III Budowanie �adu powojennego W roku 1919 Rosja Radziecka, pogr��ona w niewyobra�alnym chaosie, o nie daj�cej si� przewidzie� przysz�o�ci, w opozycji wobec ca�ej reszty �wiatowego systemu spo�eczno-politycznego, nie by�a w stanie ani nie chcia�a uczestniczy� w wypracowywaniu nowego �adu. Ten �ad by� niezb�dny dla Europy, a budowanie go musia�o mie� reperkusje na skal� �wiatow�. Paryska konferencja pokojowa Takie by�o zadanie konferencji pokojowej, kt�ra zebra�a si� w pocz�tku 1919 roku w Pary�u. Uczestniczy�y w niej pa�stwa "sprzymierzone i stowarzyszone', kt�re pospo�u pokona�y Czw�rprzymierze (Niemcy, Austro-W�gry, Bu�garia, Turcja). By�o ich 27, jednak udzia� wielu z ruch w wojnie i w konferencji pokojowej mia� charakter czysto formalny (tyczy to np. republik latynoameryka�skich), a rola innych by�a ograniczona ze wzgl�du na ich rang� (np. Belgii czy powsta�ych dopiero z ko�cem wojny Polski i Czechos�owacji). Decyduj�ce znaczenie w samej organizacji i przebiegu 29 konferencji mia�o pi�� "g��wnych mocarstw": Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Francja, W�ochy i Japonia, zw�aszcza za� pierwsze trzy z wymienionych. Na podkre�lenie zas�uguje w tym miejscu rola Stan�w Zjed- noczonych. By�a ona odzwierciedleniem nie tylko wagi ich udzia�u w rozstrzygni�ciu wojny (o czym by�a mowa wy�ej), ale te� rangi, jak� zamierza� im nada� w stosunkach �wiatowych prezydent Wilson. Znalaz�o to wyraz ju� w Czternastu Punktach, og�oszonych 8 stycznia 1918 roku. Zawiera�y one nie tylko postulaty tycz�ce powojennej sytuacji poszczeg�lnych pa�stw (w tym punkt 13 m�wi�cy o utworzeniu niepodleg�ej Polski). Sze�� z nich proponowa�o tak�e og�lne rozwi�zania w stosunkach mi�dzynarodowych, zapewniaj�ce trwa�y pok�j. Mia�y temu s�u�y�: wprowadzenie jawno�ci porozumie� mi�dzynarodowych, pe�na wolno�� �eglugi na morzach, likwidacja ogranicze� w handlu mi�dzynarodowym, rozbrojenie oraz uregulowanie spraw kolonialnych. Has�a te sprawia�y wra�enie g�rnolotnych og�lnik�w; mo�na jednak zauwa�y�, �e ta wizja powszechnych stosunk�w bardziej mog�a odpowiada� celom i interesom Stan�w Zjednoczonych ni� tradycyjnych mocarstw europejskich. Nie zosta�y one jednak wprowadzone w �ycie poza punktem ostatnim, czternastym, postuluj�cym powo�anie organizacji reguluj�- cej stosunki mi�dzynarodowe i zapobiegaj�cej wojnie. Mia�a to by� Liga Narod�w - ulubiony koncept Wilsona. Czterna�cie Punkt�w zyska�o wielki rozg�os i szczeg�lne znaczenie. Przyczyni� si� do tego ich kompleksowy charakter, zar�wno w cz�ci og�lnej, jak i szczeg�owej, w kt�rej na plan pierwszy wysuni�ta zosta�a zasada narodowa. Du�� rol� odgrywa� te� autorytet ich autora - przyw�dcy pa�stwa wyrastaj�cego na najpot�niejsze w �wiecie, zarazem za� tego, kt�re do 30 wojny przyst�pi�o do�� p�no, dobrowolnie i bez widocznych korzy�ci dla siebie, stawianych zwykle jako cele wojenne. Pot�ne Stany mia�y by� arbitrem w rozstrzygni�ciu wojny, ich prezydent - tw�rc� przysz�ego trwa�ego pokoju. Czterna�cie Punkt�w sta�o si� wi�c oparciem dla wszelkich oczekiwa�, jakie z konferencj� pokojow� wi�zali zwyci�zcy, a tak�e pokonani (st�d m.in. p�niejsze rozczarowanie Niemiec postanowieniami traktatu wersalskiego). Konferencja paryska mia�a przed sob� kilka cel�w. Jednym z nich by�o wypracowanie traktat�w pokojowych z pokonanymi pa�stwami, przede wszystkim z Niemcami. Traktaty te mia�y da� zwyci�zcom zado��uczynienie gospodarcze (reparacje, czyli sp�aty rekompensuj�ce szkody wojenne), ale i inne, np. terytorialne lub w dziedzinie ukarania zbrodniarzy wojennych. Mia�y te� zabezpieczy� Europ� przed militaryzmem i rewan�yzmem, zw�aszcza niemieckim, poprzez ilo�ciowe i jako�ciowe ograniczenia ich potencja�u wojskowego. Innym celem by�o utworzenie wsp�lnych ram dla ca�okszta�tu stosunk�w mi�dzynarodowych, zw�aszcza za� usuni�cie niebezpiecze�stwa wojny. Temu s�u�y� mia�a przede wszystkim Liga Narod�w. Mia�a wreszcie konferencja rozstrzygn�� ca�� mas� problem�w powojennej Europy: wytyczenie granic nowo powsta�ych pa�stw, uznanie aspiracji r�nych narodowo�ci, ochron� mniejszo�ci narodowych i religijnych itp. Zadania te przekracza�y mo�liwo�ci konferencji, dodatkowo pomniejszane przez rozbie�no�ci w d��eniach g��wnych jej uczestnik�w. Francja i Wielka Brytania rywalizowa�y mi�dzy sob� o wp�ywy na Bliskim Wschodzie, przede wszystkim jednak r�ni�y si� w za�o�eniach swojej polityki europejskiej. Francji nade wszystko zale�a�o na zapewnieniu sobie bezpiecze�stwa ze strony wschodniego 31 s�siada, w ci�gu p�wiecza dwukrotnego gro�nego agresora. Widoczne to by�o w jej postulatach tycz�cych samych Niemiec, jak i w d��eniu do utworzenia w Europie �rodkowej strefy wp�yw�w i systemu sojuszy maj�cych zast�pi� dawny alians z Rosj�. Wielka Brytania, dla kt�rej niemiecki handel i niemiecka flota wojenna przesta�y by� gro�nymi rywalami, gotowa by�a chroni� Niemcy przed zbytnim os�abieniem w imi� swojej tradycyjnej polityki r�wnowagi europejskiej. Stara�a si� wi�c przeciwdzia�a� wspomnianym inicjatywom francuskim. Tym nale�y t�umaczy� m.in. propolskie stanowisko Francji i proniemieckie Wielkiej Brytanii w sprawie Gda�ska i G�rnego �l�ska. P�niej rozbie�no�ci takie da�y o sobie zna� w polityce reparacyjnej. Konkretne postanowienia terytorialne, ekonomiczne, militarne zamiast roz�adowa� kontrowersje, musia�y nieuchronnie rodzi� nowe. W dodatku wypracowane by�y bez udzia�u pa�stw pokonanych, kt�rym przedstawione zosta�y w postaci dyktat�w. Dnia 28 czerwca 1919 roku w Wersalu podpisany zosta� traktat pokoju z Niemcami. W �lad za nim posz�y inne: z Austri�, Bu�gari�, W�grami, Turcj�. Jednak najwa�niejszy by� ten pierwszy. Nada� on nazw� ca�emu systemowi, kt�ry usi�owano zbudowa� na konferencji paryskiej: system wersalski. W za�o�eniach powszechny, w rezultacie by� to system ograniczony. Nieobecne albo s�abo w rum obecne by�y g��wne mocarstwa pozaeuropejskie: Stany