiecie granice, Stany Zjednoczone wezmą duży
udział w odbudowie Polski i mogą Warn udzielić po wojnie wielkiej pożyczki.
W każdym razie będę próbował znaleźć dla Was możliwie najlepsze rozwią-
zanie.
Eden: Nie prosimy Was o zgodę.
Churchill (wychodzi z pokoju dla zredagowania deklaracji). [...]
Churchill (wraca z projektem deklaracji). Przed odczytaniem projektu
oświadcza, że przed podpisaniem deklaracji musiałby zatelegrafować do
Londynu po aprobatę, jak również do Waszyngtonu w celu wyjaśnienia
stanowiska Stanów Zjednoczonych. Ogłoszenie bowiem obecnie o tym, co
zamierza się odebrać Niemcom na wschodzie, wzmogłoby furię niemiecką i
kosztowałoby wiele istnień ludzkich. Z drugiej strony jednak nieosiągnięcie
teraz porozumienia między Polską a Rosją również spowodowałoby ofiary w
ludziach.
Następnie Churchill odczytuje swój projekt deklaracji i oświadcza, że
zamierza Stalinowi powiedzieć, co następuje: „Jeśli zdołam zapewnić sobie
zgodę Rządu Polskiego na ten tekst, czy zechce Pan potwierdzić go, popie-
rając jego treść i formę?" Churchill mówi dalej: „Jeżeli odpowiedź Stalina
będzie negatywna lub niezadowalająca, a wątpię by była taką, niczego nie
tracicie, a przeciwnie, wrócicie do Londynu wzmocnieni i pewni, że będziemy
Was nadal popierali. Jeżeli jednak Stalin wyrazi zgodę, to wykręcę się ze
spotkania z Polakami z Lublina w obecności Edena, Mołotowa i przedstawi-
ciela Stanów Zjednoczonych. Jesteście zobowiązani przyjąć decyzje wielkich
mocarstw".
Mikołajczyk oświadcza, że nie może się zgodzić na słowo „przyjąć".
Churchill (zirytowany i z gestem zniecierpliwienia): Nie interesuję się
już Panem. [...]
Churchill (ironicznie): Nic nie może przeszkodzić Polakom, aby wy-
powiedzieli wojnę Rosji, gdy ta ostatnia będzie pozbawiona poparcia innych
mocarstw... Co to jest opinia publiczna? Prawo do tego, by zostać startym z
oblicza ziemi... Pragnę uratować kwiat narodu polskiego...
377
Przed wyjściem Churchill zwraca się z sympatią do premiera Miko-
łajczyka i wspominając o Komitecie mówi: Nie zazdroszczę Panu. Bardzo mi
się nie podobali.
W jakiej sytuacji odbywa się ta rozmowa? Przedstaw argumentację Churchilla. Odtwórz,
jak próbuje on przekonać Mikołajczyka do tezy o zależności losów przyszłego rządu od
stanowiska w sprawie granicy wschodniej Polski. Jak „broni się" Mikołajczyk? Scharakteryzuj
nastawienie Churchilla wobec ZSRR i sprawy polskiej, które można odczytać z tonacji i
sposobu formułowania. O jakich postanowieniach konferencji w Teheranie dowiedział się
Mikołajczyk w październiku 1944 r.?
Sprawozdanie z konferencji krymskiej, Jałta, 11 II 1945 r. (cyt. za: Zbiór
dokumentów, z. 3-4, s. 101-103)
VI. POLSKA.                            < Ti o ; ;.";:>
Przybyliśmy na Konferencję Krymską zdecydowani załatwić nasze różnice
zdań co do Polski. Przedyskutowaliśmy dokładnie wszystkie strony tego
zagadnienia. Ponownie stwierdzamy nasze wspólne pragnienie ujrzenia Polski
państwem silnym, wolnym, niepodległym i demokratycznym. W wyniku na-
szych rozmów uzgodniliśmy warunki, na jakich może być utworzony nowy
Polski Rząd Tymczasowy Jedności Narodowej, tak aby uzyskał uznanie trzech
głównych mocarstw.
Osiągnięte porozumienie brzmi, jak następuje:
Nastała nowa sytuacja w Polsce na skutek jej zupełnego oswobodzenia
przez armię czerwoną. Wymaga to utworzenia tymczasowego Rządu Polskie-
go, który będzie mógł być oparty na szerszej podstawie, niż to było możliwe
przed niedawnym oswobodzeniem Polski zachodniej. Działający obecnie w
Polsce Rząd Tymczasowy powinien być wobec tego przekształcony na szer-
szej podstawie demokratycznej z włączeniem przywódców demokratycznych
z samej Polski i od Polaków z zagranicy. Ten nowy rząd powinien wtedy
otrzymać nazwę Polskiego Rządu Tymczasowego Jedności Narodowej.
Panowie Mołotow, Harriman i sir A. Clark Kerr są upoważnieni, żeby,
jako Komisja, porozumieli się przede wszystkim w Moskwie z członkami
obecnego Rządu Tymczasowego i z innymi polskimi przywódcami demokra-
tycznymi z samej Polski i z zagranicy, w celu przekształcenia obecnego Rządu
w powyższym duchu. Ten Polski Rząd Tymczasowy Jedności Narodowej
będzie miał obowiązek przeprowadzenia możliwie najprędzej wolnych i nie-
skrępowanych wyborów, opartych na głosowaniu powszechnym i tajnym. W
wyborach tych będą brały udział i wystawiały kandydatów wszystkie partie
demokratyczne i antynazistowskie.
Z chwilą, gdy zgodnie z powyższym zostanie utworzony należycie Polski
Rząd Tymczasowy Jedności Narodowej, Rząd Związku Socjalistycznych Re-
publik Radzieckich, który obecnie utrzymuje stosunki dyplomatyczne z dotych-
czasowym Rządem Tymczasowym Polski, oraz Rządy Zjednoczonego Króle-
378
stwa i Stanów Zjednoczonych Ameryki nawiążą stosunki dyplomatyczne z
nowym Polskim Rządem Tymczasowym Jedności Narodowej i wymienią am-
basadorów, których relacje będą informowały odnośne rządy o sytuacji w
Polsce.                          r
Zwierzchnicy trzech rządów uważają, że wschodnia granica Polski po-
winna biec wzdłuż linii Curzona z odchyleniami od niej w pewnych okolicach
o pięć do ośmiu kilometrów na korzyść Polski. Uznają oni, że Polska powinna
uzyskać znaczny przyrost terytorialny na Północy i na Zachodzie. Sądzą oni,
że we właściwym czasie trzeba będzie zasięgnąć opinii nowego Polskiego
Rządu Tymczasowego Jedności Narodowej co do wielkości tego przyrostu
oraz że z ostatecznym wyznaczeniem zachodniej granicy Polski należałoby
zaczekać aż do Konferencji Pokojowej.
Odtwórz zawarte w tekście postanowienia dotyczące władzy politycznej i granic Polski.
Które fragmenty świadczą o tym, że uczestnicy konferencji nie uznawali już w praktyce
Rządu RP na emigracji za reprezentację Polski? Jakie różnice w traktowaniu granicy Polski
z ZSRR oraz z Niemcami widoczne są w tekście? Z czego one wynikaty?
