LEKSYKON PRZYRODNICZY Grzyby Helmut i Renatę Grunert Przekład i adaptacja Jadwiga Kozłowska Świat Książki Koncepcja serii: Gunter Steinbach Tytuł oryginału: Steinbachs Naturfuhrer: Pilze Ilustracje: Fritz Wendler Licencyjne wydanie klubu „Świat Książki" za zgodą Mosaik Verlag i GeoCenter International Warszawa Świat Książki Warszawa 1996 © Mosaik Verlag GmbH Monachium 1984 © polskiego wydania GeoCenter International Warszawa 1995 Wszystkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie w urządzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie w telewi- zji, radio oraz wykorzystywanie w wystąpieniach publicznych - również częściowe - tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich. Przekład z języka niemieckiego i adaptacja tomu Grzyby: dr Jadwiga Kozłowska Redaktor serii: Beata Lewandowska-Kaftan Redaktor tomu Grzyby: Ewa Sobocińska Opracowanie graficzne książki: według wydania oryginalnego Korekta: Ewa Garbowska Skład i łamanie: PHOTOTEXT Warszawa Printed in Slovakia ISBN 83-7129-142-6 Nr 1158 SPIS TREŚCI 6 Wstęp 7 Przegląd symboli użytych w książce 8 Biologia grzybów 16 Grzyby blaszkowe 180 Grzyby listewko watę 198 Grzyby kolczaste 200 Grzyby rurkowe 230 Grzyby rurkopodobne i konsolkowate 242 Grzyby maczugowate i koralowate 252 Grzyby purchawkowate i kuliste 262 Grzyby krzaczkowate lub cuchnące padliną 266 Grzyby galaretowate 268 Grzyby miseczkowate, z głębokimi jamkami i inne 280 Zbieranie grzybów 284 Autorzy fotografii 285 Wykaz gatunków WSTĘP Sedno problemów, które napotyka każdy zbieracz grzybów podczas ich oznaczania, leży w naturze tych organizmów. 1. Istnieje tak dużo gatunków grzybów z różnych grup, że często nawet specjalis- ta nie jest w stanie od razu określić przy- należności znalezionego osobnika do właś- ciwego rodzaju czy gatunku. 2. Formy owocników grzybów są wielopo- staciowe i zmienne. Różnice w wyglądzie spowodowane wiekiem grzyba mogą być w obrąbie tego samego gatunku większe niż .różnice gatunkowe. Do tego mogą dojść jeszcze zmiany wywołane warunka- mi siedliskowymi i klimatycznymi mogące powodować wątpliwości przy oznaczaniu. 3. Pojawianie się owocników, nie tylko na- szych grzybów kapeluszowych, jest ściśle związane z pogodą, jej przebiegiem pod- czas pór roku, a także zależne od innych czynników środowiskowych i występowa- nia pewnych określonych gatunków roślin. Żaden rok grzybowy nie jest taki sam. Za- sadniczo nie da się dokładnie przewidzieć obfitości i czasu występowania owocników. Większość zbieraczy grzybów wiąże ze swą namiętnością zupełnie konkretne cele. Chcą oni mianowicie jeść to, co przyniosą z lasu do domu: również i temu życzeniu wychodzi naprzeciw niniejsza książka. Za- mieszczono w niej opisy najważniejszych grzybów jadalnych, a grzyby trujące przed- stawiono z równą dokładnością, co wartoś- ciowe gatunki. Obecnie w wielu miejscach trzeba występujące w naturze grzyby chro- nić całkowitym zakazem zbierania. Jest to przykre,lecz konieczne. Obciążenie środowiska wywołane przez człowieka powoduje, że giną nie tylko mo- tyle i dzikie kwiaty, zamierają drzewa i la- sy, lecz pogarszają się także warunki życia wielu grzybów. Wyzbieranie do czysta podmiejskich lasów z ciągle zdarzającym się bezmyślnym nisz- czeniem grzybów trujących lub nieznanych prowadzi do pustoszenia dawnych obsza- rów grzybodajnych. Nasze zainteresowa- nie grzybami powinno z kulinarnego prze- kształcić się w szerokie i bezinteresowne zrozumienie. Książka ta daje ku temu dob- rą okazję. W części zawierającej opisy grzybów zawarto także opisy wielu rzad- kich gatunków nie nadających się do je- dzenia, ale też nietrujących. Zrobiono to tylko wybiórczo. Zamieszczenie pełnego spisu gatunków w ilustrowanym przewod- niku formatu kieszonkowego jest całkowi- cie niemożliwe. Tylko niewiele gatunków grzybów można oznaczyć wyłącznie na podstawie obrazka. Jednakże dobre zdjęcie służy niezastąpio- ną pomocą. Aby ułatwić rozróżnienie nie- rzadko różnorodnych postaci owocników lub określonych szczegółów gatunkowych, przy poszczególnych opisach w wielu wy- padkach zamieszczono po dwa obrazki. Je- dnakże, szczególnie początkujący zbiera- cze, nie powinni się przy oznaczaniu opie- rać tylko na ilustracjach, lecz dokładnie przeczytać zamieszczony opis i wyszukać na znalezionym okazie grzyba wskazane cechy. Podział gatunków na dziesięć grup. zasad- niczo odpowiada naukowej systematyce. Zastosowane przy tym symbole powinny pomóc przede wszystkim laikom w posługi- waniu się książką. Nomenklaturę grzybów, na ogół trudną i podlegającą zmianom, zastosowano w niniejszym tomiku zgodnie z aktualnym stanem wiedzy. Mikologowie od lat prowadzą program kar- towania krajowych grzybów wyższych. Pra- ce te przynoszą między innymi zaskakują- ce informacje na temat geograficznego rozprzestrzenienia i wymagań siedlisko- wych naszych grzybów. Przegląd symboli użytych w książce Blaszkowe od str. 16 Listewkowate od str. 180 Kolczaste od str. 198 Rurkowe od str. 200 Rurkopodobne i konsolkowate od str. 230 Maczugowate i koralowate od str. 242 Purchawkowate i kuliste od str. 252 Krzaczkowate lub cuchnące padliną od str. 262 Galaretowate od str. 266 Miseczkowate, z głębokimi jamkami i inne str. 268 Ty jadalny (LL) niejadalny djb trujący! trujący Biologia grzybów Grzyby należą do organizmów bezzielenio- wych, składających się z mniej lub bardziej wydłużonych, połączonych ze sobą i roz- gałęzionych jedno- lub wielojądrowych ko- mórek tworzących strzępki (hypha). Ściany komórek zbudowane są głównie z chityny i celulozy. Jednakże chityna nie jest mate- riałem budulcowym roślin zielonych, a is- totnym składnikiem twardego szkieletu ze- wnętrznego owadów. Grupa „grzybów wyższych", którą się w tej książce zajmujemy, rozwija się na podłożu organicznym, przeważnie pod po- wierzchnią gleby, w ściółce, na drewnie lub żywym drzewie, na korze lub pod ko- rą, w nawozie, na piórach czy larwach owadów. Grzybnia (mycelium) może mieć bardzo różny wygląd i barwę, co często bywa dobrze widoczne u podstawy trzonu owoc- nika. Przeważnie rośnie ona w postaci włókien lub wrzecion, a także grubych sznurów lub silnych, czasami nawet bar- dzo twardych tworów (sklerotium); patrz także Grifola umbellata na str. 238. To, co nazywamy „grzybami" i zbieramy, to owocniki grzybów. Przynależność do ga- tunku oznaczamy przeważnie na podsta- wie tych właśnie owocników; w owocni- kach i na nich rozwijają się zarodniki (spory), odgrywające istotną rolę przy roz- przestrzenianiu się grzybów. Niektórzy sy- stematycy skłaniają się ku tworzeniu dla grzybów osobnego królestwa takiej samej rangi, jak królestwa roślin i zwierząt, co może mieć uzasadnienie w budowie ko- mórek, wyglądzie i sposobie życia (np. brak chlorofilu). Z biologicznego punktu widzenia najwłaściwsze wydaje się obec- nie łączenie najbardziej różnorodnych ga- tunków grzybów i organizmów grzybopo- dobnych w jeden system „naturalny". Wiele szczegółów wymaga jednak nauko- wego wyjaśnienia, zatem ten system pod- lega ciągłym zmianom. Wciąż jeszcze opi- sywuje się nowe gatunki, a inne po do- kładnych badaniach zalicza się do już opi- sanych: ich nazwy stają się synonimami, to znaczy różnymi nazwami tych samych gatunków. Nowe rozpoznania i zaliczenia systematyczne wymagają więc zmian w nazewnictwie [nomenklaturze). Różne nazwy systematyczne w literaturze miko- logicznej mogą zmylić amatorów zbiera- nia grzybów i wymagają ciągłego przy- stosowywania się do nich. W książce tej opisano i zilustrowano tylko takie grzyby, które tworzą owocniki i są rozpoznawalne gołym okiem. Nazywamy je grzybami „wy- ższymi". W literaturze podawane są różne dane na temat liczby gatunków tych grzy- bów. Z grubsza można przyjąć, że w Euro- pie występuje ich 3000-5000 gatunków. Te grzyby wyższe można podzielić na trzy duże klasy: Podstawczaki (Basidiomycetes) Workowce (Ascomycetes) Śluzówce (Myxomycetes). Gdy workowce lub - rzadziej - podstaw- czaki żyją w symbiozie z glonami, to te „nowe" organizmy nazywamy porostami. Niektórzy mitologowie nie zaliczają ślu- zowców do grzybów, lecz do osobnej gru- py Mycetozoa. Mają one cykl rozwojowy inny niż grzyby właściwe i tworzą naj- pierw pływki, to znaczy nagie komórki po- ruszające się za pomocą wici. Następnie przekształcają się one w pełzaki. Wiele takich komórek łączy się w śluzowaty twór mogący się powoli poruszać. Następnie masa ta sztywnieje. Poprzez podział pro- 8 toplazmy i skupianie się jej dokoła poje- dynczych jąder komórkowych powstają py- liste zarodniki (spory), które uwalniają się po dojrzeniu. W naszej książce wykwit piankowy Fuligo septica (str. 268) jest przedstawicielem tej niezwykle bogatej ga- tunkowo klasy. U workowców tworzy się przeważnie 8 za- rodników wewnątrz tak zwanych worków (asci), które otwierają się na wolnym końcu lub rozpadają całkowicie i uwalniają zaro- dniki. U podstawczaków zarodniki rozwijają się i odrywają od komórki nazywanej podstaw- ką (basidium). worek ^*&m zarodniki _/*fe sćjluy^ f) sterygma ""/t-^s. /^s/NZZ' (Si podsta**3'/ / 'v/Ux zarodniki^ / ;, f Zw o U/ Podstawka z reguły opatrzona jest 4 wyros- tkami, (sterygmami): na ich szczytach wy- twarzają się zarodniki, które później od- dzielają się. Worki i podstawki można za- uważyć tylko pod mikroskopem, dlatego najpewniejsze zaklasyfikowanie systema- tyczne niekórych owocników można prze- prowadzić dopiero na podstawie badania mikroskopowego. Opisane w niniejszej książce grzyby z grup 1-9 należą do podstawczaków, z grupy 10 do workowców, a wykwit piankowy jest je- dynym opisanym tu przedstawicielem ślu- zowców. Na przykład u grzybów blaszkowych i kol- cowych podstawki znajdują się na powierz- chniach bocznych blaszek czy kolców, u purchawkowatych wewnątrz owocnika, w tzw. glebie, czyli pewnego rodzaju płod- nej części owocników. Worki grzybów mi- seczkowatych lub z głębokimi jamkami rozwijają się na wewnętrznej stronie mise- czek czy jamek. Zarodniki są grzybom niezbędne do utrzy- mania gatunku i rozprzestrzeniania. Za- leżnie od gatunku ilość zarodników wy- produkowanych przez jeden owocnik się- ga miliardów. Gołym okiem spostrzegamy je jako rodzaj pyłu, a nie poszczególne cząsteczki. Jeśli nacisnąć dojrzały owoc- nik purchawki, wówczas wydostaje się z niego pylista masa. W rozprzestrzenia- niu zarodników pomaga wiatr, deszcz i zwierzęta. Jeśli chcemy stwierdzić, jaką mają barwę, musimy przygotować prepa- rat wysypu zarodników. Określenie ich ba- rwy na blaszce jest bardzo trudne, jeśli w ogóle możliwe, ponieważ często ma ona swój własny kolor. Wielkość zarodników leży w przedzia- le 0,005-0,015 mm; ich kształt, barwa i wygląd zmieniają się w zależności od gatunku. Zarodniki stanowią dla profesjonalisty bardzo ważną pomoc przy oznaczaniu, a w systematyce odgrywają wielką rolę. Pozyskiwanie zarodników 9 Kształty zarodników a, b i c podstawczaków, d jednego z workow- ców Wysyp zarodników może być pomocny przy oznaczaniu nawet bez badania pod mikroskopem: na przykład do odróżnienia białozarodnikowych muchomorów od cie- mnobrunatnozarodnikowych gatunków pie- czarek. Rozmnażanie podstawczaków Wyróżniamy zarodniki dodatnie (męs- kie) i ujemne (żeńskie). Zarodniki ujemny i dodatni kiełkują i tworzą komórkę hap- loidalną, która zaczyna się dzielić ścia- nami poprzecznymi, dzięki czemu powsta- ją strzępki z jednym jądrem w komórce. Następne podziały i odgałęzienia pozwa- lają wyrosnąć splątanej, rozpościerającej się na wszystkie strony tak zwanej grzyb- ni pierwotnej. Aby doprowadzić do po- wstania nowego owocnika muszą spot- kać się końce strzępek męskich i strzępek żeńskich pochodzących od tego samego gatunku grzyba i stworzyć grzybnię wtórną. W wysoce skomplikowanym procesie zle- wa się plazma dwóch różnopłciowych ko- mórek; jednakże, rzecz szczególna, nie łą- czą się ich jądra. Inaczej mówiąc: po zla- niu się jedna komórka zawiera dwa jądra. Gdy następnie grzybnia powiększa się dzięki dalszemu podziałowi komórek, wów- czas każda komórka zawiera znowu dwa różne jądra. W sprzyjających warunkach (podłoże, part- ner do mikoryzy, substancje pokarmowe, wilgotność, ciepło) mogą wyrosnąć z takiej jednej grzybni owocniki. Dopiero w spec- jalnych komórkach owocnika, podstaw- kach, dochodzi do połączenia się jąder i następnie do podziałów i uformowania z reguły czterech zarodników (2 plus i 2 mi- nus). Naszkicowano tu rozmnażanie się grzybów w bardzo uproszczony sposób. Poszczegól- ne procesy mogą się różnić u rozmaitych gatunków i rodzajów. Owocniki U grzybów kapeluszowych pojawia się najpierw mały kapelusz, który powiększa się w ciągu zadziwiająco szybkiego wzro- stu. Składa się on z mniej lub bardziej twardego miąższu otoczonego skórką. Mogą się na niej znajdować resztki osłony całkowitej velum uniwsale, które szcze- gólnie łatwo można wyróżnić u mucho- morów. Pod ochronnym parasolem kapelusza znaj- duje się warstwa hymenialna. Wygląda ona różnie i może mieć np. postać blaszek, listewek, rurek, dziurek czy kolców. Kape- lusz wspiera się na trzonie mającym u nie- których rodzajów czy gatunków mniej lub bardziej nietrwały pierścień. Chodzi tu o resztki osłony częściowej, velum partia- le, otaczającej w początkowym stadium rozwoju warstwę hymenialna. Podczas gdy kapelusz się otwiera i rozpłaszcza, osłona może się tylko niewiele rozciągać. Skut- kiem tego odrywa się ona od brzegu kape- lusza i zwisa dookoła trzonu jako mankiet lub pierścień. U innych grzybów skórka oddziela się zupełnie od trzonu i zwisa w postaci po- szarpanych resztek na brzegach kapelu- sza. U jeszcze innych rozpływa się cał- 10 Rozwój grzyba kapeluszowego osłona całkowita [velum unńersaty kowicie i ginie. Osłona częściowa nie za- wsze musi się wytworzyć. Na przykład u zasłonaków (Cortinarius) rozwija się wrzecionowata osłona, którą następnie można rozpoznać na trzonie jako mniej lub bardziej zaznaczoną, włóknistą strefę pier- ścienia. U niektórych gatunków trzon często tkwi podstawą jeszcze w kielichowato otwartej lub przylegającej pochwie, volva; czasami widać jednak tylko bulwiaste zgrubienie, z brzegiem odgiętym lub nie, albo z pa- sem brodawek, które są resztkami osłony całkowitej. Dokładne zwracanie uwagi na te właściwości budowy pomaga uniknąć zatruć muchomorami. Tylko badanie wszystkich poszczególnych cech przy oznaczaniu grzybów może ustrzec przed pomyłkami. U szeregu grzybów właśnie w takiej osło- nie tkwi całkowicie bardzo mocno ściś- nięty owocnik. Gdy osłona pęka, wówczas w ciągu paru godzin wysuwa się grzyb, nie „rosnąc" we właściwym znaczeniu. On tylko rozpościera bardziej swój uprze- dnio ściśnięty owocnik. Sromotnik bez- wstydny jest tego dobrym przykładem. Je- żeli „jajo" przeciąć wzdłuż, to przy do- kładnej obserwacji rozpoznaje się wy- kształcony owocnik. Biotop grzybów Grzyby mikoryzowe żyją w symbiozie z pewnymi określonymi gatunkami roślin, przede wszystkim z roślinami drzewias- tymi. W symbiozie obaj partnerzy czerpią korzyści ze współżycia; często nawet part- nerzy są na siebie przymusowo skazani. Przeciwieństwem tego są słabiej lub sil- niej zaznaczone stosunki pasożytnictwa między pasożytem i ofiarą, które mogą prowadzić do śmierci osobnika porażo- nego. Grzyby nie potrzebują światła w przeci- wieństwie do roślin zawierających chloro- fil. Gleba leśna zawiera dużo organicznych substancji pokarmowych i przeważnie do- statecznie dużo wilgoci, dzięki czemu sta- nowi doskonałe środowisko dla większości grzybów jadalnych. Każdy typ lasu, również i ubogi w światło las szpilkowy ze swym kwaśnym podło- żem, skąpym lub zupełnie pozbawionym roślin zielnych poszyciem, daje przytulisko grzybom. Czyste drzewostany jodłowe, świerko- we, sosnowe, modrzewiowe, brzozowe, bukowe, dębowe czy topolowe tak sa- mo jak i „zwyczajne" lasy mieszane mają swoistą florę grzybową. Wspo- 11 kapelusz mniane gatunki drzew stanowią jedynie przykłady. Również polany leśne i poręby, brzegi lasów, zadrzewienia śródpolne, żywopło- ty, zarośla, taki, pastwiska, tereny przy- brzeżne, żwirowiska i wysypiska, tereny wilgotne, torfowiskowe i bagienne, a także suche taki i wrzosowiska są miejscem by- towania grzybów. Nawet na wydmach i słonych piaskach nadmorskich można je znaleźć. Z reguły zasiedlają te tereny zespoły grzy- bów naziemnych i podziemnych, mikoryzo- wych, saprofitycznych i pasożytniczych. Czarcie kręgi Tu i tam można natknąć się w lasach i na łąkach na gromady owocników rosnących w kręgach. Wyjaśnienie jest proste: grzyb- nia zazwyczaj rośnie regularnie we wszys- tkie strony. Wewnątrz obwodu podłoże zostaje zużyte, grzybnia już nie znajduje tam pokarmu i zamiera. Pozostaje krąg grzybni, który przy dobrych warunkach śro- dowiskowych wysuwa z gleby swe owoc- niki. W ten sposób powstaje często regu- larne koło, które ludowy zabobon łączy z czarownicami. kapelusz miąższ kapelusza Grzyb blaszkowy (muchomor sromotnikowy) 12 Na tej i następnych stronach objaśnione zostały na rysunkach określenia i termi- ny najczęściej używane przy opisach grzybów płonna pseudotkanka perydi ć owocnika - hymenofor jamkowy smardz (smardz jadalny) lama purchawka (tęgoskór pospolity) powierzchnia trzonu siatkowata luskowata wlókienkowata /'llllllf " ,/SMllil llllltllini Viii* f||l|||i' lii *' Ifłi. wężykowata Kształty kapelusza pólkulisty (IMr* wklęsły z garbkiem z ostrym garbkiem stożkowaty dzwonkowaty lejkowaty 13 na drobne poletka falisty blaszki gęste włóknista luskowata 'mm i Mi z resztkami brodawek lub osłony płatowaty bruzdkowany postrzępiony blaszki rozwidlone blaszkowate listwy z poprzecznymi żytkami skórka kapelusza brzeg kapelusza kształty blaszek 14 1T ^ wolne, nie przyrośnięte do trzonu wąsko przyrośnięte szeroko przyrośnięte ^ ^ V zatokowato wycięte z kołnierzem Yf blaszki szerokie blaszki wąskie brzeg blaszki piłkowany/karbowany ił blaszki łatwo odchodzące blaszki zachodzące międzyblaszki 15 Muchomor sromotnikowy Amanita phalloides (vall. ex fr.) secr. ÓK) Wygląd: kapelusz o średnicy do 15 cm, począt- kowo półkulisty, później spłaszczony, oliwko- wozielony, żółtozielony, może być także biały o matowym, jedwabistym połysku, wilgotny lekko kleisty, z promienisto biegnącymi włó- kienkami. Blaszki różnej długości, gęsto usta- wione, przy trzonie wolne, białe. Trzon może dochodzić do 12 (15) cm wysokości i 2,5 cm grubości, żółtawy lub zielonkawy z charaktery- stycznym, wężykowatym wzorkiem. Tkwi w ot- wartej pochwie (patrz zdjęcie). Kołnierz słabo żłobkowany, skórzasty, zwisający, często krót- kotrwały. Miąższ pachnie lekko słodkawo, miodowo. Wysyp zarodników: biały. Występowanie: podobnie jak muchomor cyt- rynowy spotykany bywa zwykle pod dębami, ale również pod bukami; rzadko w lasach ig- lastych, Woli gleby bogatsze, nie unika wa- piennych. Rośnie od lipca do października, U nas w niektórych rejonach kraju pospolity, pojawia się w dużej obfitości, lecz rośnie poje- dynczo. Możliwość popełnienia pomyłki: rysunkiem i barwą kapelusza podobny do gąski mydlanej (Tricholoma sejunctum, str. 74); bywa często mylony z muchomorem cytrynowym, trzeba jednak zwrócić uwagę na inaczej zbudowaną podstawę trzonu i inny zapach. Gołąbki mod- rożółte i gąski nie mają pierścienia i pochwy. Jedynie nieostrożny i bezkrytyczny zbieracz grzybów może pomylić białą formę muchomo- ra sromotnikowego z pieczarkami, które w sta- dium młodocianym mają blaszki białawe a pó- źniej ciemnobrązowe; poza tym wysyp zarod- ników pieczarek jest purpurowobrązowy. Zastosowanie: muchomor sromotnikowy jest śmiertelnie trujący. Zawiera ponad 20 różnych toksyn. Szanse przeżycia zależą między in- nymi od ilości zjedzonej trucizny. 50 g świe- żych grzybów może spowodować śmiertelne zatrucie. Konieczna pomoc lekarska! Muchomor cytrynowy Amanita citrina (schff.) s.f. gray Wygląd: kapelusz o średnicy 5-10 cm, bladożółtawy, rza- dziej żółtozielonkawy; początkowo półkulis- ty, później płaski; przeważnie pokryty dużymi, grubymi, żół- tawymi łatkami (re- sztki osłony), z czasem nieco brunatniejącymi. Skórka kapelusza kleiście połyskująca i dająca się ściągać, brzeg kapelusza bez prążków. Bla- szki wolne, białawe lub lekko bladoźółte, mięk- kie, gęsto ustawione, o płatkowatym wycięciu. Trzon do 10 cm wysoki (12), 1-1,5 cm gruby i zabarwiony podobnie jak kapelusz, z blado- żółtawym, zwisającym, nieprąźkowanym pierś- cieniem. Podstawa trzonu bulwiasto zaokrąg- lona z wyraźnie zaznaczonym brzegiem (patrz rysunek). Miąższ biały i miękki. Pachnie chara- kterystycznie kiełkującymi ziemniakami i jest to ważna cecha odróżniająca od muchomorów sromotnikowego i jadowitego. Wysyp zarodników, biały. Występowanie: w Polsce pospolity. W Europie Środkowej znajduje się go przeważnie do wy- sokości 500 m, jednakże rzadko może sięgać aż do 1100 m n.p.m. Podobnie jak muchomor sromotnikowy lubi ciepło; grzybnia nie wytrzy- muje silnego i długotrwałego mrozu. Jego sie- dliskiem są gleby piaszczyste, ubogie w sub- stancje odżywcze, kwaśne. Żyje w symbiozie z różnymi drzewami szpilkowymi i liściastymi, przy czym pod drzewami liściastymi jest rza- dziej spotykany. Pojawia się zwykle od sierp- nia do listopada. Możliwość popełnienia pomyłki: przede wszy- stkim biała forma A. citrina var. alba często bywa mylona z białymi formami muchomora sromotnikowego. Wyraźnie rozróżnialna jest podstawa trzonu: u muchomora sromotniko- wego pochwa jest otwarta, a u muchomora cytrynowego z odcinającą się bulwą. Zastosowanie: grzyb nie jest trujący, nie nada- je się jednak do spożycia ze względu na nie- przyjemny smak. 16 '*tt 17 Muchomor jadowity Amanita virosa lam. ex secr. ÓK) Wygląd: kapelusz do 3-7 cm średnicy, stożko- waty, z czasem niekiedy płasko wysklepiony lub płaski, biały z lekkim kremowym zabar- wieniem, przy wilgoci kleisty, gdy suchy - po- łyskuje matowo. Blaszki wolne i białe, gęsto ustawione. Trzon do 15 cm wysoki i 1-1,5 cm grubości, biały, często łukowato zgięty, twar- dy, łamliwy, o włóknistej powierzchni, ze zwi- sającym, skórzastym i krótkotrwałym pierście- niem. Trzon wystaje z przylegającej często, obwisłej pochwy. Bulwowata podstawa z ot- wartą pochwą często tkwi głęboko w podłożu. Miąższ biały, delikatny, ma nieco nieprzyjem- ny zapach. Wysyp zarodników: biały. Występowanie: pospolity, występuje w lasach szpilkowych, rzadziej liściastych. Pojawia się od czerwca do września (października). Możliwość popełnienia pomyłki: według nie- których mitologów istnieje jeszcze jeden po- dobny, biały gatunek: muchomor wiosenny A. verna (Buli. ex Fr.) Pers. ex Vitt. Ma on pierś- cień biały, bez bruzdek, a pozostałe cechy jak Wygląd: na początkowo śnieżnobiałym, 5-15 cm szerokim kapeluszu znajdują się białawe, kolcokształtne brodawki, głównie w jego środ- ku. Z czasem powierzchnia grzyba powoli za- barwia się na kolor mysi lub żółtawy z zielon- kawym nalotem. Brzeg kapelusza młodych osobników ma ząbkowany, nieregularny rą- bek. Dobrą cechą rozpoznawczą są przede wszystkim drobne, gęsto ściśnięte blaszki róż- nej długości, a to ze względu na rzadkie u mu- chomorów zabarwienie: mianowicie początko- wo są one bladoturkusowe lub zielonawe, póź- niej szarożółte do żółtawych. Tuż pod blasz- kami trzon jest otoczony płatowatym, pożłob- kowanym, zwisającym pierścieniem. Stare eg- zemplarze dochodzą do 16 (20) cm wysokości. Wyrastają one z grubej bulwy otoczonej pa- sem brodawek, która zaostrzonym dolnym końcem tkwi w ziemi. Powierzchnia trzonu jest biaława, lekko żółtozielonkawa lub oliwkowo- zielonkawa. Miąższ grzyba przypomina kolo- rem blaszki, jest jednak od nich nieco jaśniej- szy. Zapach i smak nieprzyjemny. u muchomora sromotnikowego. Lubi ciepło, czasami pojawia się wiosną. Szczególnie chęt- nie rośnie pod dębami, częstszy w Europie Południowej. Również jest śmiertelnie trujący. Przez nieuważnych zbieraczy grzybów może być mylony z młodymi pieczarkami. Jednakże charakterystyczna forma kapelusza, czysto białe blaszki, podstawa trzonu z przylegającą przeważnie pochwą i barwa wysypu zarod- ników są wyraźnymi cechami różnicującymi. Zastosowanie: śmiertelnie trujący, podobnie jak muchomor sromotnikowy (patrz str. 16). Uwagi ogólne: do tej pory do rodzaju Amanita, muchomory, zaliczono około 35 gatunków. Ma- ją one osłonę całkowitą i z reguły osłonę częściową z wyjątkiem muchomora mglejarki, który nie ma pierścienia ani kołnierza. Wysyp zarodników: zielonkawy. Występowanie: grzyb jest pospolity na połu- dnie od Alp; rośnie też na północ od nich w okolicach ciepłych i w dolinach rzek, np. w lasach nadrzecznych Renu, nad Nekarem, Dunajem i w okolicach Ammersee. Lubi prze- de wszystkim lasy bukowe na wapieniach o ekspozycji południowej. Grzyby pojawiają się od lipca do września. Możliwość popełnienia pomyłki: prawie nie- możliwa. Podobnymi gatunkami są A. codinae i A. Vittadinii, których w Polsce jeszcze nie znaleziono. Zastosowanie: wartość spożywcza jeszcze nie znana. Ze względu na rzadkość w każdym razie należy go chronić. Uwagi ogólne: nazwa systematyczna gatunku pochodzi od greckiego słowa echinocephalus i oznacza „igłogłowy". Amanita echinocephala (Vitt.) quel. 18 Muchomor czerwony Amanita muscaria (L. ex fr.) hooker QK Wygląd: muchomor czerwony z pewnością na- leży do grzybów najlepiej znanych w Europie. Rozpoznaje się go już z daleka po pięknym czerwonym lub pomarańczowym kapeluszu pokrytym biatymi plamkami. W stadium mło- docianym ukazuje się początkowo jako mata, biaława kulka: wkrótce jednak rozwija się ka- pelusz, biata ostona rozpada na biate ptatki; większość z nich pozostaje przyczepiona do powierzchni kapelusza, którego brzeg jest de- likatnie prążkowany. Blaszki są zawsze biate, mocno ściśnięte i nie przyrośnięte do trzonu. Trzon biaty z bardzo diugim, płatowatym, zwi- sającym pierścieniem. Jak wszystkie grzyby z rodzaju Amanita muchomor czerwony wyra- sta z osłony całkowitej, z której jednak można zauważyć tylko pas brodawek na bulwie. Miąższ bez smaku i bez zapachu; pod skórką kapelusza żółtawy. Wysyp zarodników: biały. Występowanie: występuje pospolicie w całym kraju, często pod brzozami na glebach kwaś- nych, rzadziej w jednorodnych lasach szpil- Wygląd: w powiązaniu z nazwą „muchomor" zwykle ma się natychmiast na myśli śmiertel- nie trujących przedstawicieli tej grupy. Bywają jednakże między nimi i grzyby jadalne, jak na przykład muchomor cesarski, który można znaleźć przede wszystkim w lasach krajów południowych. Jego kapelusz rozpoznaje się szybko po jaskrawoczerwonej lub pomarań- czowej barwie. Stadium młodociane ukazuje się nad ziemią jako coś niby tępy koniec jaja, następnie jednak szybko uwalnia się z osłony. Na brzegu kapelusza ma wyraźne żłobki i łat- wo się kruszy. Blaszki są piękne, apetycznie wyglądające, złotoźółte. Nieomal walcowaty trzon tego samego koloru co kapelusz, w gór- nej części opasany jest żółtym kołnierzem. Grzyb wyrasta z dobrze rozwiniętej pochwy. Miąższ pachnie i smakuje przyjemnie, choć dość charakterystycznie. Wysyp zarodników: biały. Występowanie: częsty na południu Europy. Muchomor cesarski lubi gleby kwaśne w sta- rych drzewostanach liściastych, gdzie kowych i liściastych. Tworzy owocniki od lipca do października. Możliwość popełnienia pomyłki: muchomor królewski ma kapelusz umbrowobrunatny. Zastosowanie: niezależnie od tego, że świado- my zbieracz grzybów powinien pozostawić go w spokoju choćby ze względu na jego piękny wygląd, to muchomor czerwony jest na doda- tek również trujący. Wprawdzie nie wywołuje on śmiertelnych następstw, może jednak spo- wodować ciężkie zatrucie. Grzybowi temu przypisuje się działanie oszałamiające. Uwagi ogólne: ze względu na nazwę gatun- kową grzyba muscaria truciznę nazwano mus- karyną, choć w muchomorze czerwonym znaj- duje się ona w niewielkiej ilości. €)___ najlepiej szukać go pod dębami i kasztanami. Nie stroni jednak również od lasów szpilko- wych. Pojawia się na przełomie lata i jesieni. Możliwość popełnienia pomyłki: można mu- chomor cesarski pomylić z muchomorem czerwonym. Istotną różnicę stanowią żółte blaszki i żółtawy trzon: u muchomora czer- wonego są one białe. Uwagi ogólne: muchomor cesarski był w sta- rożytności uważany za przysmak godny cesar- skiego stołu, stąd też i jego nazwa. Muchomor cesarski Amanita caesarea (scop. ex fr.) pers. ex schw 20 Muchomor plamisty Amanita pantherina (D.c. ex fr.) krombh. (®) Wygląd: kapelusz o średnicy do 10 (12) cm. Na skórce barwy ochry lub brą- zu znajduje się wiele białych, regularnie rozmieszczonych ła- tek. Z czasem jednak te białe pozostałości osłony spłukiwane przez deszcz mogą całko- wicie zaniknąć. Na brzegu kapelusza widać głębokie i bardzo regularne bruzdkowanie, które jest jednocześnie najważniejszą cechą rozpoznawczą. Blaszki gęsto ułożone, białe również u osobników dojrzałych, miękkie i wolne. Trzon wyrasta do 15 cm wysokości, biały, ma niezbyt szeroki, zwisający, pozba- wiony bruzdek kołnierz, który niekiedy prawie całkowicie zanika. Na bulwie znajduje się zgrubienie zagięte do wewnątrz, tak zwana skarpeta taternicka (patrz ilustracja); czasem można zauważyć wiele takich pasów. Miąższ ma słaby zapach rzodkwi. Wysyp zarodników: biały. Występowanie: pospolity w całej umiarkowa- nej strefie półkuli północnej. Znajduje się go zarówno na kwaśnych, piaszczystych glebach lasów sosnowych, dębowych, bukowych na ni- zinach, jak i w górskich lasach świerkowych, jodłowych i bukowych. Owocniki tworzy od lipca do października. Możliwość popełnienia pomyłki: można go po- mylić z bardziej krępą, również trującą od- mianą var. abietinum, (kapelusz bez bruzdek na brzegu). Występuje ona na wyżej położo- nych terenach górskich. W niektórych wypad- kach można muchomor plamisty pomylić także z muchomorem twardawym lub z muchomo- rem czerwonawym. Jeżeli jednak zwrócimy uwagę na szarawą lub różowobrązowawą bar- wę resztek osłony i na podstawę trzonu, to pomyłka jest wykluczona. Zastosowanie: muchomor ten jest trujący. Muchomor czerwonawy Amanita rubescens (pers. ex fr.) gray €) Wygląd: kapelusz o średnicy do 15 cm: wów- czas jednak jest on szeroko parasolowaty i na brunatnoróżowawym tle ma wiele delikatnych, białożółtawych lub różowych łatek. Białe bla- szki są gęsto ułożone i wolne, z czasem zwyk- le nabierają różowych plam. Trzon do 15 (18) cm wysoki, 1-4 cm szeroki, mięsisty. Począt- kowo na białym tle wykazuje lekko różowe zabarwienie, które później przechodzi w wyra- źnie winnoczerwone; ku podstawie rozszerza się bulwiasto, niekiedy ze słabo wyrażonym brodawkowatym pasem. Kołnierz zwisający, białaworóżowy i silnie bruzdkowany. Nadła- many lub nadcięty miąższ wykazuje zawsze czerwonawe zabarwienie, przede wszystkim przy blaszkach i trzonie. Wysyp zarodników: biały. Występowanie: od czerwca/lipca do paździer- nika. Znajduje się go w lasach liściastych i szpilkowych. Pospolity. Możliwość popełnienia pomyłki: grzyb bardzo zmienny zarówno pod względem kształtu, jak i zabarwienia. Najważniejszą cechą rozpo- znawczą jest różowiejący miąższ i gładka, bulwiasta podstawa trzonu. Mylony często z muchomorem plamistym, który jednak ma kołnierz bez prążków i „skarpetę taternicką"; z muchomorem czerwonym, który odróżnia się żółtą strefą pod skórką kapelusza i broda- wkowatym pasem na bulwie; z muchomorem twardawym, który pod skórką kapelusza jest szarawy. Początkujący zbieracze na wszelki wypadek powinni być jednak bardzo ostrożni. Zastosowanie: znawcy grzybów cenią go nie tylko za to, że się wcześnie pojawia: jest on także często spotykanym grzybem jadalnym. Po długo utrzymującej się wilgotnej pogodzie może nabrać nieprzyjemnego, ziemistego sma- ku. Nie należy go spożywać w stanie surowym. Uwagi ogólne: w literaturze można czasem znaleźć wzmianki o fałszywym muchomorze czerwonawym (A. pseudorubescens), który ma być trujący. Jednakże zarówno sprawa jego występowania, jak i samego istnienia jest nie- jasna. Rubescens znaczy „czerwieniejący". 22 23 Muchomor twardawy Amanita spissa (fr.) kummer «^) Wygląd: średnica kapelusza tego silnego i w żadnym przypadku niezbyt krępego grzyba może dochodzić do 15 cm. Na szarej lub bru- natnawej powierzchni jego skórki znajduje się wiele białawych lub szarawych, mocno trzy- mających się, mączystych tatek. Początkowo z ziemi wysuwa się jajowaty, szorstki i umączo- ny kapelusz, który w miarę rośnięcia przyjmuje kształt parasola. Pod kapeluszem znajdują się gęsto ułożone białe blaszki nie zmieniające z czasem barwy. Są one wolne i zwężające się przy białym, ku dołowi szarzejącym trzonie. Trzon wyrasta do wysokości 10—12 cm, u pod- stawy jest bulwowato rozszerzony. Na bulwie można rozpoznać wieniec małych brodawek. Kołnierz znajduje się wysoko i nie ginie tak szybko, jak u innych muchomorów. Znajduje się na nim lekkie, drobne bruzdkowanie. Miąższ biały, u niektórych form lekko brunat- niejący, z reguły o łagodnym smaku, zachowu- je swą twardawość aż do momentu przejrzało- ści; czasami jednak zarówno zapach jak i smak stają się nieprzyjemnie stęchłe i ziemiste. Wysyp zarodników: biały. Występowanie: szeroko rozpowszechniony, w Polsce pospolity. Znajduje się go na przeło- mie lata i jesieni w lasach szpilkowych, rza- dziej pod drzewami liściastymi. Możliwość popełnienia pomyłki: może być my- lony z młodymi muchomorami czerwonawymi, u których jednak miąższ, trzon i kapelusz ma- ją zabarwienie lekko różowawe; oprócz tego można go mylić z muchomorem plamistym, który jednak ma regularne, białe resztki osło- ny, a u podstawy trzonu "skarpetę taternicką". Bruzdkowanie brzegu kapelusza nie stanowi dostatecznej cechy rozróżniającej. Zastosowanie: muchomor twardawy jest jadal- ny, ale w stanie surowym lekko trujący: jesz- cze po ugotowaniu często ma smak ziemisty. W przypadkach wątpliwych należy z niego zre- zygnować. Uwagi ogólne: niektórzy mikolodzy podają je- szcze 2 dalsze odmiany: A. spissa var. excel- sa i var, valida. Spissa oznacza „zgrubiała, krępa". Muchomor porfirowy Amanita porphyria (A. u. s. ex fr.) secr. Wygląd: kapelusz o średnicy 4-8 (11) cm, z cienką warstwą mią- ższu, porfirowobrązo- wy lub szarofioletowy, u osobników młodych dzwonkowaty, następ- nie szybko spłaszcza- jący się i niekiedy po- kryty skórzastobrodawkowatymi resztkami osłony. Skóra kapelusza sucha, jedwabiście połyskująca, brzeg ma gładki, bez bruzdkowa- nia. Blaszki wolne lub nieco przyczepione, białawe, miękkie, dość wąskie i gęsto ustawio- ne. Trzon do 9 cm wysoki i do 1 cm gruby, białawy lub zabarwiony tak jak kapelusz, nie- kiedy z wężykowatym wzorkiem. Ma kołnierz białawy lub szarofioletowy, zwisający, cienki, gładki i zanikający. Podstawa trzonu (patrz rysunek) okrągła i bulwiasta, z ostrym brze- giem dokoła, podobnie jak u muchomora cyt- rynowego. Miąższ biały, pod skórą kapelusza fioletowawy, z jamą tuż przy trzonie. Zapa- chem przypomina kiełkujące ziemniaki, sma- kiem rzodkiewki. Wysyp zarodników: biały. Występowanie: muchomor porfirowy jest dość pospolity, lecz tylko w niektórych regionach. Wydaje się, że w Europie nie ma granic po- łudniowej i północnej, a w górach sięga do 1600 m n.p.m. Rośnie w lasach szpilkowych na glebach ubogich, kwaśnych, owocniki pojawia- ją się od lipca do października. Możliwość popełnienia pomyłki: kto zwróci uwagę na bulwę o ostrym brzegu, gładki, skó- rzasty kołnierz, wężykowaty rysunek na trzo- nie, a do tego zapach ziemniaczany, ten nie może go pomylić z innymi grzybami. Zastosowanie: surowy grzyb jest trujący; zre- sztą ze względu na nieprzyjemny zapach i smak jest niejadalny. Uwagi ogólne: muchomor porfirowy przypomi- na muchomora cytrynowego wszystkimi ce- chami z wyjątkiem barwy. 24 Muchomor mglejarka Amanita vaginata (bull. ex fr.) quel. .—^ Wygląd: z biatej, pła- rff/ ii\\~^& towatej pochwy szyb- ^WMM8>^ ko wyrasta grzyb / do wysokości okoto W|L 10 cm. Kapelusz]asno- ]WWL brązowy lub ciemno- icifi^ brązowy, początkowo ^&AJ dzwonkowaty, następ- nie otwiera się stop- niowo aż do zupełnie płaskiego. Silne bruzd- kowanie brzegu kapelusza natychmiast rzuca się w oczy. Blaszki gęsto ustawione, nie przy- rastają do trzonu, są jednak nieco wybrzuszo- ne i zawsze białe. Trzon do 12 (15) cm wysoki, cienki, sprawia, że grzyb wygląda smukło i krucho; zwęża się ku górze, ma powie- rzchnię pokrytą bardzo drobnymi kosmkami. Barwa waha się między kolorem białym a róż- nymi odcieniami jasnej szarości. Biały, kruchy miąższ o łagodnym smaku i bez specjalnego zapachu. Wysyp zarodników: biały. Występowanie: zasiedla zarówno lasy liścias- Wygląd: kapelusz o średnicy 3-7 cm, z delikat- nym miąższem, ciemnobrązowy, lisiopoma- rańczowy z jaśniejszym i silnie, promieniście bruzdkowanym brzegiem. U dorosłych grzy- bów płaski, ze słabo widocznym garbkiem i przeważnie bez resztek osłony. Blaszki wol- ne, białawe, szerokie, gęsto ułożone. Trzon do 7 (12) cm wysoki i 0,8-1,2 cm gruby; białawy lub delikatnie czerwonobrunatny, nie wężyko- waty i bez pierścienia; podstawa trzonu tkwi w rozdętej pochwie zabarwionej na zewnątrz białawo, wewnątrz czerwonobrunatno. Miąższ biały i później z jamą koło trzonu. Bez specjal- nego smaku i zapachu. Wysyp zarodników: biały. Występowanie: w Polsce pospolity. Spotkać go można w lasach szpilkowych, zwykle pod sos- nami, na glebach kwaśnych, często na tere- nach wilgotnych i bagnistych, rzadziej w la- sach liściastych. Wykształca owocniki od czer- wca do października. Możliwość popełnienia pomyłki: może być bardzo podobny do muchomora żółtego te jak i iglaste. W Polsce pospolity, występuje od nizin aż po góry i wydaje owocniki od lipca po październik. Możliwość popełnienia pomyłki: muchomor mglejarka zewnętrzną osłoną całkowitą przy- pomina muchomory sromotnikowego i jadowi- tego, lecz jest dobrze rozpoznawalny dzięki podstawie trzonu. Do tego ma silnie bruzd- kowany brzeg kapelusza. Nie ma pierścienia, a tylko w rzadkich przypadkach resztki osłony na skórce kapelusza. Zastosowanie: jest jadalny, ma jednak niewie- lu amatorów ze względu na łamliwość. Uwagi ogólne: również i tego grzyba nie nale- ży spożywać na surowo. Vaginata oznacza „pochwiasta". (A. crocea), który jest jednak bardziej krępy i jaśniejszy, o kapeluszu pokrytym niekiedy białymi resztkami pochwy. Ma trzon bladopo- marańczowożółty i włókniście wężykowaty. Rośnie w lasach iglastych i liściastych, szcze- gólnie pod brzozami. Zastosowanie: grzyb jadalny. Ze względu na łamliwość nadaje się tylko na użytek własny. Uwagi ogólne: mikoiodzy znają około 13 ga- tunków bardzo blisko z nim spokrewnionych. Bywają białe, szare i w bardzo różnych od- cieniach brązowego, a wszystkie wyglądają tak samo. Niegdyś traktowano je jako odmiany mglejarki. Nie mają częściowej osłony, a więc nie mają ani pierścienia, ani kołnierza. Osłona zewnętrzna jest dobrze rozpoznawalna przy podstawie trzonu jako otwarta, płatowata pochwa. Brzeg kapelusza zwykle wyraźnie, promieniście bruzdkowany. Fulva oznacza „czerwonożółta, brunatnożółta". Muchomor rdzawobrązowy Amanita fulva (schff. ex) pers. ¦L•) 26 Czubajka kania Macrolepiota procera (SCOP. ex fr.) sing. Wygląd: młode owocniki wyglądają jak pałe- czki. Gdy się otworzą, średnica kapelusza mo- że dojść do 25 (30) cm. W środku kapelusza pozostaje jednak zawsze mały garbek. Czasa- mi grzyby całkowicie się rozpłaszczają, brzeg może się także podnieść nieco do góry. Młode czubajki kanie mają skórkę brunatną lub brązową, która później pęka tworząc na po- wierzchni kapelusza duże, nieregularne łuski. Już z daleka rozpoznać można te brunatne plamy na włóknistym, jasnym tle. Tylko mały garbek w środku pozostaje jednolicie brunat- ny. Szerokie blaszki ustawione są bardzo nie- regularnie, gęsto i nie przyrastają do trzonu. Początkowo są one białe lub lekko żółte, z czasem zabarwiają się na brunatno. Trzon może osiągać wysokość do 40 cm, grubość 1-2 (4) cm. Jest on wewnątrz pusty, włóknisty i twardy. Ku podstawie trzon przechodzi w wy- raźną, zgrubiałą pochwę przerośniętą białą grzybnią (mycelium). U młodych osobników jednolicie brunatny, następnie jednak na sku- tek rozrywania się skórki w nieregularne Wygląd: średnica kapelusza dochodzi do 15 cm. Skórka pokryta wieloma włóknistymi, okółkowo ustawionymi, brunatnymi łuskami, między którymi można zauważyć jaśniejsze tło. Młode osobniki wyglądają jak małe pa- łeczki, także w stadium dojrzałym nie otwiera- ją się tak jak parasol i kapelusz zachowuje kształt półkuli, ale teraz już odwróconej. Gar- bek wprawdzie pozostaje, z trudem jednak można go rozpoznać. Nieregularne blaszki ściśle ułożone, nie przyrośnięte do trzonu, pod wpływem nacisku zabarwiają się na czer- wonawo. Początkowo są białe, z biegiem cza- su stają się coraz bardziej brązowe i czasami mają ciemniejsze ostrza. Trzon dochodzi do 15 cm wysokości; u podstawy rozszerza się w silną bulwę. Jest prawie gładki, początkowo białawy, starszy ochrowobrunatny, niewężyko- waty. Biały pierścień pod kapeluszem daje się przesuwać wzdłuż trzonu. Miąższ przy naj- mniejszym skaleczeniu nabiega po krótkim czasie szafranowoczerwonawym kolorem. Wysyp zarodników: biały. łuski wygląda jak wężykowaty. Na trzonie wy- stępuje bardzo mocny pierścień z wierzchu biały, od spodu brunatny, nie przyrośnięty, który można przesuwać wzdłuż trzonu: bardzo ważna cecha! Miąższ miękki, biały i pachnie orzechami. Wysyp zarodników: biały. Występowanie: w Polsce dość pospolita. Wy- stępuje od lata do jesieni na polanach, brze- gach lasów i dróg, przy czym woli miejsca trawiaste. Możliwość popełnienia pomyłki: można ją po- mylić z też jadalną czubajka czerwieniejącą, która jednak ma czerwieniejący miąższ. Zastosowanie: czubajka kania należy do naj- smaczniejszych grzybów. Młodych nie powin- no się zbierać, gdyż wydajne są dopiero osob- niki o spłaszczonym kapeluszu. Uwagi ogólne: ponieważ trzon jest bardzo zdrewniały, zaleca się zużywać tylko kapelu- sze. Procera oznacza „smukła i wyrastająca wysoko". Występowanie: często spotyka się czubajkę czerwieniejącą na brzegach lasów, w parkach i na polanach śródleśnych, w lasach liścias- tych i iglastych. Możliwość popełnienia pomyłki: w Europie Środkowej znana jest duża, mięsista czubajka rosnąca na żyznej, bogatej w próchnicę, dob- rze nawiezionej glebie parków, ogrodów. Ma ona siną, okrągławą, ciemniejszą bulwę z brzeżkiem. Miąższ tej czubajki ogrodowej (M. rhacodes var. hortensis) szybko nabiega barwą pomarańczowołososiową. Identyfikacja tego gatunku nie została jeszcze dostatecznie wyjaśniona, podobno jest trująca. Zastosowanie: jadalna. Uwagi ogólne: mitolodzy znają 12 gatunków rodzaju czubajka, przy czym niektóre są rzad- kie i jeszcze niedostatecznie opisane. Rha- codes oznacza „o wyglądzie obszarpańca". Czubajka czerwieniejąca Macrolepiota rhacodes (WtT.) sing. ^«=) 28 Lepiota aspera (pers. in hofm.) quel Wygląd: mtody kapelusz stożkowaty lub dzwonkowaty, po otwarciu staje się płaski, o średnicy dochodzącej do 12 (15) cm, rdza- wogliniastobrązowy, pokryty wyraźnymi żółty- mi lub ciemnobrunatnymi, stożkowatymi lub zaostrzonymi łuskami. Blaszki wolne, białe, często rozwidlone, dość wąskie i ciasno usta- wione; przy pochwie nieregularnie drobno bruzdkowane. Trzon wysoki do 12 cm, 1-2 cm gruby, białawy; pod zwisającym, skórza- sto-włóknistym kołnierzem zwykle pokryty łus- kami o barwie takiej samej jak kapelusz. Trzon walcowaty i w dolnej części niekiedy nieco zgrubiały. Miąższ biały o nieprzyjem- nym zapachu i smaku. Wysyp zarodników: biały. Występowanie: ten piękny grzyb można zna- leźć w lasach szpilkowych i liściastych, częś- ciej wśród gęstych liści, przy brzegach dróg, w parkach i w zaroślach. Szeroko rozpowsze- chniony, ale nie wszędzie częsty. Pojawia się od sierpnia do października. Możliwość popełnienia pomyłki: istnieje około Wygląd: kapelusz początkowo tępo stożkowa- ty, o średnicy 4-8 cm. Podczas otwierania się przyjmuje kształt bardzo płaskiego dzwonu w środku kapelusza pozostaje wyraźny gar- bek. Białawą skórkę pokrywa wiele małych, prawie wełnistych łuseczek w kolorze ochry lub brązu. Odbijają się one dobrze od białawej barwy miąższu grzyba i są bardzo dekoracyj- ne. Środek kapelusza ciemny i gładki. Z brze- gu zwisają, również u dojrzałych osobników, resztki osłony. Blaszki różnej długości, białe lub kremowe, nieco wypukłe i wolne, dość daleko rozstawione. Trzon długości najwyżej do 8 cm i średnicy 0,4-1 cm: wydaje się, że ten dość niezwykły grzyb stoi na bardzo słabej nóżce. Trzon pod łuskowatym, ale nie zawsze rozpoznawalnym pierścieniem jest białawo, wełniście prążkowany. Jest to charaktery- styczna cecha, od której grzyb zyskał swoją nazwę. M^ższ biały, miękki, z lekkim owoco- wym zapachem i słodkawym smakiem. Wysyp zarodników: biały. Występowanie: niestety, czubajeczki wełnistej 11 gatunków czubajeczek podobnych do sie- bie, z zaostrzonymi łuskami albo mniej lub bardziej wyraźnymi, gęstymi brodawkami. Z reguły są to jednak grzyby mniejsze: do dokładnego ich oznaczenia potrzeba przeważ- nie fachowej literatury i mikroskopu. Zastosowanie: z powodu odrażającego zapa- chu i smaku grzyb ten nie nadaje się do spożycia. Uwagi ogólne: mikolodzy rozróżniają w rodza- ju czubajeczka (Lepiota) około 50 gatunków; niektóre są trujące. Systematyczna nazwa aspera oznacza „szorstka, nierówna". nie spotyka się zbyt często. Znajduje się ją na przełomie lata i jesieni w lasach liściastych i szpilkowych. Możliwość popełnienia pomyłki: można ją po- mylić z następującymi gatunkami: L. ventrio- sospora o żółtej podstawie (znajdowana przede wszystkim w lasach bukowych); pod- stawa trzonu czubajeczki orzechowej (L ig- nivolvata) zabarwia się powoli podczas susze- nia, a szybko przy nacisku na kolor szafrano- woogniściepomarańczowy. Oba gatunki są niezbyt częste. Zastosowanie: grzyb nie jest trujący. Należy się jednak trzymać zasady, że wszystkie małe czubajeczki są niejadalne. Uwagi ogólne: clypeus znaczy „okrągła tar- cza" i ją to właśnie przypomina kapelusz z tę- pym garbkiem. Czubajeczka wełnista Lepiota clypeolaria (bull. ex fr.) kummer 30 Czubajeczka cuchnąca Lepiota cristata (a.u.s. ex fr.) kummer Wygląd: kapelusik o średnicy dochodzącej tyl- ko do 3-4 cm wysuwa się z gleby początkowo w postaci zamkniętego stożka i stopniowo roz- wija do rozpostartego kapelusza o wyodręb- nionym, garbkowatym środku. Garbek ten rzu- ca się w oczy ze względu na zabarwienie intensywnie brązowoczerwone lub ciemno- ochrowe, przy czym wystaje on ponad białawą powierzchnię kapelusza pokrytą jasnoochro- wymi łuskami. Białawe blaszki wolne (nie przyrastające do trzonu), ściśnięte i lekko wy- brzuszone. Smukły, cylindryczny trzon nie przekracza 4-6 cm wysokości i ok. 0,8 cm grubości. Zwykle biaława jego powierzchnia przybiera ku podstawie różowawe zabarwie- nie. U młodszych osobników można jeszcze zauważyć pod kapeluszem skórzasty pierś- cień, który jednak łatwo zanika, tak że u eg- zemplarzy dojrzałych może go już nie być. Po przekrojeniu ukazuje się biały miąższ o sil- nym, odrażającym zapachu. Wysyp zarodników: biały. Występowanie: znajduje się tę czubajeczkę Wygląd: Kapelusz o średnicy 1-3 cm, począt- kowo stożkowato wypukły, później półkulisty do dzwonkowatego, z czasem płasko rozpo- starty, z tępym garbkiem. Wierzchnia strona kapelusza sucha, ziarnisto-mączysta, później łysiejąca, na brzegu z frędzlowato zwisający- mi resztkami osłony. Barwa skórki od winnej czerwieni poprzez brudnoszary brąz do ciem- nobrązowej czerni z oliwkowo zabarwioną po- włoką. Podobny kolor ma trzon. Ma on kształt walca 2-4 cm długiego i 2-4 mm grubego, u góry karminoworóżowy, u dołu bardziej czar- nobrązowy, z ziarnisto-mączystym nalotem; ma luźny, kosmkowato-skórzasty pierścień. Blaszki wybrzuszone, wolne, z gładkim ost- rzem, początkowo ciemnoróżowe, później krwistoczerwone lub winnobrązowe, stare prawie czarne. Cienki miąższ w kapeluszu białawy, w trzonie czerwonawy, przy podsta- wie ciemniejszy. Pachnie owocami lub rzod- kiewką, w smaku łagodny. Wysyp zarodników: początkowo oliwkowosza- ry, później czerwonawy. wzdłuż trawiastych dróg leśnych, w ogrodach, zaroślach, na pastwiskach i w lasach wszyst- kich typów. Zwykle rośnie w grupach na prze- łomie lata i jesieni. Możliwość popełnienia pomyłki: można wziąć go za czubajeczkę wełnistą, jednak brak czu- bajeczce cuchnącej włóknistej struktury na trzonie. Bardzo rzadka jest mięsnoróżowa L. heleveola mogąca spowodować silne zatrucie. Ma ona czerwonawy miąższ, jest ciemniejsza i prawie równomiernie pokryta łuskami. Oprócz tego znane są jeszcze inne czubaje- czki o łuskach czarnych i lila. Zastosowanie: niejadalna. Nie należy jej zbie- rać, podobnie jak wszystkich innych małych czubajeczek. Uwagi ogólne: cristata znaczy tyle co „grze- bieniasta". Występowanie: w Europie od Hiszpanii i Włoch po Szwecję, lecz choć gatunek ten jest szero- ko rozprzestrzeniony i niezbyt wierny swemu stanowisku, pojawia się sporadycznie tylko tu i tam. Sięga od nizin przez doliny przedgórza Alp aż do wysokości 1500 m n.p.m. Kto go chce znaleźć, musi szukać w odpowiednim czasie - od końca czerwca do początku paź- dziernika. Woli lasy nadrzeczne z jesionami i olszami ze względu na wilgotne, gliniaste podłoże; rośnie chętnie pod pokrzywami i in- nymi wysokimi bylinami. Dobrze rośnie zarów- no na rozkładających się liściach na żyznym podłożu pod bukami i dębami, jak i na wilgot- nych, wypalonych miejscach, na brzegach dróg i w ruderałach. Zastosowanie: niejadalny. Uwagi ogólne: spokrewniony jest z jeszcze rzadszym M. Eyrei o niebieskozielonych bla- szkach oraz kapeluszu i trzonie zabarwionych na oliwkowobrunatno lub kremowobrunatno. Echinatum oznacza „kolcowate". Melanophyllum echinatum (roth ex fr.) sing. 32 Ziarnówka mieniąca Cystoderma amiantinum (scop. ex fr.) k.& m Wygląd: kapelusik osiąga 2-4 (5) cm średnicy. Początkowo pojawia się maty stożek, który następnie się rozszerza, nie przestając być wypukłym. Garbek w środku przypomina bar- dzo małą brodawkę piersiową. Brzeg pozo- staje nieco podgięty i silnie obwieszony re- sztkami osłony. Skórka barwy ochry, w środku ciemniejsza, gęsto pokryta drobnymi ziaren- kami. Blaszki różnej długości, gęsto ustawio- ne i przyczepione do trzonu o barwie oscylują- cej między mleczną i kremową. Łamliwy trzo- neczektwoie dojść do 6 cm wysokości. Jest on walcowaty, wewnątrz pusty, z zewnątrz zabar- wiony tak, jak kapelusz. W górnej części moż- na rozpoznać mały, wzoszący się pierścień, białawy i gruzełkowato kosmkowaty. Miąższ żółtawy, w kapeluszu miękki, w trzonie tward- szy. Pachnie nieprzyjemnie, ziemiście. Wysyp zarodników: biały. Występowanie: ten ładny grzyb można znaleźć w lasach iglastych i na leśnych łąkach boga- tych w mchy. W Polsce pospolity. Pojawia się przeważnie na przełomie lata i jesieni. Wygląd: kapelusz średnicy 2-6 cm, wypukły, potem spłaszczony, z garbkiem pośrodku, ró- żowobrązowy, jasny, drobnoziarnisto omą- czony; brzeg kapelusza staje się z czasem falisty. Białe blaszki wąskie, przyrośnięte, gęste, cienkie, z międzyblaszkami, z upły- wem czasu nieco żółkną. Trzonl cm wysoko- ści i 0,8 cm grubości, powyżej strefy pierścienia biały i gładko włóknisty; pod pierścieniem zabarwiony tak, jak kapelusz i ziarnisto łus- kowaty. Pierścień lejkowaty, z białawą, gład- ką stroną górną i szarawą dolną. Miąższ bla- dy, o nieprzyjemnym zapachu kurzu, w sma- ku obrzydliwy. Wysyp zarodników: biały. Występowanie: grzyb rozpowszechniony w strefie holarktycznej. W Polsce pospolity. Wydaje się, że ziarnówka biała ma silne związki z sosną, co wyjaśnia jej rzadkość w lasach liściastych. Nie występuje na gle- bach nie zawierających wapnia. Owocniki two- rzą się od września do listopada. Możliwość popełnienia pomyłki: nie można go Możliwość popełnienia pomyłki: istnieje sze- reg podobnych, mniej lub bardziej żywo zabar- wionych ziarnowek. Powinny być oszczędzane przez grzybiarzy. Zastosowanie: grzyby te nie są jadalne, jed- nakże nic nie wiadomo o ich właściwościach trujących. Uwagi ogólne; ziarnówka mieniąca należy do grzybów rosnących w Europie Środkowej i Po- łudniowej, natomiast podobne do niej, blisko spokrewnione grzyby występują raczej w la- sach południowych stref klimatycznych. Zdję- cia pokazują bogactwo odmienności, np. for- mę rugoso-reticulatum z pomarszczoną skór- ką kapelusza. Nazwa systematyczna amian- thinus znaczy "niepoplamiony" i pochodzi od amiantos. „dający się podzielić na drobne włókna". g___ pomylić z ziarnówka mieniącą. Inne rodzaje ziarnowek bywają u nas bardzo rzadkie. Zastosowanie: grzyb całkowicie niejadalny ze względu na smak i zapach. Uwagi ogólne: rodzaj ziarnówka (Cystoderma) obejmuje jak do tej pory 13 mniej lub bardziej znanych gatunków. Są to gatunki saprobioty- czne, przy czym wydaje się, że niektóre z nich żyją w symbiozie z pewnymi gatunkami drzew. Przeważnie są to małe grzybki, o śred- nicy kapelusza 2-6, rzadziej 15 cm. Mają po- wierzchnię kapelusza i trzonu kleisto-ziarnistą lub pokrytą stożkowatymi brodawkami albo drobnymi łuseczkami. Trzon często otoczony wznoszącym się pierścieniem. Blaszki wąskie i przyczepione. Carcharias oznacza „szorst- ki", „z szorstką powierzchnią". Ziarnówka biała Cystoderma carcharias (PERS.) konr. & maubl. 