Zjednoczone i Japonia, jak te� Niemcy (i inne pa�stwa pokonane) oraz Rosja Radziecka. Tak wi�c by� on kad�ubowy nawet na skal� europejsk�. Os�abia�y go wspomniane kontrowersje i trudno�ci lub niemo�no�� wykonania poszczeg�lnych postanowie�. W rezultacie w Europie "wersalskiej" powsta�y dwie grupy pa�stw: zaintere 32 sowanych utrzymaniem powsta�ego stanu rzeczy oraz tych, kt�re pragn�y zmiany. Linia podzia�u mi�dzy nimi nie by�a to�sama z podzia�em na zwyci�zc�w i pokonanych, na przyk�ad do grupy "rewizjonist�w" do��czy�y W�ochy, nie do�� usatysfakcjonowane tym, co uzna�y za "okaleczone zwyci�stwo". Nowo�ci� powsta�� na konferencji paryskiej by�a organizacja mi�dzynarodowa: Liga Narod�w. Wymy�lona przez ameryka�skiego prezydenta, w za�o�eniu mia�a charakter powszechny. W praktyce zdominowana zosta�a przez pa�stwa i zagadnienia europejskie. Znaczenie jej, a zw�aszcza skuteczno�� w dziedzinie zapewnienia pokoju, by�y ograniczone, co si� uwidoczni�o g��wnie w czasie kryzys�w w latach trzydziestych. Zaznaczy� jednak trzeba, �e zanim do tego dosz�o, po pierwszych niepewnych latach Liga Narod�w nieco okrzep�a; przyj�cie do niej Niemiec w roku 1926 dodatkowo wzmocni�o j� i uwiarygodni�o. Na pewno Liga stanowi�a forum, na kt�rym wyra�niej dawa� si� s�ysze� g�os pa�stw ma�ych i �rednich. Dzi�ki jej sesjom znacznie poszerzy�y si� kontakty mi�dzy politykami, zw�aszcza ministrami spraw zagranicznych. Przemiany w Europie �rodkowej i na Bliskim Wschodzie Wstrz�su, jakim by�a wojna, nie przetrwa�y trzy wielonarodowe monarchie: Rosja, Austro-W�gry i Turcja. W konsekwencji przynios�o to zasadnicze zmiany polityczne w Europie �rodkowej i w Azji Mniejszej. Od Ba�tyku po Mezopotami� pojawi�y si� nowe pa�stwa, niekt�re dawne uleg�y zmianom. By�y dwie zasadnicze sk�adowe tego procesu. Jedna to wydarzenia i fakty dokonane na obszarach Rosji od roku 1917 oraz 33 Austro-W�gier, Niemiec i Turcji od jesieni roku 1918. Druga: decyzje wypracowane przez konferencj� pokojow� i zapisane w rozmaitych traktatach, poczynaj�c od wersalskiego. D��enia i dzia�ania nowych pa�stw determinowane by�y w powa�nej mierze przez dylematy narodowe. Na obszarze Europy �rodkowej w warunkach braku samodzielnego bytu pa�stwowego �wiadomo�� narodowa rozwija�a si� w spos�b r�ny ni� w Europie Zachodniej. Istnia�y narody przechowuj�ce (jak Polacy czy W�grzy) czy ponownie odnajduj�ce (jak Czesi) tradycje tego bytu. Inne do postulatu tego dochodzi�y ewolucyjnie, poprzez stopniowe artyku�owanie w�asnej to�samo�ci. Wsz�dzie jednak okoliczno�ci sprzyja�y wytwarzaniu si� nacjonalizmu obronnego. Granica, poza kt�r� przestaje by� on obronny, jest nader niewyra�na. Uwidoczni�o si� to w momencie, gdy znikn�li ciemi�cy, tym bardziej �e zasada samostanowienia mia�a by� wprowadzana na obszarach niejednokrotnie mieszanych narodowo. By�y i inne czynniki wp�ywaj�ce na proces przekszta�cania si� Europy �rodkowej. Jednym z ruch by� og�lny niepok�j