Indeks nazwisk
Abemon Edgar Vincent d" 149
Abramowski Edward 29, 82
Adamski Stanisław 135
Albert I, król belgijski 19
Aleksander I, król jugosłowiański 170, 184
Aleksander II, car rosyjski 22, 29, 30, 53, 54, 63
Aleksander III, car rosyjski 30, 36, 54
Aleksander Macedoński (Aleksander III Wielki),
król macedoński 181
Aleksander Newski 273
Alfons XIII, król hiszpański 170
Amundsen Roald 12
Anders Władysław 310-312, 314, 315, 325, 326,
330, 347, 348, 375
Angela Heinrich von 38
Anielewicz Mordechaj 323
Annunzio Gabriele d" 174
Antonescu łon 278
Apuchtin Aleksandr L. 54
Arciszewski Tomasz 158, 304, 343, 345
Arendt Hannah 290
Asnyk Adam 59
Axelrod Paweł 30
Baden-Powell Robert 40
Badoglio Piętro 276
Bakunin Michaił A. 29, 52
Balfour Arthur 116
Balicki Zygmunt 70, 74, 75
Bałachowicz-Bułak Stanisław 146, 150
Bandera Stepan 237, 372
Bartel Kazimierz 224, 225, 228-230
Barthou Jean Louis 184, 194
Bebel August 25
Beck Józef 226, 241, 245-253, 262, 265, 376
Bell Alexander Graham 8
Beneś Eduard 196, 313, 315
Berent Wacław 81
Bergson Henri 11
Beria Ławrientij P. 184
Berling Zygmunt 302, 311, 314, 316, 330-332,
337
Berman Jakub 339
Bernaciak Marian (ps. Orlik) 346
Bernstein Eduard 26, 27, 46, 48
Beseler Hans von 128, 131, 134, 159
Bessemer Henry 8
Bień Adam 331
Biernacki Tadeusz 155
Bierut Bolesław 328, 336, 339, 342 ,
Bismarck Otto von 21, 25, 35, 36, 40, 44, 59,
60, 97
Blum Leon 163
Bniński Adolf 224
Bobola Andrzej 219
Bobrzyński Michał 58, 59, 86
Bock Fedor von 272
Bohr Niels 12
Bois William du 188
Bójko Jakub 76, 227
Bourbonowie 17
Bór-Komorowski Tadeusz zob. Komorowski Ta-
deusz
Briand Aristide 118, 193, 197, 230, 245
Brodowska H. 87
Broniewski Władysław 95, 183, 240
Brusiłow Aleksiej A. 147
Bucharin Nikołaj I. 181, 182, 202
Buckle Henry 56
Budionny Siemion M. 149
380
Bułak-Bałachowicz Stanisław zob. Bałachowicz-
-Bułak Stanisław
Cambon Jules 145
Canovas del Castillo 28
Caprivi Leo 60
Camot Sadi 28
Cat-Mackiewicz Stanisław zob. Mackiewicz Sta-
nisław
Chamberlain Arthur Neville 196, 262
Chamberlain Joseph Austen 118, 294
Chaplin Charles 8
Chełmoński Józef 58
Chiang Kai-shek (Czang Kaj-szek) 190-192,
284
Chłapowski Dezydery 60
Cholewa Władysław (ps. Łukasz Paśnik) 361
Chruszczow Nikita S. 272, 297
Churchill Winston 40, 267, 269, 274, 281-285,
287, 288, 306, 313-316, 326, 327, 329, 336,
337, 342, 344, 345, 348, 371, 374-378
Cieński Tadeusz 126
Cieplak Jan 219
Clark Kerr Archibald 378
Clemenceau Georges 100, 114, 115, 373
Comte Auguste 10, 11, 56
Curie Maria Skłodowska zob. Skłodowska-Curie
Maria
Curie Piotr 12
Curzon George 145, 147, 148, 150, 326, 329,
330, 334, 342, 343, 372, 373, 375, 376, 379
Cywiński Bogdan 68
Czechowicz Gabriel 229, 230
Cziczerin Gieorgij W. 222
Czuma Walerian 134
Daladier Edouard 163, 196, 294
Dalbor Edmund 216
Dalton John 12
Darwin Charles Robert 12, 56
Daszyński Ignacy 73, 74,  135,  137,  138,  148,
158-160, 208, 228, 229
Dawes Charles 118, 119, 176
Dąbrowski Jarosław 55
Deat Marcel 267
Degeyter Piotr 45
Deng Xiaoping (Teng Siao-ping) 191
Denikin Anton I. 105, 113, 125, 145, 146
Dębski Aleksander 306
Diesel Rudolf 7
Diksztajn Szymon 70
Długoszowski-Wieniawa Bolesław 303
Dłuski Kazimierz 70
Dmowski Roman 75, 78, 79, 84, 86, 90, 127,
128, 132, 141, 227, 235, 242
Dobrzański Henryk (ps. Hubal) 308
Dolfuss Engelbert 170, 184
Dostojewski Fiodor M. 29
Dowbór-Muśnicki Józef 131, 141, 148, 159
Downarowicz Medard 158
Dreyfus Alfred 20, 22
Drzymała Michał 61
Dubiel Gabriel 158
Dymitr Doński 273
Dymitrow Georgi 177
Dzierżyński Feliks 72, 106, 133, 147, 184
Ebert Friedrich 109, 110
Edelman Marek 323
Eden Anthony 375-377
Edison Thomas 9
Edward zob. Tumidajski Kazimierz
Edward VII, król angielski 41
Edward VIII, król angielski 162
Eichmann Adolf 290
Eiffel Gustave 8
Einstein Albert 12
Eisenhower Dwight David 275, 277, 279, 286
Elżbieta, cesarzowa austriacka 28
Engels Fryderyk 24, 68, 70
Faidherbe Louis 38
Fałat Julian 58
Faraday Michael 12
Fest J.C. 289
Fieldorf Emil (ps. Nil) 323, 332
Fijałka M. 361
Filipkowski Władysław (ps. Janka) 331
Finder Paweł 322, 323, 328
Foch Ferdinand 100, 145, 150, 220
Ford Henry 8
Fornalska Małgorzata 322, 323, 328
Franciszek Ferdynand Habsburg 95
Franciszek Józef I, cesarz austriacki 8, 18, 21,
56, 58, 111, 127
Franco Francisco 169, 170, 195
Frank Hans 297, 298
Franko Iwan 73
Freud Sigmund 11
Fromm Erich 167
Fryderyk II, król pruski 66
Gaj-chan 149
Gamelin Maurice 267
Gandhi Mohandas (zw. Mahatmą) 190, 192
Gapon Gieorgij A. 31
381
Gaulle Charles de 267, 268, 275, 283, 285, 287
Giraud Henri 275, 283
Gobineau Arthur 33
Goebbels Joseph 178
Gomulka Władysław 323, 328, 339, 343
Goring Hermann 178
Górki Maksym 202
Gorzechowski Jan (ps. Jur) 82
Góra W. 361
Górski Artur 58
Grabski Stanisław 71
Grabski Władysław 147, 148, 213-218, 221
Grot-Rowecki Stefan zob. Rowecki Stefan
Guesde Jules 25
Habsburgowie 33, 35, 56, 58, 85, 109, 111, 113,
115, 116, 153, 162
Hacha Emil 196
Hajle Sellasje I, cesarz etiopski 189
Halaba R. 361
Haller Józef 85, 128, 129, 133, 142, 145, 240
Harding Warren 164
Harriman William 378
Haśek Jaroslav 95
Hausemann Ferdinand 60
Hemar Marian 156
Henlein Konrad 196
Herriot Edouard 163
Hertz Heinrich 12
Herzl Teodor 33
Hess Rudolf 178
Hibner Władysław 215
Hildt Kazimierz 70
Himmler Heinrich 178, 289, 299
Hindenburg Paul von 20, 98, 177, 178
Hirohito, cesarz japoński 166, 192
Hitler Adolf 111, 161, 166, 174, 176-179, 186,
193-197, 199, 246-252, 266, 269, 270, 272,
279, 280, 282, 294, 297, 305, 317, 326, 335,
338, 340
Hlond August 216, 234, 240, 318
Hohenzollernowie 115
Hołówko Tadeusz 237
Horthy Miklós 112, 169, 278
Hruszewski Mychajło 99
Hryniewiecki Ignacy 30
Hubal zob. Dobrzański Henryk
Hurko Iosif W. 54
Inónu Ismet 284
Isma'il Pasza 38
Iwan IV Groźny, car rosyjski 183
Iwanów zob. Sierow Iwan                 . -
Jackowski Maksymilian 60
Jagiellonowie 245
Jagoda Gienrich G. 184, 185
Jan Paweł II 34
Jan Sobieski, król polski 153
Janka zob. Filipkowski Władysław
Jankowski Jan Stanisław 319, 320, 324, 335, 338
Janowska H. 92
Janusz Stanisław 343
Januszajtis Marian 139
Jasiukowicz Stanisław 331, 347
Jaures Jean 25
Jaworski Władysław L. 126
Jerzy V, król angielski 19, 147
Jerzy VI, król angielski 162
Jezierski Andrzej 66
Jeż Tomasz Teodor zob. Miłkowski Zygmunt
Jeżewski K.J. 155, 156
