LEKSYKON PRZYRODNICZY Grzyby Helmut i Renat� Grunert Przek�ad i adaptacja Jadwiga Koz�owska �wiat Ksi��ki Koncepcja serii: Gunter Steinbach Tytu� orygina�u: Steinbachs Naturfuhrer: Pilze Ilustracje: Fritz Wendler Licencyjne wydanie klubu ��wiat Ksi��ki" za zgod� Mosaik Verlag i GeoCenter International Warszawa �wiat Ksi��ki Warszawa 1996 � Mosaik Verlag GmbH Monachium 1984 � polskiego wydania GeoCenter International Warszawa 1995 Wszystkie prawa zastrze�one. Reprodukowanie, kodowanie w urz�dzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie w telewi- zji, radio oraz wykorzystywanie w wyst�pieniach publicznych - r�wnie� cz�ciowe - tylko za wy��cznym zezwoleniem w�a�ciciela praw autorskich. Przek�ad z j�zyka niemieckiego i adaptacja tomu Grzyby: dr Jadwiga Koz�owska Redaktor serii: Beata Lewandowska-Kaftan Redaktor tomu Grzyby: Ewa Soboci�ska Opracowanie graficzne ksi��ki: wed�ug wydania oryginalnego Korekta: Ewa Garbowska Sk�ad i �amanie: PHOTOTEXT Warszawa Printed in Slovakia ISBN 83-7129-142-6 Nr 1158 SPIS TRE�CI 6 Wst�p 7 Przegl�d symboli u�ytych w ksi��ce 8 Biologia grzyb�w 16 Grzyby blaszkowe 180 Grzyby listewko wat� 198 Grzyby kolczaste 200 Grzyby rurkowe 230 Grzyby rurkopodobne i konsolkowate 242 Grzyby maczugowate i koralowate 252 Grzyby purchawkowate i kuliste 262 Grzyby krzaczkowate lub cuchn�ce padlin� 266 Grzyby galaretowate 268 Grzyby miseczkowate, z g��bokimi jamkami i inne 280 Zbieranie grzyb�w 284 Autorzy fotografii 285 Wykaz gatunk�w WST�P Sedno problem�w, kt�re napotyka ka�dy zbieracz grzyb�w podczas ich oznaczania, le�y w naturze tych organizm�w. 1. Istnieje tak du�o gatunk�w grzyb�w z r�nych grup, �e cz�sto nawet specjalis- ta nie jest w stanie od razu okre�li� przy- nale�no�ci znalezionego osobnika do w�a�- ciwego rodzaju czy gatunku. 2. Formy owocnik�w grzyb�w s� wielopo- staciowe i zmienne. R�nice w wygl�dzie spowodowane wiekiem grzyba mog� by� w obr�bie tego samego gatunku wi�ksze ni� .r�nice gatunkowe. Do tego mog� doj�� jeszcze zmiany wywo�ane warunka- mi siedliskowymi i klimatycznymi mog�ce powodowa� w�tpliwo�ci przy oznaczaniu. 3. Pojawianie si� owocnik�w, nie tylko na- szych grzyb�w kapeluszowych, jest �ci�le zwi�zane z pogod�, jej przebiegiem pod- czas p�r roku, a tak�e zale�ne od innych czynnik�w �rodowiskowych i wyst�powa- nia pewnych okre�lonych gatunk�w ro�lin. �aden rok grzybowy nie jest taki sam. Za- sadniczo nie da si� dok�adnie przewidzie� obfito�ci i czasu wyst�powania owocnik�w. Wi�kszo�� zbieraczy grzyb�w wi��e ze sw� nami�tno�ci� zupe�nie konkretne cele. Chc� oni mianowicie je�� to, co przynios� z lasu do domu: r�wnie� i temu �yczeniu wychodzi naprzeciw niniejsza ksi��ka. Za- mieszczono w niej opisy najwa�niejszych grzyb�w jadalnych, a grzyby truj�ce przed- stawiono z r�wn� dok�adno�ci�, co warto�- ciowe gatunki. Obecnie w wielu miejscach trzeba wyst�puj�ce w naturze grzyby chro- ni� ca�kowitym zakazem zbierania. Jest to przykre,lecz konieczne. Obci��enie �rodowiska wywo�ane przez cz�owieka powoduje, �e gin� nie tylko mo- tyle i dzikie kwiaty, zamieraj� drzewa i la- sy, lecz pogarszaj� si� tak�e warunki �ycia wielu grzyb�w. Wyzbieranie do czysta podmiejskich las�w z ci�gle zdarzaj�cym si� bezmy�lnym nisz- czeniem grzyb�w truj�cych lub nieznanych prowadzi do pustoszenia dawnych obsza- r�w grzybodajnych. Nasze zainteresowa- nie grzybami powinno z kulinarnego prze- kszta�ci� si� w szerokie i bezinteresowne zrozumienie. Ksi��ka ta daje ku temu dob- r� okazj�. W cz�ci zawieraj�cej opisy grzyb�w zawarto tak�e opisy wielu rzad- kich gatunk�w nie nadaj�cych si� do je- dzenia, ale te� nietruj�cych. Zrobiono to tylko wybi�rczo. Zamieszczenie pe�nego spisu gatunk�w w ilustrowanym przewod- niku formatu kieszonkowego jest ca�kowi- cie niemo�liwe. Tylko niewiele gatunk�w grzyb�w mo�na oznaczy� wy��cznie na podstawie obrazka. Jednak�e dobre zdj�cie s�u�y niezast�pio- n� pomoc�. Aby u�atwi� rozr�nienie nie- rzadko r�norodnych postaci owocnik�w lub okre�lonych szczeg��w gatunkowych, przy poszczeg�lnych opisach w wielu wy- padkach zamieszczono po dwa obrazki. Je- dnak�e, szczeg�lnie pocz�tkuj�cy zbiera- cze, nie powinni si� przy oznaczaniu opie- ra� tylko na ilustracjach, lecz dok�adnie przeczyta� zamieszczony opis i wyszuka� na znalezionym okazie grzyba wskazane cechy. Podzia� gatunk�w na dziesi�� grup. zasad- niczo odpowiada naukowej systematyce. Zastosowane przy tym symbole powinny pom�c przede wszystkim laikom w pos�ugi- waniu si� ksi��k�. Nomenklatur� grzyb�w, na og� trudn� i podlegaj�c� zmianom, zastosowano w niniejszym tomiku zgodnie z aktualnym stanem wiedzy. Mikologowie od lat prowadz� program kar- towania krajowych grzyb�w wy�szych. Pra- ce te przynosz� mi�dzy innymi zaskakuj�- ce informacje na temat geograficznego rozprzestrzenienia i wymaga� siedlisko- wych naszych grzyb�w. Przegl�d symboli u�ytych w ksi��ce Blaszkowe od str. 16 Listewkowate od str. 180 Kolczaste od str. 198 Rurkowe od str. 200 Rurkopodobne i konsolkowate od str. 230 Maczugowate i koralowate od str. 242 Purchawkowate i kuliste od str. 252 Krzaczkowate lub cuchn�ce padlin� od str. 262 Galaretowate od str. 266 Miseczkowate, z g��bokimi jamkami i inne str. 268 Ty jadalny (LL) niejadalny djb truj�cy! truj�cy Biologia grzyb�w Grzyby nale�� do organizm�w bezzielenio- wych, sk�adaj�cych si� z mniej lub bardziej wyd�u�onych, po��czonych ze sob� i roz- ga��zionych jedno- lub wieloj�drowych ko- m�rek tworz�cych strz�pki (hypha). �ciany kom�rek zbudowane s� g��wnie z chityny i celulozy. Jednak�e chityna nie jest mate- ria�em budulcowym ro�lin zielonych, a is- totnym sk�adnikiem twardego szkieletu ze- wn�trznego owad�w. Grupa �grzyb�w wy�szych", kt�r� si� w tej ksi��ce zajmujemy, rozwija si� na pod�o�u organicznym, przewa�nie pod po- wierzchni� gleby, w �ci�ce, na drewnie lub �ywym drzewie, na korze lub pod ko- r�, w nawozie, na pi�rach czy larwach owad�w. Grzybnia (mycelium) mo�e mie� bardzo r�ny wygl�d i barw�, co cz�sto bywa dobrze widoczne u podstawy trzonu owoc- nika. Przewa�nie ro�nie ona w postaci w��kien lub wrzecion, a tak�e grubych sznur�w lub