spo�eczno-polityczny. Pod�o�e dla� stanowi�y wielorakie trudno�ci powojenne (o kt�rych mowa dalej), a dodatkowy impuls - ideologia i przyk�ad p�yn�ce z Rosji. Innym czynnikiem by�a polityka mocarstw zachodnich - Wielkiej Brytanii i Francji a wi�c �cieranie si� i krzy�owanie ich interes�w na tym obszarze, d��enie do utworzenia w�asnych stref wp�yw�w, r�ne koncepcje stosunku do Rosji i do Niemiec. Wzgl�dy te dawa�y o sobie zna� mi�dzy innymi przy ustalaniu granic. Teoretycznie nadrz�dne kryterium narodowe nie zawsze dawa�o si� zastoso- wa�, opr�cz niego dochodzi�y do g�osu inne: gospodarcze, historyczne, po cichu niekiedy i strategiczne. W rezultacie dosz�o do zjawiska okre�lanego mianem "ba�kanizacji' Europy. Na znaczn� cz�� Europy �rodkowej rozci�gn�y si� zjawiska charakteryzuj�ce uprzednio Ba�kany i irytuj�ce stolice europejskie: spory terytorialne i antagonizmy narodowe. W obr�bie wielu nowych pa�stw istnia�y mniejszo�ci narodowe. Przed pierwsz� wojn� �wiatow� 60 mln Europejczyk�w mieszka�o w "nieswoich" pa�stwach. Obecnie liczba ta zmala�a o po�ow�. By� to jaki� post�p, ale wida� by�o, �e idea pa�stwa narodowego zatriumfowa�a w spos�b nader niedoskona�y, a nowe rozwi�zania nierzadko rodzi�y nowe konflikty (jak np. polsko-czechos�owacki, polsko-litewski, grecko-turecki). Do pewnego stopnia usi�owano temu zaradzi� przez opracowanie prawnego systemu ochrony mniejszo�ci. Wz�r dla� stanowi� tzw. ma�y traktat wersalski. Okre�lenie pochodzi st�d, �e odpowiedni traktat przygotowany zosta� jako towarzysz�cy traktatowi pokojowemu z Niemcami i podpisany w tym samym dniu, tj. 28 czerwca 1919 roku. Na jego mocy Polska gwarantowa�a mniejszo�ciom religijnym, j�zykowym i rasowym prawo do r�wnego traktowania i korzystania z tych samych praw, co wi�kszo�� mieszka�c�w. Te same zobowi�zania przyj�y na siebie przy podpisaniu innych traktat�w pokojowych Czechos�owacja, Rumunia, Kr�lestwo Serb�w, Chorwat�w i S�owe�c�w, Bu�garia, W�gry, Grecja i Turcja. System ochrony mniejszo�ci mia� sporo u�omno�ci: nie by� powszechny, obejmowa� bowiem tylko niekt�re pa�stwa, kt�rym zosta� narzucony niekiedy wbrew ich woli; praktyczne jego funkcjonowanie w latach nast�pnych dalekie by�o od oczekiwa�. Wi�ksze mia� zatem znaczenie jako precedens w prawie mi�dzynarodowym ni� dzi�ki konkretnym rozwi�zaniom. Przesuni�cia dawnych granic powodowa�y nieraz 35 konieczno�� wyboru mi�dzy "ma��' i "wielk�" ojczyzn�. W odniesieniu do tego pierwszego poj�cia Stefan Ossowski u�ywa� terminu "prywatna ojczyzna'. Uwydatnione w ten spos�b zosta�o uzupe�nienie zwi�zku cz�owieka z jego krajem przez dodatkowy zwi�zek, jeszcze bli�szy i bardziej subiektywny, z jego rodzinn� okolic�, prowincj� itp. Bieg dziej�w potrafi za� nieraz przynie�� oddzielenie ojczyzny "prywatnej" od kraju ojczystego. Tak by�o na przyk�ad w wypadku Niemc�w z Wielkopolski i Pomorza, Polak�w z Mi�szczyzny itp. Konsekwencj� bywa�y migracje; zjawisko to jednak wyst�powa�o