Jeżów Nikołaj I. 184, 185
Jedruszczak T. 92
Jędrzejewicz Janusz 235
Jodl Alfred 279
Joffre Joseph 97
Jones R. 12
Jóźwiak Franciszek 323, 340
Judenicz Nikołaj N. 106, 125
Jur zob. Gorzechowski Jan
Kakowski Aleksander 132
Kalinka Walerian 59
Kamieniew Lew B. 181, 202
Kamiński Aleksander 308, 318
Kapp Wolfgang 176, 179
Karaszewicz-Tokarzewski Michał zob. Tokarze-
wski-Karaszewicz Michał
Karol I, cesarz austriacki 18, 111, 135
Karolyi Mihaly 112                             i"->hf i;'
Kasprzak Marcin 71
Kasprzycki Tadeusz 128
Kautsky Karol 25, 27
Kazimierz Wielki, król polski 57
Keitel Wilhelm 279
Kellogg Frank Billings 193, 197, 230, 256
Keynes John Maynard 172
Kieniewicz Stefan 63
Kierenski Aleksandr F. 103, 104
Kipling Rudyard 37
Kirów Siergiej M. 184, 202
Kitchener Horatio Herbert 39
Kleeberg Franciszek 296
Kniewski Władysław 215
Koc Adam 242, 243
Koch Robert 9
382
Kolbe Maksymilian 318
Kołczak Aleksandr W. 105, 125
Kolomiejczyk N. 361
Komorowski Tadeusz (ps. Bór) 307, 327, 334,
335, 338, 343
Kon Feliks 147
Konopnicka Maria 61
Konstantyn I, król grecki 270
Kopański Stanisław 305
Korboński Stefan 306, 319, 320, 347
Korczak Janusz 319
Korczyński Grzegorz 346
Korfanty Wojciech 135, 138, 142, 227, 232, 236,
240
Korniłow Ławr G. 104
Kosmowska Irena 83
Kaszutska Maria (ps. Kostrzewa) 215
Kościalkowski-Zyndrarn Marian 240
Kościuszko Tadeusz 59
Kowalow M. 351
Kozłowski Leon 235
Koźmian Stanisław 58
Krasicki Jan 322
Krasiński Zygmunt 76        ??•'"'
Kropotkin Piotr A. 28
Król M. 87
Krylenko Nikołaj W. 133
Krzywicki Kazimierz 55, 87
Krzyżanowski Aleksander (ps. Wilk) 331
Kucharzewski Jan 52, 132, 133
Kujbyszew Walerian W. 202
Kukieł Marian 85
Kulczycki Ludwik 71
Kun Bela 112
Kunicki Stanisław 71
Kuraś Józef (ps. Ogień) 347
Kusociński Janusz 299
Kutrzeba Tadeusz 294
Kutschera Franz 327
Kwiatkowski Eugeniusz 214, 225, 240, 243-245
Lampę Alfred 316
Laval Pierre 268
Lawrence Thomas 41
Lednicki Aleksander 131
Ledóchowski Mieczysław 60
Leeb Wilhelm von 272
Lenin Włodzimierz I. (właśc. Władimir I. Ulja-
now) 30, 102-106, 110, 120, 121, 124, 125,
148, 181, 186, 187, 202, 219
Leński-Leszczyński Julian zob. Leszczyński Ju-
lian
Leo Juliusz 126
Leon XIII 27, 28, 50, 54
Leopold II, król belgijski 40
Leszczyński Julian (ps. Leński) 134, 215, 242
Lewakowski Karol 76
Lieberman Herman 74
Liebknecht Karl 109-111
Liebknecht Wilhelm 25
Lilpop Stanisław 68
Limanowski Bolesław 69-71, 73
Linarski Władysław (ps. Mścisław) 347
Linka Bogumił 144
Lipski Józef 249, 251
Lister Joseph 9
Litwinów Maksim M. 230, 245, 250
Livingstone David 12
Lloyd George David 113-115, 133, 147, 148, 373
Locke John 15
Longyu (Lung-jii), cesarzowa chińska 42
Lubbe Marinus van der 178
Lubomirski Zdzisław 127, 132
Ludendorff Erich 20, 98, 99, 176
Luksemburg Róża 69, 72, 93, 109, 110
Lutosławski Józef 134
Lutosławski Marian 134
Ławrow Piotr Ł. 29
Łukasiński Walerian 71
Łupaszka zob. Szendzielarz Zygmunt
Łysenko Trofim D. 184
MacDonald James 162
Machno Nestor 113
Mackiewicz Stanisław (ps. Cat) 237
Maczek Stanisław 305, 342
Maginot Andre 196, 267
Majski Iwan M. 310, 319
Makowski J. 287
Malczewski Józef 223, 224
Malinowski Marian 158
Malraux Andre 165, 191
Małkowski Andrzej 85
Mannerheim Carl 271
Mao Zedong (Mao Tse-tung) 36, 191
Marchand Jean 39
Marchlewski Julian 71, 72, 145, 147
Marconi Guglielmo 8
Marek Zygmunt 74
Maria, caryca rosyjska 102
Marks Karol 24, 26, 68, 70, 188
Marshall George 118
Martow Lew 30
Masaryk Tomaś 111
Matejko Jan 58
V
383
Matteotti Giacomo 175
Maurras Charles 163
Maxwell James 12
Mazepa Izaak 147
McEvedy C. 12
McKinley William 28
Melnyk Andrej 272
Mendel Gregor Johann 12
Mendelejew Dmitrij I. 12
Mendelson Stanisław 70, 71
Metaksas Joanis 170
Miarka Karol 59
Michał I, król rumuński 278
Mickiewicz Adam 54, 58, 84
Miedziński Bogusław 225, 234
Mienżynski Wiaczesław R. 184, 202
Mihajlović Dragoljub (Draża) 270, 285
Mikołaj I, car rosyjski 32
Mikołaj II, car rosyjski 19, 22, 32, 54, 102, 131
Mikołaj Mikołajewicz Romanów 127, 153
Mikołajczyk Stanisław 304, 326, 329, 330, 334,
336, 342, 343, 345, 349, 370-378
Mili John Stuart 11
Millerand Alexandre 26
Milkowski Zygmunt (ps. Tomasz Teodor Jeż) 74
Minc Hilary 339
Minin Kuźma 273
Missalowa G. 366
Moczar Mieczysław 346
Mołojec Bolesław 322, 323
Mołojec Zygmunt 323
Mołotow Wiaczesław M. 187, 197, 250, 251, 270,
282, 295, 296, 298, 342, 351, 372, 377, 378
Monroe James 44, 99
Monteskiusz (Montesquieu Charles Louis de Se-
condat) 15
Montgomery Bernard 275
Moop D. 107
Moraczewski Jędrzej 74, 137-140, 158, 205, 225
Morozow Pawieł T. (Pawlik) 183
Mosdorf Jan 235
Mosley Oswald 162
Mościcki Ignacy 72, 211, 224, 225, 227, 229,
230, 232, 235, 237, 239-241, 258, 303
Mścisław zob. Linarski Władysław
Mudry Wasyl 242
Muhammad Ahmad Ibn Abd Allah 38
Murawjow Michaił N. (zw. Wieszatielem) 53
Mussolini Benito 98, 161, 166, 168, 174, 175,
179, 196, 198, 208, 246, 276, 279
Mustafa Kemal Pasza (zw. Atatiirkiem) 188, 189
Mutsuhito, cesarz japoński 13
Nałkowska Zofia 82
Nanke Cz. 152, 153
Nansen Fridtjof 12
Napoleon III, cesarz Francuzów 17
Narutowicz Gabriel 207, 208, 209
Nieczajew Siergiej G. 29, 52
Niedziałkowski Mieczysław 299
Niemojowski Wincenty 130
Nietzsche Friedrich 11, 165
Niewiadomski Eligiusz 208
Nil zob. Fieldorf Emil
Nobel Alfred 118
Nocznicki Tomasz 83, 158
Norwid Cyprian 5
Noske Gustav 109, 111
Nowak Julian 207
Nowotko Marceli 322, 323
Ogień zob. Kuraś Józef
Okrzeja Stefan 80
Okulicki Leopold 307, 343, 344, 347
Olszyna-Wilczyński  Józef zob.  Wilczyński-Ol-
szyna Józef
Orlando Vittorio 174
Orlik zob. Bernaciak Marian
Orwell George 168
Orzeszkowa Eliza 56, 62
Osóbka-Morawski Edward 328, 333, 342, 343,
348
Ostrowski Józef 132
Paderewski Ignacy 128, 130, 131, 138-141, 145,
235, 240, 241, 303
Pajdak Antoni 331, 347
Pankhurst Emmeline 10
Papandreu Jeorjos 284
Pasteur Louis 9
Paśnik Łukasz zob. Cholewa Władysław
Pats Konstantin 170
Paulus Friedrich 275
Pavelić Ante 170
Paweł Karadjordjević 269
Pawłów Iwan P. 11
Pawłowska-Pietrzak I. 89
Peary Robert 12
Perl Feliks 71
Perry Mathew C. 13
Petain Philippe 98, 163, 267, 268, 275
Petlura Semen 106, 112, 113, 146, 150
Piasecki Bolesław 235, 308
Piatakow Gieorgij L. 181
Picasso Pablo 195
Piekałkiewicz Jan 319, 320
384
Pieracki Bronisław 237
Pietrzak I. Pawłowska zob. Pawłowska-Pietrzak I.