34 35 Agaricus spissicaulis moell. Wygląd: miody grzyb pojawia się początkowo jako półkula 5-8 cm średnicy, szybko jednak się wyciąga i może stać się prawie plaski. Kapelusz podwinięty na brzegu, białawy z żół- tymi plamami: powierzchnia pokryta żółtawo- szarą, szeroką warstwą łusek. Przy nacisku przebarwia się na żółto. Nieregularne, rzadkie blaszki początkowo mają barwę w odcieniach czerwieni, później czekoladowobrunatną lub czarnobrunatną. Ostrza blaszek biało płatko- we. Trzon przypomina maczugę i długością nie przekracza średnicy kapelusza. Tuż pod blaszkami opasuje go, podobnie jak u wszyst- kich pieczarek, biały, płatowaty pierścień, któ- ry daje się ściągnąć. Białawy, w kapeluszu gruby miąższ o słabym zapachu gorzkich mig- dałów barwi się przy nadkrojeniu na kolor bladoszaroczerwonawy. Wysyp zarodników: czarnobrązowy. Występowanie: od lipca na łąkach, w parkach i na pastwiskach, na glebach wapiennych, na suchych trawnikach, szczególnie na wybrzeżu. Możliwość popełnienia pomyłki: grzyb ten mo- Wygląd: kapelusz osiąga średnicę 10 cm. Początkowo pojawia się jako półkula, jed- nakże już po krótkim czasie otwiera się para- solowato, a następnie staje się prawie płas- ki. Skórka kapelusza zwraca uwagę białą barwą, zakłóconą tylko niekiedy delikatnymi, brązowawymi łuseczkami. Kolor blaszek zmienia się z początkowo jasnoróżowej (ni- gdy czysto białe!) w późniejszy charak- terystyczny, czekoladowy brąz, a w końcu staje się czarny. Ta cecha jest ważna, aby uniknąć pomylenia z muchomorem. Trzon o średnicy najwyżej 2 cm, w górnej części opatrzony skórzastym, zwisającym pierście- niem. Miąższ biały, po nacięciu nieco czer- wonawo zabarwiony. Wysyp zarodników, purpurowobrunatny. Występowanie: nazwa mówi sama za siebie; ta najbardziej lubiana spośród pieczarek wy- biera łąki i pastwiska przede wszystkim takie, które nawożone są przez pasące się bydło. Pieczarka polna pojawia się w grupach lub kręgach od wczesnego lata po jesień, szcze- że być mylony z wieloma gatunkami rodzaju Agaricus. Dokładne oznaczenie niektórych ga- tunków tego rodzaju sprawia wiele trudności, wymaga doświadczenia i piśmiennictwa nau- kowego. Agaricus spissicaulis jest przypusz- czalnie identyczna z Agaricus maskae. Zastosowanie: jest to grzyb jadalny, nie od- znacza się jednak specjalnym smakiem. Po- nieważ nie należy do grzybów często zasied- lających łąki, należy go chronić. golnie po deszczach następujących po okre- sach suszy. U nas pospolita. Możliwość popełnienia pomyłki: bardzo trują- cy muchomor jadowity ma blaszki zawsze czy- sto białe, a nigdy różowe czy ciemnobrązowe! Oprócz tego pieczarki nie wyrastają z otwartej pochwy. Pomylenie z innymi pieczarkami wła- ściwie nie stanowi niebezpieczeństwa, gdyż wszystkie są jadalne z wyjątkiem pieczarki żółtawej o charakterystycznym zapachu atra- mentu lub karbolu. Zastosowanie: jadalna. Uwagi ogólne: w ostatnim czasie ciągle moż- na wyczytać, że w miąższu niektórych gatun- ków pieczarek podnosi się zawartość takich metali ciężkich, jak ołów i kadm. Niektóre z nich mają właściwość kumulowania elemen- tów śladowych, a więc i metali ciężkich w o wiele większych ilościach niż inne rośliny. Pieczarka polna Agaricus campestris (L.) fr. •L=) 36 Pieczarka żółtawa Agaricus xanthoderma gen. OTO Wygląd: ten apetycznie wyglądający grzyb zwiódł już wielu grzybiarzy i przyprawił ich o dolegliwości przewodu pokarmowego. Ma on kapelusz początkowo pótkulisty, później spłaszczony, o cienkim miąższu; zabarwiony na biało, podobnie jak u pieczarki polnej; w dotknięciu gładki i tylko rzadko z niewielką ilością łusek na powierzchni. Czasami spotyka się również egzemplarze o brązowawym wierzchołku. Skórka kapelusza dostarcza na- tychmiast pierwszej cechy rozpoznawczej: przy uszkodzeniu wyraźnie żółknie. Blaszki nie mają takiej właściwości: początkowo różo- we, barwią się na czekoladowobrunatno, po- dobnie jak u jadalnych pieczarek. Smukły trzon o białym, skórzastym pierścieniu roz- szerza się bulwiasto u podstawy. Również i on po uszkodzeniu nabiera barwy chromowożół- tej. Miąższ mi nieprzyjemny zapach atramen- tu, potu lub karbolu, który jednak może być słabo zauważalny. Wysyp zarodników: purpurowobrązowy. Występowanie: grzyb u nas niezbyt częsty. Wygląd: jej biały, później żółknący, jedwabisty kapelusz może dochodzić do 20 cm średnicy. U młodych grzybów jest on pótkulisty, następ- nie płasko się uwypukla. Barwa blaszek zmie- nia się od początkowo delikatnie szarawej po- przez różową do ciemnobrunatnej. Są one wolne. Piękny kontrast z nimi tworzy smukły, biały trzon opatrzony tuż pod kapeluszem skó- rzastym, dwuwarstwowym pierścieniem. Na- stępna nieomylna cecha: biały miąższ pachnie wyraźnie anyżkiem, a po nacięciu zabarwia się na żółtawo. Wysyp zarodników: purpurowobrunatny. Występowanie: wydaje się, że ta pieczarka lubi słońce; rośnie na łąkach i pastwiskach, w parkach, ogrodach i na brzegach lasów. Czasami odkrywa się ją na polanach leśnych lub w jasnych zaroślach. Zbieracze znajdują ją od wczesnego lata aż do jesieni. U nas pospolita. Przede wszystkim młode stadia mo- żna łatwo pomylić z muchomorem jadowitym, którego blaszki są jednak zawsze czysto białe! Oprócz tego pieczarka nie wyrasta z bulwy. Spotyka się go w bardzo podobnych środowis- kach jak pieczarkę polną, a mianowicie w ogrodach, parkach i na cmentarzach, na łąkach i pastwiskach, ale również i w lasach od lata do jesieni. Możliwość popełnienia pomyłki: wygląda po- dobnie jak pieczarka polna i polowa. Pomyłka nie jest jednak bardzo niebezpieczna, choć nieprzyjemna. Przy przekrojeniu na bulwie pieczarki żółtawej natychmiast pojawia się za- barwienie chromowożółte, po którym się ją poznaje. Zastosowanie: pieczarka żółtawa wywołuje bóle żołądka. Z tego powodu zalicza się ją do grzybów trujących. Uwagi ogólne: najlepiej unikać wszystkich pie- czarek barwiących się na żółto i o zapachu karbolu. Znanych jest 10 takich gatunków z od- mianami, choć między nimi niektóre nie są trujące. Xanthoderma oznacza „żółtoskóra". W wypadkach wątpliwych sprawdza się tę ce- chę delikatnie macając palcem w ziemi dokoła podstawy grzyba. Jeżeli okaże się, że jest tam osłona, wówczas mamy do czynienia z najbar- dziej jadowitym grzybem. Zastosowanie: niektórzy smakosze cenią tę pieczarkę, ze względu na przyjemny smak anyżku, bardziej niż pieczarkę polną. Chociaż podczas gotowania częściowo traci swój cha- rakterystyczny smak, to jednak zawsze można ją odróżnić od innych pieczarek. Uwagi ogólne: zbieracz grzybów powinien tyl- ko wówczas zbierać pieczarki, gdy dobrze zna podstawowe cechy rozpoznawcze i nie ma żadnych wątpliwości. Amnsis oznacza „ros- nący na polu". Pieczarka polowa Agaricus arvensis schff. ex fr. 38 Pieczarka bulwiasta Agaricus abruptibulbus peck. Wygląd: kapelusz po- ) M czątkowo połkulisty, J np&. i Helmówka obrzeżona Galerina marginata (FR.) kuhn. OK) Wygląd: kapelusz o średnicy do 4 cm, począt- kowo stożkowaty, później plaski, gdy jest wil- gotny - miodowo-, ochrowo- lub żóltobrunatny z przeświecającym, bruzdkowanym brzegiem; suchy - jasnożóttobrązowy, nagi i gładki. Bla- szki przyrastają prosto do trzonu lub krótko zbiegają, ściśle ustawione, wąskie, początko- wo jasnoochrowe, u dojrzałych osobników rdzawobrunatne. Trzon walcowaty, u podsta- wy białowłóknisty, u góry jasnomiodowy, ku dołowi ciemniej brunatny, u wierzchołka biało oproszony. Pod wysoko osadzonym, skórzas- tym, przeważnie wzniesionym ku górze i szyb- ko znikającym pierścieniem znajduje się na trzonie nieco jasnych kosmków. Miąższ kape- lusza cienki, żółtawy, trzonu ciemnobrunatny. Przy skaleczeniu pachnie mąką. Wysyp zarodników: rdzawobrunatny. Występowanie: grzyb kosmopolityczny, rosną- cy w kępkach, lecz również i pojedynczo, na pniakach drzew iglastych i liściastych. Owoc- niki pojawiają się od sierpnia do października. Wygląd: kapelusz o średnicy 4-5 (8) cm. Mło- de, wypukłe grzybki otwierają się z czasem całkowicie, przy czym zawsze pozostaje mały garbek. Skórka zupełnie gładka i wilgotna; w czasie opadów owocnik może nasiąknąć wodą, co bardzo wpływa na zmianę barwy kapelusza: brudnożółto- lub cynamonowobru- natna, w czasie suszy staje się bledsza. Na brzegu widać cienkie bruzdkowanie; podczas wilgoci garbek jest otoczony szeroką strefą higrofaniczną, a więc ciemniejszą. Blaszki ustawione ciasno, przyrośnięte i nieco zbiega- jące na trzon, początkowo żółtawe, później rdzawobrunatne. Trzon może osiągać wyso- kość do 6 (10) cm, jest smukły, początkowo pełny, z czasem pusty i wyraźnie łykowaty, z pierścieniem, który na tyle szybko zanika, że nie na wszystkich egzemplarzach można go rozpoznać. Poniżej tego skierowanego ku gó- rze, często przez wysyp zarodników zabar- wionego na brązowo pierścienia jest trzon ciemnordzawobrunatny i nieco łuseczkowany, powyżej - jaśniejszy i nieco żłobkowany. Możliwość popełnienia pomyłki: hełmówka obrzeżona jest niebezpiecznym „sobowtó- rem" łuszczaka zmiennego (Kuehneromyces mutabiliś), który jednak ma pod wyraźnie za- znaczonym pierścieniem łuski, jest ciemniej- szy, silnie higrofaniczny i nie pachnie mąką. Ponieważ hełmówka obrzeżona ma takie sa- me wymagania co do podłoża i klimatu, zbie- racze grzybów jadalnych muszą doskonale znać obydwa grzyby! Zastosowanie: hełmówka obrzeżona jest nie- bezpiecznym grzybem trującym; zawiera tę samą substancję, która znajduje się w mucho- morze jadowitym. Uwagi ogólne: rodzaj Galerina obejmuje około 55 gatunków, częściowo bardzo trudnych do oznaczenia, z czego co najmniej 3 są bardzo trujące. Marginata oznacza „obrzeżona". Miąższ kapelusza blady, trzonu brunatny, ma przyjemny zapach i łagodny smak. Wysyp zarodników: ochrowobrunatny. Występowanie: łuszczak zmienny jest grzy- bem pospolitym i rzadszym tylko w okolicach o skąpych opadach. Na nizinach, w lasach mieszanych z udziałem buka woli raczej drze- wa liściaste. Rośnie tu od kwietnia do listopa- da/grudnia przeważnie w dużych kępkach na pniach i martwych pniakach drzew liściastych. Wydaje się, że w wyższych położeniach grzyb ten przenosi się na drzewa iglaste. Możliwość popełnienia pomyłki: niebezpiecz- ne jest pomylenie go z hełmówka obrzeżoną. Nieco podobne maślanki (Hypholoma) nie ma- ją pierścienia. Jadalna kruchaweczka wilgotna (Psathyrella hydrophila) wprawdzie ma rów- nież brunatny, higrofaniczny kapelusz, ale bia- ły, pozbawiony pierścienia trzon. Zastosowanie: jadalny. Łuszczak zmienny Kuehneromyces mutabiliś (SCHFF. ex fr.) sing. & smith 122 Maślanka wiązkowa Hypholoma fasciculare (huds. ex fr.) kummer OJK Wygląd: siarkowożółty kapelusz o średnicy do 7 cm, z wyraźnie brązowawym środkiem. Owo- cnik pojawia się kulisty, szybko jednak staje się płaski. Na brzegu miąższ jest bardzo cienki, skórka całkiem gładka; u niektórych egzemp- larzy zachowują się na brzegu żółtawe resztki osłony. Problemy przy określeniu nastręczają blaszki, mają odcień źółtawozielony. Młode są siarkowożółte, później, z powodu wysypu doj- rzałych zarodników, stają się oliwkowobrunat- ne. Są one gęsto ustawione i przyczepione do trzonu. Trzon może dochodzić do wysokości 10 cm. Wrażenie łamliwości podkreśla jego nie- wielka średnica: 0,5-1 cm. Na jego żółtawej skórce, bardzo wysoko u góry, często można zauważyć niewyraźną strefę pierścienia. Przy nacięciu kapelusza ukazuje się siarkowożółty miąższ bardzo gorzki w smaku. Wysyp zarodników: szarofioletowy. Występowanie: grzyb pospolity, wyrasta za- wsze kępkowo w dużych ilościach na mur- szejących pniakach drzew iglastych i liścias- tych. Pojawia się od maja do grudnia. Wygląd: kapelusz wyrośniętych egzemplarzy dochodzi do 8 cm średnicy, jest całkiem gła- dki, początkowo wypukły, później płaski, bar- wy żółtobrunatnej, bez zielonkawego odcienia. Blaszki przyczepione, w młodym stadium po- czątkowo blade, szybko jednak zmieniają wy- gląd na wyraźną dymną szarość, która nie przyjmuje żadnych zielonkawożółtawych od- cieni charakterystycznych dla trującej maślan- ki wiązkowej. Trzon może dojść do 10 cm wysokości przy 0,5-1 cm grubości. Ku górze widać jaśniejsze odcienie, ku podstawie zagę- szcza się ciemniejszy, żółty brąz. Często zgię- ty trzon jest wewnątrz pusty. Miąższ biały, bez specjalnego zapachu i smaku. Wysyp zarodników: szarofioletowy. Występowanie: maślanka łagodna jest szero- ko rozpowszechniona; zasiedla drewno drzew iglastych, przede wszystkim pniaki świerków i sosen; bardzo rzadko na drzewach liścias- tych. Rośnie kępkowo prawie przez cały rok, lecz przeważnie pojawia się w dwóch rzutach: od marca do maja i od września do grudnia. Możliwość popełnienia pomyłki: z maślanką łagodną (H. capnoides), która jednak nie ma zielonkawo zabarwionych blaszek i rośnie na drzewach iglastych- i z maślanką ceglastą (H. sublateritium), gorzkim, niejadalnym gatun- kiem grzyba z żółtozielonkawą resztką osłony. Zastosowanie: przez dłuższy czas maślanka wiązkowa miała opinię grzyba niejadalnego. Nowe dane wykazują, że zawiera ona substan- cje trujące występujące również u muchomora sromotnikowego. Uwagi ogólne: aby uniknąć nieprzyjemnych pomyłek, należy zapoznać się z innymi, za- mieszczonymi poniżej opisami maślanek. Grzyb na ilustracji rośnie na kawałku drewna zagrzebanego w mchu. Fasciculare oznacza „wiązkowa, pęczkowa". 53____ Możliwość popełnienia pomyłki: z trującą ma- ślanką wiązkową (H. fasciculare). Również z łuszczakiem zmiennym (Kuehneromyces mutabilis), co jednak nie pociąga za sobą nieprzyjemnych następstw. Zbieracz powinien koniecznie zwrócić uwagę na opisy obu mylą- cych gatunków. Zastosowanie: maślanka łagodna należy do ulubionych grzybów jadalnych. Do spożycia nadają się tylko kapelusze, gdyż trzony często bywają łykowate. Uwagi ogólne: jeśli nie ma pewności, lepiej powstrzymać się od zbierania. Rodzaj maślan- ka obejmuje około 17 gatunków rosnących kępkowo na drewnie lub mchach torfowych. Niektóre gatunki są gorzkie i dlatego niejadal- ne. Capnoides oznacza „dymny". Maślanka łagodna Hypholoma capnoides (fr.) ex fr. kummer 124 Wrf-l V 125 Maślanka ceglasta Hypholoma sublateritium (fr.) quel ® Wygląd: nazwa jest nieco myląca w odniesieniu do barwy kapelusza, który ma średnicę 6-8 cm, jest początkowo kulisty i może się otworzyć do kształtu płaskiej półkuli. Tylko środek przybiera barwę prawie ceglastoczerwoną. Przy brzegu lub w jego kierunku brunatna czerwień blednie w wi- doczny sposób do niepozornej, wodniście brunat- nej czerwieni lub ochry. U młodych osobników widoczne są żółtozielonkawe kosmyki osłony, szczególnie na brzegu kapelusza. Poza tym skór- ka kapelusza jest gładka i sucha. Blaszki przy trzonie zaokrąglone, gęsto ustawione, początkowo o odcieniu białawożółtawym, później oliwkowo- szarym, w końcu zabarwiają się od spadających zarodników na kolor prawie czarny z lekkim od- cieniem oliwkowym, przy czym mają jaśniejsze ostrza. Trzon może mieć wysokość 12 cm. Jest on smukły, pusty i, począwszy od białawożółtawego koloru pod kapeluszem ku podstawie, ciemniejący do brunatnego. Tuż pod kapeluszem znajduje się strefa osnówki (cortina), barwiąca się na ciemno przy wysypie zarodników. Miąższ bialożółtawy i lekko gorzki. Wygląd: kapelusz grzyba ma średnicę 2-3 (5) cm. Początkowo nad podłożem pojawia się trzy czwarte kuli, następnie tylko trochę się uwypukla i, zasadniczo, pozostaje zawsze pół- kulisty - cecha, której zawdzięcza nazwę ga- tunkową. Barwa kapelusza jaskrawożółta lub żółtawozielona, dobrze odbijająca od otocze- nia. Skórka gładka i lepka. Szerokie, gęsto ustawione blaszki przyrastają do trzonu i są zabarwione na kolor szarofioletowy. Ostrza blaszek jaśniejsze. Trzon u dorosłych egzem- plarzy osiąga wysokość do 12 cm, jest kleisty, bladożółty i ma na górze skórzasty pierścień, niezbyt trwały. U niektórych dojrzałych osob- ników prawie nie można go już zauważyć. Przy przecięciu widać blady, żółtawy miąższ, który nie zmienia barwy na powietrzu i pach- nie lekko mąką. Wysyp zarodników: fioletowobrunatny. Występowanie: pierścieniak ten rośnie na na- wozie bydlęcym i końskim, na łąkach, pastwis- kach, na brzegach dróg itp. U nas pospolity, pojawia się wiosną i pozostaje do jesieni. Wysyp zarodników: oliwkowopurpurowobrunatny. Występowanie: maślanka ceglasta jest u nas po- spolita. Spotkać ją można głównie od końca sierp- nia do końca listopada, ale może dawać także pierwszy wysyp wiosną; rośnie na próchniejących pniach drzew liściastych. W naszych szeroko- ściach geograficznych występuje rzadziej niż ma- ślanka łagodna i maślanka wiązkowa. Możliwość popełnienia pomyłki: z innymi gatun- kami maślanek. Pomylenie jej z łuszczakiem zmiennym (Kuehneromyces mutabilis) czy maś- lanką łagodną (H. capnoides) nie pociąga niebez- piecznych skutków, gdyż oba należą do dobrych grzybów jadalnych. Zastosowanie: grzyb podejrzewany jest o to, że wywołuje zaburzenia przewodu pokarmowego. Z powodu ostrego smaku nie wchodzi w rachubę jako grzyb jadalny. Uwagi ogólne: sublateritium oznacza „prawie ceg- lasta". 1__ Możliwość polenienia pomyłki: wielkość, kształt (półkula!) i miejsce występowania spra- wiają, że jest on dobrze rozpoznawalny. Od niektórych blisko spokrewnionych gatunków można go odróżnić jedynie pod mikroskopem. S. stercoraria jest przez niektórych autorów uznawany tylko za odmianę omówionego wy- żej grzyba. Ma on bardziej wypukły kapelusz, bardziej łuskowaty trzon i włosowate cystydy na ostrzach blaszek (mikroskop!). Zastosowanie: już choćby ze względu na śro- dowisko występowania nie wchodzi w rachubę jako grzyb jadalny. Uwagi ogólne: pierścieniak półkulisty wystę- puje przede wszystkim w krajach południo- wych, niekiedy bardzo często. Semiglobata znaczy „półkulista". Pierścieniak półkulisty Strophana semiglobata (batsch ex fr.) quel 126 Pierścieniak uprawny Stropharia rugosoannulata farlow ex. murr. «L¦) Wygląd: kapelusz tego typowo południowego grzyba jest większy niż u jego krewniaków, a mianowicie ma średnicę 5-15 cm. Począt- kowo wypukty, w miarę postępującego dojrze- wania zmienia się na spłaszczony, blaszki jed- nak nie są widoczne. Skórka sucha, błysz- cząca i wilgotnolepka, koloru ochrowego lub ceglastobrunatnego z lekko lilaróżowym od- cieniem. Ściśle ustawione blaszki przyrastają do trzonu. Ich blade, szarofioletowe zabarwie- nie zbliżone jest nieco do barwy kapelusza. Trzon może dochodzić do wysokości 15 cm i przy grubości do 2,5 cm robi wrażenie sto- sunkowo silnego. Jest pełny, u góry białawy, u dołu żółtawy. Pod kapeluszem znajduje się szeroki, skórzasty, biały pierścień, u góry bru- zdkowany, który jest barwiony na ciemno przez wysyp zarodników. Miąższ przy przecię- ciu biały i nie zmienia barwy; bez zapachu, w smaku niekiedy nieco ziemisty. Wysyp zarodników: purpurowoszarobrunatny. Występowanie: pierścieniak uprawny wyrasta od lata do jesieni na resztkach roślinnych, słomie, nawiezionej ziemi, na polach kukury- dzy i piaszczystych brzegach rzek. Daje się hodować na glebie zmieszanej ze słomą. W Polsce wprowadzony do uprawy w 1970 r. Możliwość popełnienia pomyłki: bardzo podo- bny do podejrzanego o właściwości trujące pierścieniaka wybujałego (S. Hornemannii), który jednak ma wyraźnie lepki kapelusz o bar- wie żółtawobrunatnej i trzon w dolnej części bardzo wyraźnie pokryty łuskami. Ma on rów- nież zwisający, bruzdkowany pierścień, który jest jednak nietrwały. Wyrasta w lasach szpil- kowych na ściółce ze zbutwiałych igieł, chęt- nie wśród wątrobowców. Rozpowszechniony w północnej Europie. Zastosowanie: pierścieniak uprawny jest grzy- bem jadalnym. Uwagi ogólne: nie warto szukać go w celach spożywczych, gdyż bywa w sprzedaży. Daje się również łatwo hodować. Rugosoannulata znaczy „pofałdowana i prążkowana". Pierścieniak grynszpanowy Stropharia aeruginosa (CURT. ex fr.) quel «h=) Wygląd: żaden z grzybów nie wygląda bar- dziej trująco, żaden mniej jadalnie. Średnica jego kapelusza ma 5-8 cm. Śluzowata skórka połyskuje prawie nienaturalną zielenią lub niebieską zielenią, da się jednak łatwo zdzie- rać. Z brzegu zwisają resztki osłony, a w ślu- zie pływają białe łuseczki. Białawe, mniej lub bardziej szarofioletowe blaszki ma\ą wyraźnie jaśniejsze ostrza i przyrastają szeroko do trzonu wysokiego 5-6 (10) cm. Również i jego powierzchnię pokrywa lepka, blada warstwa w kolorze niebieskawym lub zielonawym. Na- tychmiast daje się zauważyć zarówno jego włóknistość, jak i skórzasty, wzniesiony pierś- cień siedzący na trzonie pod kapeluszem. Osypujące się zarodniki szybko barwią ten kołnierz na ciemno. Miąższ jest biały i miękki. Wysyp zarodników: purpurowobrązowy. Występowanie: od lata do jesieni można spot- kać pierścieniaka grynszpanowego w lasach liściastych i szpilkowych, przede wszystkim pod bukami, często na resztkach drewna i pniakach drzew. U nas pospolity. Możliwość popełnienia pomyłki: z brunatnoza- rodnikowym S. caerulea=cyanea. Różnice makroskopowe są niewielkie, jedynie blaszki są nieco bardziej brunatne a ostrza jaśniej zabarwione. Trzon ma nietrwały pierścień z kosmkami. Pewniejsze cechy różnicujące można zobaczyć pod mikroskopem: inaczej niż u pierścieniaka grynszpanowego wykształ- cone na ostrzach blaszek cystydy (komórki płonne). Grzyb rośnie przeważnie poza lasem, chętnie pod pokrzywami. Zastosowanie: może to być dla wielu grzybia- rzy niespodzianką, lecz ten, tak trująco wy- glądający grzyb, jest jadalny. Uwagi ogólne: pierścieniak grynszpanowy jest przykładem na to, że nie każdy grzyb wy- glądający podobnie należy do tego samego gatunku. Aeruginosa oznacza „zupełnie gryn- szpanowa". 128 129 Wlośnianka korzeniasta Hebeloma radicosum (bull. ex fr.) ricken Wygląd: kapelusz średnicy 6-15 cm, o dość grubym miąższu; ma odcień płowy lub blado- brunatny, często ciemno poplamiony wrośnię- tymi łuskami; pojawia się półkuliście wypukły, następnie nieco spłaszczony; jest lepki i, szczególnie przy wilgotnej pogodzie, pokryty grubym śluzem; suchy szybko zaczyna połys- kiwać. Brzeg kapelusza w młodości podwinię- ty, niekiedy ze zwisającymi kosmkowato re- sztkami pierścienia. Blaszki początkowo mają blady kolor gliny, z czasem są kakaowobrązo- we, dość ściśle ustawione, wybrzuszone, pra- wie wolne lub zatokowato przyrośnięte do trzonu. Pełny, łykowaty trzon, wysoki 10-15 cm, szeroki 2-3 cm, u podstawy wybrzuszony i przechodzący w długi, wrzecionowaty „ko- rzeń" (nazwa!). Ponad gruboskórzastym, pra- wie podwójnym pierścieniem trzon jest kosm- kowato oproszony, poniżej pokryty łuskami, ułożonymi okółkowo-wężykowato. Barwa trzo- nu o odcieniu bladoszarym lub bladobrunat- nym. Białawy miąższ rozsiewa intensywny za- pach gorzkich migdałów lub marcepanów, szczególnie w okolicy blaszek. Smak począt- kowo łagodny, później lekko gorzki. Wysyp zarodników: gliniastobrunatny lub taba- czkowobrunatny. Występowanie: głównie w Europie Środkowej: na wschód i północ staje się coraz rzadszy. Włośnianka korzeniasta czuje się dobrze w la- sach liściastych, szczególnie bukowych, na glebach żyznych, mniej lub bardziej wapien- nych; brak jej w kwaśnych lasach iglastych. Owocniki pojawiają się od lipca do paździer- nika spod pni i pniaków. Możliwość popełnienia pomyłki: włośnianka ko- rzeniasta jest najprawdopodobniej jedynym ga- tunkiem włośnianek, który można od razu roz- poznać. Jest ona bardzo charakterystyczna dzięki głęboko zakorzenionemu trzonowi o gru- bych łuskach i ze skórzastym pierścieniem. Zastosowanie: niejadalna, gdyż często gorzka. Uwagi ogólne: w łacinie radicosum znaczy „korzeniasta". Czernidlak gromadny Coprinus disseminatus (pers. ex. fr.) s.f. gray Wygląd: nazwa gatunkowa disseminatus oznacza „rozsypany, szeroko rozsiany" i rze- czywiście na niewielkiej przestrzeni pojawia się wiele setek kapelusików, początkowo za- okrąglonych, później dzwonkowato rozposta- rtych, o średnicy 1-2 cm. Prawie można by odnieść wrażenie, że dzwoneczki nie zdołały się całkowicie otworzyć i że z powodu braku miejsca pozostał im charakterystycznie pół- otwarty kształt. Zabarwienie kapelusza biała- we, kremowe, ochrowe, później jasnoszare. Kapelusz zawsze jest ku środkowi ciemniej- szy, promieniście bruzdkowany, pofałdowany, łamliwy i bardzo nietrwały. Ważna cecha: bla- szki nie rozpływają się atramentowato. Są de- likatne, szerokie, wybrzuszone, przyrośnięte do trzonu. Początkowo białe, następnie szybko stają się szarofioletowe, stopniowo nawet bru- natnofioletowe, przy czym zawsze mają jaś- niejsze ostrza. Białawy trzon, również bardzo łamliwy, sprawia wrażenie szklanego; jest cienki, nieomal walcowaty. Tylko niektóre eg- zemplarze rozszerzają się ku podstawie. Wysyp zarodników: czarnobrunatny. Występowanie: często można spotkać setki osobników czernidlaka gromadnego w gęs- tych grupach na próchniejących pniakach drzew, u podstawy pni i w ich pobliżu, od wiosny do jesieni. Możliwość popełnienia pomyłki: grzyba pra- wie nie można pomylić ze względu na maso- wy pojaw, nie spotykany u prawie żadnego innego gatunku tej wielkości - i z powodu jego wyglądu - należy zwrócić uwagę na pofał- dowany, nie rozpływający się kapelusz. Zastosowanie: nie jest on trujący, lecz jako grzyb spożywczy bez wartości. Nie powinno się go niszczyć już choćby ze względu na niezwykły widok wielkich kęp. Uwagi ogólne: czernidlak gromadny nie jest typowym przedstawicielem swego rodzaju. Nierozpływające się blaszki odróżniają go od gatunków pokrewnych. 