silnych, czasami nawet bar- dzo twardych twor�w (sklerotium); patrz tak�e Grifola umbellata na str. 238. To, co nazywamy �grzybami" i zbieramy, to owocniki grzyb�w. Przynale�no�� do ga- tunku oznaczamy przewa�nie na podsta- wie tych w�a�nie owocnik�w; w owocni- kach i na nich rozwijaj� si� zarodniki (spory), odgrywaj�ce istotn� rol� przy roz- przestrzenianiu si� grzyb�w. Niekt�rzy sy- stematycy sk�aniaj� si� ku tworzeniu dla grzyb�w osobnego kr�lestwa takiej samej rangi, jak kr�lestwa ro�lin i zwierz�t, co mo�e mie� uzasadnienie w budowie ko- m�rek, wygl�dzie i sposobie �ycia (np. brak chlorofilu). Z biologicznego punktu widzenia najw�a�ciwsze wydaje si� obec- nie ��czenie najbardziej r�norodnych ga- tunk�w grzyb�w i organizm�w grzybopo- dobnych w jeden system �naturalny". Wiele szczeg��w wymaga jednak nauko- wego wyja�nienia, zatem ten system pod- lega ci�g�ym zmianom. Wci�� jeszcze opi- sywuje si� nowe gatunki, a inne po do- k�adnych badaniach zalicza si� do ju� opi- sanych: ich nazwy staj� si� synonimami, to znaczy r�nymi nazwami tych samych gatunk�w. Nowe rozpoznania i zaliczenia systematyczne wymagaj� wi�c zmian w nazewnictwie [nomenklaturze). R�ne nazwy systematyczne w literaturze miko- logicznej mog� zmyli� amator�w zbiera- nia grzyb�w i wymagaj� ci�g�ego przy- stosowywania si� do nich. W ksi��ce tej opisano i zilustrowano tylko takie grzyby, kt�re tworz� owocniki i s� rozpoznawalne go�ym okiem. Nazywamy je grzybami �wy- �szymi". W literaturze podawane s� r�ne dane na temat liczby gatunk�w tych grzy- b�w. Z grubsza mo�na przyj��, �e w Euro- pie wyst�puje ich 3000-5000 gatunk�w. Te grzyby wy�sze mo�na podzieli� na trzy du�e klasy: Podstawczaki (Basidiomycetes) Workowce (Ascomycetes) �luz�wce (Myxomycetes). Gdy workowce lub - rzadziej - podstaw- czaki �yj� w symbiozie z glonami, to te �nowe" organizmy nazywamy porostami. Niekt�rzy mitologowie nie zaliczaj� �lu- zowc�w do grzyb�w, lecz do osobnej gru- py Mycetozoa. Maj� one cykl rozwojowy inny ni� grzyby w�a�ciwe i tworz� naj- pierw p�ywki, to znaczy nagie kom�rki po- ruszaj�ce si� za pomoc� wici. Nast�pnie przekszta�caj� si� one w pe�zaki. Wiele takich kom�rek ��czy si� w �luzowaty tw�r mog�cy si� powoli porusza�. Nast�pnie masa ta sztywnieje. Poprzez podzia� pro- 8 toplazmy i skupianie si� jej doko�a poje- dynczych j�der kom�rkowych powstaj� py- liste zarodniki (spory), kt�re uwalniaj� si� po dojrzeniu. W naszej ksi��ce wykwit piankowy Fuligo septica (str. 268) jest przedstawicielem tej niezwykle bogatej ga- tunkowo klasy. U workowc�w tworzy si� przewa�nie 8 za- rodnik�w wewn�trz tak zwanych work�w (asci), kt�re otwieraj� si� na wolnym ko�cu lub rozpadaj� ca�kowicie i uwalniaj� zaro- dniki. U podstawczak�w zarodniki rozwijaj� si� i odrywaj� od kom�rki nazywanej podstaw- k� (basidium). worek ^*&m zarodniki _/*fe s�jluy^ f) sterygma ""/t-^s. /^s/NZZ' (Si podsta**3'/ / 'v/Ux zarodniki^ / ;, f Zw o U/ Podstawka z regu�y opatrzona jest 4 wyros- tkami, (sterygmami): na ich szczytach wy- twarzaj� si� zarodniki, kt�re p�niej od- dzielaj� si�. Worki i podstawki mo�na za- uwa�y� tylko pod mikroskopem, dlatego najpewniejsze zaklasyfikowanie systema- tyczne niek�rych owocnik�w mo�na prze- prowadzi� dopiero na podstawie badania mikroskopowego. Opisane w niniejszej ksi��ce grzyby z grup 1-9 nale�� do podstawczak�w, z grupy 10 do workowc�w, a wykwit piankowy jest je- dynym opisanym tu przedstawicielem �lu- zowc�w. Na przyk�ad u grzyb�w blaszkowych i kol- cowych podstawki znajduj� si� na powierz- chniach bocznych blaszek czy kolc�w, u purchawkowatych wewn�trz owocnika, w tzw. glebie, czyli pewnego rodzaju p�od- nej cz�ci owocnik�w. Worki grzyb�w mi- seczkowatych lub z g��bokimi jamkami rozwijaj� si� na wewn�trznej stronie mise- czek czy jamek. Zarodniki s� grzybom niezb�dne do utrzy- mania gatunku i rozprzestrzeniania. Za- le�nie od gatunku ilo�� zarodnik�w wy- produkowanych przez jeden owocnik si�- ga miliard�w. Go�ym okiem spostrzegamy je jako rodzaj py�u, a nie poszczeg�lne cz�steczki. Je�li nacisn�� dojrza�y owoc- nik purchawki, w�wczas wydostaje si� z niego pylista masa. W rozprzestrzenia- niu zarodnik�w pomaga wiatr, deszcz i zwierz�ta. Je�li chcemy stwierdzi�, jak� maj� barw�, musimy przygotowa� prepa- rat wysypu zarodnik�w. Okre�lenie ich ba- rwy na blaszce jest bardzo trudne, je�li w og�le mo�liwe, poniewa� cz�sto ma ona sw�j w�asny kolor. Wielko�� zarodnik�w le�y w przedzia- le 0,005-0,015 mm; ich kszta�t, barwa i wygl�d zmieniaj� si� w zale�no�ci od gatunku. Zarodniki stanowi� dla profesjonalisty bardzo wa�n� pomoc przy oznaczaniu, a w systematyce odgrywaj� wielk� rol�. Pozyskiwanie zarodnik�w 9 Kszta�ty zarodnik�w a, b i c podstawczak�w, d jednego z workow- c�w Wysyp zarodnik�w mo�e by� pomocny przy oznaczaniu nawet bez badania pod mikroskopem: na przyk�ad do odr�nienia bia�ozarodnikowych muchomor�w od cie- mnobrunatnozarodnikowych gatunk�w pie- czarek. Rozmna�anie podstawczak�w Wyr�niamy zarodniki dodatnie (m�s- kie) i ujemne (�e�skie). Zarodniki ujemny i dodatni kie�kuj� i tworz� kom�rk� hap- loidaln�, kt�ra zaczyna si� dzieli� �cia- nami poprzecznymi, dzi�ki czemu powsta- j� strz�pki z jednym j�drem w kom�rce. Nast�pne podzia�y i odga��zienia pozwa- laj� wyrosn�� spl�tanej, rozpo�cieraj�cej si� na wszystkie strony tak zwanej grzyb- ni pierwotnej. Aby doprowadzi� do po- wstania nowego owocnika musz� spot- ka� si� ko�ce strz�pek m�skich i strz�pek �e�skich pochodz�cych od tego samego gatunku grzyba i stworzy� grzybni� wt�rn�. W wysoce skomplikowanym procesie zle- wa si� plazma dw�ch r�nop�ciowych ko- m�rek; jednak�e, rzecz szczeg�lna, nie ��- cz� si� ich j�dra. Inaczej m�wi�c: po zla- niu si� jedna kom�rka zawiera dwa j�dra. Gdy nast�pnie grzybnia powi�ksza si� dzi�ki dalszemu podzia�owi kom�rek, w�w- czas ka�da kom�rka zawiera znowu dwa r�ne j�dra. W sprzyjaj�cych warunkach (pod�o�e, part- ner do mikoryzy, substancje pokarmowe, wilgotno��, ciep�o) mog� wyrosn�� z takiej jednej grzybni owocniki. Dopiero w spec- jalnych kom�rkach owocnika, podstaw- kach, dochodzi do po��czenia si� j�der i nast�pnie