Piltz Erazm 55, 130
Piłsudski Józef (ps. Wiktor) 72, 78-80, 85, 126,
128, 131, 132, 134, 136-141, 145-151, 158-
160, 207, 208, 212, 217, 219, 223-225, 227-
235, 237, 239, 245-247, 254-256, 258, 375
Piotr I Wielki, car rosyjski 183
Piotr II, król jugosłowiański 270
Pius IX 27
Pius XI 215
Pius XII 305
Pianek Max 12
Plechanow Gieorgij W. 30
Płaskowicka Filipina 70
Poincare Raymond 163
Poniatowski Juliusz 158, 240
Ponikowski Antoni 207, 236
Popiel Karol 236, 240
Popiel Paweł 58
Popiel Wincenty 54
Popławski Jan Ludwik 74
Potocki Andrzej 57, 58
Pottier Eugeniusz 45
Primo de Rivera y Oraneja Miguel 169
Princip Gawriło 95
Prószyński Konrad (ps. Promyk) 74
Prus Bolesław 56, 62, 64
Prystor Aleksander 234
Przybysz K. 355
Pu Yi (Pui) 192
Pugaczow Jemieljan I. 29
Puryszkiewicz Włodzimierz 32
Pużak Kazimierz 306, 329, 338, 347
Quisling Vidkun 266
Raczkiewicz Władysław 131, 303, 304, 336, 343
Radek Karol 186
Radkiewicz Stanisław 333, 340, 343
Radziwiłł Albrecht 225
Raina P. 265, 351
Rasputin Grigorij J. 102
Rataj Maciej 208, 224, 227, 299
Ratajski Cyryl 308, 319, 320
Razin Stiepan (Stieńka) 29
Reiss A. 46
Remarąue Erich Maria 97
Reza Szach Pahlawi, szach irański 188
Rhodew Cecil 38
Ribbentrop Joachim von 187, 197, 248, 249, 251,
270, 282, 295, 296, 351
Robertson R. 12
Roentgen Wilhelm von 9
Rohm Ernst 178, 184
Roją Bolesław 135
Rokossowski Konstantin 333
Rola-Żymierski Michał zob. Żymierski Michał
Romanowowie 33, 115, 162
Romer Tadeusz 317, 329
Rommel Erwin 270, 275
Roosevelt Franklin Delano 117, 164, 172, 173,
273, 274, 281-285, 287, 288, 313, 315-317,
326, 327, 329, 330, 343-345
Roosevelt Theodore 43
Rosenberg Alfred 178, 272
Rossman Henryk 235
Rotschildowie 14
Rousseau Jean Jacąues 15
Rowecki Stefan (ps. Grot) 306-308, 321, 327
Rozwadowski Tadeusz 223, 224
Rundstedt Gerd 272
Rusinowa I. 48, 122
Rutherford Ernest 12
Rutko wski Henryk 215
Rydz-Śmigły Edward 132, 144, 158, 159, 224-
226, 239-242, 248
Ryków Aleksiej I. 202
Ryszka F. 46
Rzepecki Jan 321, 347
Salazar António de Oliveira 170
Sapieha Adam 318
Sapieha Eustachy 139
Sazonow Siergiej D. 127
Schlieffen Alfred von 97, 101
Schoenbrenner J. 366
Schulze-Delitzsch Hermann 29
S.D. 368
Seyda Marian 130
Seyda Władysław 135
Seyss-Inquart Arthur 195
Shaw George Bernard 26
Siczynski Myrosław 58
Siemens Wilhelm 8
Sienkiewicz Henryk 38, 56, 128
Siergiej, patriarcha 183
Sieroszewski Wacław 158
Sierow Iwan (ps. Iwanów) 340, 343, 347
Sikorski Władysław 85, 208, 212, 223, 240, 303,
304, 306, 309, 310, 312-317, 319, 324-326
Simpson Wallis 162
Skałon Gieorgij A. 81
Składkowski Felicjan Sławoj 225, 226, 232, 241,
295
Skłodowska-Curie Maria 12
25 — Historia
385
Skoropadski Pawło 99
Skorzenny Otto 276
Skrzyński Aleksander 217, 221, 223
Skulski Leopold 147
Skwarczyński Stanisław 243
Sławek Walery 228, 230, 234, 239, 240, 258
'Słowacki Juliusz 58
Smetona Antanas 100, 170
Sołżenicyn Aleksandr I. 185
Sorel Georges 28
Sosabowski Stanisław 342
Sosnkowski Kazimierz 85, 129, 223, 326, 329, 336
Spasowicz Włodzimierz 55
Spencer Herbert 10
Spengler Oswald 100
Spychalski Marian 323
Stachanow Aleksiej G. 184
Stalin Józef W. (właśc. Iosif Dżugaszwili) 105,
181, 182, 184-186, 197, 201, 202, 246, 249-
251, 271, 273, 278, 282-286, 310, 312-314,
317, 326, 329, 330, 333, 334, 336-338, 342-
345, 348, 349, 370-377
Stanisławski Jan 58
Stanley Henry 12, 40
Stapiński Jan 76, 77
Starzyński Stefan 294
Staviski Aleksander 163
Stefan Batory, król polski 245
Steinbeck John 171
Stojałowski Stanisław 76, 77
Stolarski Błażej 158
Stołypin Piotr A. 32, 34, 101
Stresemann Gustav 118, 176, 193, 222, 230
Stroop Jiirgen 323
Studnicki Władysław 71
Strug Andrzej 82
Śubaśić" Ivan 285
Sukiennicki W. 350
Sun Yat-sen (Sun Jat-sen) 42, 190
Suworow Aleksandr W. 273
Swierdłow Jaków M. 202
Szalasi Ferenc 278
Szcześniak A. 46
Szendzielarz Zygmunt (ps. Łupaszka) 347
Szeptycki Stanisław 144
Szuchewycz Roman 347
Szujski Józef 58, 59, 87
Szymański Roman 60
Śliwiński Artur 207
Smigly-Rydz Edward zob. Rydz-Śmigły Edward
Świerczewski Karol 326, 340
Świerzyński Józef 134, 135
Świętochowski Aleksander 55
Świtalski Kazimierz 225, 229
Taczak Stanisław 140
Tagore Rabindranath 190
Tarnowski Stanisław 58
Taufik Pasza 38
Tetmajer Włodzimierz 85
Thugutt Stanisław 158
Tiedemann Heinrich 60
Tirpitz Alfred von 40
Tito (właśc. Josip Broz) 270, 278, 283, 284
Tkaczow Piotr N. 29
Tokarzewski-Karaszewicz Michał 306, 307
Tokugawa 13
Trocki Lew D. 103-106, 120, 181, 182, 202
Truman Harry 287, 348
Tuchaczewski Michaił N. 147, 149, 181, 185
Tuchman B. 37
Tumidajski Kazimierz (ps. Edward) 331
Tych F. 93
Ulmanis Karlis 170
Umberto I, król włoski 28
Verne Jules 11
Villa Francesco 28
Voldemaras Augustinas 231
Volta Alessandro 12
Warszawski Adolf (ps. Warski) 72, 215
Waryński Ludwik 68-71, 73
Wasilewska Wanda 240, 316, 339
Wawrzyniak Piotr 60
Weber Max 11
Wesołowski Bronisław 137
Weygand Maxime 267
Wiatr zob. Zawojna Narcyz
Wielopolski Aleksander 55
Wielopolski Zygmunt 55, 127
Wieniawa-Długoszowski Bolesław zob. Długo-
szowski-Wieniawa Bolesław
Więckowski Aleksander 131
Wiktor zob. Piłsudski Józef
Wiktor Emanuel III, król włoski 175
Wiktoria, królowa angielska 38, 41
Wilczyński-Olszyna Józef 295
Wilhelm I, cesarz niemiecki 34
Wilhelm II, cesarz niemiecki 20, 21, 35, 36, 109,
155
Wilk zob. Krzyżanowski Aleksander
Wilson Thomas Woodrow 99, 114, 115, 117, 119,
122, 130, 131, 133     ,
386
Witos Wincenty 77, 135, 138, 148, 151, 158, 202,
212, 218, 224, 225, 227, 229, 234, 236, 240,
346
Witte Siergej J. 30
Wittelsbachowie 21
Wituch T. 48, 122
Własow Andriej A. 273
Wodzicki Ludwik 58
Wojciechowski Stanisław 71, 82, 208, 210, 212-
214, 218, 223, 224
Wrangel Piotr N. 106
Wright Orville 8
Wright Wilbur 8
Wróblewski Walery 55
Wrzesiński W. 154, 255
Wyczółkowski Leon 58
Wysłouch Bolesław 70, 76
Wysołuch Maria 76
Wysołuchowie 77
Wyspiański Stanisław 58, 62
Young Owen 193
Zając Józef 306
Zagórski Włodzimierz 224
Zambrowski Roman 316
Zamoyski Maurycy 207
Zapata Emiliano 28
Zawadzki Aleksander 316, 339
Zawojna Narcyz (ps. Wiatr) 346
Zdziechowski Jerzy 217
Zhou Enlai (Czou En-ląj) 191
Ziemięcki Bronisław 158
Zinowjew Grigorij J. 181, 182, 202
Zweig Arnold 44
Zygielbojm Szmul 324
Zygmunt Stary, król polski 58
Zyndram-Kościałkowski Marian zob. Kościałko-
wski-Zyndram Marian
Żeleźniakow, marynarz 106
Żeligowski Lucjan 129, 145, 149, 150, 217, 223
Żeromski Stefan 62, 68, 71
Żuków Gieorgij K. 279
Żuliński Tadeusz 128
Żymierski Michał (ps. Rola) 328, 329, 333, 340,
342, 343
?%?