130 Czernidlak błyszczący Copńnus micaceus (bull. ex. fr.) fr. Wygląd: polska nazwa gatunkowa podkreśla właściwość kapelusza - błyszczące, ziarniste łuseczki na skórce. Również i ten czernidlak nie jest duży: średnica kapelusza dochodzi do 2-4 cm. Grzybki ukazują się w kształcie lekko spłaszczonych dzwonków. Powierzchnię mają pokrytą pręgami podobnymi do bardzo drob- nego plisowania, które ku brzegowi jest coraz wyraźniej rozpoznawalne i coraz bardziej się rozszerza. Żółtobrunatne zabarwienie wysyca się i ciemnieje ku środkowi. U wielu egzemp- larzy przyczynę lekkiego połyskiwania można rozpoznać tylko pod lupą: są to lekko szkliste łuseczki. Blaszki szerokie, ku dołowi cienieją- ce, gęsto ustawione, okrągło przyrastające do trzonu. U młodych osobników można jeszcze dobrze rozpoznać białe zabarwienie, w miarę dojrzewania blaszki stają się coraz bardziej szarobrunatne, aż wreszcie rozpływają się w ciecz podobną do czarnego atramentu, któ- ra skapuje w dół. Przy wilgotnej pogodzie po kilku godzinach z ładnego grzybka już prawie nic nie zostaje. W przeciwieństwie do kapelu- Wygląd: kapelusz tego bardzo pięknego grzy- ba, o średnicy 5-10 cm, za młodu szczelnie okrywa biała, płatkowata pochwa, lecz gdy w miarę wzrostu grzyb wydłuża się i rozsze- rza, warstwa ta pęka na poszczególne małe płatki i widać ciemnobrunatną lub czarnobru- natną skórkę kapelusza. Często płatki te by- wają zmywane przez deszcz. W okresie doj- rzałości brzeg kapelusza wygina się do góry i rozpływa razem z blaszkami, które począt- kowo białe, później różowieją i wreszcie stają się czarne. Są one wybrzuszone i wolne, to znaczy nie przyrastają do trzonu. Trzon może dochodzić do wysokości 25 cm, szczególnie gdy grzyb znajduje się w grubej warstwie opadłych liści; przy tym ma grubość 0,5-1,5 cm, jest biały, gładki, nieco cieniejący ku wie- rzchołkowi, łamliwy i pusty. Niekiedy na jego powierzchni znajdują się również białawe pła- tki. Miąższ białawy, pod skórą kapelusza bru- natny. Wysyp zarodników: czarny. sika trzon osiąga dość duże wymiary. Niektóre egzemplarze dorastają do wysokości 10 cm, choć przeciętnie dorosłe grzyby osiągają 5-8 cm. Trzony pokryte skórką nagą, białą, lekko połyskującą, jedwabistą, są wewnątrz puste. Wysyp zarodków: biały. Występowanie: pospolity. Od maja do listopa- da ciągle pojawiają się z ziemi małe grzybki: rosną w mniejszych i większych gromadach na pniakach lub przy korzeniach drzew liś- ciastych, w lasach i parkach oraz w ogrodach. Możliwość popełnienia pomyłki: bardzo podo- bny i makroskopowo nie do odróżnienia jest C. truncorum. Ma on silniej sfałdowany kape- lusz, u podstawy trzonu znajdują się, podobne do pochwy, resztki osłony. Zarodniki o nieco innych kształtach. Zastosowanie: młode grzyby są jadalne, ale bezwartościowe. 35____________ Występowanie: w próchnicznych lasach liścia- stych na wapieniu; unika ubogich, kwaśnych, górskich lasów iglastych. Lubi stanowiska cie- niste, nie wysychające. U nas dość rzadki. Na odpowiadających mu stanowiskach może wy- stępować masowo, podobnie jak czernidlak pstry [C. comatus). Zwykle pojawia się latem do późnej jesieni. Możliwość popełnienia pomyłki: z innymi ga- tunkami prawie niemożliwa. Zastosowanie: jako grzyb jadalny nie wchodzi w rachubę. Również i w tym wypadku działa reguła: nie wszystko musi być jedzone. Uwagi ogólne: rodzaj czernidlak (Coprinus) obejmuje ok. 90 gatunków. Są to saprobionty wyrastające na glebie lub drewnie, niektóre gatunki rosną na nawozie; są bardzo trudne do oznaczenia. Jako dobry grzyb jadalny moż- na polecić tylko jeden gatunek - czernidlaka kołpakowatego (C. comatus). Picaceus ozna- cza „dzięciołowaty, pstry jak dzięcioł". Czernidlak pstry Coprinus picaceus (bull.) fr. 132 Czemidlak pospolity Coprinus atramentarius (bull. ex fr.) fr. Wygląd: czernidlak pospolity należy do grzy- bów większych w obrębie rodzaju. Początko- wo jajowaty kapelusz u góry lekko spłaszczo- ny, otwiera się szybko: rozrywa się brzeg i grzyb rozpływa się, jak wszystkie czernidlaki, w czarną masę. Barwa skórki kapelusza waha się między białawą, popielatą i brudnobrunat- ną szarością. Ku środkowi kapelusza odcień szarości przechodzi zawsze w wyraźny brąz. Oprócz tego w pobliżu szczytu ma małe, wciś- nięte łuseczki. Poza tym rzuca się w oczy jedwabisty połysk kapelusza i trzonu. Blaszki są początkowo ściśle ustawione jedna przy drugiej, prawie na całej długości, przy czym ich ostrza są wyraźnie płatkowane. Ich piękna jasna szarość zmienia się szybko na ciemno- szarą, która w końcu rozpływa się smoliście- czarną masą. Trzon osiąga długość 8-9 cm, niekiedy 10 cm, ma kształt walcowaty, u wielu osobników zwęża się ku górze, w dolnej czę- ści, u podstawy, węźlaste zgrubienie. Miąższ młodych osobników jest biały, starszych sza- roniebieskawy. Wygląd: już z daleka zbieracz rozpoznaje cha- rakterystyczny, prawie walcowaty pokrój mło- dych białych grzybów. Ale też wkrótce otwiera się biały, 5-10 cm wysoki kapelusz i przybiera kształt wąskiego dzwonka, który szybko za- czyna pękać, rozrywa się frędzlowato i odgina lekko ku górze. Niepostrzeżenie nadchodzi ko- niec tego tak pięknego początkowo grzyba: owocnik rozpływa się w mazistą, atramento- woczarną masę. Włóknista skórka kapelusza pokryta jest brunatnymi łuskami odstającymi lekko ku górze. Blaszki niewidoczne u mło- dych, zamkniętych grzybów, gęsto ustawione, różnej długości, wolne, począkowo białe, póź- niej coraz bardziej przechodzące w róż, pod koniec rozpływające się razem z kapeluszem. Trzon walcowaty, wewnątrz pusty, u podstawy rozszerza się cebulkowato. Na trzonie znaj- duje się ruchomy lecz nietrwały, często od- padający pierścień. Miąższ bardzo delikatny, w trzonie podłużnie włóknisty. Wysyp zarodników: czarny. Wysyp zarodników: czarny. Występowanie: czernidlak pospolity pojawia się wiosną, a następnie jeszcze raz jesienią na brzegach dróg, w ogrodach, parkach; roś- nie gromadnie. Przede wszystkim można go znaleźć przy pniakach drzew owocowych. Jak nazwa wskazuje, jest on u nas pospolity. Możliwość popełnienia pomyłki: duży C. alo- pecia różni się miejscem występowania. Ten znany z Ameryki gatunek występuje u nas bardzo rzadko. Zastosowanie: młode osobniki, których blaszki jeszcze się nie zabarwiły, można jeść, jednak nie dla każego się one nadają. Spożywanie czernidlaka w każdym razie nie powinno być związane z piciem alkoholu, gdyż może to wywołać nieprzyjemne następstwa, między in- nymi utrzymujące się pewien czas wysypki skórne. Uwagi ogólne: atramentarius oznacza „atra- mentowy". Występowanie: od wiosny do jesieni pojawiają się ciągle nowe owocniki, pojedynczo lub gro- madnie, często masowo, szczególnie na brze- gach lasów, na polach, w ogrodach, przede wszystkim na żyznych glebach, ale również i w lasach. Pospolity od nizin po wyższe poło- żenia górskie. Możliwość popełnienia pomyłki: ze względu na rzucające się w oczy ubarwienie, a przede wszystkim na charakterystyczny, walcowaty kształt kapelusza, grzyba tego prawie nie mo- żna pomylić z innymi. Zastosowanie: czernidlak kołpakowaty należy do dobrych grzybów jadalnych, ale jeść moż- na tylko młode osobniki. Gdy tylko blaszki przybiorą różowy odcień, przestaje być przy- datny w kuchni. Uwagi ogólne: nie powinno się go mieszać z innymi grzybami. Kapelusz daje się łatwo oddzielić od trzonu lekkim przekręceniem. Grzyba prawie nie atakują owady ani ich larwy. Comatus znaczy „ z czupryną". Czernidlak kołpakowaty Coprinus comatus (mOll in fl. ex fr.) gray >Q) 134 Strzępiak strzępiasty Inocybe fastigiata (schff. ex fr.) ouel. OK) Wygląd: kapelusz o średnicy 4-7 cm pojawia się w kształcie małego stożka, który z czasem coraz bardziej się otwiera. Brzeg wygina się ku górze i wkrótce zaczyna pękać w wielu miejscach. Również u całkowicie otwartych grzybów w środku kapelusza pozostaje sto- żek. Barwa waha się między stomiastożółtą a ochrowobrunatną, przy czym środek jest często ciemniejszy. Powierzchnię ma suchą i silnie promieniście włóknistą. Blaszki niejed- nakowej długości, gęsto ustawione, początko- wo szarawooliwkowe, stopniowo zmieniają się w brunatnawe, przy czym ostrza są jaśniejsze niż powierzchnia. Trzon 7 (8) cm wysokości i 0,5 - 1 cm grubości, ku podstawie lekko się rozszerzający, wykazuje włóknistą strukturę podobnie jak kapelusz; wewnątrz wypełniony; ogólnie mocny, nieregularnie białej barwy, stopniowo żółkniejący. Włókna trzonu, szcze- gólnie młodych osobników, z małymi, białymi płatkami. Miąższ białawy, pachnie spermą. Wysyp zarodników: brunatny. Wygląd: 3-7 cm mierzy średnica kapelusza tego grzyba, który początkowo wychodzi z zie- mi jako mały garbek, wkrótce przypomina ma- ły dzwonek, lecz otwierając się coraz bardziej staje się wreszcie płaski, z garbkiem w środ- ku. Drobne, jedwabiste włókna biegną od brzegu (który w trakcie rozwoju przeważnie pęka) do środka kapelusza o barwie białawej, ochrowej, później ceglastoczerwonawej, trud- nej początkowo do odróżnienia wśród opad- łych liści. Dopiero gdy grzyb przyjmie swe charakterystyczne, czerwonawe zabarwienie, stanie się łatwiej rozróżnialny. Blaszki szero- kie i nieregularnie wyrośnięte przyrastają za- tokowato do trzonu, są czerwonawobiałe, póź- niej oliwkowordzawobrunatne. Trzon może dochodzić do wysokości 4-6 (8) cm, zwykle walcowaty, lecz u podstawy może być lekko bulwiasto zgrubiały. Trzon pod kapeluszem biały, ku dołowi zmienia się na białawy, żół- tawy i z czasem, lub przy nacisku, staje się czerwonawy. Miąższ biały, w trzonie nieco czerwieniejący, o owocowym zapachu. Występowanie: strzępiak strzępiasty nie wy- biera stanowisk, rośnie prawie wszędzie, chę- tnie na brzegach dróg. Od lata do jesieni można go często znaleźć. Możliwość popełnienia pomyłki: niedoświad- czeni grzybiarze powinni rezygnować ze wszystkich grzybów o takim wyglądzie, ponie- waż, podczas suszy, również inne gatunki ma- ją popękaną skórkę kapelusza, np. płachetka kołpakowata (Rozites caperatus). Zastosowanie: wszystkie strzępiaki są nieja- dalne lub nawet trujące. Strzępiak strzępiasty jest bardzo trującym grzybem: zawiera dużo muskaryny, trucizny mogącej wywołać silne zaburzenia systemu krwionośnego i nerwowe- go. Zatrucie objawia się najpierw łzawieniem i silnymi potami, po czym następują silne za- burzenia żołądkowe i jelitowe. Uwagi ogólne: przy pierwszych objawach za- trucia trzeba natychmiast porozumieć się z le- karzem. Wysyp zarodników: rdzawoczerwony. Występowanie: ten znany i pospolity strzępiak nie wybiera specjalnych środowisk. Można go znaleźć od końca maja do początku lipca, lecz nie później, w parkach, ogrodach, na cmen- tarzach i w lasach mieszanych. Możliwość popełnienia pomyłki: strzępiak strzępiasty wyrasta w tym samym czasie co majówka wiosenna (Calocybe gambosa). By- wał z nią mylony i wywoływał ciężkie zatrucia. Silny zapach mąki i białe blaszki u majówki wiosennej powinny być dobrymi cechami roz- poznawczymi: ponadto majówka nie czernieje. Zastosowanie: również i ten strzępiak jest nie- bezpiecznie trujący i daje te same objawy co strzępiak strzępiasty. Uwagi ogólne: istnieje około 150 gatunków strzępiaka, wszystkie niejadalne lub trujące. Strzępiak ceglasty Incoybe patouillardi bres. 136 '"^^il 137 Inocybe terrigena (fr.) kuhn Wygląd: mięsisty kapelusz może mieć śred- nicę do 7 cm. Najpierw jest wypukły, później otwiera się poduszkowato. Jego skórka po- czątkowo brudnozóttobrunatna, wkótce zmie- nia się w oliwkowobrunatną i stopniowo staje się brunatnoochrowa. Na powierzchni kapelu- sza szybko pojawiają się grube łuski. U mło- dych osobników brzeg kapelusza połączony jest z trzonem grubą, brunatną osłoną. Blaszki przyrastają małymi haczykami. Są ustawione niezbyt daleko od siebie, mają niejednakową długość i niejednakowe odstępy. Z postępują- cym dojrzewaniem ich barwa zmienia się od białożółtej przez żółtawozielonawą do wysy- conej oliwkowobrunatnej. Na ostrzach widać jaśniejsze odcienie. Trzon zwykle nie dłuższy niż 4-5 cm, normalnie jest walcowaty, jednak u podstawy niekiedy bywa bulwiasto zgrubia- ły, ma ten sam kolor co kapelusz: nie brak mu także płatkowatych łusek oblepiających go pierścieniowato. Gdy naciąć miąższmóai żół- tawy kolor. Starsze osobniki mogą nawet mieć miąższ koloru żywo cytrynowożółtego. Wygląd: kapelusz o średnicy 6-10 cm. Mięsisty parasol początkowo w kształcie prawie dzwonka, następnie otwiera się coraz bardziej i w końcu może być prawie płaski, z małym garbkiem. Powierzchnia bladożółta lub ochro- wobrunatna, promieniście pomarszczona, bły- szcząca, powleczona srebrzystym nalotem, który zwykle w środku jest dłużej widoczny niż przy brzegu. Brzeg kapelusza, szczególnie przy suchej pogodzie, jest często poszarpany. Blaszki gęsto ustawione, przyrośnięte do trzo- nu, o karbowanych ostrzach. Początkowo wi- dać na nich odcień bladożółty, który stopniowo zmienia się w ochrowy. Silny, gruby do 2,5 cm, pełny trzon może dorastać do wysokości 15 cm. Jest on włókniście prążkowany, brudno- biały, pod kapeluszem ma ruchomy skórzasty pierścień z lekkim bruzdkowaniem. U podsta- wy można jeszcze znaleźć resztkę osłony. Miękki miąższ \es\ kremowobiały, u starszych osobników przybiera zabarwienie żółtawobru- natnawe. Wysyp zarodników: rdzawożółty. Wysyp zarodników: rdzawoczerwony. Występowanie: /. terrigena występuje w Euro- pie nierównomiernie lecz szeroko, rośnie przeważnie na starej próchnicy w wilgotnych lasach bukowych, lasach mieszanych i w mo- nokulturach świerkowych na glebach bogatych w wapienie. Tu znaleźć go można od lata do późnej jesieni. Możliwość popełnienia pomyłki: prawie nie- możliwa. Niedoświadczeni zbieracze mogą go jednak pomylić z gąską krowią (Tricholoma vaccinum), która jest bardziej czerwonobruna- tna i ma biały wysyp zarodników, lub z łusk- wiakiem nastroszonym (Pholiota squarrosa), który jednak rośnie na drewnie. Zastosowanie: jest to grzyb niejadalny. Uwagi ogólne: strzępiaki są wielkim rodzajem liczącym ponad 150 gatunków. Terrigena zna- czy „narodzona z ziemi". Występowanie: grzyb szeroko rozprowszech- niony w całej Europie, w górach nawet do 2000 m n.p.m. U nas w niektórych częściach kraju pospolity, w innych rzadki. Rośnie na stanowiskach o kwaśnej glebie. W północnej Europie towarzyszy brzozie karłowatej, w śro- dkowej można go znaleźć w lasach szpilko- wych (jodła, świerk) między mchami i czar- nymi jagodami oraz - rzadziej - w lasach bukowo-dębowych. Owocniki pojawiają się od lata do jesieni. Możliwość popełnienia pomyłki: ewentualnie z większymi gatunkami strzępiaków. Niejadal- ny zasłonak brodaty (Cortinarius traganus) nie ma pierścienia, a jego miąższ jest szafrano- wożółty, o nieprzyjemnym zapachu. Zastosowanie: wspaniały grzyb jadalny, lecz niestety bardzo często robaczywy. Uwagi ogólne: z rodzaju Rozites znany w Eu- ropie tylko ten jeden gatunek. Spokrewniony jest z zasłonakami. Nazwa Rozites została nadana ku czci francuskiego mikologa E. Ro- zę. Caperatus oznacza „pomarszczony". Płachetka kołpakowata Rozites caperatus (pers. ex fr.) karst. ¦L«) 138 Zasłonak rudy Cortinarius orellanus (fr.) fr. 6to Wygląd: średnica kapelusza dochodzi do 8 cm. Osobniki młode wypukłe, starsze rozpostarte, z mniej lub bardziej wyraźnym garbkiem, ko- loru pomarańczowo- lub czerwonobrunatnego. Skórka włókniście filcowata lub z drobniuteń- kimi, wciśniętymi łuseczkami, które u starych owocników mogą zanikać. Brzeg niekiedy po- pękany. Blaszki przyrośnięte prosto lub wypu- kło, szerokie, grubawe i rzadko ustawione, o ostrzach na niejednakowym poziomie i wy- szczerbionych; bledsze u osobników młodych, później pięknie pomarańczowordzawobrunat- ne, żywo cynamonowe, cynamonowopomarań- czowe. Trzon wysoki do 9 cm, grubości 2 cm, walcowaty i zwykle zwężony ku podstawie, jasnożółty, złotożółty i matowy, lekko podłuż- nie włóknisty. Przeważnie nie widać resztek osłony. Miąższ dość ścisły i bladożółtawy, u podstawy trzonu z odcieniem brunatnawym; świeżo przekrojony ma zapach rzodkiewki, w smaku łagodny. Wysyp zarodników: rdzaworudy. Wygląd: kapelusz tego grzyba ma średnicę do 6 (8) cm. Młode osobniki przeważnie są ostro stożkowate lub stożkowato-dzwonkowate, póź- niej wypukłe, zawsze z rozpoznawalnym, mniej lub bardziej zaostrzonym garbkiem; brzeg nie- kiedy postrzępiony, kolor pomarańczowobruna- tnawy lub czerwonawobrunatny. Powierzchnię ma drobno, filcowato włóknistą, z czasem nie- co łysiejącą. Na brzegu młodych osobników można niekiedy zauważyć cytrynowożółte re- sztki osłony. Blaszki przyrośnięte prosto lub zaokrąglone, grubawe, rzadko ustawione, o os- trzach lekko karbowanych, pomarańczowo- brunatne, u starych rdzawobrunatne. Walcowa- ty trzon stosunkowo długi, do 8 (10) cm i gruby do 1,5 cm, u podstawy słabo, maczugowato zgrubiały lub także lekko zwężony. Barwę ma mniej więcej taką samą jak kapelusz, bywa jednak bledsza. Trzon, przynajmniej młody, jest niekompletnie opasany wieloma ochrowo- żółtymi lub cytrynowożółtymi strefami osłony. Aft?źszbladopomarańczowoochrowy, w trzonie również żółtawy, prawie bez zapachu. Występowanie: zasłonak rudy jest rozproszo- ny w całej Europie, gdzieniegdzie uchodzi za rzadki. U nas w niektórych rejonach częsty. Rośnie w lasach liściastych (dęby, graby) z udziałem sosny, w miejscach o dobrych warunkach cieplnych, lecz również w jodło- wo-bukowych lasach górskich. Wydaje się, że wybierają gleby kwaśne, piaszczyste. Możliwość popełnienia pomyłki: najbardziej podobny do niego jest C. limonius (patrz opis str. 142). Pod względem pokrewieństwa naj- bliższy jednak jest C. spec/osissimus. Zastosowanie: zasłonak rudy jest niezwykle trujący. Należy powstrzymać się od zbierania wszystkich grzybów choć trochę do niego po- dobnych. Uwagi ogólne: w Polsce w 1952 roku zdarzyło się w województwie poznańskim masowe za- trucie tym grzybem. Zachorowało wówczas ponad 130 osób, z czego 19 zmarło. Wysyp zarodników: rdzawobrunatny. Występowanie: rozpowszechniony na terenie Alp i na ich przedgórzu, w Szwarcwaldzie, w Lesie Szwabskim i Lesie Bawarskim. Jest to gatunek charakterystyczny dla borów bagien- nych i innych borów szpilkowych bogatych w mchy, wilgotnych, kwaśnych, spotykany koło czarnej jagody i świerka. Na północ od linii Menu grzyb ten jest bardzo rzadki, tylko kilka razy znaleziony. Pojawia się od sierpnia do października. Możliwość popełnienia pomyłki: z podobnymi gatunkami z tej samej grupy. Zastosowanie: zasłonak szpiczasty zawiera podobne substancje trujące co pokrewny mu zasłonak rudy. Uwagi ogólne: wśród substancji trujących tej grupy grzybów znajdują się trucizny odporne na temperaturę. Speciosissimus znaczy „bar- dzo okazały, wspaniały". Zasłonak szpiczasty Cortinarius speciosissimus kuhn. & romagn. 140 Cortinarius limonius (fr. ex fr.) fr. Q Wygląd: kapelusz tego grzyba o średnicy 4-6 (8) cm za mtodu jest pólkulisty, po otwarciu plasko-stożkowy, z nieco podgiętym brzegiem. Wilgotny - ma barwę czerwonawą lub poma- rańczowobrunatną, wyschnięty - brzoskwinio- wożóltą, blednąca ku brzegom; za mtodu ob- ciągnięty na brzegu żółtą osłoną. Powierzch- nię ma nagą, najwyżej nieco pokrytą bladożół- tymi wtókienkami. Blaszki przyrośnięte mniej lub bardziej wypukło, szerokie, luźno ustawio- ne; u młodych osobników drewnianożółte, pó- źniej żółte lub rdzawożółte. Trzon wysoki do 7 cm, gruby 1,5 cm, mniej lub bardziej wal- cowaty, przy tym często zgięty, na wierzchoł- ku nieco zwężony, często cieńszy u podstawy; żółtawy, ku dołowi ciemniej rdzawobrunatnie zabarwiony. Nie widać wyraźnego pasa osło- ny, ale jest mniej lub bardziej powleczony żółtymi włóknami. Miąższ żółtawy, u podstawy trzonu rdzawy, bez smaku i zapachu. Wysyp zarodników: rdzawobrunatny. Występowanie: grzyb ten rośnie w lasach ig- lastych, szczególnie koło świerków, na gle- Zasłonak glinkowaty (czerwonołuskowy) Cortinarius bolaris (pers. ex fr.) fr. Wygląd: kapelusz tego pięknego grzyba ma średnicę do 8 cm. Początkowo jest pólkulisty, później wypukły i często wykrzywiony. Na bla- doglinkowato zabarwionym tle jego zawsze sucha powierzchnia pokryta jest gęsto, szcze- gólnie ku środkowi, cynobrowoczerwonymi lub karminowoczerwonymi łuseczkami. Blaszki okrągto przyrośnięte, wąskie, luźno ustawio- ne, o ostrzach kosmkowatych. Trzon wysoki do 8 cm, grubości około 1-1,5 cm, walcowaty, również nieco zgięty i ściśnięty, u podstawy maczugowato nabrzmiały lub zwężony; zabar- wiony podobnie jak kapelusz, na szczycie glin- kowato blady, poniżej z czerwonymi włóknis- tymi łuseczkami. Miąższ biały, nieco żółknie pod wpływem nacisku, ma lekki zapach kurzu i łagodny smak. Wysyp zarodników: bladobrunatny. Występowanie: zasłonak glinkowaty zadomo- wił się w całej Europie. U nas pospolity na pogórzu. Lubi ciepło i na nizinach woli jasne, mieszane lasy bukowo-dębowe, przy czym bach ubogich w wapienie, porosłych mchami. Owocniki spotyka się pojedynczo lub gromad- nie od sierpnia do września. Możliwość popełnienia pomyłki: można pomy- lić go z zasłonakiem rudym (C. orellanus), który jednak ma gładki trzon bez pozostałości po osłonie. Bardziej maczugowaty trzon i po- marańczowożółty, podbarwiony rabarbarowo miąższ ma C. callisteus, gatunek rosnący w lasach szpilkowych. Zastosowanie: prawdopodobnie jest on równie trujący jak oba powyżej omówione i zilust- rowane gatunki, tzn. C. orellaus i C. speciosis- simus. Uwagi ogólne: również i tu obowiązuje reguła: grzyby, które nie zostały dokładnie oznaczo- ne, nie powinny w żadnym przypadku być zbierane w celach spożywczych. Limonius znaczy „żółty jak lew". ® częściej jest znajdowany na miejscach z do- mieszką sosny, jednakże bywa i w dolnych partiach górskich lasów bukowo-jodłowo- -świerkowych. Nie występuje na glebach wa- piennych; pojawia się w końcu sierpnia do jesieni. Możliwość popełnienia pomyłki: ze względu na „typowy" wygląd łatwy do rozpoznania. Zastosowanie: niejadalny. Z powodu stosun- kowo rzadkiego występowania zasługuje na ochronę. Uwagi ogólne: zasłonak glinkowaty wcześniej zaliczany był do podrodzaju Ino/oma, Sericeo- cybe w obrębie rodzaju Cortinarius, ponieważ ma suchą skórę. Ma jednak szereg substancji, które pod wpływem światła ultrafioletowego niebiesko fluoryzują; zdolność ta występuje tylko u gatunków z podrodzaju Leprocybe. Bo- laris znaczy „glinkowaty". 