do podzia��w i uformowania z regu�y czterech zarodnik�w (2 plus i 2 mi- nus). Naszkicowano tu rozmna�anie si� grzyb�w w bardzo uproszczony spos�b. Poszczeg�l- ne procesy mog� si� r�ni� u rozmaitych gatunk�w i rodzaj�w. Owocniki U grzyb�w kapeluszowych pojawia si� najpierw ma�y kapelusz, kt�ry powi�ksza si� w ci�gu zadziwiaj�co szybkiego wzro- stu. Sk�ada si� on z mniej lub bardziej twardego mi��szu otoczonego sk�rk�. Mog� si� na niej znajdowa� resztki os�ony ca�kowitej velum uniwsale, kt�re szcze- g�lnie �atwo mo�na wyr�ni� u mucho- mor�w. Pod ochronnym parasolem kapelusza znaj- duje si� warstwa hymenialna. Wygl�da ona r�nie i mo�e mie� np. posta� blaszek, listewek, rurek, dziurek czy kolc�w. Kape- lusz wspiera si� na trzonie maj�cym u nie- kt�rych rodzaj�w czy gatunk�w mniej lub bardziej nietrwa�y pier�cie�. Chodzi tu o resztki os�ony cz�ciowej, velum partia- le, otaczaj�cej w pocz�tkowym stadium rozwoju warstw� hymenialna. Podczas gdy kapelusz si� otwiera i rozp�aszcza, os�ona mo�e si� tylko niewiele rozci�ga�. Skut- kiem tego odrywa si� ona od brzegu kape- lusza i zwisa dooko�a trzonu jako mankiet lub pier�cie�. U innych grzyb�w sk�rka oddziela si� zupe�nie od trzonu i zwisa w postaci po- szarpanych resztek na brzegach kapelu- sza. U jeszcze innych rozp�ywa si� ca�- 10 Rozw�j grzyba kapeluszowego os�ona ca�kowita [velum un�ersaty kowicie i ginie. Os�ona cz�ciowa nie za- wsze musi si� wytworzy�. Na przyk�ad u zas�onak�w (Cortinarius) rozwija si� wrzecionowata os�ona, kt�r� nast�pnie mo�na rozpozna� na trzonie jako mniej lub bardziej zaznaczon�, w��knist� stref� pier- �cienia. U niekt�rych gatunk�w trzon cz�sto tkwi podstaw� jeszcze w kielichowato otwartej lub przylegaj�cej pochwie, volva; czasami wida� jednak tylko bulwiaste zgrubienie, z brzegiem odgi�tym lub nie, albo z pa- sem brodawek, kt�re s� resztkami os�ony ca�kowitej. Dok�adne zwracanie uwagi na te w�a�ciwo�ci budowy pomaga unikn�� zatru� muchomorami. Tylko badanie wszystkich poszczeg�lnych cech przy oznaczaniu grzyb�w mo�e ustrzec przed pomy�kami. U szeregu grzyb�w w�a�nie w takiej os�o- nie tkwi ca�kowicie bardzo mocno �ci�- ni�ty owocnik. Gdy os�ona p�ka, w�wczas w ci�gu paru godzin wysuwa si� grzyb, nie �rosn�c" we w�a�ciwym znaczeniu. On tylko rozpo�ciera bardziej sw�j uprze- dnio �ci�ni�ty owocnik. Sromotnik bez- wstydny jest tego dobrym przyk�adem. Je- �eli �jajo" przeci�� wzd�u�, to przy do- k�adnej obserwacji rozpoznaje si� wy- kszta�cony owocnik. Biotop grzyb�w Grzyby mikoryzowe �yj� w symbiozie z pewnymi okre�lonymi gatunkami ro�lin, przede wszystkim z ro�linami drzewias- tymi. W symbiozie obaj partnerzy czerpi� korzy�ci ze wsp�ycia; cz�sto nawet part- nerzy s� na siebie przymusowo skazani. Przeciwie�stwem tego s� s�abiej lub sil- niej zaznaczone stosunki paso�ytnictwa mi�dzy paso�ytem i ofiar�, kt�re mog� prowadzi� do �mierci osobnika pora�o- nego. Grzyby nie potrzebuj� �wiat�a w przeci- wie�stwie do ro�lin zawieraj�cych chloro- fil. Gleba le�na zawiera du�o organicznych substancji pokarmowych i przewa�nie do- statecznie du�o wilgoci, dzi�ki czemu sta- nowi doskona�e �rodowisko dla wi�kszo�ci grzyb�w jadalnych. Ka�dy typ lasu, r�wnie� i ubogi w �wiat�o las szpilkowy ze swym kwa�nym pod�o- �em, sk�pym lub zupe�nie pozbawionym ro�lin zielnych poszyciem, daje przytulisko grzybom. Czyste drzewostany jod�owe, �wierko- we, sosnowe, modrzewiowe, brzozowe, bukowe, d�bowe czy topolowe tak sa- mo jak i �zwyczajne" lasy mieszane maj� swoist� flor� grzybow�. Wspo- 11 kapelusz mniane gatunki drzew stanowi� jedynie przyk�ady. R�wnie� polany le�ne i por�by, brzegi las�w, zadrzewienia �r�dpolne, �ywop�o- ty, zaro�la, taki, pastwiska, tereny przy- brze�ne, �wirowiska i wysypiska, tereny wilgotne, torfowiskowe i bagienne, a tak�e suche taki i wrzosowiska s� miejscem by- towania grzyb�w. Nawet na wydmach i s�onych piaskach nadmorskich mo�na je znale��. Z regu�y zasiedlaj� te tereny zespo�y grzy- b�w naziemnych i podziemnych, mikoryzo- wych, saprofitycznych i paso�ytniczych. Czarcie kr�gi Tu i tam mo�na natkn�� si� w lasach i na ��kach na gromady owocnik�w rosn�cych w kr�gach. Wyja�nienie jest proste: grzyb- nia zazwyczaj ro�nie regularnie we wszys- tkie strony. Wewn�trz obwodu pod�o�e zostaje zu�yte, grzybnia ju� nie znajduje tam pokarmu i zamiera. Pozostaje kr�g grzybni, kt�ry przy dobrych warunkach �ro- dowiskowych wysuwa z gleby swe owoc- niki. W ten spos�b powstaje cz�sto regu- larne ko�o, kt�re ludowy zabobon ��czy z czarownicami. kapelusz mi��sz kapelusza Grzyb blaszkowy (muchomor sromotnikowy) 12 Na tej i nast�pnych stronach obja�nione zosta�y na rysunkach okre�lenia i termi- ny najcz�ciej u�ywane przy opisach grzyb�w p�onna pseudotkanka perydi � owocnika - hymenofor jamkowy smardz (smardz jadalny) lama purchawka (t�gosk�r pospolity) powierzchnia trzonu siatkowata luskowata wl�kienkowata /'llllllf " ,/SMllil llllltllini Viii* f||l|||i' lii *' If�i. w�ykowata Kszta�ty kapelusza p�lkulisty (IMr* wkl�s�y z garbkiem z ostrym garbkiem sto�kowaty dzwonkowaty lejkowaty 13 na drobne poletka falisty blaszki g�ste w��knista luskowata 'mm i Mi z resztkami brodawek lub os�ony p�atowaty bruzdkowany postrz�piony blaszki rozwidlone blaszkowate listwy z poprzecznymi �ytkami sk�rka kapelusza brzeg kapelusza kszta�ty blaszek 14 1T ^ wolne, nie przyro�ni�te do trzonu w�sko przyro�ni�te szeroko przyro�ni�te ^ ^ V zatokowato wyci�te z ko�nierzem Yf blaszki szerokie blaszki w�skie brzeg blaszki pi�kowany/karbowany i� blaszki �atwo odchodz�ce blaszki zachodz�ce mi�dzyblaszki 15 Muchomor sromotnikowy Amanita phalloides (vall. ex fr.) secr. �K) Wygl�d: kapelusz o �rednicy do 15 cm, pocz�t- kowo p�kulisty, p�niej sp�aszczony, oliwko- wozielony, ��tozielony, mo�e by� tak�e bia�y o matowym, jedwabistym po�ysku, wilgotny lekko kleisty, z promienisto biegn�cymi w��- kienkami. Blaszki r�nej d�ugo�ci, g�sto usta- wione, przy trzonie wolne, bia�e. Trzon mo�e dochodzi� do 12 (15) cm wysoko�ci i 2,5 cm grubo�ci, ��tawy lub zielonkawy z charaktery- stycznym, w�ykowatym wzorkiem. Tkwi w ot- wartej pochwie (patrz