f
Spjs map
AFRYKA 1914
EUROPA 1914-1918
EUROPA 1923
EUROPA 1939-1941
EUROPA 1941-1945
OCEAN SPOKOJNY 1941-1945
AZJA PRZED 1914
BLISKI WSCHÓD 1920
KSZTAŁTOWANIE SIĘ GRANIC II RZECZYPOSPOLITEJ 1918-1922
POLSKA 1938
POLSKA 1939-1945
PÓŁW. BAŁKAŃSKI 1877-1920   '
Spis ilustracji
Cesarz austriacki Franciszek Józef I (1830-1916) i następca tronu arcyksiążę Karol (1887-
1922). E album de la guerre 1914-1919, t. I, Paris 1926...................          18
Car rosyjski Mikołaj II (1868-1918), król angielski Jerzy V (1865-1936) i król belgijski
Albert I (1875-1934). V album de la guerre, t. I........................          19
Cesarz niemiecki Wilhelm II (1859-1941), Paul von Hindenburg (1847-1934) i Erich Luden-
dorff (1863-1937). Propylaen Weltgeschichte, B. 8, Berlin 1930...............          20
Leon XIII (1810-1903). Propylaen Weltgeschichte, B. 8....................          28
Królowa angielska Wiktoria (1819-1901) według portretu Heinricha von Angeli. L. Strachey,
Królowa Wiktoria, Warszawa 1960................................          39
Ludwik Waryński (1856-1889). Centralne Archiwum Komitetu Centralnego Polskiej Zjedno-
czonej Partii Robotniczej — obecnie w Archiwum Akt Nowych (CA KC PZPR — AAN)           69
Bolesław Limanowski (1835-1935). CA KC PZPR — AAN.................          69
Róża Luksemburg (1870-1919). CA KC PZPR — AAN...................          69
Józef Piłsudski (1867-1935). AAN................................          79
388
Roman Dmowski (1864-1939). Biblioteka Jagiellońska (BJ).................           79
Wolności konstytucyjne — karykatura. Pocztówka współczesna. Biblioteka Narodowa (BN)          81
Europa w 1914 r. — karykatura. Archiwum Państwowe w Krakowie (APKr.)   .......           96
Aleksandr Kierenski (1881-1970). „L Ilustration" 21 IV 1917, nr 3829...........          103
Włodzimierz Lenin (1870-1924). Istorija russkoj litieratury, t. X, Moskwa-Leningrad 1954        103
Lew Trocki (1879-1940). CA KC PZPR — AAN.......................          103
Jak głosować przeciwko bolszewizmowi? — plakat francuski z 1919 r. Arch. Fot. PWN   .          107
D. Moop — Czy zostałeś ochotnikiem? — plakat rosyjski z 1920 r. Arch. Fot. PWN ...          107
Georges Clemenceau (1841-1929). Arch. Fot. PWN......................          114
David Lloyd George (1863-1945). P. Guinn, British Strategy and Politics 1914 to 1918, Oxford
1965.................................................          114
Thomas Woodrow Wilson (1856—1924). Ch. Vopicka, Secrets of the Bałkan Seven Years of a
Diplomatist's Life in Storm Centre of Europę, Chicago 1932.................          114
Józef Haller (1873-1960). Arch. Fot. PWN...........................          129
Kazimierz Sosnkowski (1885-1969). Archiwum Dokumentacji Mechanicznej (ADM)   . . .          129
Lucjan Żeligowski (1865-1947). Dziesięciolecie Polski Odrodzonej. Księga Pamiątkowa 1918-
1928, Kraków-Warszawa 1928..................................          129
Ignacy Daszyński  (1866-1936). Album sterników nawy państwa polskiego w pierwszym
dziesięcioleciu niepodległości, Warszawa 1929.........................          138
Wojciech Korfanty (1873-1939). Arch. Fot. PWN.......................          138
Wincenty Witos (1874-1945). BN................................          138
Adolf Hitler (1889-1945) i Benito Mussolini (1883-1945). Arch. Fot. PWN........          166
Cesarz japoński Hirohito (1901-1989). Arch. Fot. PWN....................          166
Miklós Horthy (1868-1957). Centralna Agencja Fotograficzna (CAF)............          169
Francisco Franco (1892-1975). CAF...............................          169
Cesarz etiopski Hajle Sellasje I (1892-1975). Arch. Fot. PWN................          189
Kemal Atatiirk (1881-1938). Arch. Fot. PWN   .........................          189
Chiang Kai-shek (1887-1975) i Mao Zedong (1893-1976). Arch. Fot. PWN........          191
Gabriel Narutowicz (1865-1922). CA KC PZPR— AAN...................         209
Stanisław Wojciechowski (1869-1953). Dziesięciolecie Polski Odrodzonej..........         210
Ignacy Mościcki (1867-1946). Dziesięciolecie Polski Odrodzonej   ..............         211
Władysław Grabski (1874-1938). CAF..............................         214
Eugeniusz Kwiatkowski (1888-1974). ADM..........................         214
Edmund Dalbor (1869-1926). CAF...............................         216
August Hlond (1881-1948). CAF................................         216
Edward Śmigły-Rydz (1886-1941). CAF............................         226
Felicjan Sławoj Składkowski (1885-1962). CAF........................         226
Józef Beck (1894-1944). CAF..................................         226
Pierre Laval (1883-1945) i Philippe Petain (1856-1951). „Światowid" 1935, nr 20   ....         268
Charles de Gaulle (1890-1970). Arch. Fot. PWN    .......................         268
Buchenwald, 1945 r. Arch. Fot. PWN..............................         277
Spotkanie żołnierzy amerykańskich i radzieckich nad rzeką Łabą, 1945 r. G.A. Chevallaz,
Histoire generale de 1789 a nos jours, Payot Lausanne 1964.................         278
Eksplozja atomowa w Hirosimie,  1945 r. Le monde contemporain. Historie civilisations,
J. Bouillon, P. Sorlin, J. Rudel, Bordas 1968..........................         279
Józef Stalin (1879-1953), Franklin D. Roosevelt (1882-1945) i Winston Churchill (1874-1965).