142 jA. yfMfcr ¦Blaszkowe mm i '/ V i 143 Zasłonak brodaty Cortinarius traganus fr. fig Wygląd: początkowo kulisty, następnie wypuk- ły kapelusz ma średnicę do 4-10 cm. Jego kolor fioletowolila szybko blaknie do jasnej ochry. Starsze egzemplarze tracą stopniowo swą specyficzną barwę i stają się srebrzysto- białe. Bardzo często resztki welonowatej osło- ny wiążą brzeg kapelusza z trzonem. Szero- kie, wybrzuszone blaszki ustawione dość cias- no, początkowo ukazują się w kolorze rudawej ochry, która stopniowo przechodzi w cynamo- nowy brąz, przy czym ostrza są jaśniejsze i karbowane. Wysokość trzonu nie przekracza 10 cm. Jest on grubo maczugowaty i u pod- stawy nieco bulwiasty; w stadium młodocia- nym ma kolor żywo fioletowy, który z biegiem czasu zmienia się w bladą ochrę; jest mniej lub bardziej otoczony welonowatą osłoną. Miąższ szafranowożółty, nieprzyjemnie pach- nie acetylenem. Wysyp zarodników: rdzawobrunatny. Występowanie: między latem a późną jesienią spotkać można zasłonaka brodatego pojedyn- czo lub w grupach, w lasach liściastych i szpil- Wygląd: zasłonak znamienny należy do rzad- kich zjawisk we florze grzybowej. Tkwi on mianowicie swym czerwonobrunatnym kulis- tym kapeluszem w białej bulwie trzonu i jest z trzonem powiązany grubą, białawoniebies- kawą zasnówką. Grzyb ten osiąga w stanie dojrzałym średnicę 10—20 cm. Skórka kapelu- sza, wilgotna i kleista, ma brunatnowinnoczer- wone zabarwienie, na którym przeważnie mo- żna rozpoznać fioletowawy połysk. Początko- wo pokryta jest białofioletową osłoną, której reszta pozostaje w różnych miejscach w po- staci małych płatków. Blaszki wąskie w sto- sunku do miąższu kapelusza, ciasno ustawio- ne, przyrastają do trzonu. Ich zabarwienie zmienia się w miarę czasu z białoszarego poprzez biadoliła do czekoladowobrunatnego. Trzon wysoki do 15 cm i gruby 2-5 cm, silnie maczugowato-bulwowaty. Jego powierzchnia wykazuje połyskującą włóknistą strukturę o odcieniu białawym, ku kapeluszowi bardziej bladofioletowawym. Często zwisają z niego resztki osłony, która na początku okrywa bla- kowych, na glebach kwaśnych. Możliwość popełnienia pomyłki: podobny jest zasłonak odrażający [C. camphoratus), który nazwę zawdzięcza swej nieprzyjemnej woni. Jest on jaśniejszy i ma smuklejszy trzon. Rów- nież barwa miąższu, u tego grzyba fioletowa- wa, jest dobrą cechą różnicującą. Młode owc- cniki zasłonaka brodatego mogą być także mylone z jadalną płachetką kołpakowatą, któ- ra jednak nie ma zasnówki i nieprzyjemnego zapachu. Zastosowanie: grzyb ten jest lekko trujący. Uwagi ogólne: obok nieprzyjemnie pachnącej formy głównej istnieją przyjemnie pachnące odmiany var. finitimus i var. odoratum, które również nie są jadalne. Traganus znaczy „śmierdzący kozłem". e___ szki, a później się rozrywa. Miąższ zwięzły. bez uderzającego zapachu. Wysyp zarodników: bladożółtobrunatny. Występowanie: głównym miejscem występo- wania jest środkowa i południowa Europa. Woli ciepłe, liściaste lasy podgórskie i górskie na podłożu wapiennym. Rzadki, tylko w połu- dniowym Tyrolu częstszy. Możliwość popełnienia pomyłki: podobny jest rzadki Traganus cumatilis ze swymi odmiana- mi, lecz jest on mniejszy i u podstawy otoczo- ny fioletową osłoną. C. durissimus ma mniej lub bardziej obramowaną bulwę z osłoną za- barwioną na kolor ochrowożółty. Zastosowanie: zasłonak znamienny jest jadal- ny, powinien jednak być chroniony. Uwagi ogólne: po łacinie praestans znaczy „wyśmienity". Zasłonak znamienny Cortinarius praestans (COrd.) gill 144 Zasłonak różnobarwny Cortinarius variecolor fr. Wygląd: kapelusz tego grzyba, o średnicy do- chodzącej do 5-15 cm, jest początkowo pół- kuliście wypukły, później płaski, z podwinię- tym brzegiem. Powierzchnię ma gładką i na- gą, z wrastającymi włókienkami. Osobniki młode mają barwę lilafioletową, wkrótce jed- nak zmieniającą się w rudobrązową, lecz na brzegu długo utrzymuje się podstawowe fiole- towe zabarwienie. Blaszki przyrośnięte kar- bem, cienkie i gęsto ustawione, o ostrzach niekiedy lekko falistych; u młodych pięknie fioletowej barwy, która zmienia się z czasem i w końcu, u dojrzałych, staje się rdzawobru- natna. Trzon wysokości 5-12 cm i grubości 1,5-2,5 cm, mniej lub bardziej maczugowaty, za młodu z fioletowymi kosmkami, wkrótce jednak staje się rudożółty i nagi. Zasnowka (cortina) jest biadoliła i naga. Miąższ począt- kowo lila, później białawy z lila połyskiem. Pachnie nieprzyjemnie kurzem ulicznym. Wysyp zarodników: rdzawobrunatny. Występowanie: zasłonak różnobarwny jest bar- dzo pospolity i rośnie przeważnie gromadnie w lasach iglastych Tworzy swe owocniki od lipca do października. Możliwość popełnienia pomyłki: w piśmiennic- twie podawane są dwie odmiany zasłonaka różnobarwnego: var. marginata ma bulwę oto- czoną ostrym brzegiem, pachnie pieczonym ciastem i rośnie w lasach liściastych; var. largiusculus ma czerwonawofioletowy miąższ i pachnie ziemią lub kurzem, rośnie także w lasach liściastych. Następnym gatunkiem, z którym można pomylić, mógłby być zasłonak gajowy (C. nemorensis) rosnący w lasach liś- ciastych koło czerwonych buków i dębów. Zastosowanie: zasłonak różnobarwny, jak i wszystkie jego odmiany, jest niejadalny. Uwagi ogólne: rodzaj zasłonak {Cortinarius) obejmuje około 450 gatunków. Są to przede wszystkim grzyby saprofityczne z zasnówką (cortina), która często jest widoczna na brzegu kapelusza lub na górnych partiach trzonu. Wy- syp zarodników ma mniej lub bardziej brunat- ny kolor. Niektóre gatunki mogą być śmiertel- nie trujące. Yariecolorznaczy „różnobarwny". Zasłonak fioletowy Cortinarius violaceus (L ex fr.) fr. ¦© Wygląd: kapelusz o średnicy 6-15 cm, bardzo mięsisty, początkowo półkulisty, następnie co- raz bardziej spłaszczony z małym garbkiem pośrodku. Skórkę ma suchą i jednolicie ak- samitną lub filcowatą, zachowującą do późna piękne fioletowe zabarwienie. Blaszki'przyras- tające, zatokowato wycięte, są dość luźno ustawione i u podstawy żyłkowało połączone. Również i one są pięknie fioletowe, jak kape- lusz, z czasem stają się jednak cynamonowo- brązowe. Trzon dochodzący do wysokości 12 (15) cm, nie grubszy niż 1,5—2 cm, u podstawy rozszerza się często do 4 cm. Jego podstawa jest maczugowato rozszerzona i wygląda jak rozdęta; aksamitno-wtóknisty, od zasnówki często wężykowaty, gąbczasty i pusty, przede wszystkim u starszych osobników. Również i tu występuje silnie fioletowe zabarwienie. Zasnowka u młodych jest również fioletowa, lecz nietrwała. Po nacięciu widać fioletowo marmurkowany miąższ pachnący skórą juch- tową lub drewnem cedrowym. Wysyp zarodników: rdzawobrunatny. Występowanie: ten piękny grzyb jest rozpo- wszechniony w Europie, występuje od Hisz- panii po Rosję, wszędzie jednak zwykle bywa rzadki. Wydaje się, że niezbyt zależy od pod- łoża, jednakże woli położenia wilgotne, cienis- te; rośnie w lasach liściastych i mieszanych lasach świerkowo-bukowych. Na terenie przedgórza Alp często można spotkać zasło- naka fioletowego w czystych lasach świerko- wych, pojedynczo lub w grupach. Pojawia się od sierpnia do jesieni. Możliwość popełnienia pomyłki: niektórzy au- torzy odróżniają go od innego gatunku wy- stępującego w czystym lesie szpilkowym - C. hercynicus. Oba gatunki nie dają się jednak oddzielić na podstawie cech makroskopo- wych, gdyż różnice między nimi polegają na innej wielkości zarodników. Zastosowanie: grzyb nadaje się do jedzenia, powinno się go jednak chronić. 146 t Blaszkowe ¦ -. -fC. &JF~ Zasłonak nijaki Cortinarius varius fr. Wygląd: mięsisty kapelusza średnicy 8-12 cm początkowo uwypukla się półkuliście, później coraz bardziej się otwiera. Do skórki lepkiej lecz gładkiej przyklejają się zwykle opadające z drzew igły, resztki liści i brud. Znane są kapelusze w kolorze jaskrawożółtawym, bla- dopomarańczowym i w różnych odcieniach żół- tobrązowego. Ku brzegowi zabarwienie za- wsze przechodzi w jasnożółte. Blaszki dość ściśle ustawione, zatokowato przyrośnięte, szerokie, u młodych osobników w odcieniu delikatnie lila, u starszych zabarwienie to przechodzi w liliowoniebieski fiolet, a później w cynamonowy brąz. Trzon pełny, czasami bywa także pusty jak rura, ma kształt maczugi, dochodzi najwyżej do wysokości 7 cm; często z kosmkami na powierzchni, zwykle jednak jedwabiście gładki. Barwę ma białą, przeważ- nie jednak pod kapeluszem ukazuje się odcień biadoliła; zasnówka biała za młodu, u osob- ników dojrzałych zabarwia się na brunatno od sypiących się zarodników. Przy przecięciu ukazuje się mniej lub bardziej biały miąższ Cortinarius crassus fr. «^«) Wygląd: tylko u nielicznych średnica kapelu- sza może osiągnąć 12 cm; przeważnie do- chodzi do 5-8 cm. Początkowo jest on wypukły i zaokrąglony, później wygięty i spłaszczony, u młodych osobników z podwiniętym brze- giem; lekko filcowaty, w środku nagi i gładki; suchy - niekiedy omączony. Zabarwienie wa- ha się od tabaczkowobrunatnego do bardziej ochrowobrunatnego. Blaszki przyczepione lub zatokowato przyrośnięte, wąskie i gęsto usta- wione. Kremowa barwa młodych blaszek zmienia się z czasem w gliniastożółtą do cy- namonowobrunatnej. Trzon wysokości 3-8 cm i 1,5-2,5 cm grubości jest stosunkowo krótki i krępy, mniej więcej jednakowo gruby; biały i włóknisty, u wierzchołka omączony, w dolnej części brunatniejący. Zasnówka (cortina) pod kapeluszem i na trzonie biaława, bardzo nie- trwała, u dorosłych grzybów prawie nie do wykrycia. Miąższ biały, nieco brunatniejący, o słabym zapachu i delikatnym smaku. Wysyp zarodników: brązowawy. o obojętnym smaku i zapachu. Wysyp zarodników: jasnordzawobrunatny. Występowanie: Tylko jesienią i tylko w lasach iglastych na podłożu wapiennym, szczególnie w górach. U nas niezbyt częsty. Możliwość popełnienia pomyłki: z daleka z in- nymi podobnie zabarwionymi zasłonakami. Żółtopomarańczoworudy kapelusz z blaszka- mi zabarwionymi na lila, a także białawy miąższ sprawiają, że jest on dobrze rozróż- nialny. Zastosowanie: zasłonak nijaki jest jadalny. Uwagi ogólne: niestety zabrudzona skórka ka- pelusza z trudem daje się usuwać, przy czym zwykle uszkadza się miąższ. Zasłonak nijaki należy do rodzaju Cortinarius, a w nim do podrodzaju Phlegmacium. Przy oznaczaniu bardzo przydają się odczynniki. Pod wpływem potraktowania miąższu zasadą (sodową lub potasową) i amoniakiem (24-25%) zabarwia się on na żółto lub co najmniej na brunatno z żółtawym obramowaniem. Varius oznacza „zmienny, kolorowy". Występowanie: jest to bardzo rzadki grzyb. Rośnie w wilgotnych drzewostanach świerko- wych i sosnowych, gdzie może się pojawiać już wiosną. Jednakże właściwym dla niego czasem jest późne lato i jesień. Możliwość popełnienia pomyłki: w literaturze fachowej grzyb ten jest bardzo różnie opisy- wany. Ma dużo odmian, niektóre bardzo podo- bne zostały zaliczone do gatunków, które jed- nak trudno zaklasyfikować. Może to stanowić przykład problemów związanych z dobrym oznaczeniem gatunku i właściwym zaszerego- waniem go do jednostek systematycznych. Nie każdy znaleziony grzyb może zostać ściśle oznaczony, nawet za pomocą doskonałego pi- śmiennictwa fachowego. Zastosowanie: grzyb należy do grupy zasłona- ków z białym miąższem, które mogłyby być jadane. Uwagi ogólne: crassus oznacza „gruby". 148 Cortinarius auroturbinatus (secr.) lge. Wygląd: średnica kapelusza najczęściej 4-10 cm, czasami do 12 cm. Również i ten za- slonak, początkowo pótkulisty, stopniowo się uwypukla i w końcu otwiera: niekiedy ma on nieco zapadnięty środek, często jest zgięty. Brzeg dtugopozostaje podwinięty. Skórka ka- pelusza blado chromowożótta często w środku rudoczerwona, podczas wilgotnej pogody sil- nie kleista, w czasie suszy sucho połyskuje. Blaszki młodych osobników początkowo cyt- rynowożółte, powoli zmieniają się na żółto- brązowe z wyraźnym odcieniem oliwkowym, a w końcu rdzawobrunatne, przy czym ich nierówne lub wycięte ostrza pozostają żółta- we. Są szerokie, przyrastające, głęboko zato- kowo wycięte, ściśle lub dość ściśle ustawio- ne. Trzon może osiągnąć wysokość do 12 cm, przy czym grubość zmienia się od 1-2,5 cm pod kapeluszem do 2-4 cm przy bulwie. Bar- wa taka sama jak kapelusza, jednakże mniej intensywna i z czasem, z wyjątkiem wierzchoł- ka trzonu, nieco brązowawa. Na bulwie wyraź- ne silne obrzeżenie zabarwione zwykle na Wygląd: średnica mięsistego, mocnego kape- lusza może dojść do 10 (12) cm. Z podłoża wysuwa się wypukły, następnie wyciąga się coraz bardziej do góry, staje się płaski i wre- szcie lejkowaty i nieco wygięty. Brzeg długo pozostaje podwinięty. Wilgotna skórka kapelu- sza jest kleiście śluzowata, sucha połyskują- ca, daje się ściągać. W środku znajduje się miedziano zabarwione centrum, podczas gdy ku brzegowi przybiera odcień coraz bardziej zielonkawy, zielonkawoszary, żółtooliwkowy a nawet fioletowawy. Z czasem kapelusz staje się jednolicie czerwonobrunatny. Blaszki ściś- le ustawione i bardzo regularne, mniej lub bardziej zatokowo wycięte, mają zabarwienie żółtawe lub zielonkawe przechodzące później w oliwkowobrązowe. Trzon osiąga wysokość 5-8 cm, grubość 1-2 cm, w bulwie do 3,5 cm. Zawsze jest pełny i mięsisty. Skóra barwy bladożółtawej lub zielonkawej jest silnie włók- niście-włosowato obwieszona, przy czym osło- na (velum) wkrótce zostaje zabarwiona na brązowawo przez spadające zarodniki. Bulwa 150 ® czerwonobrunatno resztkami osłony, która u młodych osobników może nawet całkowicie obejmować bulwę na kształt pochwy. Cortina żółtozielonkawa. Przy nacięciu przy skórce ka- pelusza i na brzegu trzonu miąższ jest żółto- zielony; poza tym białawy, w górnej części trzonu lekko niebieskofioletowy, o zapachu ko- rzennym i łagodnym smaku. Wysyp zarodników: rdzawobrunatny. Występowanie: spotykany późnym latem i je- sienią, wyłącznie pod bukami. Podłoże musi być silnie wapienne. Możliwość popełnienia pomyłki: odróżnienie pokrewnych gatunków i dokładne ich oznacze- nie nie zawsze jest łatwe i wymaga doświad- czenia. Bardzo zbliżony jest C. cedretorum, który rośnie w południowych krajach pod ced- rami, w Europie jednak może występować pod bukami, ale jest tu rzadki. Zastosowanie: grzyb niejadalny. Auroturbina- fes znaczy „zabarwiony na złoto". ma wyraźne obrzeżenie. Po przekrojeniu po- kazuje się ścisły, żółtozielony miąższ, pach- nący silnie anyżkiem i łagodny w smaku. Wysyp zarodników: czerwonawobrunatny. Występowanie: zwykle grupami, na glebach wapiennych i krzemionkowych porośniętych drzewami iglastymi. Spotykany w górach. Rza- dki. Wyrasta od lata do późnej jesieni. Możliwość popełnienia pomyłki: z daleka po- dobny do nie opisywanego tu bliżej zasłonaka mosiądzowatego C. orichaleus lub do również nie przedstawianego C. fu/vus. Najpewniejszą cechą odróżniającą jest bardzo intensywny zapach anyżku. Zastosowanie: grzyb jest jadalny, lecz ze względu na silny zapach anyżku nie wszyst- kim odpowiada. Uwagi ogólne: odorifer znaczy „pachnący". Zasłonak anyżkowy Cortinarius odorifer britz. ^«0 Zastonak śluzowaty Cortinarius collinitus fr. ^ Wygląd: kapelusz o średnicy 2-12 cm, żółtawy lub ochrowopomarańczowobrunatnawy, w cza- sie wilgoci z grubą warstwą śluzu; nawet w czasie suszy nie traci połysku. Początkowo grzyby są dzwonkowato wypukłe, otwierają się w miarę dojrzewania, lecz nigdy nie stają się całkiem płaskie. Blaszkizatokowato wycię- te, o fioletowobrunatnym odcieniu. Trzon wy- soki 6-12 cm i grubości około 1 cm ma, rzad- kie u grzybów, wyraźnie niebieskie zabarwie- nie, przede wszystkim w górnej części. Ku podstawie zabarwia się jednak bardziej na czerwonawo lub żółtawo. Również i on ma, podobnie jak kapelusz, śluzowatą warstwę, która niekiedy wygląda wężykowato. Miąższ zasłonaka śluzowatego przy przecięciu po- zwala rozpoznać również lekko niebieskawy odcień, choć na pierwszy rzut oka robi wraże- nie żółtawego lub ochrowego. Wysyp zarodników: bladożółtawobrunatnawy. Występowanie: tego swoiście zabarwionego zasłonaka można w niektórych okolicach zna- leść bardzo często pod świerkami na torfowis- Wygląd: kapelusze mają średnicę 3-7 (10) cm; początkowo zupełnie okrągłe, później dzwon- kowate i wypukłe z tępym środkiem. Nawet wówczas, gdy grzyb się całkowicie otworzy, ten garbek zawsze można rozpoznać. Brunat- nogliniasta, często bardziej kremowooliwkowo zabarwiona skóra, na brzegu bardzo podwi- nięta do środka, ma powierzchnię śluzowatą i błyszczącą. Blaszki ustawione niezbyt ściśle, delikatne, opatrzone międzyblaszkami, z ząb- kiem, zbiegają nieco po trzonie, za młodu niebieskawe lub fioletowawe (lub przynaj- mniej z takimi refleksami), później zmieniają barwę na rdzawobrunatną lub cynamonową. Silny, prawie walcowaty trzon może dorastać do wysokości 10 cm i grubości 1,5 cm, zwęża się coraz bardziej ku podstawie. Zwykle spoty- ka się trzony pełne, niekiedy jednak bywają i puste. W górnej części można jeszcze rozpo- znać jedwabiste resztki zasnówki, która po- czątkowo była rozpięta między kapeluszem i trzonem. Górna strona tej zasnówki jest włó- knista, pod spodem śluzowata. Barwa trzonu kach wysokich, lecz rośnie także koło sosen i - wyjątkowo - w lasach liściastych. Owocniki ukazują się jesienią. Możliwość popełnienia pomyłki: w przypadku zasłonaka śluzowatego mamy do czynienia z bardzo zmiennym gatunkiem. Podobny do niego jest C. mucilluus, u którego brzeg kape- lusza jest bruzdkowato pomarszczony. Zasto- nak kleisty (C. mucosus) ma trzon białawy, u starych osobników niekiedy żółtawobrunat- ny; rośnie w borach sosnowych i na wrzosowi- skach z udziałem brzozy i sosny. Zastosowanie: jadalny. Uwagi ogólne: zastonak śluzowaty i pokrewne mu gatunki należą w obrębie rodzaju zastonak (Cortinarius) do podrodzaju Myxacium; kape- lusze grzybów z tego podrodzaju są - z mały- mi wyjątkami - mocniej lub słabiej pokryte śluzowatą osłoną; niektóre gatunki są gorzkie. Collinitus znaczy „śluzowaty, kleisty". waha się między brunatną, żółtą, ochrową do różnych odcieni oliwkowej, a często i fioleto- wej. Powierzchnia często wężykowato poszar- pana i z łuskami. Te struktury tworzą wilgotne śluzowate strefy pierścienia, które mogą się zwieszać nakładając nawzajem na siebie. Miąższ ochrowobiaławy, u podstawy trzonu ciemniejszy, bez zapachu, łagodny, trwały. Wysyp zarodników: rdzawobrunatny. Występowanie: te pospolite zasłonaki wyras- tają jesienią gromadnie w lasach liściastych, najchętniej na glebach gliniastych. Możliwość popełnienia pomyłki: gatunek bar- dzo zmienny. Żółtooliwkowy trzon ze strefami pierścieni, od góry białawymi, a od dołu oliw- kowobrunatnymi, ma var. sąuamosipes. Jed- nakże charakterystycznie wężykowatego trzo- nu nie można pomylić. Zastosowanie: niejadalny. Uwagi ogólne: trimlis znaczy „niewiele wart, zwykły, pospolity". Zastonak żmijowatoczlonowy Cortinarius trivialis lge 152 Zasłonak osłonięty Cortinarius armillatus (fr.) fr. <5 Wygląd: kapelusz tego charakterystycznego grzyba, o średnicy 5-12 cm, początkowo ma kształt dzwonkowaty, a następnie wypukły z płaskim garbkiem. Zabarwiony jest mniej lub bardziej jednolicie na kolor rdzawobrunatny lub ceglastoczerwony, z drobnymi, filcowatymi łuseczkami. Szerokie blaszki są zatokowato przyrośnięte, niezbyt odlegle ustawione i wy- mieszane z międzyblaszkami. Młode mają ko- lor ochrowobrunatnawy, później cynamonowo- brunatny, przy czym ostrza są przeważnie jaś- niejsze. Trzon wysokości 6-14 cm, a przy tym gruby 1-3 cm, jest mniej lub bardziej wal- cowaty i u podstawy często maczugowato bul- wiasty, ku górze jasnobeżowy, czerwonawy, czerwony, ku dołowi ochrowobrązowawy, cze- rwonobrunatny lub szarobrunatny. Powierzch- nię ma charakterystycznie poznaczoną jed- nym lub wieloma pasami cynobrowoczerwo- nego koloru. Miąższ białożółtoczerwonawy lub bladobrunatnawy, bez zapachu, o łagod- nym smaku. Wysyp zarodników: cynamonowobrunatny. Wygląd: kapelusz o średnicy 2-3 cm, u mło- dych osobników dzwonkowato wypukły, póź- niej rozpostarty z rozpoznawalnym garbkiem, koloru oliwkowobrunatnego, umbrowobrunat- nego lub również żółtobrunatnego. Skórka ka- pelusza sucha i naga lub pokryta drobnymi łuseczkami. Brzeg niekiedy lekko odstający, miąższ kapelusza bardzo cienki. Blaszki mniej lub bardziej zatokowato przyrośnięte, stosun- kowo cienkie i szerokie, nieregularnie pomie- szane, w kolorze krwistej czerwieni, później cynamonowego brązu. Trzon wysokości 3-8 (10) cm i gruby do 0,7 cm, walcowaty, często lekko zgięty, łamliwy; mniej lub bardziej jask- rawy: chromowożółty, pigwowożółty lub w ko- lorze mosiądzu, niekiedy czerwonawo zabar- wiony u podstawy. Miąższ żółtawy, słabo pa- chnący rzodkiewką. Wysyp zarodników: rdzawobrunatny. Występowanie: skorzak purpurowoblaszkowy jest grzybem pospolitym i rośnie gromadnie, głównie w lasach iglastych na kwaśnych gle- bach, spotykany w mchu na brzegach bagien. Występowanie: zasłonak osłonięty rośnie od nizin do średnich położeń górskich, zawsze I koło brzóz, na glebach kwaśnych, woli tereny I bagniste. U nas pospolity. Owocniki tworzy od lipca do października. Możliwość popełnienia pomyłki: z jego odmia- ną var. luteoornatus, która jest nieco bardziej matowa i której osłona tworzy na trzonie żółte \ lub żółtobrunatne paski. Poza tym pasiastego trzonu prawie nie da się pomylić z żadnym innym, szczególnie gdy jeszcze zwraca się uwagę na towarzyszące grzybom brzozy. Zastosowanie: wprawdzie grzyb jest jadalny, ale nie polecany do celów konsumpcyjnych. Uwagi ogólne: zasłonak osłonięty należy w ro- dzaju Cortinarius do podrodzaju Telamonia. Armilatus znaczy „z bransoletką". Znajdowany od sierpnia do listopada. Możliwość popełnienia pomyłki: skorzak cynamonowy (D. cinnamonea) ma podobnie zabarwiony kapelusz, ale już u młodych oso- bników blaszki są cynamonowoźółte i kolor ten utrzymuje się długo. Również i on roś- nie przeważnie w lasach iglastych. Dolna po- łowa trzonu obciągnięta niekiedy brązową osłoną. Skorzak krwisty (D. sanguinea) ma mniej lub bardziej jednolicie ciemnokrwisto- czerwone owocniki, a blaszki szerokie i luźno ustawione. Również i on rośnie w lasach ig- lastych, głównie bagiennych. Zastosowanie: istnieje podejrzenie, że zawie- ra substancje trujące podobnie jak zasłonak spiczasty. Uwagi ogólne: skorzak purpurowoblaszkowy jest przedstawicielem rodzaju skorzak (Der- mocybe), obejmującego około 27 gatunków. Są one spokrewnione z zasłonakami {Cortina- rius). Semisanguinea znaczy „półkrwistoczer- wony" (z powodu zabarwienia blaszek). Skorzak purpurowoblaszkowy Dermocybe semisanguinea (fr ) mos 154 Gołąbek wymiotny Russula emetica fr. OK) Wygląd: grzyb jest przedstawicielem grupy go- łąbków o kapeluszu mniej lub bardziej różo- wym, cynobrowym lub krwistoczerwonym, ost- rych w smaku i z białym wysypem zarodni- ków. Kapelusz jego może mieć średnicę 5-11 cm. Początkowo wypukły, otwiera się tak bar- dzo, że w środku powstaje lekkie wklęśnięcie. Barwy wahają się między cynobrową a krwis- tą czerwienią, z czasem blaknące. Skórka gła- dka, kleista i połyskująca, dobrze dająca się zdzierać. Blaszki szeroko rozstawione, prawie wolne lub przyczepione, zaokrąglone przy trzonie, jednakowej długości i cienkie. Gołąbki wymiotne rozpoznaje się między innymi po jasnej, białej barwie blaszek. Walcowaty trzon grubości 1-2 cm i wysokości do 7 cm jest również biały i tylko rzadko nieco podbarwio- ny czerwienią. Jest on pełny, z czasem cał- kiem pusty, łamliwy. Soczysty, biały miąższ pachnie lekko owocowo, w smaku jest bardzo ostry. Wysyp zarodników: biały. Występowanie: gołąbek wymiotny rośnie Wygląd: kapelusz o średnicy 5-8 cm. Dojrzałe osobniki wykazują zagłębienie w środku kape- lusza - cecha wspólna dla wielu gołąbków. ¦ Barwa kapelusza może być ciemnowinnoczer- wona, purpurowa, niekiedy mieniąca się cyt- rynowozielonkawo. Z czasem barwy te bled- ną, przy czym pozostaje ciemniejsze zabar- wienie w środku kapelusza. Jego skórka jest nieco kleista i połyskująca, dająca się ściągać prawie aż do środka. Dobrze widoczne bruzd- kowanie brzegu. Blaszki ustawione dość ścis- ło, przy trzonie przyrośnięte, u młodych osob- ników białawe, u dojrzałych woskowożółte, pod wpływem nacisku plamiące się często na zielonkawo. Trzon wysoki do 7 cm, grubości do 1,5-2 cm, gładki, walcowaty, stopniowo roz- szerza się nieco ku dołowi; opatrzony jest dobrą cechą rozpoznawczą, a mianowicie przeważnie zabarwiony jest na karminowo- czerwono lub purpurowoczerwono. Tylko rza- dko można zobaczyć osobniki z bardzo jas- nym lub prawie białym trzonem. Miąższ szara- wy, lecz pod skórką kapelusza tak samo zaba- szczególnie chętnie na glebach porośniętych mchami, przy świerkach lub między torfow- cami na bagnach wysokich. Pojawia się od lipca do listopada. Możliwości pomylenia: istnieją niektóre od- miany tego gołąbka, które mają tak samo jas- ne blaszki, mniej lub bardziej biały trzon, bar- dzo łamliwy miąższ i ostry smak. Przy ozna- czaniu pomaga miejsce występowania, np. var. betularum wyrasta koło brzóz. Zastosowanie: trujący, podobnie jak jego od- miany. Uwagi ogólne: rodzaj gołąbek {Russula) obej- muje ponad 150 gatunków. Są to grzyby o róż- nym zabarwieniu kapelusza, blaszkach mniej lub bardziej łamliwych, rzadziej nieco gięt- kich. Trzony mają gładkie, bez pierścienia i zasnówki, z łatwo łamliwym miąższem. Eme- tica znaczy „pobudzająca do wymiotów". rwiony jak sam kapelusz. Pachnie słodkawo kompotem agrestowym, w smaku jednak jest palący. Wysyp zarodników: kremowożółty. Występowanie: u nas dość częsty, wyrasta od czerwca do października na glebach bogatych w wapń, szczególnie w lasach świerkowych. Możliwość popełnienia pomyłki: nieznośnie ostry smak odróżnia go wyraźnie od innych czerwonych i łagodnych, jadalnych gołąbków. Można go mylić z również ostrym gołąbkiem brunatnym (R. badia), którego trzon jest jed- nak przeważnie biały i czerwono podpalany. Występuje na kwaśnych glebach lasów iglas- tych. Potarte blaszki wydzielają zapach drew- na cedrowego. Zastosowanie: jest zbyt ostry w smaku i nie nadaje się do jedzenia. Uwagi ogólne: zapach kompotu agrestowego nie zawsze jest dostatecznie silny i nie wystar- czy jako cecha odróżniająca. Nazwa Oueletii została nadana ku czci francuskiego mitologa L. Queleta. Gołąbek Cłueleta Russula Oueletii fr. in quel. 156 Gołąbek brudnożółty Russula ochroleuca (pers.) fr. H Wygląd: grzyb robi duże wrażenie swym zbi- tym miąższem i kapeluszem o średnicy do 9 (12) cm. Kapelusz podobnie jak u większości pokrewnych mu gatunków, rozpościera się ba- rdzo szeroko z matym zagłębieniem w środku. Skórka, która daje się ściągać prawie do poło- wy kapelusza - dalej drze się włókniście - ma żółtawe, ochrowe zabarwienie, niekiedy z lek- kim wtrętem oliwkowym, który, z pewnymi wy- jątkami, może wpadać w zielonkawy odcień. Naga powierzchnia jest gładka i błyszcząca. Blaszki białe lub barwy kości słoniowej, póź- niej lekko żółtawe, gęsto obok siebie ustawio- ne, u starszych egzemplarzy z rdzawobrunat- nymi plamami, przy trzonie zaokrąglone i przyrośnięte. Trzon ze względu na stosun- kowo niewielką wysokość (5-8 cm) i uderzają- cą grubość (do 2.5 cm) robi wrażenie krępego i silnego. Ma lekkie zgrubienie u podstawy, lecz mimo to pozostaje walcowaty. Biała lub ochrowa powierzchnia, z żółtawymi plamami u dołu, z czasem nabiera lekko szarego zabar- wienia. Młode osobniki mają miąższ biały, Wygląd: kapelusz tego gołąbka ma zwykle śre- dnicę 5-9 cm. Przy rozpościeraniu się powsta- je w środku zagłębienie, lecz zwykle widoczny w nim jest mały, płaski garbek. Kolor kapelu- sza zazwyczaj od ochrowego do słomiastożół- tego, czasami bywa miodowobrunatnawy. Od- cienie bledną w kierunku brzegu. Skórka gład- ka i błyszcząca, dająca się zdzierać tylko przy brzegu; tutaj u starszych grzybów widać bruz- dkowanie. Cienkie, przyrośnięte do trzonu bla- szki ustawione regularnie i nie bardzo gęsto, często są ku tyłowi częściowo rozwidlone. Młode blaszki blade, stare białawobrunatne. Trzon wysokości do 4-6 cm, o przekroju 1-2 cm, jaśniejszy od kapelusza (kremowy z do- mieszką żółtawego), początkowo pełny, póź- niej zaczopowany. Bladobiały miąższ zmienia się z biegiem czasu na żółtawy. Jest łamliwy, pachnie słodkawo pelargonią lub musztardą, w smaku bardzo ostry. Wysyp zarodników: bladokremowy. Występowanie: w niektórych latach gołąbek żółciowy występuje masowo. Znajduje się go starsze szarobrunatny. Pachnie owocowo, w smaku raczej dość ostry do gorzkiego. Wysyp zarodników: kremowy. Występowanie: gołąbek brudnożółty jest po- spolitym, szeroko rozpowszechnionym grzy- bem, chętnie rośnie w lasach iglastych i liś- ciastych między szczawikiem zajęczym i w mchu. Brak go na wyraźnie wapiennym podłożu. Owocniki ukazują się od sierpnia do listopada. Możliwość popełnienia pomyłki: podobny do niego jest gołąbek żółciowy (/?. fellea), u