zdj�cie). Ko�nierz s�abo ��obkowany, sk�rzasty, zwisaj�cy, cz�sto kr�t- kotrwa�y. Mi��sz pachnie lekko s�odkawo, miodowo. Wysyp zarodnik�w: bia�y. Wyst�powanie: podobnie jak muchomor cyt- rynowy spotykany bywa zwykle pod d�bami, ale r�wnie� pod bukami; rzadko w lasach ig- lastych, Woli gleby bogatsze, nie unika wa- piennych. Ro�nie od lipca do pa�dziernika, U nas w niekt�rych rejonach kraju pospolity, pojawia si� w du�ej obfito�ci, lecz ro�nie poje- dynczo. Mo�liwo�� pope�nienia pomy�ki: rysunkiem i barw� kapelusza podobny do g�ski mydlanej (Tricholoma sejunctum, str. 74); bywa cz�sto mylony z muchomorem cytrynowym, trzeba jednak zwr�ci� uwag� na inaczej zbudowan� podstaw� trzonu i inny zapach. Go��bki mod- ro��te i g�ski nie maj� pier�cienia i pochwy. Jedynie nieostro�ny i bezkrytyczny zbieracz grzyb�w mo�e pomyli� bia�� form� muchomo- ra sromotnikowego z pieczarkami, kt�re w sta- dium m�odocianym maj� blaszki bia�awe a p�- �niej ciemnobr�zowe; poza tym wysyp zarod- nik�w pieczarek jest purpurowobr�zowy. Zastosowanie: muchomor sromotnikowy jest �miertelnie truj�cy. Zawiera ponad 20 r�nych toksyn. Szanse prze�ycia zale�� mi�dzy in- nymi od ilo�ci zjedzonej trucizny. 50 g �wie- �ych grzyb�w mo�e spowodowa� �miertelne zatrucie. Konieczna pomoc lekarska! Muchomor cytrynowy Amanita citrina (schff.) s.f. gray Wygl�d: kapelusz o �rednicy 5-10 cm, blado��tawy, rza- dziej ��tozielonkawy; pocz�tkowo p�kulis- ty, p�niej p�aski; przewa�nie pokryty du�ymi, grubymi, ��- tawymi �atkami (re- sztki os�ony), z czasem nieco brunatniej�cymi. Sk�rka kapelusza klei�cie po�yskuj�ca i daj�ca si� �ci�ga�, brzeg kapelusza bez pr��k�w. Bla- szki wolne, bia�awe lub lekko blado��te, mi�k- kie, g�sto ustawione, o p�atkowatym wyci�ciu. Trzon do 10 cm wysoki (12), 1-1,5 cm gruby i zabarwiony podobnie jak kapelusz, z blado- ��tawym, zwisaj�cym, niepr��kowanym pier�- cieniem. Podstawa trzonu bulwiasto zaokr�g- lona z wyra�nie zaznaczonym brzegiem (patrz rysunek). Mi��sz bia�y i mi�kki. Pachnie chara- kterystycznie kie�kuj�cymi ziemniakami i jest to wa�na cecha odr�niaj�ca od muchomor�w sromotnikowego i jadowitego. Wysyp zarodnik�w, bia�y. Wyst�powanie: w Polsce pospolity. W Europie �rodkowej znajduje si� go przewa�nie do wy- soko�ci 500 m, jednak�e rzadko mo�e si�ga� a� do 1100 m n.p.m. Podobnie jak muchomor sromotnikowy lubi ciep�o; grzybnia nie wytrzy- muje silnego i d�ugotrwa�ego mrozu. Jego sie- dliskiem s� gleby piaszczyste, ubogie w sub- stancje od�ywcze, kwa�ne. �yje w symbiozie z r�nymi drzewami szpilkowymi i li�ciastymi, przy czym pod drzewami li�ciastymi jest rza- dziej spotykany. Pojawia si� zwykle od sierp- nia do listopada. Mo�liwo�� pope�nienia pomy�ki: przede wszy- stkim bia�a forma A. citrina var. alba cz�sto bywa mylona z bia�ymi formami muchomora sromotnikowego. Wyra�nie rozr�nialna jest podstawa trzonu: u muchomora sromotniko- wego pochwa jest otwarta, a u muchomora cytrynowego z odcinaj�c� si� bulw�. Zastosowanie: grzyb nie jest truj�cy, nie nada- je si� jednak do spo�ycia ze wzgl�du na nie- przyjemny smak. 16 '*tt 17 Muchomor jadowity Amanita virosa lam. ex secr. �K) Wygl�d: kapelusz do 3-7 cm �rednicy, sto�ko- waty, z czasem niekiedy p�asko wysklepiony lub p�aski, bia�y z lekkim kremowym zabar- wieniem, przy wilgoci kleisty, gdy suchy - po- �yskuje matowo. Blaszki wolne i bia�e, g�sto ustawione. Trzon do 15 cm wysoki i 1-1,5 cm grubo�ci, bia�y, cz�sto �ukowato zgi�ty, twar- dy, �amliwy, o w��knistej powierzchni, ze zwi- saj�cym, sk�rzastym i kr�tkotrwa�ym pier�cie- niem. Trzon wystaje z przylegaj�cej cz�sto, obwis�ej pochwy. Bulwowata podstawa z ot- wart� pochw� cz�sto tkwi g��boko w pod�o�u. Mi��sz bia�y, delikatny, ma nieco nieprzyjem- ny zapach. Wysyp zarodnik�w: bia�y. Wyst�powanie: pospolity, wyst�puje w lasach szpilkowych, rzadziej li�ciastych. Pojawia si� od czerwca do wrze�nia (pa�dziernika). Mo�liwo�� pope�nienia pomy�ki: wed�ug nie- kt�rych mitolog�w istnieje jeszcze jeden po- dobny, bia�y gatunek: muchomor wiosenny A. verna (Buli. ex Fr.) Pers. ex Vitt. Ma on pier�- cie� bia�y, bez bruzdek, a pozosta�e cechy jak Wygl�d: na pocz�tkowo �nie�nobia�ym, 5-15 cm szerokim kapeluszu znajduj� si� bia�awe, kolcokszta�tne brodawki, g��wnie w jego �rod- ku. Z czasem powierzchnia grzyba powoli za- barwia si� na kolor mysi lub ��tawy z zielon- kawym nalotem. Brzeg kapelusza m�odych osobnik�w ma z�bkowany, nieregularny r�- bek. Dobr� cech� rozpoznawcz� s� przede wszystkim drobne, g�sto �ci�ni�te blaszki r�- nej d�ugo�ci, a to ze wzgl�du na rzadkie u mu- chomor�w zabarwienie: mianowicie pocz�tko- wo s� one bladoturkusowe lub zielonawe, p�- niej szaro��te do ��tawych. Tu� pod blasz- kami trzon jest otoczony p�atowatym, po��ob- kowanym, zwisaj�cym pier�cieniem. Stare eg- zemplarze dochodz� do 16 (20) cm wysoko�ci. Wyrastaj� one z grubej bulwy otoczonej pa- sem brodawek, kt�ra zaostrzonym dolnym ko�cem tkwi w ziemi. Powierzchnia trzonu jest bia�awa, lekko ��tozielonkawa lub oliwkowo- zielonkawa. Mi��sz grzyba przypomina kolo- rem blaszki, jest jednak od nich nieco ja�niej- szy. Zapach i smak nieprzyjemny. u muchomora sromotnikowego. Lubi ciep�o, czasami pojawia si� wiosn�. Szczeg�lnie ch�t- nie ro�nie pod d�bami, cz�stszy w Europie Po�udniowej. R�wnie� jest �miertelnie truj�cy. Przez nieuwa�nych zbieraczy grzyb�w mo�e by� mylony z m�odymi pieczarkami. Jednak�e charakterystyczna forma kapelusza, czysto bia�e blaszki, podstawa trzonu z przylegaj�c� przewa�nie pochw� i barwa wysypu zarod- nik�w s� wyra�nymi cechami r�nicuj�cymi. Zastosowanie: �miertelnie truj�cy, podobnie jak muchomor sromotnikowy (patrz str. 16). Uwagi og�lne: do tej pory do rodzaju Amanita, muchomory, zaliczono oko�o 35 gatunk�w. Ma- j� one os�on� ca�kowit� i z regu�y os�on� cz�ciow� z wyj�tkiem muchomora mglejarki, kt�ry nie ma pier�cienia ani ko�nierza. Wysyp zarodnik�w: zielonkawy. Wyst�powanie: grzyb jest pospolity na po�u- dnie od Alp; ro�nie te� na p�noc od nich w okolicach ciep�ych i w dolinach rzek, np. w lasach nadrzecznych Renu, nad Nekarem, Dunajem i w okolicach Ammersee. Lubi prze- de wszystkim