Arch. Fot. PWN..........................................         282
Władysław Raczkiewicz (1885-1947). CAF...........................         304
Władysław Sikorski (1881-1943). CAF.............................         304
Stanisław Mikołajczyk (1901-1966). CAF............................         304
Tomasz Arciszewski (1877-1955). ADM   ............................         304
Michał Tokarzewski-Karaszewicz (1893-1964). Muzeum Historyczne m.st. Warszawy (MHW)      307
389
Stefan Grot-Rowecki (1895-1944). MHW............................        307
Tadeusz Bór-Komorowski (1895-1966). MHW.........................        307
Leopold Okulicki (1898-1946). J.R. Krzyżanowski, Generał. Opowieść o Leopoldzie Okulic-
kim, Londyn 1980.........................................        307
Władysław Anders (1892-1970). CAF..............................         311
Zygmunt Berling (1896-1980). CA KC PZPR — AAN....................         311
Cyryl Ratajski (1875-1942). MHW...............................        320
Jan Piekałkiewicz (1892-1943). MHW   .............................        320
Jan Stanisław Jankowski (1882-1953). MHW    .........................        320
Stefan Korboński (1901-1989). CAF    ..............................        320
Wejście Niemców do getta warszawskiego podczas powstania w 1943 r. MHW......        324
Powstanie warszawskie, 1944 r. MHW Fot. S. Kris-Braun   ..................        336
Spis  treści
Wstęp.................................................         5
Część I. EUROPA I ŚWIAT OD LAT SIEDEMDZIESIĄTYCH XIX W. DO 1914 R.   .         7
Rozdział 1. Przeobrażenia cywilizacyjne............................         7
Rewolucji przemysłowej ciąg dalszy (7). Wiek pary, elektryczności, węgla i stali (8). Przewrót
w komunikacji, transporcie i przekazie informacji (8). Rozwój medycyny i nauk ścisłych (9).
Przemiany w życiu społecznym. Nowa obyczajowość (9). La Belle Epoąue (10).
Rozdział 2. Gospodarka światowa................................        13
Różne znaczenia pojęcia imperializm (13). Nowe potęgi gospodarcze (13). Kapitalizm mono-
polistyczny (14).
Rozdział 3. Przemiany ustrojów politycznych.........................        15
Pojęcie demokracji (15). Zasady demokratycznego systemu rządów (16). Partie polityczne (16).
Systemy polityczne poszczególnych państw (17).
Rozdział 4. Ruchy społeczno-polityczne i ideologie......................        23
Próba klasyfikacji (23). Konserwatyzm (23). Liberalizm (23). Pierwsze teorie socjalistyczne
(24). Prognozy marksizmu a rzeczywistość (24). Partie robotnicze i II Międzynarodówka (25).
Rewizjonizm i reformizm (26). Kościół rzymskokatolicki wobec kwestii społecznych (27).
Anarchizm i syndykalizm (27). Ruch narodnicki w Rosji (29). Ruch socjaldemokratyczny w
Rosji (30). Rewolucja 1905-1906 r. w Rosji (31). Nacjonalizm (33).
Rozdział 5. Stosunki międzynarodowe i konflikty kolonialne................        34
Kwestia wschodnia i Trójprzymierze (34). Geneza i formy kolonializmu „nowożytnego" (36).
Rywalizacja o podział Afryki (38). Rywalizacja o wpływy w Azji (41). Chiny i Japonia (42).
Specyfika kolonializmu USA (43). „Zbrojny pokój" i „kocioł bałkański" (43).
Przykłady ćwiczeń powtórzeniowych do części I........................        45
Materiały źródłowe.........................................        45
Międzynarodówka (45). E. Bernstein, Zasady socjalizmu i zadania socjalnej demokracji (46).
Deklaracja anarchistyczna (48). Leon XIII, encyklika Rerum novarum (50). Katechizm rewolu-
cjonisty (52).
Część II. ZIEMIE POLSKIE W LATACH 1864-1914....................        53
Rozdział 1. Polityka rządów zaborczych............................        53
391
Zabór rosyjski (53). Pozytywizm polski (55). Zabór austriacki (56). Stańczycy i historyczna
szkoła krakowska (58). Zabór pruski (59).
Rozdział 2. Stosunki gospodarczo-społeczne w trzech zaborach................        62
Ludność (62). Stosunki gospodarcze w zaborze rosyjskim (63). Stosunki gospodarcze w zaborze
austriackim (64). Stosunki gospodarcze w zaborze pruskim (65). Ogólna charakterystyka prze-
mian gospodarczych i społecznych (66).
Rozdział 3. Kształtowanie się nowożytnych ruchów politycznych..............        68
Odrodzenie liberum conspiro (68). Polski socjalizm (68). Nacjonalizm polski (74). Ruch ludowy
(75).
Rozdział 4. Rewolucja 1905-1906 r. na ziemiach polskich..................       78
Przebieg wydarzeń rewolucyjnych (78). Konsekwencje rewolucji (82).
Rozdział 5. Sytuacja polityczna na ziemiach polskich w przededniu I wojny światowej         84
Polskie ugrupowania wobec zbliżającej się wojny (84).
Przykłady ćwiczeń powtorzeniowych do części II.......................        86
Materiały źródłowe.........................................        87
J. Szujski, Kilka prawd z dziejów naszych ku rozważeniu w chwili obecnej (87). K. Krzywicki,
Polska i Rosja w 1872 r. (87). Szkic programu PPS (89). R. Dmowski, Myśli nowoczesnego
Polaka (90). Program PSL (92). R. Luksemburg, Czego chcemy? Komentarz do programu
SDKPiL 1904-1905 (93).
Część III. EUROPA I ŚWIAT OD WYBUCHU I WOJNY ŚWIATOWEJ DO POCZĄTKU
LAT DWUDZIESTYCH......................................        95
Rozdział 1. Przebieg I wojny światowej.............................        95
Początek wojny (95). Niemiecki plan strategiczny i pierwszy okres wojny (97). Działania
wojenne w latach 1915-1916 (97). Ostatni okres wojny (98).
Rozdział 2. Rewolucje w Rosji i początki rządów bolszewików...............     101
Rosja w przededniu rewolucji (101). Rewolucja lutowa (marcowa). Obalenie caratu (102).
Przygotowanie przewrotu bolszewickiego (104). Pierwszy okres władzy bolszewików (105).
Źródła zwycięstwa bolszewików (107).
Rozdział 3. Zmiany ustrojowe w Niemczech. Rozpad Austro-Węgier. Nowe państwa  . .      109
Obalenie cesarstwa Hohenzollernów (109). Rewolucja czy wybory (110). Wydarzenia w Nie-
mczech a międzynarodowy ruch robotniczy (110). Rozpad monarchii Habsburgów (111). Państwa
powstałe z rozpadu imperium Romanowów (112).
Rozdział 4. System wersalski...................................      113
Konferencja paryska. Spory o kształt traktatu z Niemcami (113). Traktaty z pozostałymi
państwami (116). Liga Narodów (117). System wersalski w połowie lat dwudziestych (117).
Przykłady ćwiczeń powtorzeniowych do części III.......................      119
Materiały źródłowe.........................................      120
W. I. Lenin, O zadaniach proletariatu w obecnej rewolucji (120). W. I. Lenin, Państwo a
rewolucja (121). 14 punktów prezydenta Wilsona (122). W. I. Lenin, Przemówienie ze zjazdu
robotników przemysłu garbarskiego (124).
Część IV. ODRODZENIE POLSKI...............................      126
Rozdział 1. Kwestia polska na początku I wojny światowej.................      126
Akcja Piłsudskiego (126). Po stronie państw centralnych (126). Po stronie Ententy (127). Drugi
rok wojny (127).
392
Rozdział 2. Droga ku niepodległości...............................      130
Akt 5 listopada (130). Reakcje po stronie Ententy (131). Powstanie korpusów polskich w Rosji
(131). Komitet Narodowy Polski w Paryżu (132). Kryzys przysięgowy (132). Rewolucja
bolszewicka (132). Skutki traktatu brzeskiego (133). Na Zachodzie (133). W Rosji Radzieckiej
(134). Zakończenie wojny (134). Rząd lubelski (135). Niepodległość (136).
Rozdział 3. Walka o kształt ustroju Polski...........................      137
Konsolidacja władzy w Warszawie (137). Rząd Moraczewskiego (137). Koalicyjny gabinet
Paderewskiego (139). Wybory do Sejmu Ustawodawczego (138). Mała konstytucja (140).
Rozdział 4. Walka o granice...................................      140
Stan początkowy (140). Powstanie wielkopolskie (140). Inwazja czeska na Śląsku Cieszyńskim
(141). Konferencja paryska (141). Wielkopolska i Pomorze (142). Górny Śląsk (142). Warmia
i Mazury (143). Śląsk Cieszyński (144). Front wschodni (144). Polskie programy wschodnie
(145). Państwa Ententy a polska granica wschodnia (145). Przygotowania wojenne (146).
Ofensywa kwietniowa (146). Natarcie bolszewickie (147). Tymczasowy Komitet Rewolucyjny
Polski (147). Akcje dyplomatyczne (148). Rząd ocalenia narodowego (148). Bitwa warszawska
i kontrnatarcie znad Wieprza (148). Bitwa niemeńska i rozejm (149). Zajęcie Wileńszczyzny
(149). Pokój ryski (150).