któ- rego zabarwienie kapelusza, szczególnie na brzegu, jest znacznie jaśniejsze, skórka daje się zdzierać na mniejszą odległość, a smak ma piekąco ostry. Gołąbek jasnożółty [R. f/a- va) rośnie na glebach torfowych koło brzóz. Zastosowanie: warunkowo jadalny. Można go używać w mieszance z innymi grzybami. Uwagi ogólne: ochroleuca in&ay „ochrowo- żółtobiała". od późnego lata do jesieni, przede wszystkim koło buków i dębów. Możliwość popełnienia pomyłki: z gołąbkiem brudnożółtym, lecz ten nie ma tak ostrego smaku, a miąższ trzonu u starszych osobni- ków zabarwia się na szaro. Zastosowanie: grzyb ma bardzo ostry smak i dlatego nie nadaje się do jedzenia. Uwagi ogólne: cechy rodzaju gołąbek (Rus- sula) opisano przy gatunku wymiotnym (str. 156). Dla zbieraczy grzybów można ustalić zasadę: wszystkie gołąbki o łagodnym smaku są jadalne, wszystkie gorzkawe i o ostrym smaku niejadalne. Miłośników grzybów to nie zadowoli, będą próbować dokładnie określić gatunek. Wymaga to jednak nieco doświad- czenia, cierpliwości, dobrej literatury fachowej i mikroskopu. Wyłącznie makroskopowo moż- na wiele gatunków określić mylnie. Fellea oznacza „gorzka jak żółć". Gołąbek żółciowy Russula fellea fr. 158 Gołąbek śmierdzący Russula foetens fr Wygląd: kapeluszb-A% cm średnicy: należy do większych w tym rodzaju. Miody jest prawie kulisty, o brzegu ostrym, przylegającym do trzonu, często nieco falistym, zatokowatym. U starszych plaski, ze środkiem niekiedy tro- chę wklęsłym, wówczas brzeg staje się grze- bieniasty, haczykowaty, karbowany i sterczą- cy; jasnobrązowy lub w kolorze ochry, znacz- nie ciemniejszy w środku. Cienka skórka daje się ściągać do polowy; w stanie wilgotnym kleista, na sucho gładka i błyszcząca. Blaszki początkowo ściśle ustawione, mniej lub bar- dziej przyrośnięte, pomieszane i często roz- widlone; początkowo blade, później stają się brudnokremowe; uszkodzone - powoli zabar- wiają się na brunatno; często z bursztynowo zabarwionymi łezkami, które po wysychnięciu dają ciemne plamy. Walcowaty lub wybrzuszo- ny trzon wysoki 9 (13) cm i 2-3,5 cm gruby, ma powierzchnię białą, na której, począwszy od podstawy, pojawiają się plamy zabarwione na ochrowo lub mniej więcej brązowo. Jest on twardy i już wcześnie z pustymi przestrzenia- Gołąbek słodkawy Russula Integra i_ ex Wygląd: kapelusz o średnicy do 12 (15) cm, początkowo dzwonkowato wypukły, później rozpostarty i płaski, z nieco zagłębionym środ- kiem. Ma kolor mniej więcej czekoladowobru- natny, brunatnawy, żółtobrunatny lub oliwko- wobrunatny, rzadziej krwistoczerwonoróżowy, przeważnie od ponurej lub czarnej purpury do brązu, często także ochrowo poplamiony. Zwykle naga skóra kleiście połyskująca, tylko rzadko sucha, bez połysku; daje się daleko zdzierać. Brzeg z długimi wypukłościami, już wcześnie guzowato bruzdkowany. Blaszki ra- cie] ściśle ustawione, zaokrąglone, przyras- tają do trzonu, u podstawy połączone poprze- cznymi żyłkami; długo mają białawy odcień, przechodzący często w niebieskawy, później stają się soczyście ochrowe lub brudnooch- rowe. Walcowaty, pełny trzon wysoki do 10 cm i gruby 1-3 cm, z drobnymi zmarszczkami na powierzchni, przeważnie czysto biały, u pod- stawy często można zauważyć małe, żółte pla- my. Miąższ również biały, pod naciskiem noża brunatniejący lekko przy trzonie, twardy i mo- 160 mi, a u starszych często zupełnie pusty. Biały miąższ brunatnieje na powietrzu i ma nieprzy- jemny zapach słodkiego oleju. Smak począt- kowo mniej lub bardziej gorzki, wkrótce staje się piekący i pobudzający do wymiotów. Wysyp zarodników: biały. Występowanie; pospolity; lasy liściaste i iglas- te, gdzie rośnie w grupach od lata do jesieni. Możliwość popełnienia pomyłki: R. subfoetens ma nieco słabszy zapach i rośnie w lasach liściastych. Poza tym gołąbek śmierdzący po- doby jest jeszcze do nie opisanego tu gołąbka gorzkomigdałowego (/?. laurocerasi), który ma wyraźny zapach gorzkich migdałów. R. illota różni się od nich obu ostrzami blaszek po- znaczonymi żółtobrązowymi lub ciemnofiole- towobrązowymi kreskami. Zastosowanie: grzyb niejadalny. FR. SS. R.MRE. cny, pachnie słabo owocami, w smaku całkiem łagodny. Wysyp zarodników: soczyście ochrowy. Występowanie: od lata do jesieni można zna- leźć tego pospolitego i szeroko rozpowszech- nionego gołąbka w lasach iglastych (świerki, jodły, sosny) na niżu i w górach, na podłożu wapiennym. Możliwość popełnienia pomyłki: gołąbek słod- kawy jest gatunkiem bardzo zmiennie ubar- wionym i można go pomylić z innymi z tejl grupy. Również łagodny gołąbek cukrówka (fl. alutacea) ma kapelusz bardziej fioletowoczer- wonawy, winnoczerwonawy, blaknący na kość słoniową i trzon biały lub czerwony. Gołąbekl oliwkowy (/?. olivacea) ma zwykle prawie karj minowy trzon. Żółtawe blaszki sprawiają, żel można gołąbka słodkawego pomylić z gołąbł kiem winnym, lecz zapach jest tu dobrą cechi rozróżniającą. Zastosowanie: bardzo dobry grzyb jadalny. I Uwagi ogólne: Integra znaczy „nie do uszko! dzenia" (blaszki się nie łamią.) wSUr •*L> Gołąbek brudnożółty Russula ochroleuca (PERS.) fr. ¦© Wygląd: grzyb robi duże wrażenie swym zbi- tym miąższem i kapeluszem o średnicy do 9 (12) cm. Kapelusz podobnie jak u większości pokrewnych mu gatunków, rozpościera się ba- rdzo szeroko z małym zagłębieniem w środku. Skórka, która daje się ściągać prawie do poło- wy kapelusza - dalej drze się włókniście - ma żółtawe, ochrowe zabarwienie, niekiedy z lek- kim wtrętem oliwkowym, który, z pewnymi wy- jątkami, może wpadać w zielonkawy odcień. Naga powierzchnia jest gładka i błyszcząca. Blaszki białe lub barwy kości słoniowej, póź- niej lekko żółtawe, gęsto obok siebie ustawio- ne, u starszych egzemplarzy z rdzawobrunat- nymi plamami, przy trzonie zaokrąglone i przyrośnięte. Trzon ze względu na stosun- kowo niewielką wysokość (5-8 cm) i uderzają- cą grubość (do 2.5 cm) robi wrażenie krępego i silnego. Ma lekkie zgrubienie u podstawy, lecz mimo to pozostaje walcowaty. Biała lub ochrowa powierzchnia, z żółtawymi plamami u dołu, z czasem nabiera lekko szarego zabar- wienia. Młode osobniki mają miąższ biały, Wygląd: kapelusz tego gołąbka ma zwykle śre- dnicę 5-9 cm. Przy rozpościeraniu się powsta- je w środku zagłębienie, lecz zwykle widoczny w nim jest mały, płaski garbek. Kolor kapelu- sza zazwyczaj od ochrowego do słomiastożół- tego, czasami bywa miodowobrunatnawy. Od- cienie bledną w kierunku brzegu. Skórka gład- ka i błyszcząca, dająca się zdzierać tylko przy brzegu; tutaj u starszych grzybów widać bruz- dkowanie. Cienkie, przyrośnięte do trzonu bla- szki ustawione regularnie i nie bardzo gęsto, często są ku tyłowi częściowo rozwidlone. Młode blaszki blade, stare białawobrunatne. Trzon wysokości do 4-6 cm, o przekroju 1-2 cm, jaśniejszy od kapelusza (kremowy z do- mieszką żółtawego), początkowo pełny, póź- niej zaczopowany. Bladobiały miąższ zmienia się z biegiem czasu na żółtawy. Jest łamliwy, pachnie stodkawo pelargonią lub musztardą, w smaku bardzo ostry. Wysyp zarodników: bladokremowy. Występowanie: w niektórych latach gołąbek żółciowy występuje masowo. Znajduje się go starsze szarobrunatny. Pachnie owocowo, w smaku raczej dość ostry do gorzkiego. Wysyp zarodników: kremowy. Występowanie: gołąbek brudnożółty jest po- spolitym, szeroko rozpowszechnionym grzy- bem, chętnie rośnie w lasach iglastych i liś- ciastych między szczawikiem zajęczym i w mchu. Brak go na wyraźnie wapiennym podłożu. Owocniki ukazują się od sierpnia do listopada. Możliwość popełnienia pomyłki: podobny do niego jest gołąbek żółciowy (R. fellea), u któ- rego zabarwienie kapelusza, szczególnie na brzegu, jest znacznie jaśniejsze, skórka daje się zdzierać na mniejszą odległość, a smak ma piekąco ostry. Gołąbek jasnożółty (/?. fla- va) rośnie na glebach torfowych koło brzóz. Zastosowanie: warunkowo jadalny. Można go używać w mieszance z innymi grzybami. Uwagi ogólne: ochroleuca znaczy „ochrowo- żółtobiała". od późnego lata do jesieni, przede wszystkim koło buków i dębów. Możliwość popełnienia pomyłki: z gołąbkiem brudnożółtym, lecz ten nie ma tak ostrego smaku, a miąższ trzonu u starszych osobni- ków zabarwia się na szaro. Zastosowanie: grzyb ma bardzo ostry smak i dlatego nie nadaje się do jedzenia. Uwagi ogólne: cechy rodzaju gołąbek (Rus- sula) opisano przy gatunku wymiotnym (str. 156). Dla zbieraczy grzybów można ustalić zasadę: wszystkie gołąbki o łagodnym smaku są jadalne, wszystkie gorzkawe i o ostrym smaku niejadalne. Miłośników grzybów to nie zadowoli, będą próbować dokładnie określić gatunek. Wymaga to jednak nieco doświad- czenia, cierpliwości, dobrej literatury fachowej i mikroskopu. Wyłącznie makroskopowo moż- na wiele gatunków określić mylnie. Fellea oznacza „gorzka jak żółć". 158 ¦ a Gołąbek śmierdzący Russula foetens fr. Wygląd: kapelusz 5-18 cm średnicy: należy do większych w tym rodzaju. Młody jest prawie kulisty, o brzegu ostrym, przylegającym do trzonu, często nieco falistym, zatokowatym. U starszych płaski, ze środkiem niekiedy tro- chę wklęsłym, wówczas brzeg staje się grze- bieniasty, haczykowaty, karbowany i sterczą- cy; jasnobrązowy lub w kolorze ochry, znacz- nie ciemniejszy w środku. Cienka skórka daje się ściągać do połowy; w stanie wilgotnym kleista, na sucho gładka i błyszcząca. Blaszki początkowo ściśle ustawione, mniej lub bar- dziej przyrośnięte, pomieszane i często roz- widlone; początkowo blade, później stają się brudnokremowe; uszkodzone - powoli zabar- wiają się na brunatno; często z bursztynowo zabarwionymi łezkami, które po wysychnięciu dają ciemne plamy. Walcowaty lub wybrzuszo- ny trzon wysoki 9 (13) cm i 2-3,5 cm gruby, ma powierzchnię białą, na której, począwszy od podstawy, pojawiają się plamy zabarwione na ochrowo lub mniej więcej brązowo. Jest on twardy i już wcześnie z pustymi przestrzenia- Wygląd: kapelusz o średnicy do 12 (15) cm, początkowo dzwonkowato wypukły, później rozpostarty i płaski, z nieco zagłębionym środ- kiem. Ma kolor mniej więcej czekoladowobru- natny, brunatnawy, żółtobrunatny lub oliwko- wobrunatny, rzadziej krwistoczerwonoróżowy, przeważnie od ponurej lub czarnej purpury do brązu, często także ochrowo poplamiony. Zwykle naga skóra kleiście połyskująca, tylko rzadko sucha, bez połysku; daje się daleko zdzierać. Brzeg z długimi wypukłościami, już wcześnie guzowato bruzdkowany. Blaszki ra- czej ściśle ustawione, zaokrąglone, przyras- tają do trzonu, u podstawy połączone poprze- cznymi żyłkami; długo mają białawy odcień, przechodzący często w niebieskawy, później stają się soczyście ochrowe lub brudnooch- rowe. Walcowaty, pełny trzon wysoki do 10 cm i gruby 1-3 cm, z drobnymi zmarszczkami na powierzchni, przeważnie czysto biały, u pod- stawy często można zauważyć małe, żółte pla- my. Miąższ również biały, pod naciskiem noża brunatniejący lekko przy trzonie, twardy i mo- mi, a u starszych często zupełnie pusty. Biały miąższ brunatnieje na powietrzu i ma nieprzy- jemny zapach słodkiego oleju. Smak począt- kowo mniej lub bardziej gorzki, wkrótce staje się piekący i pobudzający do wymiotów. Wysyp zarodników: biały. Występowanie: pospolity; lasy liściaste i iglas- te, gdzie rośnie w grupach od lata do jesieni. Możliwość popełnienia pomyłki: P. subfoetens ma nieco słabszy zapach i rośnie w lasach liściastych. Poza tym gołąbek śmierdzący po- doby jest jeszcze do nie opisanego tu gołąbka gorzkomigdałowego (R. laurocerasi), który ma wyraźny zapach gorzkich migdałów. R. illots różni się od nich obu ostrzami blaszek po- znaczonymi żółtobrązowymi lub ciemnofiole- towobrązowymi kreskami. Zastosowanie: grzyb niejadalny. cny, pachnie słabo owocami, w smaku całkiem łagodny. Wysyp zarodników: soczyście ochrowy. Występowanie: od lata do jesieni można zna- leźć tego pospolitego i szeroko rozpowszech- nionego gołąbka w lasach iglastych (świerki, jodły, sosny) na niżu i w górach, na podłożu wapiennym. Możliwość popełnienia pomyłki: gołąbek słod- kawy jest gatunkiem bardzo zmiennie ubar- wionym i można go pomylić z innymi z tej grupy. Również łagodny gołąbek cukrówka (R. alutacea) ma kapelusz bardziej fioletowoczer- wonawy, winnoczerwonawy, blaknący na kość słoniową i trzon biały lub czerwony. Gołąbek oliwkowy (/?. olivacea) ma zwykle prawie kar-j minowy trzon. Żółtawe blaszki sprawiają, żel można gołąbka słodkawego pomylić z gołąb-l kiem winnym, lecz zapach jest tu dobrą cechą| rozróżniającą. Zastosowanie: bardzo dobry grzyb jadalny. Uwagi ogólne: integra znaczy „nie do uszko-j dzenia" (blaszki się nie łamią.) Gołąbek słodkawy Russula integra i_. ex fr. ss. r.mre. ^^) 160 Gołąbek modrożółty Russula cyanoxantha schff. ex fr. ¦e Wygląd: kapelusz może osiągać średnicę 15 cm. Początkowo kształtu pólkulistego, z cza- sem spłaszcza się coraz bardziej, aż w końcu pojawia się w jego środku wklęśnięcie. Powie- rzchnia kapelusza może być szarofioletowa, niebieskolila, zielonożółta lub zielonolila, przy czym jednocześnie występuje fiolet i zieleń, a do tego znowu plamy w różnych odcieniach lila. Skórka wilgotna, długo pozostaje kleista, błyszcząca, naga i z promienistymi żyłkami. Dobra cecha rozpoznawcza: skórka daje się dość dobrze ściągać i wówczas widać miąższ zabarwiony na powierzchni na fioletowo. Wąs- kie blaszki ściśle ustawione, rozwidlające się, cienkie, wąsko przyrośnięte, u starszych lekko zbiegające, miękkie i giętkie; nie kruszą się, gdy pociągnąć po nich palcem, lecz się skleja- ją; są w kolorze przyćmionej bieli, która u nie- których egzemplarzy ma słaby, lilaniebieska- wy odcień. Nagi, duży trzon dochodzi do wyso- kości 10 cm i grubości 2,5 cm, ma kształt walcowaty, nieco zwężony ku górze. Podsta- wową barwą trzonu jest biel, lecz u niektórych Russula cyanoxanłha fm. pe I te rea u i s\hg. Wygląd: ten grzyb różni się od gołąbka mod- rożółtego tylko początkowo mniej lub bardziej zieloną barwą kapelusza. Wszystkie inne ce- chy są podobne lub takie same. Również i miejsce występowania jest takie samo. Zastosowanie: grzyb jest jadalny. Możliwość popełnienia pomyłki: zielona od- miana gołąbka modrożółtego brana jest częs- to przez zbieraczy grzybów za gołąbka gryn- szpanowego (/?. aeruginea), który jednak ma swe stanowisko głównie koło brzóz i tylko rzadko w lasach iglastych (świerki). Jego ka- peluszma średnicę 5-10 cm, jest trawiastozie- lony, jasnozielony, szarozielony, a często tak- że bardzo blady. Blaszki początkowo białe, później stają się kremowożółte. trzon również biały, u podstawy często z rdzawymi plamami. Miąższ łagodny, choć blaszki mogą być w smaku nieco bardziej ostre. Grzyb ten w su- rowym stanie może wywoływać wymioty i na- wet po silnym ogrzaniu daje objawy zatrucia. Następnym przedstawicielem jest gołąbek zie- 162 grzybów z odcieniem nieco niebieskawym i lekko czerwonawym podbarwieniem. Miąższ biały, z czasem dość często brunatnawy, w ka- peluszu twardawy, dość elastyczny, w trzonie pełny, ale z pojedynczymi, pustymi przestrze- niami, później nieco gąbczasty; bez zapachu i łagodny w smaku. Wysyp zarodników: czysto biały. Występowanie: tego pospolitego gołąbka moż- na znaleźć od lata do jesieni prawie wszędzie w lasach iglastych i liściastych, przeważnie koło buków. Możliwość popełnienia pomyłki: gołąbek mod- rożółty ma kilka odmian. R. grisea jest jego prawdziwym sobowtórem, ponieważ barwa je- go kapelusza może przyjmować te same od- cienie: tylko blaszki ma bardziej kremowo za- barwione z ciemniejszymi refleksami i bar- dziej kruche . Zastosowanie: grzyb jest jadalny. Uwagi ogólne: cyanoxantha znaczy „niebies- kożółta". •©__________ lonawy (/?. virescens) o skórce ostrej jak otrę- by i popękanej na drobne poletka. Występuje pod dębami, bukami i brzozami. Jest jadalny. Wszystkie te gołąbki są ciągle mylone przez nieostrożnych zbieraczy grzybów z muchomo- rem sromotnikowym (Amanita phalloides). Grzyby są jednak łatwe do odróżnienia: gołą- bki nie mają ani pierścienia, ani bulwy z po- chwą u podstawy trzonu, oprócz tego ich miąższ łamie się gładko. Aby nie pomylić tych. co prawda nietrujących gatunków gołąbków bardzo ostrych w smaku, wystarczy krótko po- żuć odrobinę surowego miąższu lub blaszek. Ostre gołąbki zostaną bardzo szybko rozpo- znane. Dobrą pomocą w oznaczeniu mogą również być różne odczynniki. Praca z chemi- kaliami wymaga jednak pewnego doświadcze- nia i nie wchodzi w grę przy normalnym ozna- czaniu grzybów przez zbieraczy. Dla amato- rów i mikologów taki test stanowi jednak cen- ną pomoc. Gołąbek złotawy Russula aurata (with.) ex fr. <5 Wygląd: kapelusz nie większy niż 9 (10) cm średnicy. Z młodego, półkulistego, rozwija się wypukło spłaszczony a w końcu krążkowały kapelusz. Na żywo ubarwionym pomarańczo- wym lub cytrynowożółtym, głęboko w miąższ zabarwionym tle, jest on mniej lub bardziej poplamiony na kolor ogniściepomarańczowy, ogniścieczerwony, choć bez jaskrawych kolo- rów, ale zawsze z chromowożółtym. Skórka jest początkowo kleiście błyszcząca, później gładka lub lekko zamszowo brodawkowata i matowa; wilgotna daje się ściągać tylko do połowy; cienka. Brzeg kapelusza długo pozo- staje gładki, później nieco bruzdkowany. Sze- rokie, łamliwe blaszki ściśle ustawione, za- okrąglone z przodu i z tyłu, w kolorze począt- kowo bladym, zmieniającym się później na maślanożółty. Ostrza zazwyczaj, jeśli nie za- wsze, zabarwione na cytrynowochromowożół- to. Silny mięsisty trzon osiąga wysokość 9 cm, rzadziej 10 cm i grubość 2,5 cm. Jest on biały, jednak zazwyczaj lekko nabiegły chromową żółcią, walcowaty, maczugowaty lub zaostrzo- Wygląd: kapelusza średnicy 10 (12) cm, pół- kulisty, długo pozostaje wypukły, później staje się wklęsły. Przeważnie cynobrowoczerwony, lecz również ciemnokrwistoczerwony, różowy lub czerwonawobrunatnawy; zaczyna blednąc od środka kapelusza. Niezbyt dająca się ścią- gać skórka jest gładka, niekiedy nieco za- mszowata, sucha i białawo omączona. Gładki brzeg przez dłuższy czas pozostaje zaokrąg- lony, u starszych egzemplarzy nieco bruzd- kowany. Charakterystyczne są jasnoczerwone strefy lub plamy na brzegach. Łamliwe, gęsto ustawione blaszki są białe lub lekko słomias- tożółte, przyrośnięte prosto, okrągło lub ze zwężeniem i często się rozwidlają. U niektó- rych egzemplarzy ostrza są nabiegłe czerwo- nawo: często rzucają się w oczy zaczernione miejsca. Walcowaty trzon wysokości 7 (8) cm, grubości 3 cm, u starszych z mniej lub bar- dziej pomarszczoną powierzchnią, początko- wo biały, przeważnie nabiegły różem lub czer- wienią, szczególnie u podstawy trzonu. Biały miąższ zmienia się w białawy; jest bardzo ny; nagi, często pomarszczony. Miąższ biała- wy, ścisły, z czasem miękki lub gąbczasty, prawie bez zapachu, łagodny. Wysyp zarodników: żółtkowożółty. Występowanie: tego pięknego gołąbka spotkać można od lata do późnej jesieni w lasach liściastych i iglastych na mniej lub bardziej wapniennym podłożu. Zasiedla umiarkowaną strefę klimatyczną, jednakże w Europie bywa dość rzadki. U nas niezbyt częsty. Woli wyższe położenia. Możliwość popełnienia pomyłki: znacznie łat- wiejszy do rozróżnienia od swych krewniaków niż gołąbek modrożółty czy gołąbek słodkawy. Dobrze rozpoznawalny po przeważnie chro- mowożółtych ostrzach blaszek i żółtawo na- biegłym trzonie. Zastosowanie: jadalny, jednakże tam, gdzie jest rzadki, powinien być chroniony. Uwagi ogólne: aurata znaczy „złotożółta". twardy i zwarty, przy tym łamliwy i drobno- ziarnisty. W smaku nieostry, lecz, szczególnie w blaszkach, mniej lub bardziej gorzki. Wysyp zarodników: bladokremowy. Występowanie: niezbyt częsty. Rośnie w la- sach liściastych i iglastych, szczególnie koło buków, od lata do zimy. Możliwość popełnienia pomyłki: często w to- warzystwie gołąbka ślicznego rośnie R. ama- rissima. Kapelusz o gorzkim miąższu podob- nie ubarwiony; środek często w ochrowe pla- my. Gołąbek rumiany (R. pseudointegra) ma takie same barwy kapelusza. Początkowo bla- de blaszki stają się jednak jasnoochrowe. Trzon nie nabiega różowo: pachnie silnie owo- cami, w smaku bardzo gorzki, rośnie w lasach liściastych. Zastosowanie: z powodu trudności w odróż- nieniu od gatunków gorzkich należy odstąpić od spożywania. Uwagi ogólne: rosacea znaczy „zabarwiona na różowo", lepida znaczy „śliczna". Gołąbek śliczny Russula rosacea pers. ex s.f. gray=r lepida fr. 164 Gołąbek błotny Russula paludosa britz ¦e Wygląd: kapelusz ma średnicę dochodzącą prawie do 15 cm. Początkowo jest on dzwon- kowaty, niekiedy z garbkiem, później płasko wgłębiony. Jaskrawe, krwistoczerwone zabar- wienie skórki przypominające przypieczone jabłko rzuca się od razu w oczy. Przeważnie kolor intensywnieje w centrum: często zmienia od wiśniowoczerwonego do bladoczerwonego i zwykle ma jeszcze różne plamy ochrowożół- te lub żółtawe. Skórka daje się ściągać dale- ko, jest lekko przebarwiona, naga, gładka i po- łyskująca, niekiedy promieniście żyłkowana. U zupełnie dojrzałych egzemplarzy zaczyna się rozwijać wyraźne bruzdkowanie na brzegu kapelusza. Wąsko przyrośnięte blaszki mniej lub bardziej ścisło ustawione, z wieloma bla- szkami pośrednimi i rozwidleniami, są raczej cienkie i nieco elastyczne: ich blady kolor zmienia się później w soczyście masłowożół- ty, niekiedy mogą mieć czerwone ostrza. Trzon wysoki 4-10 (15) cm i często gruby do 1,5-4 cm, o kształcie między walcowato-ma- czugowatym a wybrzuszonym. Biała powierz- Wygląd: kapelusz średnicy 10-12 cm, począt- kowo kulisty, później staje się coraz szerszy i coraz bardziej płaski. U dojrzałych osobni- ków na bardzo cienkim brzegu pojawiają się drobne bruzdki. Ten grzyb lasów iglastych rozpoznać można po kapeluszu o barwie czer- wonych liści, karminowoczerwonej, purpuro- woczerwonej i ciemnoczerwonej, przy czym środek ma zawsze ciemniejszy (czarny). Wil- gotna skórka jest bardzo kleista, ale wysycha szybko na matowo; daje się ściągać do poło- wy. Blaszki okrągło przyrastające, rozwidlone i początkowo bladokremowobiałe, później ochrowe, brązowiejące pod wpływem ucisku. Trzon dorasta do wysokości 6-9 cm i może mieć grubość do 3 cm; często silnie maczugo- waty lub wybrzuszony, czasem walcowaty. Ró- wnież on na białym tle jest podbarwiony kar- minowoczerwono, rzadziej czerwono; pod na- ciskiem nabiega kolorem rudobrązowym. Bia- ły miąższ jest w rdzeniu trzonu mniej lub bardziej brunatnawy, na powietrzu szybko chnia, słabiej lub silniej nabiegła czerwonym, połyskuje; jest mniej lub bardziej żyłkowana albo z delikatnym nalotem. Miąższ biały, pra- wie nie zmienia barwy, w trzonie pełny i jędr- ny, o smaku przeważnie łagodnym, nieco sło- dkawym, niekiedy, w blaszkach młodszych owocników lekko ostrym i o słabo wyrażonym zapachu. Wysyp zarodników: jasnoochrowy. Występowanie: gołąbka błotnego spotyka się przeważnie w bagnistych i kwaśnych lasach świerkowych, ale również i w pobliżu sosen. Pojawia się od lipca do jesieni. Możliwość popełnienia pomyłki: czerwone ja- dalne gołąbki można pomylić z nieprzyjem- nym gołąbkiem wymiotnym i innymi gatunka- mi o ostrym smaku, dlatego zalecana jest ostrożność. Zastosowanie: kto go potrafi dobrze zidentyfi- kować, znalazł smaczny grzyb jadalny. Uwagi ogólne: paludosa „znaczy rosnąca na bagnach, bagienna". e_____ ciemnieje. Świeży pachnie owocami, u osob- ników starych lub w kilka minut po zebraniu pachnie śledziem. Wysyp zarodników: jasnoochrowy. Występowanie: spotykany w lasach iglastych od lata do jesieni, pospolity i częsty. Możliwość popełnienia pomyłki: na podstawie miejsca występowania rozróżnia się 4 gatunki: R. elaeodes o zabarwieniu zielonym, oliwko- wym, rośnie w lasach liściastych; R. faginea występuje w lasach bukowych, kapelusz ma bardziej brunatny lub winnobrunatny, w środ- ku bardziej żółtawy; R. graveolens ma podob- ne ubarwienie, trzon biały, później żółtawo- brunatnawy; rośnie szczególnie chętnie koło dębów; R. pascua jest małym grzybem ros- nącym w zbiorowiskach krzewinkowych wyż- szych pięter górskich. Zastosowanie: gatunek jadalny; ze względu na zapach śledziowy niezbyt ceniony. Uwagi ogólne: erythropoda znaczy „czerwo- nonoga". Gołąbek winny Russula erythropoda pelt. = R. xerampelina (SCHFF EX SECR.) FR. P.P. 166 Gołąbek jadalny Russula vesca fr. s Wygląd: średnica kapelusza dochodząca do 10 (12) cm sytuuje tego gotąbka w kategorii śred- nich: a przeważnie i tak nie osiąga tych wy- miarów. Początkowo pótkulisty, szybko się ot- wiera do płaskiego z zaklęśnięciem. Skórka daje się ściągać od brzegu do połowy, która to cecha jest często zmienna w tym rodzaju o zmiennym ubarwieniu. Z reguły ma on kolor mięsa, może jednak mieć barwę lila, a także silnie czerwoną oraz brunatnawą do czerwo- nobrunatnej, często przytłumioną, z oliwkowo- szarymi plamami. Brzeg kapelusza niekiedy białawy, a u starszych okazów czasem omą- czony. Przeważnie rozdwojone, miękkie bla- szki są dość ściśle ustawione, przyrośnięte lub nieco zbiegające po trzonie; białe, lecz również z zielonkawymi refleksami. Na ost- rzach nierzadko można zauważyć brązowawe plamy. Trzon grubości 1,5-2 cm, walcowaty, zwykle zwężający się ku dołowi. Powierzchnię ma białawą, u podstawy brązowawo popla- mioną, często z lekkim żółtym poblaskiem. Miąższ biały, z tendencją do tworzenia rdza- Gołąbek skromny Russula puellaris fr. Wygląd: kapelusz tego małego grzyba ma śre- dnicę 3-5 (7) cm. U młodych osobników jest on nieco wypukły, a później w środku wklęsły; kolor brudnoczerwonofioletowy lub łososiowo- purpurowy, mniej lub bardziej podbrązowiony; zawsze jednak w środku kapelusza ma odcień bardziej intensywny z domieszką czarnego: brzeg jest zwykle bledszy, często brudnoróżo- wawy. Typowe jest także zabarwienie ochro- wowoskowe przebijające od miąższu. Skórka da się zdzierać daleko, długo pozostaje wil- gotna i śluzowato połyskująca. Brzeg kapelu- sza szeroko guzowato bruzdkowany, prze- świecający. Blaszki stosunkowo gęsto usta- wione, okrągtawo lub wąsko przyrośnięte do trzonu lub wolne, cienkie i łamliwe, miękkie. Ich kremowa barwa przechodzi w bladożółtą a następnie w wysyconą ochrową. Łamliwy trzon wysoki 3-5 (10) cm i gruby 0,7-1,5 cm zwykle rozszerza się nieco maczugowato u podstawy. Powierzchnia gładka, później żył- kowata pomarszczona, początkowo biała, szy- bko zmieniająca się od dołu w żółtawą i wre- 168 wych plam. Pozostaje on długo bardzo ścisły, prawie twardy, a podczas suszy pęka i wystaje grzebieniasto. W smaku całkowicie łagodny i mniej więcej pozbawiony zapachu. Wysyp zarodników: biały. Występowanie: gołąbek jadalny należy do czę- sto spotykanych gatunków gołąbków występu- jących już od maja w lasach liściastych (szczególnie koło dębów) i iglastych. Możliwość popełnienia pomyłki: wszystkie go- łąbki z czerwonawymi lub czerwonymi kapelu- szami powinno się poddać wspomnianej pró- bie smakowej, ponieważ istnieje niebezpie- czeństwo, że trafimy na gołąbka wymiotnego czy inny grzyb niejadalny lub nawet trujący, blisko spokrewniony. Zastosowanie: gołąbek jadalny zasłużył na swą nazwę, ponieważ można przyrządzać po- trawy tylko z tego grzyba, jak i w mieszance z innymi. Uwagi ogólne: vesca oznacza „jadalna". 