lasy bukowe na wapieniach o ekspozycji po�udniowej. Grzyby pojawiaj� si� od lipca do wrze�nia. Mo�liwo�� pope�nienia pomy�ki: prawie nie- mo�liwa. Podobnymi gatunkami s� A. codinae i A. Vittadinii, kt�rych w Polsce jeszcze nie znaleziono. Zastosowanie: warto�� spo�ywcza jeszcze nie znana. Ze wzgl�du na rzadko�� w ka�dym razie nale�y go chroni�. Uwagi og�lne: nazwa systematyczna gatunku pochodzi od greckiego s�owa echinocephalus i oznacza �ig�og�owy". Amanita echinocephala (Vitt.) quel. 18 Muchomor czerwony Amanita muscaria (L. ex fr.) hooker QK Wygl�d: muchomor czerwony z pewno�ci� na- le�y do grzyb�w najlepiej znanych w Europie. Rozpoznaje si� go ju� z daleka po pi�knym czerwonym lub pomara�czowym kapeluszu pokrytym biatymi plamkami. W stadium m�o- docianym ukazuje si� pocz�tkowo jako mata, bia�awa kulka: wkr�tce jednak rozwija si� ka- pelusz, biata ostona rozpada na biate ptatki; wi�kszo�� z nich pozostaje przyczepiona do powierzchni kapelusza, kt�rego brzeg jest de- likatnie pr��kowany. Blaszki s� zawsze biate, mocno �ci�ni�te i nie przyro�ni�te do trzonu. Trzon biaty z bardzo diugim, p�atowatym, zwi- saj�cym pier�cieniem. Jak wszystkie grzyby z rodzaju Amanita muchomor czerwony wyra- sta z os�ony ca�kowitej, z kt�rej jednak mo�na zauwa�y� tylko pas brodawek na bulwie. Mi��sz bez smaku i bez zapachu; pod sk�rk� kapelusza ��tawy. Wysyp zarodnik�w: bia�y. Wyst�powanie: wyst�puje pospolicie w ca�ym kraju, cz�sto pod brzozami na glebach kwa�- nych, rzadziej w jednorodnych lasach szpil- Wygl�d: w powi�zaniu z nazw� �muchomor" zwykle ma si� natychmiast na my�li �miertel- nie truj�cych przedstawicieli tej grupy. Bywaj� jednak�e mi�dzy nimi i grzyby jadalne, jak na przyk�ad muchomor cesarski, kt�ry mo�na znale�� przede wszystkim w lasach kraj�w po�udniowych. Jego kapelusz rozpoznaje si� szybko po jaskrawoczerwonej lub pomara�- czowej barwie. Stadium m�odociane ukazuje si� nad ziemi� jako co� niby t�py koniec jaja, nast�pnie jednak szybko uwalnia si� z os�ony. Na brzegu kapelusza ma wyra�ne ��obki i �at- wo si� kruszy. Blaszki s� pi�kne, apetycznie wygl�daj�ce, z�oto��te. Nieomal walcowaty trzon tego samego koloru co kapelusz, w g�r- nej cz�ci opasany jest ��tym ko�nierzem. Grzyb wyrasta z dobrze rozwini�tej pochwy. Mi��sz pachnie i smakuje przyjemnie, cho� do�� charakterystycznie. Wysyp zarodnik�w: bia�y. Wyst�powanie: cz�sty na po�udniu Europy. Muchomor cesarski lubi gleby kwa�ne w sta- rych drzewostanach li�ciastych, gdzie kowych i li�ciastych. Tworzy owocniki od lipca do pa�dziernika. Mo�liwo�� pope�nienia pomy�ki: muchomor kr�lewski ma kapelusz umbrowobrunatny. Zastosowanie: niezale�nie od tego, �e �wiado- my zbieracz grzyb�w powinien pozostawi� go w spokoju cho�by ze wzgl�du na jego pi�kny wygl�d, to muchomor czerwony jest na doda- tek r�wnie� truj�cy. Wprawdzie nie wywo�uje on �miertelnych nast�pstw, mo�e jednak spo- wodowa� ci�kie zatrucie. Grzybowi temu przypisuje si� dzia�anie osza�amiaj�ce. Uwagi og�lne: ze wzgl�du na nazw� gatun- kow� grzyba muscaria trucizn� nazwano mus- karyn�, cho� w muchomorze czerwonym znaj- duje si� ona w niewielkiej ilo�ci. �)___ najlepiej szuka� go pod d�bami i kasztanami. Nie stroni jednak r�wnie� od las�w szpilko- wych. Pojawia si� na prze�omie lata i jesieni. Mo�liwo�� pope�nienia pomy�ki: mo�na mu- chomor cesarski pomyli� z muchomorem czerwonym. Istotn� r�nic� stanowi� ��te blaszki i ��tawy trzon: u muchomora czer- wonego s� one bia�e. Uwagi og�lne: muchomor cesarski by� w sta- ro�ytno�ci uwa�any za przysmak godny cesar- skiego sto�u, st�d te� i jego nazwa. Muchomor cesarski Amanita caesarea (scop. ex fr.) pers. ex schw 20 Muchomor plamisty Amanita pantherina (D.c. ex fr.) krombh. (�) Wygl�d: kapelusz o �rednicy do 10 (12) cm. Na sk�rce barwy ochry lub br�- zu znajduje si� wiele bia�ych, regularnie rozmieszczonych �a- tek. Z czasem jednak te bia�e pozosta�o�ci os�ony sp�ukiwane przez deszcz mog� ca�ko- wicie zanikn��. Na brzegu kapelusza wida� g��bokie i bardzo regularne bruzdkowanie, kt�re jest jednocze�nie najwa�niejsz� cech� rozpoznawcz�. Blaszki g�sto u�o�one, bia�e r�wnie� u osobnik�w dojrza�ych, mi�kkie i wolne. Trzon wyrasta do 15 cm wysoko�ci, bia�y, ma niezbyt szeroki, zwisaj�cy, pozba- wiony bruzdek ko�nierz, kt�ry niekiedy prawie ca�kowicie zanika. Na bulwie znajduje si� zgrubienie zagi�te do wewn�trz, tak zwana skarpeta taternicka (patrz ilustracja); czasem mo�na zauwa�y� wiele takich pas�w. Mi��sz ma s�aby zapach rzodkwi. Wysyp zarodnik�w: bia�y. Wyst�powanie: pospolity w ca�ej umiarkowa- nej strefie p�kuli p�nocnej. Znajduje si� go zar�wno na kwa�nych, piaszczystych glebach las�w sosnowych, d�bowych, bukowych na ni- zinach, jak i w g�rskich lasach �wierkowych, jod�owych i bukowych. Owocniki tworzy od lipca do pa�dziernika. Mo�liwo�� pope�nienia pomy�ki: mo�na go po- myli� z bardziej kr�p�, r�wnie� truj�c� od- mian� var. abietinum, (kapelusz bez bruzdek na brzegu). Wyst�puje ona na wy�ej po�o�o- nych terenach g�rskich. W niekt�rych wypad- kach mo�na muchomor plamisty pomyli� tak�e z muchomorem twardawym lub z muchomo- rem czerwonawym. Je�eli jednak zwr�cimy uwag� na szaraw� lub r�owobr�zowaw� bar- w� resztek os�ony i na podstaw� trzonu, to pomy�ka jest wykluczona. Zastosowanie: muchomor ten jest truj�cy. Muchomor czerwonawy Amanita rubescens (pers. ex fr.) gray �) Wygl�d: kapelusz o �rednicy do 15 cm: w�w- czas jednak jest on szeroko parasolowaty i na brunatnor�owawym tle ma wiele delikatnych, bia�o��tawych lub r�owych �atek. Bia�e bla- szki s� g�sto u�o�one i wolne, z czasem zwyk- le nabieraj� r�owych plam. Trzon do 15 (18) cm wysoki, 1-4 cm szeroki, mi�sisty. Pocz�t- kowo na bia�ym tle wykazuje lekko r�owe zabarwienie, kt�re p�niej przechodzi w wyra- �nie winnoczerwone; ku podstawie rozszerza si� bulwiasto, niekiedy ze s�abo wyra�onym brodawkowatym pasem. Ko�nierz zwisaj�cy, bia�awor�owy i silnie bruzdkowany. Nad�a- many lub nadci�ty mi��sz wykazuje zawsze czerwonawe zabarwienie, przede wszystkim przy blaszkach i trzonie. Wysyp zarodnik�w: bia�y. Wyst�powanie: od czerwca/lipca do pa�dzier- nika. Znajduje