na skal� ograniczon�. Innym skutkiem owych zmian by�y przekszta�cenia zwi�zk�w gospodarczych, rynk�w lokalnych itp. I tu przyk�adem mo�e s�u�y� Polska: konieczne by�o zintegrowanie ekonomiczne czy chocia�by komunikacyjne, a tak�e mentalne ziem wchodz�cych uprzednio w sk�ad trzech odr�bnych organizm�w pa�stwowych, co wp�yn�o na ich znaczne zr�nicowanie. Zmiany na mapie politycznej Europy i Bliskiego Wschodu by�y du�e, obejmuj�c cztery dawne wielkie monarchie. Z monarchii habsburskiej wy�oni�y si� dwa ma�e pa�stwa, Austria i W�gry, formalnie jej sukcesorzy, faktycznie zupe�nie r�ne od dawnych monarchii nosz�cych te nazwy. Inne obszary sta�y si� znacz�cymi cz�ciami Czechos�owacji (niemal 100% jej obszaru), Polski, Rumunii oraz Kr�lestwa Serb�w, Chorwat�w i S�owe�c�w, zwanego nieoficjalnie, a od roku 1929 i oficjalnie Jugos�awi�. Pewne zyski terytorialne kosztem Austrii uzyska�y te� W�ochy. Z Rosji carskiej wyodr�bni�y si� cztery nowe pa�stwa: Finlandia, Estonia, �otwa i Litwa. Nie powiod�a si� pr�ba utworzenia pa�stwa ukrai�skiego. Utraci�a natomiast Rosja na rzecz Polski cz�� Bia�orusi i Wo�y�, a na rzecz Rumunii Besarabi�. Oznacza�o to cof 36 m�cie si� jej granic do stanu mniej wi�cej z czas�w Piotra I. Trudne to by�o dla niej do zaakceptowania, tote� w ci�gu XX wieku zachodnia granica Rosji nieraz jeszcze b�dzie si� przesuwa� w r�ne strony. Stosunkowo najmniejsze, chocia� te� znaczne straty ponios�y Niemcy, trac�c - przede wszystkim na wschodzie -1 / 7 swojego obszaru i 1 / 10 ludno�ci i maj�c odt�d swe terytorium rozci�te na dwie cz�ci. "Korytarz pomorski', kt�ry wszed� w sk�ad pa�stwa polskiego, oddzieli� bowiem Prusy Wschodnie od reszty Niemiec. Drugim obok Austro-W�gier podzielonym pa�stwem sta�o sie imperium osma�skie. Jego wielowiekowa historia dobieg�a ko�ca z odpadni�ciem ode� obszar�w arabskich, co by�o wynikiem popieranego przez Anglik�w ruchu narodowego. Powsta�y z nich: Irak, Syria, Liban, Palestyna, Transjordania, Hid�as, Asir, Jemen. Nowa Turcja, do�� jednolita narodowo, mi�dzy innymi wskutek czystek etnicznych, kt�re w czasie pierwszej wojny �wiatowej kosztowa�y �ycie 1,5 mln Ormian, ogranicza�a si� do Azji Mniejszej. W �lad za zmianami terytorialnymi posz�y i polityczne. W roku 1922 w�adca straci� tytu� su�tana, dwa lata p�niej przesta� te� by� przyw�dc� religijnym - kalifem. Autorytarne rz�dy Mustafy Kemala przynios�y wielostronn� modernizacj� wed�ug wzorc�w europejskich. Oznacza�a ona przede wszystkim laicyzacj� pa�stwa - po raz pierwszy w dziejach islamu - i zwi�zan� z tym gruntown� reform� systemu prawnego. Znajdowa�a tak�e wyraz zewn�trzny we wprowadzeniu alfabetu �aci�skiego, nazwisk, ubior�w europejskich. Ten ogromny przewr�t zbli�y� Turcj� do Europy, co do dzi� ma skutki polityczne. Dokona� si� - nale�y to podkre�li� - stosunkowo g�adko. Sta�o si� tak dzi�ki ogromnemu autorytetowi Mustafy Kemala, kt�ry przybra� nazwisko Atatiirk, czyli Ojciec Turk�w. 37