3_____ szcie poplamioną ochrowo; nieco połyskuje jedwabiście. Miąższ w kapeluszu dość łam- liwy, w trzonie z twardą warstwą zewnętrzną, wewnątrz gąbczasty, miękko wypchany i grze- bieniasto pusty; białawożółtawy, w ciągu jed- nej nocy silnie żółknący, o słabym owocowym zapachu i zupełnie łagodnym smaku. Wysyp zarodników: bladokremowy lub kremo- wy. Występowanie: przeważnie w lasach iglas- tych, rzadziej w liściastych. Rośnie grupowo, ale również i pojedynczo, od lata do jesieni. Możliwość popełnienia pomyłki: bardzo podo- bnym gatunkiem, o ostrym smaku, jest R. ver- sicolor rosnąca koło brzóz. Ma ona często te same kolory kapelusza, lecz bez tak przebi- jającego woskowożółtego zabarwienia, a brzeg kapelusza słabiej i nie tak szeroko bruzdkowany. Należy zwracać uwagę na miej- sce występowania! Zastosowanie: grzyb jadalny. Uwagi ogólne: puellaris znaczy „dziewczęcy, afektowany". Mleczaj chrząstka Lactarius vellereus (fr.) fr. 55 Wygląd: kapelusz osiąga średnicę między 10 a 20 cm; jest szczególnie mięsisty, twardy i ścisły. Z początkowego uwypuklenia zmienia się stopniowo we wgnieciony a nawet lejkowa- ty o brzegu zawsze zagiętym lekko ku dołowi. Dobra cecha rozpoznawcza: wełnista, filcowa- ta lub puszyście oproszona skórka o powierz- chni bez koncentrycznych pasów, kremowo- biała, na której znajdują się w kilku miejscach żółtawe plamy. Blaszki u młodych osobników ustawione ściśle, u starszych oddalone, przy- rośnięte lub krótko zbiegające na trzon, rów- nież białe, a w miarę dojrzewania bladoochro- wożółte. Są one skąpo rozwidlone i niekiedy żyłkowało połączone, wąskie i dość grube. Przy zranieniu pojawia się obficie mleczny sok. Trzon nie wyższy niż 5-6 cm i 2-5 cm gruby, przeważnie walcowaty, rzadziej ku do- łowi zwężony, o twardym, zwięzłym miąższu takim, jak w kapeluszu, tak samo z filcowatą, wełnistą i podobnie zabarwioną powierzchnią, w miejscu ucisku barwiącą się na kolor ochro- worudy. Gdy naciąć zwarty, bardzo twardy Wygląd: zaliczany do mleczajów średniej wiel- kości, ma kapelusz o średnicy 13-16 cm. Rów- nież i on pojawia się początkowo wypukły, później otwiera się i staje płaski, w środku wklęsły i lekko lejkowaty. Biaława, gładka, prawie naga skórka kapelusza z czasem częs- to z ochrowymi plamami, podczas utrzymują- cej się suszy pęka w drobne poletka. Pod- winięty brzeg u starszych osobników wygina się faliście. Wąskie blaszki bardzo gęsto usta- wione, niejednakowej długości, krótko zbiega- jące po trzonie, często rozwidlone; barwa o odcieniach pomiędzy białawą, kremową i kości słoniowej. Po zranieniu nabierają bru- natnawożółtych plam. Trzon wysoki 3-8 cm i 2-3 cm gruby, walcowaty, ku dołowi nieco zwężony, zabarwiony tak jak kapelusz, gładki i ku podstawie niekiedy z podłużnymi bruzd- kami. Miąższ biały, twardy i bez zapachu. Biały sok mleczny charakteryzuje się, podob- nie jak u wielu pokrewnych grzybów, natych- miastowym pieczeniem w język i podniebie- nie. i białawy miąższ, obficie występuje biały sok. Bez miąższu smakuje on łagodnie: miąższ pali język i podniebienie. Wysyp zarodników: białawy. Występowanie: rozpowszechniony w Europie. Spotkać go można od lata do jesieni, zwykle grupami w lasach liściastych (buki czerwone, dęby), ale i w iglastych, choć nie tak często. Możliwość popełnienia pomyłki: z innymi bia- łymi lub białawo zabarwionymi, mleczajami. przede wszystkim z mleczajem bielem (i. pi- peratus), który jednak nie ma charakterystycz- nie wełnistej powierzchni; dalej z L. pargame- nus, który ma blaszki prosto przyrośnięte. Zastosowanie: pomimo ostrości smaku cza- sem spożywany. Uwagi ogólne: vellereus oznacza „ostro weł- nisty" (z powodu cechy kapelusza). 2j________ Wysyp zarodników: białawy. Występowanie: powszechnie występujący w Europie, lecz ku północy coraz rzadszy. U nas dość częsty. Rośnie przeważnie w mie- szanych lasach liściastych i niezbyt często w lasach świerkowych i sosnowych. Występu- je masowo, można go znaleźć już od czerwca do sierpnia/września. Możliwość popełnienia pomyłki: podobne są mleczaj chrząstka (L. ve/lereus), mleczaj skó- rzasty (L. pargamenus) i L glaucescens, któ- rych miąższ zabarwiony jest na kolor zielon- kawoniebieskawy. Gatunki te są bardzo ostre w smaku. Zastosowanie: z powodu ostrości smaku jest niejadalny. Uwagi ogólne: podczas oznaczania bardzo po- mocne są odczynniki: skórka kapelusza i miąższ trzonu barwią się różnie u różnych gatunków. Piperatus oznacza „pieprzny". Mleczaj biel Lactarius piperatus (L. ex fr.) gray 170 171 Rydz mleczaj Lactarius deliciosus fr. Wygląd: kapelusz tego grzyba ma średnicę 5 do 12 cm; za miodu płasko wypukły, wkótce rozpostarty, z wgniecionym środkiem, z cza- sem lejkowaty. Brzeg dtugo pozostaje podwi- nięty. Skórka kapelusza ma na jaskrawym tle ciemniejsze koliste pręgi i tylko miejscami i nie zawsze jest nieco zielonkawo podbar- wiona; wilgotna jest kleisto-oślizgla. Blaszki prawie tak samo zabarwione jak kapelusz, gęsto ustawione, różnej długości, wąskie i nie- co zbiegające po trzonie. Warto wiedzieć, że po uciśnięciu barwią się na zielonkawo. Trzon wysoki 3-7 cm, gruby 1-2,5 cm, prawie wal- cowaty, u podstawy niekiedy wyraźnie cień- szy; zabarwiony podobnie jak kapelusz, jed- nak na powierzchni znajdują się małe, płytkie wgłębienia. Trzon szybko staje się jamisty, ła- mliwy. Miąższ biały, na brzegach i pod skórką trzonu pomarańczowy. Sok mleczny pomarań- czowomarchewkowoczerwony, szybko blednie i w końcu staje się zielony. W smaku łagodny. Wysyp zarodników: jasnoochrowy. Wygląd: kapelusz o średnicy 3-10 cm, począt- kowo wypukły, a gdy się rozszerzy - wklęsły i w kształcie płaskiego lejka, przy czym brzeg kapelusza długo pozostaje podwinięty; kolor ma pomarańczowy, często pomarańczowoczer- wonawy z zielonawymi strefami. W miejscu uciśnięcia jest początkowo pomarańczowo- czerwony a później zielony. Naga skórka wil- gotnie kleista, przy brzegu daje się zdzierać. Blaszki przyrośnięte do trzonu lub lekko zbie- gające, gęsto ustawione, pomieszane i roz- widlone, początkowo bladoochrowego koloru, później pomarańczowoochrowego, zielono po- plamione. Trzon długości 3-6 cm, grubości 1-2,5 cm, mniej lub bardziej walcowaty. Na jego powierzchni zabarwionej na kolor poma- rańczowy często znajdują się ciemniejsze, po- marańczowe plamki-jamki. M/^ższżółtawobla- dy, w trzonie biały, pod skórką kapelusza nie- co zielony, w trzonie gąbczasty, łamliwy. Po- marańczowoczerwony sok mleczny po kilku minutach zabarwia się powoli na winnoczer- wono. W smaku lekko gorzki. Występowanie: rydz mleczaj rośnie prawie wyłącznie pod sosnami. U nas dość częsty, znajduje się go od sierpnia do października. Możliwość popełnienia pomyłki: istnieją jesz- cze inne gatunki mleczaja wyglądające podob- nie, z pomarańczowym lub winnoczerwonym sokiem mlecznym, rosnące koło sosen i jodeł. Oznaczenie wymaga dokładnego studiowania cech różnicujących. Przede wszystkim ważne czy sok mleczny blednie, czy też nie; ważne również miejsce ich występowania. Wszystkie te mleczaje są jadalne. Pomylenie z mlecza- jem wełnianką (L torminosus) nie jest moż- liwe, już choćby ze względu na miejsce wy- stępowania. Zastosowanie: rydz mleczaj jest delikatny w smaku i należy do najbardziej pożądanych grzybów jadalnych. Ponieważ jest bardzo czę- sto „robaczywy", warto rozciąć go od razu w lesie. Uwagi ogólne: deliciosus oznacza „bardzo smaczny". Wysyp zarodników: jasnoochrowy. Występowanie: jest on związany ze świerka- mi, występuje zarówno na glebach wapien- nych jak i na kwaśnych, często masowo na nowych nasadzeniach. W Europie szeroko roz- powszechniony, wyrasta od sierpnia do końca października. Możliwość popełnienia pomyłki: mleczajam rosnącymi koło sosen, jak na przykład z ry- dzem mleczajem (L deliciosus) i mleczajem zmiennym (L semisanguifluus). Zastosowanie: mleczaj świerkowy jest jadalny lecz niezbyt smaczny, bardzo często gorzki. Uwagi ogólne: rodzaj mleczaj [Lactarius) obej- muje prawie 80 gatunków. Wiele z nich smaku- je ostro lub bardzo gorzko i są niejadalne. Są to grzyby mikoryzowe, o cechach podobnych do gołąbków: łamliwy (niewłóknisty) miąższ, mniej lub bardziej łamliwe blaszki z wypływa- jącym przy zranieniu sokiem mlecznym. De- terrimus oznacza „niezbyt wartościowy". Mleczaj świerkowy Lactarius deterrimus gróger ¦L«) 172 Mleczaj wełnianka Lactahus torminosus (schff. ex fr.) gray Wygląd: kapelusz o średnicy 12 (15) cm, po- czątkowo wypukły, coraz bardziej się rozpła- szcza, aż w końcu staje się lejkowaty. Brzeg przez dłuższy czas pozostaje podwinięty i jest pokryty nieregularnie rozsypanymi, długimi, kosmkowatymi włoskami. Pokrycie wrośnięty- mi, karminoworóżowymi włóknami, niewyraź- ne w środku, powleczone jest wysychającym śluzem, który podczas wilgoci staje się kleisty i śliski. Barwa soczyście karminowoczerwona, czerwonawa lub różowawa blednie później do bladoochrowej. Skórka kapelusza poznaczona jest ciemniejszymi, wodnistymi, koncentrycz- nymi strefami. Początkowo białe blaszki przy- rośnięte do trzonu, ściśle ustawione, często przy trzonie rozwidlone, stopniowo nabierają bladoczerwonawego odcienia. Trzon wysoki 4-8 cm i gruby 1-2 cm, walcowaty, ku dołowi tylko trochę grubszy. Na całej powierzchni bledszej niż kapelusz można rozpoznać deli- katne, białe omączenie. Uciśnięte miejsca na- bierają koloru rdzaworóżowego. Stosunkowo szybko trzon staje się pusty. Miąższ w kapelu- Wygląd: kapelusz o średnicy 10-20 cm, po- czątkowo półkuliście wypukły z pępkowato wgiętym środkiem, później przechodzi w mniej lub bardziej lejkowaty. Brzeg długo pozostaje podwinięty: z powodu krótkich włos- ków wydaje się nieco filcowaty. Włóknista po- wierzchnia w kolorze od żółtego z lekkim od- cieniem ochrowym do złotożółtego: daje się zauważyć lekki pierścieniowaty rysunek po- wstały z przyklejonych, włóknistych łusek. Środek kapelusza zwykle gładki z wodnistymi plamami. Blaszki i międzyblaszki gęsto usta- wione, krótko zbiegające po trzonie, w kolorze białawym lub kremowożółtawym; miejsca uci- śnięte stają się brudnoczerwonawobrunatne. Trzon zwykle nie wyższy niż 4-6 cm i o znacz- nej grubości, niekiedy dochodzącej do 3,5 cm nadaje grzybowi wygląd masywnego i silnego. Jego żółtawobiała powierzchnia ma liczne płaskie, nieregularnie owalne, często nie- kształtne ciemne zagłębienia. Białawy miąższ jest twardy i pachnie owocowo; smakuje nie- znośnie gorzko i piekąco, podobnie jak po- szu białawy z lekkim odcieniem różowym, w trzonie silniej czerwonawy. Zapach lekko owocowy lub terpentynowy, smak ostry. Biały sok mleczny początkowo płynie obficie, nie przebarwia się i natychmiast ostro pali na języku. Wysyp zarodników: jasnożółtawy. Występowanie: związany z brzozami, w Euro- pie pospolity. Występuje niejednakowo często. Spotyka się go od (lipca) września do paź- dziernika na glebach suchych lub umiarkowa- nie wilgotnych, przeważnie na kwaśnych pias- kach i glinach. Możliwość popełnienia pomyłki: w równym stopniu ostry w smaku L. Blumii ma brzeg kapelusza bardzo kosmkowaty, bez koncent- rycznych stref. Rośnie pod brzozami na miejs- cach porośniętych trawą, a także poza lasem. Zastosowanie: grzyb niejadalny, ponieważ za- wiera żółciowato gorzkie substancje. Uwagi ogólne: torminosus oznacza „powodu- jący kolkę". §§______ czątkowo biały sok mleczny, który szybko za- barwia się na kolor intensywnie żółty. Wysyp zarodników: jasnoochrowy. Występowanie: tego mleczaja znajduje się w Skandynawii, Południowych Niemczech i w Alpach. U nas jest on niezbyt częsty. Rośnie w lasach świerkowych, przeważnie na glebach wapiennych, często w gromadzie, od lipca do października. Możliwość popełnienia pomyłki: mleczaj pie- kący (L. citriolens) wygląda bardzo podobnie, nie ma jednak trzonu z zagłębieniami i rośnie w lasach liściastych; rzadki. Mleczaj żółtofio- letowy (L. repraesentaneus) rośnie w wilgot- nych lasach świerkowych, ale również pod brzozami, u nas niezbyt często. Zastosowanie: podejrzewa się, że grzyb ten jest lekko trujący, a ponieważ dochodzi do tego bardzo piekący smak, nie wchodzi w ra- chubę jako grzyb jadalny. Mleczaj dołkowany Lactanus scrobiculatus (Scop. ex fr.) fr. 174 Mleczaj smaczny Lactahus volemus fr. Wygląd: kapelusz o średnicy do 15 (20) cm, początkowo wypukły, później rozpostarty, z wgłębieniem. Brzeg u młodych wyraźnie podwinięty, także u starszych pozostaje prze- ważnie zagięty w dół. Jednolicie pomarańczo- we lub rudawe zabarwienie kapelusza zwykle ciemnieje ku środkowi. Delikatnie zamszowy kapelusz jest gładki i suchy. U starszych oka- zów często skórka kapelusza pęka równolegle do brzegu. Blaszki gęsto ustawione, wybrzu- szone, wąsko przyrośnięte lub krótko zbiega- jące, niejednakowej długości i często rozwid- lone ku brzegowi, również i u starszych osob- ników zachowują swe białawobladoochrowe zabarwienie. Uszkodzone miejsca barwią się intensywnie na brązowo. Trzon dochodzący do wysokości 12 cm i grubości 1,5-3,5 cm, wewnątrz mięsisty, przeważnie walcowaty, często może być także brzuchowato uwypuk- lony. Jego powierzchnia ma takie samo zabar- wienie jak kapelusz, lecz zwykle jest nieco bledsza i jasno omączona. Białawy (z wnikają- cą barwą trzonu) miąższ u starszych osob- Mleczaj rudy Lactarlus rufus (Scop.) fr. Wygląd: kapelusz o średnicy do 8 (10) cm, u osobników młodych stożkowaty, następnie płasko wypukły, wreszcie zapadnięty dokoła charakterystycznego, zaostrzonego garbka. Do końca zachowuje swe typowe, jednolite, ciemnoczerwone lub czerwonobrunatne zaba- rwienie: tylko niekiedy można stwierdzić nieco jaśniejszą strefę brzegową. Powierzchnia jest niekiedy cienko omączona. Blaszki gęsto usta- wione, przyrastające lub nieco zbiegające po trzonie, trochę rozwidlone; początkowo białe z odcieniem różowawym, później rdzawoczer- wonawo-jasnoochrowe z brudnymi plamami, z czasem biało opylone. Trzon długości 4-8 cm i 0,5-2 cm grubości, mniej lub bardziej walcowaty. U młodych osobników występuje na jego powierzchni białawy nalot, który u sta- rszych staje się rdzawoczerwony. Jasny kolor trzonu zmienia się stopniowo w odcień bladej czerwieni i, szczególnie w środku, jest taki jak kapelusz. Początkowo matowy biały miąższ wkrótce zmienia kolor i od skórki kapelusza i trzonu staje się czerwonawy. Jest on jędrny, ników od podstawy nabiera żółtawego koloru, w uszkodzonych miejscach powstają mniej lub bardziej rdzawe plamy; pachnie śledziem. Biały, obfity sok mleczny podczas wysychania staje się szarobrunatnawy i lepki; łagodny z gorzkawym posmakiem. Wysyp zarodników: bladobiały. Występowanie: w Danii i Szwecji oraz Niem- czech Północnych rzadko spotykany, podczas gdy w środkowej i południowej Europie wy- stępuje do wysokości ponad 1000 m n.p.m. U nas pospolity. Woli wilgotne lasy liściaste i iglaste (pod sosnami, świerkami). Rośnie od lipca do października. Możliwość popełnienia pomyłki: istnieje jesz- cze mała odmiana mleczaja smacznego, var. oedematopus, którego kapelusz ma kolor cie- mnoczerwonego brązu lub czerwonej miedzi. Zastosowanie: jadalny, gorszej jakości. 2______ w trzonie upchany, pusty. Pachnie żywicznym drewnem. Obfity, biały, nie zmieniający koloru sok mleczny przez moment smakuje żywicz- nie, wkrótce potem pali i drapie w gardle. Wysyp zarodników: białawy. Występowanie: w Europie rośnie od lata do jesieni. Występuje przeważnie w większych ilościach na glebach kwaśnych w lasach świe- rkowych i sosnowych, jak również na bagnach pod brzozami. Możliwość popełnienia pomyłki: jadalny mle- czaj kamforowy (L camphoratus) pachnie, szczególnie po wysuszeniu, przyprawą maggi. Łagodnie gorzki L badiosanguineus o poma- rańczowych blaszkach ma kasztanowatoczer- wonobrunatny kapelusz z ciemniejszym środ- kiem i jednakowo zabarwiony trzon. Łagodny L sphagneti kolorem kapelusza podobny do mleczaja rudego rośnie w bagiennych lasach świerkowo-sosnowych. Zastosowanie: niejadalny. Uwagi ogólne: rufus znaczy „lisiorudy". 176 Mleczaj przydymiony Lactarius lignyotus fr. Wygląd: kapelusz o średnicy 2-7 cm, począt- kowo stożkowaty lub garbato wypukty, później rozpostarty, z utrzymującym się zawsze ost- rym garbkiem w środku i dokoła niego nieco zapadnięty. Przeważnie jasny, białawy brzeg jest za młodu podwinięty i drobno porysowa- ny. Charakterystyczna jednak jest jego czarna lub czarnobrunatna, zamszowa i promieniście, żyłkowata pomarszczona powierzchnia. Blasz- ki przyrośnięte, u starszych zbiegające, cien- kie, pomieszane, tylko niektóre rozwidlone, wrastają w wierzchołek trzonu. Początkowo czysto białe, dopiero później stają się biało- ochrowe. Uszkodzone miejsca zabarwiają się na różowo lub rdzawoczerwonawo. Trzon przeważnie bardzo smukły, wysoki na 12 cm, gruby 0,5-1 (2) cm, walcowaty, w części środ- kowej dość szeroko spłaszczony. Wierzchołek trzonu z głębokimi fałdami i bruzdami, tuż od nasady blaszek ku dołowi ciemnoaksamitny, podobnie jak kapelusz. Podstawa trzonu biała- wa. Biały miąższ elastyczny i tylko u nasady trzonu lekko łamliwy, w smaku łagodny, nieco Wygląd: kapeluszo średnicy 6-20 cm, wypukły z wgłębionym środkiem, później płasko lej- kowaty. Brzeg jest podwinięty i długo taki pozostaje. Skórka ciemnooliwkowozielona lub prawie oliwkowoczarna, a także oliwkowożół- ta i oliwkowobrunatna, przy czym środek ka- pelusza przeważnie wydaje się czarniawy; często ma ciemne plamy ułożone okółkowo. Brzeg kapelusza u młodych grzybów żółtozie- lony, puszysto omszony, nieco strzępiasty. Skórka w czasie wilgoci śluzowato kleista, su- cha - lekko filcowata. Blaszki dość gęsto usta- wione, wymieszane, niekiedy rozwidlone, przyrośnięte do trzona lub zbiegające, począt- kowo mlecznobiałe, później słomiastożółte lub bladoochrowawe. Przy wilgotnej pogodzie na ostrzach blaszek osiadają krople wody, przy suszy ostrza są poplamione brudnooliwkowo i brązowo. Trzon wysokości 3-8 cm i 1-2,5 cm szerokości, przysadzisty, walcowaty, często zwężony ku dołowi, niekiedy jednak ma nieco grubszą podstawę. Jego powierzchnia jest ja- śniejsza od kapelusza, u góry z jaśniejszym, gorzkawy; bardzo powoli przechodzi od jasno- różowego do łososioworóżowego i, dopiero po pewnym czasie, zabarwia się na ochrowożól- to. Obfity, łagodny lub lekko gorzkawy biały sok mleczny jest lekko wodnisty i zabarwia się tylko przy kontakcie z miąższem. Wysyp zarodników: jasnoochrowy. Występowanie: w Europie Środkowej jest ga- tunkiem charakterystycznym dla starszych, górskich lasów iglastych z mchami, na kwaś- nych glebach, brak go na nizinach. U nas nie występujący tak często jak jego krewniacy. Pojawia się w sierpniu do października. Możliwość popełnienia pomyłki: podobny, ró- wnież w wymaganiach względem stanowiska, jest mleczaj ciemny (L picinus), który jednak nie ma ani pomarszczonego kapelusza, ani pomarszczonego trzonu, brak mu kontrastów barwnych przy przejściu od blaszek do trzonu. Sok mleczny smakuje początkowo łagodnie, lecz później jest paląco ostry. Zastosowanie: grzyb jest jadalny. Uwagi ogólne: lignyotus znaczy „czarny". 2>____ oliwkowozielonkawożółtawym pasem. Od pod- stawy ku górze jest ona brunatnawa lub lekko czarna. Miąższ zwięzły, u starszych nieco ła- mliwy, u młodych biały, później na przecięciu brunatnieje po dłuższym leżeniu; w smaku początkowo łagodny, wkrótce paląco ostry, podobnie jak i wodniście biały sok mleczny. Wysyp zarodników: kremowobiały. Występowanie: w Europie szeroko rozpowsze- chniony, u nas pospolity. Rośnie na glebach ubogich w substancje odżywcze, kwaśnych, pod świerkami i brzozami, rzadziej pod sos- nami, lecz także w lasach liściastych na miejs- cach torfiastych; dochodzi aż do granicy la- sów; owocniki pojawiają się od lipca do paź- dziernika. Możliwość popełnienia pomyłki: mleczaja pas- kudnika prawie nie można pomylić. Zastosowanie: niejadalny, a zjedzony bez go- towania wywołuje dolegliwości żołądkowo-je- litowe z wymiotami. Uwagi ogólne: necator oznacza „morderca". Mleczaj paskudnik Lactarius necator (bull. em. pers. ex fr.) karst 178 179 Krowiak podwinięty Paxillus involutus (batsch.) fr m Wygląd: kapelusz 7-5 cm średnicy, u młodych płasko wypukły, następnie rozpostarty, z lekko zagłębionym środkiem. Początkowo brzeg ka- pelusza jest silnie podwinięty, później zgięty do dołu i często lekko bruzdkowany. Powierz- chnia w czasie wilgoci śliska, przy suszy jed- wabiście połyskująca i filcowata, w odcieniach oliwkowobrązowym, rdzawobrązowym i czer- wonobrązowym. Blaszki żyłkowate połączone rozwidlają się u nasady trzonu i po nim zbie- gają; dają się lekko oddzielać od miąższu kapelusza i początkowo mają kolor żółtawy, później bardziej rdzawobrunatny, pod wpły- wem uszkodzenia barwią się na ciemnobrą- zowo. Trzon wysokości 5-8 cm i grubości 1- -2 cm, mniej lub bardziej walcowaty, często zgięty i niekiedy zaostrzony. Jego powierzch- nia, zabarwiona podobnie jak kapelusz, jest często delikatnie oproszona. Żółtawobiały miąższ zabarwia się również na brązowawo, podobnie jak inne części grzyba. Jest on mięk- ki, soczysty, o kwaskowatym zapachu i smaku. Wysyp zarodników: rdzawoochrowobrunatny. Wygląd: kapelusz tego mięsistego grzyba ma średnicę 8—15 (20) cm, początkowo wypukły, później spłaszcza się coraz bardziej i to bar- dzo nieregularnie. Brzeg pozostaje wyraźnie podwinięty i falisty nawet u dojrzałych osob- ników. Prawie jednolicie ciemnobrunatna skórka jest sucha i delikatnie zamszowa. Miękkie Wasz*; zbiegają po trzonie, są gęste, często rozwidlone i powiązane ze sobą po- przecznymi ściankami, w kolorze między bla- dożółtym a jasnoochrowym. Trzon 4-9 cm, często bardzo gruby (2,5-4 cm, co nadaje grzybowi krępy i masywny wygląd), może być ustawiony centralnie; lecz także ekscentycznie lub bocznie. Jego powierzchnia wyjaśnia na- zwę, ponieważ w dotyku jest wyraźnie aksami- tna; również barwą przypomina ciemnobrązo- wy lub prawie czarny aksamit. Bladożółty miąższ gruby, miękki, często wodnisty, ku podstawie lekko brązowawy, ma przyjemny zapach i kwaskowy smak. Wysyp zarodników: rdzawobrunatny. Występowanie: Rozpowszechniony podobnie, Występowanie: krowiak podwinięty jest w Eu- ropie szeroko rozpowszechniony i wszędzie często spotykany od wybrzeża po wyższe po- łożenia górskie. Owocniki pojawiają się od czerwca do października we wszystkich zbio- rowiskach leśnych, w parkach, ogrodach i miejscach porośniętych trawą, jednakże wy- biera gleby przynajmniej powierzchniowo kwaśne, piaszczyste; stanowiska zarówno su- che, jak wilgotne i zabagnione. Możliwość popełnienia pomyłki: podobny jest krowiak włóknisty (P. filamentosus), który jed- nak jest jaśniej zabarwiony i ma powierzchnię kapelusza pokrytą ciemniejszymi, wrośniętymi lub wciśniętymi łuseczkami. Blaszki nie pla- mią się lub tylko bardzo słabo. Zastosowanie: przez długi czas grzyb był uznawany za jadalny, jednakże surowy lub niedostatecznie ugotowany powoduje ciężkie zatrucia. Przy regularnym spożywaniu potrafi wywoływać w organizmie alergiczne reakcje, które mogą nawet prowadzić do śmierci. Uwagi ogólne: imolutusznaczy „podwinięty". 2j______ jak krowiak podwinięty. Od końca wiosny do jesieni można znaleźć jego owocniki u pod- stawy żywych pni, na korzeniach i pniakach drzew iglastych, tylko rzadko przy drzewach liściastych. U nas jest on średnio pospolity. Możliwość popełnienia pomyłki: dopóki nie obejrzy się grzyba od dołu, można go wziąć za grzyb rurkowy, np. za podgrzybek brunatny (Xerocomus badius) lub podgrzybek zajączek (X. subtomentosus) Zastosowanie: krowiak aksamitny prawie nie wchodzi w grę jako grzyb jadalny. Dopiero długie gotowanie uzdatnia go do spożycia. Uwagi ogólne: rodzaj krowiak (Paxillus) obej- muje 5 gatunków. Pod względem systematycz- nym większość autorów zalicza go do rzędu Boletales, to znaczy są one bardziej spokrew- nione z grzybami rurkowymi, niż z blaszko- wymi. Atrotomentosus znaczy „czarnofilco- waty". Krowiak aksamitny Paxillus atrotomentosus (batsch.) fr 180 Pleurotus eryngii (dc ex fr.) quel ^ Wygląd: kapelusz o średnicy 3-10 cm, począt- kowo pótkulisty, z garbkiem, później rozpo- starto-wciśnięty i niekiedy nieregularnie faliś- cie zgięty. Brzeg ma cienki i długo podwinięty. Bywają kapelusze brudnobiaławe, szarawe, brązowawe lub na białawym tle szaro lub brunatno cętkowane. Powierzchnia młodych kapeluszy jest delikatnie, drobno omszona, a sucha często porysowana. Blaszki daleko zbiegające, u podstawy miejscami żyłkowało połączone, początkowo białawe, później sza- roochrowo podbarwione. Trzon wysokości 4-6 (10) cm, grubości 1-2 (3) cm, ustawiony eks- centrycznie lub prawie centralnie, niekiedy zgięty, brzusznie przyczepiony i mniej lub bar- dziej białawo zabarwiony. Miąższ prawie bia- ły, o słabym, przyjemnym zapachu i łagodnym smaku. Wysyp zarodnków: biały. Występowanie: Bardzo rzadki na północ od Alp, występuje głównie w południowej i połu- dniowo-zachodniej Europie, przeważnie na ot- wartej przestrzeni, na korzeniach roślin bal- Wygląd: kapelusza średnicy od 5 do 15 cm ma kształt półkolisty lub muszlowaty. Kapelusze rozpościerają się szeroko i można zauważyć wcięcie ponad nasadą trzonu tak, jak gdyby trzon chciał ciągnąć kapelusz do dołu. Skórka całkiem gładka, naga, błyszcząca, w odcieniu czarnofioletowym lub łupkowatoszaroniebie- skim, często jednak z zabarwieniem szaro- brunatnym lub szarym. Blaszki mniej lub bar- dziej gęsto ustawione, o bardzo różnych dłu- gościach, blisko trzonu połączone poprzecz- nymi żyłkami, zwężają się ku brzegowi i nieco zbiegają po trzonie. Są koloru kremowobiała- wego, później kości słoniowej. Bardzo krótki, białawy trzon przeważnie ustawiony bocznie, często pokryty odstającymi strzępkami grzyb- ni. U wielu boczniaków ostrygowatych często nie można się doszukać trzonu, w najlepszym razie jest tylko niewyraźna nasada. Miąższ biały, gruby, u młodych delikatny, później ły- kowaty i włóknisty, pachnie i smakuje przy- jemnie. Wysyp zarodników: biały. 