si� go w lasach li�ciastych i szpilkowych. Pospolity. Mo�liwo�� pope�nienia pomy�ki: grzyb bardzo zmienny zar�wno pod wzgl�dem kszta�tu, jak i zabarwienia. Najwa�niejsz� cech� rozpo- znawcz� jest r�owiej�cy mi��sz i g�adka, bulwiasta podstawa trzonu. Mylony cz�sto z muchomorem plamistym, kt�ry jednak ma ko�nierz bez pr��k�w i �skarpet� taternick�"; z muchomorem czerwonym, kt�ry odr�nia si� ��t� stref� pod sk�rk� kapelusza i broda- wkowatym pasem na bulwie; z muchomorem twardawym, kt�ry pod sk�rk� kapelusza jest szarawy. Pocz�tkuj�cy zbieracze na wszelki wypadek powinni by� jednak bardzo ostro�ni. Zastosowanie: znawcy grzyb�w ceni� go nie tylko za to, �e si� wcze�nie pojawia: jest on tak�e cz�sto spotykanym grzybem jadalnym. Po d�ugo utrzymuj�cej si� wilgotnej pogodzie mo�e nabra� nieprzyjemnego, ziemistego sma- ku. Nie nale�y go spo�ywa� w stanie surowym. Uwagi og�lne: w literaturze mo�na czasem znale�� wzmianki o fa�szywym muchomorze czerwonawym (A. pseudorubescens), kt�ry ma by� truj�cy. Jednak�e zar�wno sprawa jego wyst�powania, jak i samego istnienia jest nie- jasna. Rubescens znaczy �czerwieniej�cy". 22 23 Muchomor twardawy Amanita spissa (fr.) kummer �^) Wygl�d: �rednica kapelusza tego silnego i w �adnym przypadku niezbyt kr�pego grzyba mo�e dochodzi� do 15 cm. Na szarej lub bru- natnawej powierzchni jego sk�rki znajduje si� wiele bia�awych lub szarawych, mocno trzy- maj�cych si�, m�czystych tatek. Pocz�tkowo z ziemi wysuwa si� jajowaty, szorstki i um�czo- ny kapelusz, kt�ry w miar� ro�ni�cia przyjmuje kszta�t parasola. Pod kapeluszem znajduj� si� g�sto u�o�one bia�e blaszki nie zmieniaj�ce z czasem barwy. S� one wolne i zw�aj�ce si� przy bia�ym, ku do�owi szarzej�cym trzonie. Trzon wyrasta do wysoko�ci 10�12 cm, u pod- stawy jest bulwowato rozszerzony. Na bulwie mo�na rozpozna� wieniec ma�ych brodawek. Ko�nierz znajduje si� wysoko i nie ginie tak szybko, jak u innych muchomor�w. Znajduje si� na nim lekkie, drobne bruzdkowanie. Mi��sz bia�y, u niekt�rych form lekko brunat- niej�cy, z regu�y o �agodnym smaku, zachowu- je sw� twardawo�� a� do momentu przejrza�o- �ci; czasami jednak zar�wno zapach jak i smak staj� si� nieprzyjemnie st�ch�e i ziemiste. Wysyp zarodnik�w: bia�y. Wyst�powanie: szeroko rozpowszechniony, w Polsce pospolity. Znajduje si� go na prze�o- mie lata i jesieni w lasach szpilkowych, rza- dziej pod drzewami li�ciastymi. Mo�liwo�� pope�nienia pomy�ki: mo�e by� my- lony z m�odymi muchomorami czerwonawymi, u kt�rych jednak mi��sz, trzon i kapelusz ma- j� zabarwienie lekko r�owawe; opr�cz tego mo�na go myli� z muchomorem plamistym, kt�ry jednak ma regularne, bia�e resztki os�o- ny, a u podstawy trzonu "skarpet� taternick�". Bruzdkowanie brzegu kapelusza nie stanowi dostatecznej cechy rozr�niaj�cej. Zastosowanie: muchomor twardawy jest jadal- ny, ale w stanie surowym lekko truj�cy: jesz- cze po ugotowaniu cz�sto ma smak ziemisty. W przypadkach w�tpliwych nale�y z niego zre- zygnowa�. Uwagi og�lne: niekt�rzy mikolodzy podaj� je- szcze 2 dalsze odmiany: A. spissa var. excel- sa i var, valida. Spissa oznacza �zgrubia�a, kr�pa". Muchomor porfirowy Amanita porphyria (A. u. s. ex fr.) secr. Wygl�d: kapelusz o �rednicy 4-8 (11) cm, z cienk� warstw� mi�- �szu, porfirowobr�zo- wy lub szarofioletowy, u osobnik�w m�odych dzwonkowaty, nast�p- nie szybko sp�aszcza- j�cy si� i niekiedy po- kryty sk�rzastobrodawkowatymi resztkami os�ony. Sk�ra kapelusza sucha, jedwabi�cie po�yskuj�ca, brzeg ma g�adki, bez bruzdkowa- nia. Blaszki wolne lub nieco przyczepione, bia�awe, mi�kkie, do�� w�skie i g�sto ustawio- ne. Trzon do 9 cm wysoki i do 1 cm gruby, bia�awy lub zabarwiony tak jak kapelusz, nie- kiedy z w�ykowatym wzorkiem. Ma ko�nierz bia�awy lub szarofioletowy, zwisaj�cy, cienki, g�adki i zanikaj�cy. Podstawa trzonu (patrz rysunek) okr�g�a i bulwiasta, z ostrym brze- giem doko�a, podobnie jak u muchomora cyt- rynowego. Mi��sz bia�y, pod sk�r� kapelusza fioletowawy, z jam� tu� przy trzonie. Zapa- chem przypomina kie�kuj�ce ziemniaki, sma- kiem rzodkiewki. Wysyp zarodnik�w: bia�y. Wyst�powanie: muchomor porfirowy jest do�� pospolity, lecz tylko w niekt�rych regionach. Wydaje si�, �e w Europie nie ma granic po- �udniowej i p�nocnej, a w g�rach si�ga do 1600 m n.p.m. Ro�nie w lasach szpilkowych na glebach ubogich, kwa�nych, owocniki pojawia- j� si� od lipca do pa�dziernika. Mo�liwo�� pope�nienia pomy�ki: kto zwr�ci uwag� na bulw� o ostrym brzegu, g�adki, sk�- rzasty ko�nierz, w�ykowaty rysunek na trzo- nie, a do tego zapach ziemniaczany, ten nie mo�e go pomyli� z innymi grzybami. Zastosowanie: surowy grzyb jest truj�cy; zre- szt� ze wzgl�du na nieprzyjemny zapach i smak jest niejadalny. Uwagi og�lne: muchomor porfirowy przypomi- na muchomora cytrynowego wszystkimi ce- chami z wyj�tkiem barwy. 24 Muchomor mglejarka Amanita vaginata (bull. ex fr.) quel. .�^ Wygl�d: z biatej, p�a- rff/ ii\\~^& towatej pochwy szyb- ^WMM8>^ ko wyrasta grzyb / do wysoko�ci okoto W|L 10 cm. Kapelusz]asno- ]WWL br�zowy lub ciemno- icifi^ br�zowy, pocz�tkowo ^&AJ dzwonkowaty, nast�p- nie otwiera si� stop- niowo a� do zupe�nie p�askiego. Silne bruzd- kowanie brzegu kapelusza natychmiast rzuca si� w oczy. Blaszki g�sto ustawione, nie przy- rastaj� do trzonu, s� jednak nieco wybrzuszo- ne i zawsze bia�e. Trzon do 12 (15) cm wysoki, cienki, sprawia, �e grzyb wygl�da smuk�o i krucho; zw�a si� ku g�rze, ma powie- rzchni� pokryt� bardzo drobnymi kosmkami. Barwa waha si� mi�dzy kolorem bia�ym a r�- nymi odcieniami jasnej szaro�ci. Bia�y, kruchy mi��sz o �agodnym smaku i bez specjalnego zapachu. Wysyp zarodnik�w: bia�y. Wyst�powanie: zasiedla zar�wno lasy li�cias- Wygl�d: kapelusz o �rednicy 3-7 cm, z delikat- nym mi��szem, ciemnobr�zowy, lisiopoma- ra�czowy z ja�niejszym i silnie, promieni�cie bruzdkowanym brzegiem. U doros�ych grzy- b�w p�aski, ze s�abo widocznym garbkiem i przewa�nie bez resztek os�ony. Blaszki wol- ne, bia�awe, szerokie, g�sto u�o�one. Trzon do 7 (12) cm wysoki i 0,8-1,2 cm gruby; bia�awy lub delikatnie czerwonobrunatny, nie w�yko- waty i bez pier�cienia; podstawa