Rozdział 5. Konstytucja marcowa................................      151
Uchwalenie konstytucji (151). Zasady konstytucji marcowej (151).
Przykłady ćwiczeń powtórzeniowych do części IV.......................      152
Materiały źródłowe.........................................      152
Odezwa Naczelnej Komendy c. i k. wojsk austriackich (152). Odezwa Mikołaja Mikołajewicza,
naczelnego wodza wojsk rosyjskich (153). Odezwa do Polaków Naczelnego Dowództwa nie-
mieckich i austro-węgierskich armii wschodnich (154). Akt 5 listopada (154). My Pierwsza
Brygada (155). Manifest rządu lubelskiego (156). Odezwa Komitetu lubelskiego SDKPiL (158).
Telegram J. Piłsudskiego (160).
Część V. EUROPA I ŚWIAT OD LAT DWUDZIESTYCH DO 1939 R...........       161
Rozdział 1. Systemy polityczne w okresie międzywojennym.................      161
Klasyfikacja ustrojów (161). Systemy demokratyczne (162). Wielka Brytania (162). Francja
(163). USA (163). Geneza kryzysu demokracji w dwudziestoleciu międzywojennym (164).
Źródła totalitaryzmu (165). Faszyzm — ogólna charakterystyka (167). Autorytaryzm (168).
Rozdział 2. Gospodarka w okresie międzywojennym.....................       171
Wybuch kryzysu (171). Interwencjonizm państwowy formą walki z kryzysem (172).
Rozdział 3. Włochy Mussoliniego i Niemcy Hitlera......................      174
Faszyzm we Włoszech (174). Stosunki wewnętrzne w Republice Weimarskiej (176). Dojście
Hitlera do władzy (177). Organizacja III Rzeszy (178).
Rozdział 4. ZSRR i ruch komunistyczny............................      180
Koniec wojny domowej (180). NEP (181). Wielki skok (182). Czas terroru i „normalizacji"
drugiej połowy lat trzydziestych (184). Światowy ruch komunistyczny w okresie międzywojen-
nym (186).
Rozdział 5. Afryka i Azja w okresie międzywojennym....................      188
Początki kryzysu kolonializmu (188). Bliski Wschód. Turcja i Persja (188). Indie (189). Chiny
i Japonia (190).
Rozdział 6. Stosunki międzynarodowe..............................      192
Czas stabilizacji (192). Czas przełomu (193). Kształtowanie się osi Berlin-Rzym-Tokio (194).
Ku wojnie (195). Ostatnie miesiące pokoju (196).
393
Przykłady ćwiczeń powtórzeniowych do części V.......................      197
Materiały źródłowe.........................................      197
B. Mussolini, Doktryna faszyzmu (198). A. Hitler, Mein Kampf (199). J. Stalin, Wystąpienie
końcowe na XVII Zjeździe partii (201). Procesy moskiewskie (202).
Część VI. II RZECZPOSPOLITA................................      204
Rozdział 1. Rządy parlamentarne................................      204
Terytorium, ludność i gospodarka Polski (204). Odbudowa i reformy (205). Inflacja (206).
Chwiejność rządów (206). Wybory 1922 r. (207). Zabójstwo Narutowicza (208). Próby stabili-
zacji politycznej (208). Hiperinflacja i kryzys społeczny (212). Reformy Grabskiego (213).
Problemy polityczne rządu Grabskiego (214). Reforma rolna (215). Konkordat (215). Problemy
gospodarcze (216). Rząd Skrzyńskiego (217). Drugi rząd Chjeno-Piasta (217).
Rozdział 2. Położenie międzynarodowe Polski.........................      218
Układ sił w Europie (218). Polska między Niemcami i ZSRR (219). Polska a państwa zachodnie
(219). Stosunki z krajami Europy Środkowo-Wschodniej (220). Kryzys 1923 r. (220). Wokół
paktów gwarancyjnych (221). Problemy z sąsiadami (221). Skutki układów lokarneńskich (222).
Rozdział 3. Przewrót majowy i jego konsekwencje......................      223
Majowy zamach stanu (223). Nowy rząd i prezydent (224). Nowela sierpniowa (224). Podstawy
polityczne sanacji (225). Opozycja (227). Ożywienie gospodarcze (227). Powstanie BBWR
(228). Wybory 1928 r. (228). W nowym Sejmie (228). Centrolew (229). Polityka zagraniczna
(230).
Rozdział 4. W okresie wielkiego kryzysu............................      232
Aresztowanie posłów opozycji (232). „Cuda nad urną" (232). Kryzys gospodarczy (233). Po
wyborach „brzeskich" (234). Zaostrzenie konfliktów społecznych (235). Ponowny wybór Mo-
ścickiego (235). W opozycji (235). Zaostrzenie stosunków narodowościowych (236). Obóz w
Berezie Kartuskiej (237). Konstytucja kwietniowa (237).
Rozdział 5. Sanacja bez Piłsudskiego..............................      239
Śmierć marszałka (239). Wybory 1935 r. (239). Zaburzenia społeczne (240). Propaganda frontu
ludowego (240). Front Morges (240). Powstanie OZN (241). Reakcje opozycji (241). Wśród
mniejszości narodowych (242). Rozwiązanie KPP (242). Przesilenie w OZN (242). Wybory
1938 r. (243). Program gospodarczy rządu (243). Powstanie COP (243). Plan 15-letni (244).
Rozdział 6. Polityka zagraniczna w latach trzydziestych...................      245
Polityka równowagi (245). Polsko-radziecki pakt o nieagresji (245). Stosunki polsko-niemieckie
(246). Wokół paktu czterech (246). Stosunki polsko-radzieckie (246). Polsko-niemiecka dekla-
racja o nieagresji (247). Przedłużenie paktu polsko-radzieckiego (247). Dylematy dyplomacji
polskiej (247). Wokół ultimatum wobec Litwy (248). Przyłączenie Zaolzia (248). Polska w
ślepym zaułku (248). Zwrot w sytuacji (249). Początek decydującej rozgrywki (249). Podwójna
gra Stalina (250). Pakt Ribbentrop-Mołotow (251). Ostatnie dni pokoju (251). Bilans niepod-
ległości (252).
Przykłady ćwiczeń powtórzeniowych do części VI.......................      253
Materiały źródłowe.........................................      254
J. Piłsudski, Przemówienie do przedstawicieli stronnictw sejmowych (254). Streszczenie odezwy
BBWR (255). Deklaracja ideowa Obozu Wielkiej Polski (256). Rezolucja Kongresu Obrony
Praw i Wolności Ludu (257). Konstytucja marcowa (259). Konstytucja kwietniowa (260).
J. Beck, Przemówienie wygłoszone na plenarnym posiedzeniu Sejmu (262). Tajny protokół do
paktu o nieagresji między Niemcami a Związkiem Radzieckim (265).
394
Część VII. EUROPA I ŚWIAT W OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ.........      266
Rozdział 1. Przebieg działań wojennych   ............................      266
Ofensywa niemiecka w Europie Zachodniej (266). „Bitwa o Anglię" (269). Walka o basen
Morza Śródziemnego i Bliski Wschód (269). Polityka ZSRR w latach 1939-1941 (270). Początek
wojny niemiecko-radzieckiej (272). Reakcje radzieckie (273). Stany Zjednoczone a wojna. Pearl
Harbor (273). Działania wojenne w latach 1942-1943 (274). Front wschodni (274). Basen Morza
Śródziemnego (275). Daleki Wschód (276). Holocaust (276). Ku klęsce — działania wojenne
w latach 1944-1945 (276).
Rozdział 2. Wielka koalicja....................................      281
Początki wielkiej koalicji. Karta Atlantycka (281). Współdziałanie i konflikty (281). Konferencja
w Casablance (283). Teheran i Kair (283). W przededniu Jałty (284). Konferencja w Jałcie
(285). Ku rozpadowi wielkiej koalicji (286).
Przykłady ćwiczeń powtórzeniowych do części VII......................      287
Materiały źródłowe.........................................      287
Karta Atlantycka (287). Deklaracje trzech mocarstw (289). H. Himmler, Przemówienie do
gruppenfiihrerów SS (289). Sprawozdanie z konferencji krymskiej (290).
Część VIII. POLSKA W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ................      293
Rozdział 1. Kampania wrześniowa................................      293
Najazd niemiecki na Polskę (293). Tło międzynarodowe (294). Bitwa nad Bzurą (294). Zaci-
skanie wielkich kleszczy (294). Inwazja radziecka (295). Ewakuacja władz RP (295). Zakoń-
czenie walk (295). Bilans kampanii wrześniowej (296).