trzonu tkwi w rozd�tej pochwie zabarwionej na zewn�trz bia�awo, wewn�trz czerwonobrunatno. Mi��sz bia�y i p�niej z jam� ko�o trzonu. Bez specjal- nego smaku i zapachu. Wysyp zarodnik�w: bia�y. Wyst�powanie: w Polsce pospolity. Spotka� go mo�na w lasach szpilkowych, zwykle pod sos- nami, na glebach kwa�nych, cz�sto na tere- nach wilgotnych i bagnistych, rzadziej w la- sach li�ciastych. Wykszta�ca owocniki od czer- wca do pa�dziernika. Mo�liwo�� pope�nienia pomy�ki: mo�e by� bardzo podobny do muchomora ��tego te jak i iglaste. W Polsce pospolity, wyst�puje od nizin a� po g�ry i wydaje owocniki od lipca po pa�dziernik. Mo�liwo�� pope�nienia pomy�ki: muchomor mglejarka zewn�trzn� os�on� ca�kowit� przy- pomina muchomory sromotnikowego i jadowi- tego, lecz jest dobrze rozpoznawalny dzi�ki podstawie trzonu. Do tego ma silnie bruzd- kowany brzeg kapelusza. Nie ma pier�cienia, a tylko w rzadkich przypadkach resztki os�ony na sk�rce kapelusza. Zastosowanie: jest jadalny, ma jednak niewie- lu amator�w ze wzgl�du na �amliwo��. Uwagi og�lne: r�wnie� i tego grzyba nie nale- �y spo�ywa� na surowo. Vaginata oznacza �pochwiasta". (A. crocea), kt�ry jest jednak bardziej kr�py i ja�niejszy, o kapeluszu pokrytym niekiedy bia�ymi resztkami pochwy. Ma trzon bladopo- mara�czowo��ty i w��kni�cie w�ykowaty. Ro�nie w lasach iglastych i li�ciastych, szcze- g�lnie pod brzozami. Zastosowanie: grzyb jadalny. Ze wzgl�du na �amliwo�� nadaje si� tylko na u�ytek w�asny. Uwagi og�lne: mikoiodzy znaj� oko�o 13 ga- tunk�w bardzo blisko z nim spokrewnionych. Bywaj� bia�e, szare i w bardzo r�nych od- cieniach br�zowego, a wszystkie wygl�daj� tak samo. Niegdy� traktowano je jako odmiany mglejarki. Nie maj� cz�ciowej os�ony, a wi�c nie maj� ani pier�cienia, ani ko�nierza. Os�ona zewn�trzna jest dobrze rozpoznawalna przy podstawie trzonu jako otwarta, p�atowata pochwa. Brzeg kapelusza zwykle wyra�nie, promieni�cie bruzdkowany. Fulva oznacza �czerwono��ta, brunatno��ta". Muchomor rdzawobr�zowy Amanita fulva (schff. ex) pers. �L�) 26 Czubajka kania Macrolepiota procera (SCOP. ex fr.) sing. Wygl�d: m�ode owocniki wygl�daj� jak pa�e- czki. Gdy si� otworz�, �rednica kapelusza mo- �e doj�� do 25 (30) cm. W �rodku kapelusza pozostaje jednak zawsze ma�y garbek. Czasa- mi grzyby ca�kowicie si� rozp�aszczaj�, brzeg mo�e si� tak�e podnie�� nieco do g�ry. M�ode czubajki kanie maj� sk�rk� brunatn� lub br�zow�, kt�ra p�niej p�ka tworz�c na po- wierzchni kapelusza du�e, nieregularne �uski. Ju� z daleka rozpozna� mo�na te brunatne plamy na w��knistym, jasnym tle. Tylko ma�y garbek w �rodku pozostaje jednolicie brunat- ny. Szerokie blaszki ustawione s� bardzo nie- regularnie, g�sto i nie przyrastaj� do trzonu. Pocz�tkowo s� one bia�e lub lekko ��te, z czasem zabarwiaj� si� na brunatno. Trzon mo�e osi�ga� wysoko�� do 40 cm, grubo�� 1-2 (4) cm. Jest on wewn�trz pusty, w��knisty i twardy. Ku podstawie trzon przechodzi w wy- ra�n�, zgrubia�� pochw� przero�ni�t� bia�� grzybni� (mycelium). U m�odych osobnik�w jednolicie brunatny, nast�pnie jednak na sku- tek rozrywania si� sk�rki w nieregularne Wygl�d: �rednica kapelusza dochodzi do 15 cm. Sk�rka pokryta wieloma w��knistymi, ok�kowo ustawionymi, brunatnymi �uskami, mi�dzy kt�rymi mo�na zauwa�y� ja�niejsze t�o. M�ode osobniki wygl�daj� jak ma�e pa- �eczki, tak�e w stadium dojrza�ym nie otwiera- j� si� tak jak parasol i kapelusz zachowuje kszta�t p�kuli, ale teraz ju� odwr�conej. Gar- bek wprawdzie pozostaje, z trudem jednak mo�na go rozpozna�. Nieregularne blaszki �ci�le u�o�one, nie przyro�ni�te do trzonu, pod wp�ywem nacisku zabarwiaj� si� na czer- wonawo. Pocz�tkowo s� bia�e, z biegiem cza- su staj� si� coraz bardziej br�zowe i czasami maj� ciemniejsze ostrza. Trzon dochodzi do 15 cm wysoko�ci; u podstawy rozszerza si� w siln� bulw�. Jest prawie g�adki, pocz�tkowo bia�awy, starszy ochrowobrunatny, niew�yko- waty. Bia�y pier�cie� pod kapeluszem daje si� przesuwa� wzd�u� trzonu. Mi��sz przy naj- mniejszym skaleczeniu nabiega po kr�tkim czasie szafranowoczerwonawym kolorem. Wysyp zarodnik�w: bia�y. �uski wygl�da jak w�ykowaty. Na trzonie wy- st�puje bardzo mocny pier�cie� z wierzchu bia�y, od spodu brunatny, nie przyro�ni�ty, kt�ry mo�na przesuwa� wzd�u� trzonu: bardzo wa�na cecha! Mi��sz mi�kki, bia�y i pachnie orzechami. Wysyp zarodnik�w: bia�y. Wyst�powanie: w Polsce do�� pospolita. Wy- st�puje od lata do jesieni na polanach, brze- gach las�w i dr�g, przy czym woli miejsca trawiaste. Mo�liwo�� pope�nienia pomy�ki: mo�na j� po- myli� z te� jadaln� czubajka czerwieniej�c�, kt�ra jednak ma czerwieniej�cy mi��sz. Zastosowanie: czubajka kania nale�y do naj- smaczniejszych grzyb�w. M�odych nie powin- no si� zbiera�, gdy� wydajne s� dopiero osob- niki o sp�aszczonym kapeluszu. Uwagi og�lne: poniewa� trzon jest bardzo zdrewnia�y, zaleca si� zu�ywa� tylko kapelu- sze. Procera oznacza �smuk�a i wyrastaj�ca wysoko". Wyst�powanie: cz�sto spotyka si� czubajk� czerwieniej�c� na brzegach las�w, w parkach i na polanach �r�dle�nych, w lasach li�cias- tych i iglastych. Mo�liwo�� pope�nienia pomy�ki: w Europie �rodkowej znana jest du�a, mi�sista czubajka rosn�ca na �yznej, bogatej w pr�chnic�, dob- rze nawiezionej glebie park�w, ogrod�w. Ma ona sin�, okr�g�aw�, ciemniejsz� bulw� z brze�kiem. Mi��sz tej czubajki ogrodowej (M. rhacodes var. hortensis) szybko nabiega barw� pomara�czowo�ososiow�. Identyfikacja tego gatunku nie zosta�a jeszcze dostatecznie wyja�niona, podobno jest truj�ca. Zastosowanie: jadalna. Uwagi og�lne: mitolodzy znaj� 12 gatunk�w rodzaju czubajka, przy czym niekt�re s� rzad- kie i jeszcze niedostatecznie opisane. Rha- codes oznacza �o wygl�dzie obszarpa�ca". Czubajka czerwieniej�ca Macrolepiota rhacodes (WtT.) sing. ^�=) 28 Lepiota aspera (pers. in hofm.) quel Wygl�d: mtody kapelusz sto�kowaty lub dzwonkowaty, po otwarciu staje si� p�aski, o �rednicy dochodz�cej do 12 (15) cm, rdza- wogliniastobr�zowy, pokryty wyra�nymi ��ty- mi lub ciemnobrunatnymi, sto�kowatymi lub zaostrzonymi �uskami. Blaszki wolne, bia�e, cz�sto rozwidlone, do�� w�skie i ciasno usta- wione; przy pochwie nieregularnie drobno bruzdkowane. Trzon wysoki do 12 cm, 1-2 cm gruby, bia�awy; pod zwisaj�cym, sk�rza- sto-w��knistym ko�nierzem zwykle pokryty �us- kami o barwie takiej samej jak kapelusz. Trzon walcowaty i w dolnej cz�ci niekiedy nieco zgrubia�y. Mi��sz bia�y o nieprzyjem- nym zapachu i smaku. Wysyp zarodnik�w: bia�y. Wyst�powanie: ten pi�kny grzyb mo�na zna- le�� w lasach szpilkowych i li�ciastych, cz�- ciej w�r�d g�stych li�ci, przy brzegach dr�g, w parkach i w zaro�lach. Szeroko rozpowsze- chniony, ale nie wsz�dzie cz�sty. Pojawia si� od sierpnia do pa�dziernika. Mo�liwo�� pope�nienia pomy�ki: istnieje oko�o Wygl�d: kapelusz pocz�tkowo t�po sto�kowa- ty, o �rednicy 4-8 cm. Podczas otwierania si� przyjmuje kszta�t bardzo p�askiego dzwonu w �rodku kapelusza pozostaje wyra�ny gar- bek. Bia�aw� sk�rk� pokrywa wiele ma�ych, prawie we�nistych �useczek w kolorze ochry lub br�zu. Odbijaj� si� one dobrze od bia�awej barwy mi��szu grzyba i s� bardzo dekoracyj- ne. �rodek kapelusza ciemny i g�adki. Z brze- gu zwisaj�, r�wnie� u dojrza�ych osobnik�w, resztki os�ony. Blaszki r�nej d�ugo�ci, bia�e lub kremowe, nieco wypuk�e i wolne, do�� daleko rozstawione. Trzon d�ugo�ci najwy�ej do 8 cm i �rednicy 0,4-1 cm: wydaje si�, �e ten do�� niezwyk�y grzyb stoi na bardzo s�abej n�ce. Trzon pod �uskowatym, ale nie zawsze rozpoznawalnym pier�cieniem jest bia�awo, we�ni�cie pr��kowany. Jest to charaktery- styczna cecha, od kt�rej grzyb zyska� swoj� nazw�. M^�sz bia�y, mi�kki, z lekkim owoco- wym zapachem i s�odkawym smakiem. Wysyp zarodnik�w: bia�y. Wyst�powanie: niestety, czubajeczki we�nistej 11 gatunk�w czubajeczek podobnych do sie- bie, z zaostrzonymi �uskami albo mniej lub bardziej wyra�nymi, g�stymi brodawkami. Z regu�y s� to jednak grzyby mniejsze: do dok�adnego ich oznaczenia potrzeba przewa�- nie fachowej literatury i mikroskopu. Zastosowanie: z powodu odra�aj�cego zapa- chu i smaku grzyb ten nie nadaje si� do spo�ycia. Uwagi og�lne: mikolodzy rozr�niaj� w rodza- ju czubajeczka (Lepiota) oko�o 50 gatunk�w; niekt�re s� truj�ce. Systematyczna nazwa aspera oznacza �szorstka, nier�wna". nie spotyka si� zbyt cz�sto. Znajduje si� j� na prze�omie lata i jesieni w lasach li�ciastych i szpilkowych. Mo�liwo�� pope�nienia pomy�ki: mo�na j� po- myli� z nast�puj�cymi gatunkami: L. ventrio- sospora o ��tej podstawie (znajdowana przede wszystkim w lasach bukowych); pod- stawa trzonu czubajeczki orzechowej (L ig- nivolvata) zabarwia si� powoli podczas susze- nia, a szybko przy nacisku na kolor szafrano- woogni�ciepomara�czowy. Oba gatunki s� niezbyt cz�ste. Zastosowanie: grzyb nie jest truj�cy. Nale�y si� jednak trzyma� zasady, �e wszystkie ma�e czubajeczki s� niejadalne. Uwagi og�lne: clypeus znaczy �okr�g�a tar- cza" i j� to w�a�nie przypomina kapelusz z t�- pym garbkiem. Czubajeczka we�nista Lepiota clypeolaria (bull. ex fr.) kummer 30 Czubajeczka cuchn�ca Lepiota cristata (a.u.s. ex fr.) kummer Wygl�d: kapelusik o �rednicy dochodz�cej tyl- ko do 3-4 cm wysuwa si� z gleby pocz�tkowo w postaci zamkni�tego sto�ka i stopniowo roz- wija do rozpostartego kapelusza o wyodr�b- nionym, garbkowatym �rodku. Garbek ten rzu- ca si� w oczy ze wzgl�du na zabarwienie intensywnie br�zowoczerwone lub ciemno- ochrowe, przy czym wystaje on ponad bia�aw� powierzchni� kapelusza pokryt� jasnoochro- wymi �uskami. Bia�awe blaszki wolne (nie przyrastaj�ce do trzonu), �ci�ni�te i lekko wy- brzuszone. Smuk�y, cylindryczny trzon nie przekracza 4-6 cm wysoko�ci i ok. 0,8 cm grubo�ci. Zwykle bia�awa jego powierzchnia przybiera ku podstawie r�owawe zabarwie- nie. U m�odszych osobnik�w mo�na jeszcze zauwa�y� pod kapeluszem sk�rzasty pier�- cie�, kt�ry jednak �atwo zanika, tak �e u eg- zemplarzy dojrza�ych mo�e go ju� nie by�. Po przekrojeniu ukazuje si� bia�y mi��sz o sil- nym, odra�aj�cym zapachu. Wysyp zarodnik�w: bia�y. Wyst�powanie: znajduje si� t� czubajeczk� Wygl�d: Kapelusz o �rednicy 1-3 cm, pocz�t- kowo sto�kowato wypuk�y, p�niej p�kulisty do dzwonkowatego, z czasem p�asko rozpo- starty, z t�pym garbkiem. Wierzchnia strona kapelusza sucha, ziarnisto-m�czysta, p�niej �ysiej�ca, na brzegu z fr�dzlowato zwisaj�cy- mi resztkami os�ony. Barwa sk�rki od winnej czerwieni poprzez brudnoszary br�z do ciem- nobr�zowej czerni z oliwkowo zabarwion� po- w�ok�. Podobny kolor ma trzon. Ma on kszta�t walca 2-4 cm d�ugiego i 2-4 mm grubego, u g�ry karminowor�owy, u do�u bardziej czar- nobr�zowy, z ziarnisto-m�czystym nalotem; ma lu�ny, kosmkowato-sk�rzasty pier�cie�. Blaszki wybrzuszone, wolne, z g�adkim ost- rzem, pocz�tkowo ciemnor�owe, p�niej krwistoczerwone lub winnobr�zowe, stare prawie czarne. Cienki mi��sz w kapeluszu bia�awy, w trzonie czerwonawy, przy podsta- wie ciemniejszy. Pachnie owocami lub rzod- kiewk�, w smaku �agodny. Wysyp zarodnik�w: pocz�tkowo oliwkowosza- ry, p�niej czerwonawy. wzd�u� trawiastych dr�g le�nych, w ogrodach, zaro�lach, na pastwiskach i w lasach wszyst- kich typ�w. Zwykle ro�nie w grupach na prze- �omie lata i jesieni. Mo�liwo�� pope�nienia pomy�ki: mo�na wzi�� go za czubajeczk� we�nist�, jednak brak czu- bajeczce cuchn�cej w��knistej struktury na trzonie. Bardzo rzadka jest mi�snor�owa L. heleveola mog�ca spowodowa� silne zatrucie. Ma ona czerwonawy mi��sz, jest ciemniejsza i prawie r�wnomiernie pokryta �uskami. Opr�cz tego znane s� jeszcze inne czubaje- czki o �uskach czarnych i lila. Zastosowanie: niejadalna. Nie nale�y jej zbie- ra�, podobnie jak wszystkich innych ma�ych czubajeczek. Uwagi og�lne: cristata znaczy tyle co �grze- bieniasta". Wyst�powanie: w Europie od Hiszpanii i W�och po Szwecj�, lecz cho� gatunek ten jest szero- ko rozprzestrzeniony i niezbyt wierny swemu stanowisku, pojawia si� sporadycznie tylko tu i tam. Si�ga od nizin przez doliny przedg�rza Alp a� do wysoko�ci 1500 m n.p.m. Kto go chce znale��, musi szuka� w odpowiednim czasie - od ko�ca czerwca do pocz�tku pa�- dziernika. Woli lasy nadrzeczne z jesionami i olszami ze wzgl�du na wilgotne, gliniaste pod�o�e; ro�nie ch�tnie pod pokrzywami i in- nymi wysokimi bylinami. Dobrze ro�nie zar�w