Rozdział 2. Dwie okupacje....................................      296
Podział ziem RP (296). Organizacja administracji w strefie niemieckiej (297). Administracja
radziecka na Kresach Wschodnich (297). Vae victis (pokonanym biada) (298). Polityka niemie-
cka (298). Polityka radziecka (300).
Rozdział 3. Rząd polski na wychodźstwie i początki podziemia w kraju (październik
1939-czerwiec 1941)........................................      303
Powstanie rządu RP na uchodźstwie (303). Stosunki rządu emigracyjnego z innymi państwami
(305). Przeniesienie władz RP do Anglii (305). Początki podziemia w Polsce (306). Działalność
podziemia (308).
Rozdział 4. Na arenie międzynarodowej i w okupowanym kraju (czerwiec 1941-kwie-
cień 1943)..............................................      309
Skutki hitlerowskiego najazdu na ZSRR (309). Układ Sikorski-Majski (310). Tworzenie armii
polskiej (310). Alianci a Polska (312). Wizyta Sikorskiego w ZSRR (312). Polska w obozie
alianckim (313). Plany federacji polsko-czechosłowackiej (313). Ewakuacja armii polskiej z
ZSRR (314). Sprawa polska w obozie alianckim (314). Nieprzyjazne kroki ZSRR (315).
Powstanie ZPP (316). Postawa aliantów zachodnich (316). Zerwanie stosunków polsko-radziec-
kich (316). Zmiany w organizacji okupacji po czerwcu 1941 r. (317). Polityka hitlerowska
(317). Życie społeczne pod okupacją (318). Eksterminacja Żydów (318). Podziemie polityczne
(319). Armia Krajowa (321). Podziemie polskie wobec eksterminacji Żydów (321). Powstanie
PPR (322). Aktywizacja podziemia niepodległościowego (323). Powstanie w getcie warszawskim
(323).
Rozdział 5. Czas przełomu (kwiecień 1943-lipiec 1944)   ...................      325
Ofensywa polityczna Kremla (325). Śmierć Sikorskiego (326). Konferencja w Teheranie (326).
Podziemie w kraju (327). Walki polsko-ukraińskie (327). Aktywność PPR (328). Powstanie
KRN (328). Utworzenie RJN (328). Sytuacja na początku 1944 r. (329). Stanowisko rządu RP
395
(329). Monte Cassino (330). Plany rządu RP (330). Akcja „Burza" (331). Efekty akcji „Burza"
(332).
Rozdział 6. Powstanie warszawskie...............................      333
Utworzenie PKWN (333). Manifest PKWN (333). Koncesje terytorialne PKWN (334). Decyzja
o powstaniu w Warszawie (334). Wybuch powstania w Warszawie (335). Mikołajczyk w
Moskwie (336). Sierpień w Warszawie (337). Alianci a powstanie (337). Klęska powstania
(338).
Rozdział 7. Fakty dokonane   ...................................      339
„Polska lubelska" (339). Terror (340). Polityka gospodarcza PKWN (340). Reforma rolna PKWN
(341). Koncesjonowane życie polityczne (341). Dymisja Mikołajczyka (342). Podziemie po
powstaniu warszawskim (343). Powstanie Rządu Tymczasowego (343). Sytuacja w kraju (344).
Sprawa polska w Jałcie (344). Reakcje polskie (345). Spory w obozie alianckim (345).
Konsolidacja „władzy ludowej" (346). Wiosna 1945 r. w kraju (346). Aresztowanie „Szesnastu"
(347). Pod koniec wojny (348). Bilans polityki polskiej lat wojny i okupacji (348).
Przykłady ćwiczeń powtorzeniowych do części VIII......................      349
Materiały źródłowe.........................................      350
Ulotka do żołnierzy polskich (350). Dodatkowy tajny protokół do traktatu radziecko-niemie-
ckiego o granicach i przyjaźni (351). „O co walczymy?" Deklaracja programowa Polskiej Partii
Robotniczej (352). Deklaracja Rady Jedności Narodowej (355). Pierwsze „Obwieszczenie
urzędowe" (361). Manifest PKWN (361). O powstaniu warszawskim (366). W dwunastą rocznicę
(367). W 22 rocznicę Powstania Warszawskiego (369). Protokół z rozmowy S. Mikołajczyka z
J. Stalinem (370). Protokół z rozmowy ze stroną brytyjską w sprawie podstaw porozumienia
polsko-radzieckiego (374). Sprawozdanie z konferencji krymskiej (378).
Indeks nazwisk..........................................        380
Spis map . . .
Spis ilustracji

388
388
P.ws
Md MMi Mik
N MMśMMdMMdMAiMMiMdMMiMMdMMiMMiMMiMMiMMiI
'i MMd MMi MMi MMi MMi. MMi MMi MMi MMi MMi MMi MMi MMi
lT"'ł'                            I MU MU MMd MMJ MI
UJM Ma
li MMi MĄ
MMt
MMMMĄ                                                                                         MMiM
ADtL
I- » 4ł*         AwzoAio^Ajstji uioizod
f *  t   *'          qa3pfo^vv \ HIM-TzpBy; buuv - Azjo^ny '3p:
l\iŁC          AdBui 'iiB^d   AwB^saz 'amojpojz
..j Jiirf Mj      -(t6/99S
JOSfZS   Ul  I  II   SBp[  Bip   TUO^Sią  5IIUZD5jpod  ^US3ZOOAVO^
 mi mm
I Md
IMi MMi
fd MMi II
WMd MMi
IMi MMi
[d MMi MĄ
?Uńd MMi
i MMi MM
\UMi MMi
l\i MMi MM
i MMd
MMMiM.
MM Md
U MMi 1
 zbjo

i MMi ?
Ali MMi
U MMi E
IM MMd
MJtg
\dMt
MM,
ii.
Mi:
ti,
MMdM
UMMt
HMiM
li MMt
MMdM
id,
MAtdB
U HA
MM
li,
MM
li Ml
MMi il
W Ii
I MMi MMi MMi MMi MMi MMi iJŚil MMi MMi MMi MMi MMi MMd
Mi MMi MMi MMi MMi MMi MMi MMd MMi MMi MMi MMi MMd MM

TLS T-68LI IHSTIOd YIHOLSIH
nr ęt w >• <* *?
?i rn
4   i*
 ... PWNPWW
1 PWI
?W PWN P\
??\T
F1
poleca:
Anna Radziwiłł, Wojciech Roszkowski
HISTORIA 1945-1990
Podręcznik dla szkól średnich


Nowoczesny podręcznik historii dla klas IV szkół
średnich (zakwalifikowany przez MEN - nr 152/93).
Zaopatrzony w teksty źródłowe, zestawy pytań, mapy
oraz ilustracje. Obejmuje materiał przerabiamy według
programu w drugiej połowie roku szkolnego. Autorzy -
Anna Radziwiłł i Wojciech Roszkowski - gwarantują
wysoki poziom merytoryczny i metodologiczny pracy.
,'WW PWJV PWM PWW tWŚ rtfil
 wi? rwa twu FWI
 ^'f PWI FWIP
V< |ri'!v pwnr p«rM puw pwm ?wn pwn pwn pwe pw
PilFIPt iPWIiriFllpiPWI(Plraf JhwPWit piniME?W\?N'Ą' pilIpiWNĄtarpwlłrifPWlwiiV
w
f FWtmm
WN 0^ '
I PW^m
WE W*
PWM
WN ff« «
PWI
WPl
Ef PWF WA
poleca:
HISTORIA 1789-1990
Wybór tekstów źródłowych dla szkól średnich
oprać. Jerzy Eisler, Melania Sobańska-Bondaruk
1789-1990
opracowali
Jerzy Eisler
Melania Sobańska-Bondaruk
Wybór podstawowych źródeł do historii XIX i XX w. dla
nauczycieli i uczniów szkół średnich, powiązany z pod-
ręcznikami Anny Radziwiłł i Wojciecha Roszkowskiego.
Mogą się nimi posługiwać nauczyciele historii we wszy-
stkich typach szkół średnich, niezależnie od tego,
z jakiego podręcznika korzystają w swej pracy.
 if ,f
 Ml
rl PWE
m fi
 pwe
FWI Pl
7NPV
PWM
PWE P W ii
PMft i-i
»• i :>ii * f  ;. » t
PWM 'PWM FWM PWM FWI FWI FWI PWff f Wf FWI PWI f WI PWN
JN PWI PWI PWM PWE PWM PWI PWE.PWM PWM PWE PWI PWI Pi