182 daszkowatych takich, jak na przykład barszcz, mikołajek, okrzyn szerokolistny i fenkuł. Owo- cniki pojawiają się od wiosny, przeważnie jed- nak od końca lata aż do późnej jesieni. Możliwość popełnienia pomyłki: już choćby tylko ze względu na siedlisko prawie nie do pomylenia. Zastosowanie: zaliczany do dobrych grzybów jadalnych. Uwagi ogólne: rodzaj boczniak (Pleurotus) obejmuje w Europie 8 gatunków. Są to grzyby o owocnikach z trzonami ustawionymi bocznie lub ekscentrycznie, często duże, mięsiste, mniej lub bardziej zabarwione na biało, bru- natno, niebieskawo. Są one saprobiontami lub pasożytują na chorych drzewach czy korze- niach ziół. Dwa gatunki mają osłonę (velum). Wszystkie, łącznie z gatunkami z osłoną, są dobrymi grzybami jadalnymi. Eryngii znaczy „rosnący na korzeniach mikołajka". Występowanie: boczniak ostrygowaty jest sze- roko rozpowszechniony; rośnie przeważnie saprofitycznie lub jako pasożyt na drzewach liściastych, rzadziej iglastych, często w gęsto stłoczonych pęczkach ustawionych dachówko- wato jeden nad drugim. Owocniki pojawiają się przeważnie w dwóch rzutach od września do grudnia i na wiosnę. U nas pospolity. Możliwość popełnienia pomyłki: istnieje kilka odmian barwnych tego gatunku. Z tego powo- du niektórzy autorzy wyróżnili odrębne 3 ga- tunki: np. P. pulmonarius ma jaśniejsze kape- lusze i żółknący miąższ o słabym zapachu anyżku. Zastosowanie: jadalny. Uwagi ogólne: grzyby te są hodowane w du- żych ilościach. Rosną na drewnie bukowym i topolowym, na słomie i innych substratach roślinnych. Również amatorzy mogą je hodo- wać z dobrym rezultatem. Stanowią one ek- wiwalent dla świeżych grzybów leśnych. Ostreatusznaczy „ostrygowaty, muszlowaty'. Boczniak ostrygowaty Pleurotus ostreatus (jacq. ex fr.) kummer -^) Twardówka muszlowata Lentinellus cochleatus (pers. ex fr.) karst. S Wygląd: kapelusz szerokości 2,5-7 (9) cm, lej- kowaty, często wygląda jakby byl przekrojony na pół, nieregularnie płatowaty i powyginany. Brzeg ma cienki, niekiedy lekko zwinięty, bar- wę ptowobrunatną, czerwonawobrunatną lub jasnoźóttawą. Gęsto ustawione blaszki daleko zbiegają po trzonie, są wąskie o pilkowato naderwanych ostrzach, początkowo w kolorze białym, później bladoczerwonawym. Trzon że- browata pomarszczony, wysokości 3-9 cm i grubości prawie 0,5-1,5 cm, ku dołowi zwę- żony, u podstawy często zrośnięty z innymi owocnikami, koloru kapelusza; w dolnej części ciemniej czerwonobrunatny. Miąższ cienki, białawy lub bladoczerwonawy, skórzasty, ły- kowaty, o zapachu anyżku i łagodnym smaku. Wysyp zarodników: biały. Występowanie: twardówka muszlowata jest szeroko rozpowszechniona: znajduje się ją od rejonów nadmorskich po doliny alpejskie. U nas niezbyt częsta. Wyrasta na pniakach drzew iglastych i liściastych od lipca do paź- dziernika. Możliwość popełnienia pomyłki: niektórzy au- torzy podają jeszcze var. inolens, której brak zapachu anyżku. Znana jest w niektórych czę- ściach Europy, a mianowicie we Francji, Cze- chach i w Niemczech. L. omphaloides rośnie przeważnie na zagrzebanych w ziemi kawał- kach drewna, szczególnie olchy. Jest zwykle mniejsza, nie pachnie anyżkiem i smakuje ost- ro. L. vulpinus również rośnie w pozrastanych pęczkach na pniakach. Przeważnie jest więk- sza, lecz na niższych trzonach i brak jej anyż- kowego zapachu. Zastosowanie: twardówka muszlowata jest ja- dalna, ale bardzo łykowata. Uwagi ogólne: rodzaj twardówka (Lentinellus) reprezentuje w Europie 9 gatunków. Mają one owocniki łykowate, o trzonach ustawionych bocznie, ekscentrycznie, lub bez trzonów i o piłkowatych ostrzach blaszek; rosną na drewnie lub jego resztkach. Nie znane są ga- tunki trujące. Cochleatus znaczy „ślimakowa- ta, łyżkowata". Lejek pomarańczowy Omphalotus olearius (DC. ex fr.) sing. OTO Wygląd: kapelusz o średnicy 6-12 cm, począt- kowo wypukły, spłaszcza się w trakcie doj- rzewania i tworzy wyraźny lejek. Brzeg długo pozostaje podwinięty. Błyszcząca powierzch- nia z wrośniętymi włóknami może przybierać różnorodne barwy między pomarańczowożół- tą, pomarańczową i mahoniowobrązową. Bla- szki i międzyblaszki gęsto ustawione, bardzo głęboko zbiegają po trzonie; są pięknej, szaf- ranowozłotej barwy. Nawet w ciemności moż- na go zlokalizować, gdyż blaszki mają właś- ciwości bioluminescencyjne. Silny, mniej lub bardziej ekscentrycznie ustawiony trzon do- chodzi do wysokości 15 cm i grubości 2 cm; zwęża się ku podstawie, ma barwę pośrednią między kolorem blaszek a kolorem kapelusza. Żółtopomarańczowy, łykowaty miąższ smaku- je i pachnie niezbyt przyjemnie. Wysyp zarodników: żółtawobiały. Występowanie: lejek pomarańczowy należy do gatunków południowoeuropejskich. Występuje w obszarze śródziemnomorskim, w południo- wych Alpach i południowych Niemczech: za- siedla tam niższe położenia. Występuje na pniakach i gałęziach drzew liściastych, głów- nie na oliwkach i kasztanach. Owocniki poja- wiają się latem i jesienią. Możliwość popełnienia pomyłki: prawie nie- możliwa ze względu na pojawianie się w kęp- kach na drewnie. W obszarze śródziemnomor- skim występuje forma o brunatnoczerwonym kapeluszu. Bardziej pomarańczową formę, ro- snącą na dębach, niektórzy autorzy traktują jako podgatunek, ewentualnie nawet jako od- rębny gatunek. Zastosowanie: jest to grzyb trujący. Uwagi ogólne: olearius znaczy „oliwkowy, drzewa oliwnego". 184 '*r*^. Klejek alpejski Chroogomphus helveticus (sing.) mos. ^^) Wygląd: średnica kapelusza rzadko przekracza 4-7 cm. Pozostaje on kuliście wypukły, nawet zupełnie dojrzały. Skórka pomarańczowa lub pomarańczowobrunatna, w czasie wilgotnej po- gody lepka, poza tym sucha i nieco włóknisto filcowata lub łuskowata. Blaszki zbiegają po trzonie. Początkowo można jeszcze wyraźnie wyodrębnić ich lekko różowy odcień, lecz z bie- giem czasu blaszki i skórka kapelusza prze- stają się odróżniać i u starych egzemplarzy są zabarwione na lekko czarno. Trzon dorasta do wysokości 8 cm, jest mniej lub bardziej wal- cowaty, często zgięty i zwężony u podstawy; zabarwiony tak samo jak kapelusz. U młodych brzeg kapelusza związany jest z trzonem jaś- niejszą, suchą osłoną (velum), którą u star- szych osobników można jeszcze rozpoznać w górnej połowie trzonu jako ciemniejsze włók- na. Przy zranieniu lub zgnieceniu zarówno po- wierzchnia trzonu, jak i pomarańczowy miąższ barwią się na czerwonawo. Wysyp zarodników: oliwkowobrunatny. Występowanie: grzyb rośnie w rozproszeniu Klejek lepki Chroogomphus rułilus (schff. ex fr.) miller «^) i niezbyt często pod sosną i limbą, z którymi wydaje się związany, przede wszystkim w średnich i wyższych położeniach górskich: u nas spotykany w Tatrach. Pojawia się od (lipca) sierpnia do października. Możliwość popełnienia pomyłki: u klejka alpej- skiego wyróżniono 2 podgatunki (subspecies). Ssp. helveticus ma kapelusz z silniejszym gar- bkiem, często z brodawkami i rośnie pod lim- bami na glebie kwaśnej i próchnicznej. Ssp. tatrensis ma kapelusz z mniejszym garbkiem i rośnie pod świerkami; jest on częstszy i bar- dziej rozprzestrzeniony. Zastosowanie: jadalny. Gatunek ten należy je- dnak chronić ze względu na jego rzadkość. Wygląd: kapelusz o średnicy 4-10 cm, za mło- du nieco stożkowaty, później półkulisto spłasz- czony, przy czym nie traci małego garbka; barwy miedzianoczerwonawej, miedzianobru- natnej, często szaropomarańczowej lub bru- natnopomarańczowej; w czasie wilgoci wyraź- nie lepki, na sucho nagi i błyszczący. Brzeg dość długo podwinięty. Młode grzyby mają między brzegiem kapelusza a trzonem osnów- kę z cienkich włókien, pod którą początkowo ukryte są blaszki silnie zbiegające po trzonie, łatwo dające się oddzielić od miąższu kapelu- sza. Ich barwa zmienia się z biegiem czasu z różowej do szafranowoczerwonawej; dość szybko zostają czarno oproszone zarodnika- mi. Trzon wysokości do 8 cm i grubości 0,5- -2 cm, pełny, bardzo mocny, zwęża się ku podstawie. Jego włóknista powierzchnia zaba- rwiona tak jak kapelusz i lekko wężykowato porysowana, sucha. Przekrojony ukazuje żół- tawy, w trzonie ciemniejszy, a u podstawy silniej złotożółtawy miąższ o nieznacznym za- pachu i przyjemnie łagodnym smaku. Wysyp zarodników: czarnobrunatny. Występowanie: grzyb ten rozpowszechniony jest w całej strefie umiarkowanej. Znajduje Się go od wybrzeża po wysokości subalpejskie, zawsze jednak pod sosnami: wydaje się, że wybiera gleby wapienne. Wyróżniono var. tes- taceus z lasu liściastego. Rośnie od (lipca) sierpnia do października. Możliwość popełnienia pomyłki: może być po- mylony z klejkiem alpejskim (Ch. helveticus). Poza tym oba te grzyby są prawie nie do pomylenia z innymi ze względu na suchą skór- kę, trzon i miejsce występowania. Zastosowanie: jadalny. Uwagi ogólne: rodzaj klejek [Chroogomphus], który w Europie obejmuje tylko dwa opisane powyżej gatunki z podgatunkami (ewentualnie odmianami), został wydzielony z rodzaju kle- jówka (Gomphidius) ze względu na włóknistą i suchą osłonę. Rutilus znaczy „czerwonawo- żółty". 186 Klejówka kleista Gomphidius glutinosus (Schff.) fr Wygląd: silny, mięsisty kapelusza średnicy do 12 cm początkowo pojawia się jako mała wy- pukłość, jednakże stopniowo otwiera się do prawie płaskiego. Charakterystyczna jest skórka kapelusza: szarobrązowofioletowa z czarnymi plamami, u młodych pokryta jest grubą, przezroczystą warstwą śluzu, osłania również blaszki. Ta śluzowata skórka daje się bardzo łatwo ściągać. Luźno ustawione, grube blaszki wyraźnie zbiegają po trzonie; ich po- czątkowo białe ubarwienie zmienia się z po- stępującym dojrzewaniem zarodników w brud- ną, sadzowatą szarość. Ciężki, niezgrabny trzon przeważnie rozszerza się u podstawy, natomiast lekko odcina u wierzchołka; jest prawie tak samo śliski jak skórka kapelusza mimo, że warstwa śluzu nie jest tu tak gruba. U góry jest on biały, u podstawy mniej lub bardziej jaskrawożółty. Przy ucinaniu trzonu ukazuje się żółty miąższ, który poza tym jest biały, miękki, a w trzonie jędrny; pachnie i smakuje przyjemnie. Wysyp zarodników: czarny. Wygląd: kapelusz o średnicy 3-5 (8) cm poja- wia się kulisty, potem szybko spłaszczony, staje się mniej lub bardziej wklęsły. Nie dają- ca się ściągać skórka jest lepka, szaroróżowa lub nieco brązowawa, niekiedy zabarwiona czerwonawo. Środek często ciemniejszy z żół- tawymi miejscami, ma - dobra cecha rozpo- znawcza - czarne plamy. Brzeg cienki, guzo- waty i faliście wygięty. Blaszki zbiegające po trzonie i rozwidlone, u młodych osobników białe, wkrótce szarzeją, a później czernieją. W miejscu uszkodzenia zabarwiają się na ko- lor winnoczerwony. Śluzowata osłona, obser- wowana w początkowym stadium, wkrótce za- nika i z czasem brak jej zupełnie. Trzon wyso- kości 6-7 cm i grubości ok. 1 cm, w przeci- wieństwie do skórki kapelusza nie jest pokryty warstwą śluzu ani nie ma śluzowatej zasnó- wki. Do tego ma cechę, której nie można nie docenić: na białej powierzchni dają się za- uważyć małe, zabarwione na różowo lub czer- wono kropelki, u dołu czerwonoczarne punk- ciki. Miąższ biały, miękki, w trzonie włóknisty, Występowanie: grzyb ten rozpowszechniony jest w całej umiarkowanej strefie półkuli pół- nocnej i w Europie można go wszędzie zna- leźć; w południowej i środkowej Europie prze- ważnie na pogórzu. Tworzy swe owocniki od lipca do października w lasach świerkowych, gdzie można go spotkać pojedynczo lub w grupach. Możliwość popełnienia pomyłki: ze względu na swą grubą warstwę śluzu, kontrastowe, brunatnofioletowe, a na trzonie jaskrawożółte zabarwienie, prawie nie można tego grzyba pomylić z innymi. Klejówka plamista (G. ma- culatus) rośnie pod modrzewiem i ma pod- stawę trzonu podbarwioną na winnoczerwono. Zastosowanie: dobry grzyb jadalny. Uwagi ogólne: warto natychmiast po zebraniu ściągnąć skórkę kapelusza, gdyż śluz j działa jak klej. Glutinosus znaczy „kleisty". u podstawy żółtawy, przy nacięciu podbarwia- jący się czerwonawo, bez zapachu i łagodny w smaku. Wysyp zarodników: oliwkowoczarne. Występowanie: klejówka plamista występuje od pogórza do piętra subalpejskiego i jest silnie związana z modrzewiami. Oprócz swego natu- ralnego areału można ją spotykać w modrze- wiowych nasadzeniach, lecz nie tak często W Polsce bardzo rzadka. Pojawia się od lipca do października na glebach niezbyt kwaśnych Podobne wymagania ma borowiec dęty (Boleti- nus caviceps); często występuje razem z klej- kiem i rośnie w tym samym czasie. Możliwość popełnienia pomyłki: grzyb ten ma bardzo bliskiego krewniaka, klejówkę wysmu- kłą (G. gracilis), od której bardzo trudno go odróżnić, a u której uszkodzone miejsca na- tychmiast czernieją. Jej położenie systematy- czne nie jest dostatecznie wyjaśnione. Zastosowanie: jest to grzyb jadalny. Uwagi ogólne: maculatus znaczy tyle, co „po- plamiony". Klejówka plamista Gomphidius maculatus (scop.) fr. >Q) 188 Poroblaszek żółtoczerwony Phylloporus rhodoxanthus (schw.) bres. ^ Wygląd: kapelusza średnicy 3-9 cm, mięsisty, początkowo wypukły, później nieregularnie rozpostarto-spłaszczony, z cienkim, często podwiniętym, falistym brzegiem. Sucha, mięk- ko omszona skórka swym purpurowobrunat- nym lub oliwkowobrunatnym zabarwieniem przypomina podgrzybka zajączka (Xerocomus subtomentosus). Na spodniej stronie widać grube blaszki o ostrzach początkowo tępych, falistych, w kolorze intensywnie cytrynowożół- tym lub złotożółtym, pod wpływem nacisku i u starszych okazów barwiające się rdzawo- brunatnie. Są one szeroko przyrośnięte, mniej lub bardziej prostoliniowo zbiegające po trzo- nie i dają się łatwo oddzielić od miąższu kape- lusza. Szczególnie koło brzegu i trzonu są ze sobą źyłkowato połączone i uzyskują przez to wygląd rurkowato-blaszkowaty. Często eks- centryczny trzon jest silny, wysmukły, wysoko- ści 4-9 cm, grubości 1-2 cm, czerwonawoźółty lub purpurowobrunatny, kosmkowato-włóknis- ty, u podstawy często korzeniasto zwężony. Miękki, łatwo gnijący miąższ jest żółtawy, Wygląd: grzyb ten kształtem i barwą bardzo przypomina pieprzniki, lecz nigdy nie osiąga ich wielkości. Kapelusik o cienkim miąższu może mieć najwyżej 4, rzadko 5 cm średnicy. Z początkowo wypukłego staje się z biegiem czasu płaski, a nawet silnie zapadnięty aż do lejkowatego, w kolorze pomarańczowożółtym lub pomarańczowoczerwonawym. Brzeg może stać się bardzo falisty i kędzierzawy. Grube listwy daleko zbiegają po trzonie, są rozwid- lone i między sobą źyłkowato powiązane. Ich barwa początkowo odpowiada barwie kapelu- sza, z postępującym dojrzewaniem przechodzi w szarożółtą. Trzon, w najlepszym razie, do- chodzi do 2-3,5 cm wysokości i 0,5-1 cm gru- bości. Zwęża się ku podstawie, gdzie można rozpoznać delikatną warstwę grzybni; ma ko- lor jasnopomarańczowy lub żółtawy. Miąższ delikatny, w kapeluszu lekko zabarwiony na pomarańczowo, pachnie podobnie jak pieprz- nik jadalny, a w smaku jest kwaskowaty. Wysyp zarodników: słomiastożółtawy. Występowanie: C. Friesii nie należy do naj- a pod skórką kapelusza, podobnie jak i w trzo- nie, winnoczerwony; przy uszkodzeniu zabar- wia się na ciemnopurpurowo; pachnie słabo, ale przyjemnie i jest łagodny w smaku. Wysyp zarodników: oliwkowożółty lub rdzawo- żółty. Występowanie: poroblaszek żółtoczerwony występuje w całej Europie, jednak nigdzie nie bywa częsty. Na pogórzu nie przekracza wy- sokości 800 m n.p.m. U nas bardzo rzadki. Można go znaleźć od lipca do października pojedynczo lub w małych grupach, szczegól- nie w lasach liściastych, rzadziej szpilkowych: woli gleby kwaśne. Zastosowanie: grzyb jadalny, ale ze względu na rzadkość zasługuje na ochronę. Uwagi ogólne: cechy poroblaszka stawiają go w systematyce na granicy między grzybami blaszkowymi a rurkowymi i ciągle stanowi on dla mitologów trudny problem. Poprzednio za- liczano go do lejkówek albo krowiaków. częstszych grzybów. Znajduje się go w Euro- pie rozproszony w lasach liściastych, na gle- bach kwaśnych, pojedynczo lub często w gru- pach, od lipca do października. Możliwość popełnienia pomyłki: podobny do pieprznika jadalnego, który ma również podo- bne stanowisko, jednakże jego barwy są bar- dziej żółtawe, bez czerwonawych odcieni. Po- za tym znany jest jeszcze szereg innych grzy- bów blaszkowych, które dadzą się rozróżnić przy bezpośrednim porównaniu. Zastosowanie: jest to grzyb jadalny. Uwagi ogólne: to, że grzyb ten zalicza się do jadalnych, rozwiązuje sprawę tylko w połowie. Powinno się go bowiem chronić: jest tyle in- nych, znacznie częstszych, którymi może zbie- racz napełnić swój kosz. Odnosi się to do wielu grzybów opisanych w tej książce. Nazwa gatunkowa „Friesi' została nadana ku czci szwedzkiego mitologa Eliasa Friesa. Pieprznik Friesa Cantharellus Friesii quel ^-«0 190 Lisówka pomarańczowa Hygrophoropsis aurantiaca (WULF. ex fr.) mre. ^ Wygląd: Z wypukłego kapelusza o średnicy 2-4 (8) cm tworzy się stopniowo lejek o płas- kim i szerokim brzegu, który długo pozostając podwinięty ma kształty regularne, a więc bar- dzo słabo faliste. Skórka kapelusza przeważ- nie zabarwiona na kolor pomarańczowożółty, czasami jednak bardziej lub mniej brązowa, jest delikatnie aksamitna i omączona. Blaszki zbiegają po trzonie, są ściśle ustawione, roz- widlają się ku brzegowi i prawie nie wiążą się ze sobą; mają barwę taką samą jak kapelusz. Trzon w stanie wyrośniętym dochodzi do wy- sokości 8 cm, jest walcowaty, ustawiony cen- tralnie lub nieco ekscentrycznie, ma barwę podobną do kapelusza. Miąższ miękki, giętki, o nieco stęchłym zapachu i dość przyjemnym smaku. Wysyp zarodników: biały. Występowanie: lisówka pomarańczowa poja- wia się od września do listopada, od nizin do niższych położeń alpejskich; w Polsce niezbyt częsta. Występuje przeważnie w lasach iglas- tych, ale również i w liściastych, na uboższych glebach, bardzo licznie i gromadnie na ściółce iglastej lub drewnie. Możliwość popełnienia pomyłki: niedoświad- czeni zbieracze grzybów mogą ją mylić z pie- prznikiem jadalnym, który jednak nigdy nie wyrasta na pniakach. H, Morganii= Holida ma wszystkie swe części zabarwione na kolor de- likatnie różowy i bardzo silnie pachnie cukier- kami owocowymi; jest bardzo rzadkim grzy- bem i wyrasta w górskich lasach szpilkowych na wapieniach. Zastosowanie: grzyb warunkowo jadalny. Uwagi ogólne: lisówka pomarańczowa nie ma nic wspólnego z prawdziwymi pieprznikami. Rodzaj lisówka (Hygrophoropsis) obejmuje 4 gatunki. Są to grzyby z mniej więcej lej- kowatymi kapeluszami o filcowatej powierz- chni i, za młodu, podwiniętymi brzegami. Ich blaszki są cienkie, rozwidlone lub lekko żył- kowate. Wysyp zarodników białawy. Aurantica znaczy „pomarańczowa". Pieprznik jadalny Cantharellus cibarius fr. ¦© Wygląd: kapelusz o średnicy 2-10 (12) cm, początkowo półkulisty, później jednak uwypuk- la się coraz bardziej ku górze, rozszerza i za- czyna zapadać w środku. Matowa powierzch- nia jest gładka. Każdy wprawny zbieracz zna jego kolor: żółtkowożółty, pomarańczowożółty, tylko rzadko jaśniejszy lub zupełnie blady. Brzeg dłuższy czas lekko podwinięty, stopnio- wo przybiera kształty faliste, powyginane. Nie- regularne, również lekko faliste listwy zbiega- ją daleko po trzonie, często się rozwidlają. Mocny trzon, wysokości 3-6 cm i grubości do 2 cm, lekko żółtawy, a więc bledszy i mniej intensywnie zabarwiony niż pozostałe części grzyba. Zbiegające nisko listwy sprawiają wrażenie, że trzon jak gdyby rozszerza się ku górze. Miąższ zwarty, w trzonie dość włókni- sty i bladożółty, pachnie mocno, korzennie, w smaku lekko kwaśny. Wysyp zarodników: bladoochrowożółty. Występowanie: ten grzyb, wszędzie pospolity, rośnie w lasach liściastych i iglastych, prze- ważnie w mchu koło sosen, ale także i w wy- sokich trawach. Jego owocniki można znaleźć już w czerwcu i później od sierpnia do paź- dziernika. Niestety w ostatnich latach jest go coraz mniej, szczególnie w pobliżu osiedli lu- dzkich. Możliwość popełnienia pomyłki: w lasach bu- kowych rośnie jaśniejsza, bardziej zwarta je- go odmiana var. amethysteus o powierzchni kapelusza pokrytej gęstymi, przylegającymi, liliowofioletowymi łuseczkami. Występuje ona w mieszanych lasach świerkowo-bukowych i jest bardzo rzadka. Podobne są też pieprznik Friesa (C. Friesii) i lisówka pomarańczowa (Hygrophoropsis aurantiaca). Zastosowanie: grzyb jest jadalny. Uwagi ogólne: nie powinno się zbierać malut- kich grzybków, poniżej 1 cm. Cibarius znaczy „jadalny". 192 tik . Listewkowate Pieprznik trąbkowy Cantharellus tubaeformis fr. Wygląd: nazwa gatunkowa mówi prawie wszys- tko o kształcie tego grzyba. Kapeluszo cienkim miąższu tworzy głęboki, otwarty, wgłębiony w trzon lejek o średnicy 2-6 cm, brzegach wygiętych w dół, delikatnie pomarszczonych i faliście płatowatych. Skórka z drobnymi łuse- czkami ma kolor brunatnożótty lub szarożółty. Nieregularne, rozwidlone i szerokie listwy, zbiegające po trzonie, są w odcieniach żół- tawoszarych. Trzon dochodzący do wysokości 8 cm i grubości 0,8 cm jest wewnątrz pusty, na ogól walcowaty z wybrzuszeniami i spłasz- czeniami biegnącymi niby szerokie rynny z gó- ry na dół; ma kolor żółtawobrunatny. Miąższ cienki, biały, prawie bez zapachu, łagodny w smaku. Wysyp zarodników: biały. Występowanie: pieprznik trąbkowy można zna- leźć od września do listopada w cienistych lasach iglastych, w wilgotnych mchach i na rozkładającym się drewnie; woli mniej lub bardziej kwaśne gleby. Rzadko spotykany w la- sach typowo liściastych. W Polsce dość czę- Pieprznik żółtawy Cantharellus xanthopus (pers.) duby Wygląd: płatowaty kapeluszo cienkim miąższu, 3-5 cm średnicy. Trąbkowaty owocnik jest za młodu zgięty, w środku pępkowaty, a później lejkowaty z małym wgłębieniem w trzon. Kape- lusz o barwie żółtobrązowawej lub brązowo- czarnej jest niekiedy pokryty włóknistymi łus- kami. O listwach nie może być mowy: raczej o nieregularnych żyłkach, które tylko niewiele uwypuklają się z powierzchni. Kolor waha się między różowofioletowym, łososiowym i poma- rańczowożółtawym. Cienki trzon może osiągać wysokość do 8 cm i grubość 0,5-1 cm, we- wnątrz pusty, z zewnątrz zwykle nieregularnie spłaszczony: nierzadko można także zauważyć podłużne bruzdy. Miąższ cienki, dość łykowaty, żółtawy i silnie pachnący owocami, u starszych jednak nieprzyjemnie; w smaku łagodny. Wysyp zarodników: biały. Występowanie: za ojczyznę obrał sobie górskie lasy szpilkowe na glebach wapiennych. Trzeba go tam szukać między trawami i wrzosa- mi, lecz gdy znajdzie się jeden, z pewnością sty, pojawia się w zadziwiająco dużych iloś- ciach, w rzędach lub kręgach. Możliwość popełnienia pomyłki: istnieje czysto żółta odmiana pieprznika trąbkowego: var. lu- tescens. Oba grzyby można pomylić z pie- prznikiem żółtawym (C. xanthopus), który ma tylko niewyraźne zmarszczki na dolnej stronie kapelusza. Grzyby te są bardzo zmienne w wy- glądzie i jest to jeden z powodów, dla którego w nazewnictwie naukowym można spotkać róż- ne nazwy dla tego samego gatunku grzyba. Zastosowanie: pieprznik trąbkowy należy do gatunków jadalnych, choć niezbyt cenionych. Uwagi ogólne: pieprzniki należą do grzybów bezblaszkowych. Ich hymenofor (listwy, żyłki) nie daje się łatwo oddzielić od miąższu: prze- ciwnie, niż ma to miejsce u grzybów blaszko- wych. Rodzaj składa się z 5 nietrujących gatun- ków. Tubaeformis znaczy „trąbkokształtny". są i inne, gdyż pieprznik żółtawy prawie za- wsze rośnie grupowo. Pojawia się od późnego lata do jesieni. Możliwość popełnienia pomyłki: z innymi piep- rznikami. Pieprznik trąbkowy (C. tubaeformis) ma dobrze rozpoznawalne listwy pod kapelu- szem i nie tak silnie pachnie. Zastosowanie: pieprznik żółtawy jest jadalny, nadaje się także dobrze do suszenia. W każ- dym razie trzeba go dużo nazbierać, gdyż z po- wodu swego cienkiego miąższu jest mało wy- dajny. Poleca się używać suszonych grzybów w postaci proszku jako doskonałej przyprawy do zup i sosów. Uwagi ogólne: xanthopus oznacza „żółtonogi" i pochodzi z greckiego: xanthos = „żółty" i pus = „noga". ¦© C. lutescens (pers.) ex fr. sensu fr. 194 Siatkolist maczugowaty Gomphus clavatus (pers. ex fr.) gray «ff) Wygląd: wyglądem siatkolist w pewnym stop- niu przypomina duży pieprznik. Petny, mięsis- ty owocnik dorasta do wysokości 10 cm i sze- rokości u góry do 6 cm. Ma kształt bąka, niekiedy, młody, ściętej u góry maczugi; cza- sami jest z jednej strony wyciągnięty na kształt ucha. U młodych osobników górna stro- na owocnika jest zabarwiona na fioletowopur- purowo, u starszych ma kolor czerwonobruna- tny, a pod koniec ochrowożółty lub gliniasty. Można także znaleźć egzemplarze zielonka- wożółte. Zewnętrzna strona owocnika zabar- wiona jest na czerwonawofioletowo: u star- szych także z odcieniem żółtawym. Uderzają- ce są rozwidlone, rozgałęzione listwy, siatecz- kowato połączone poprzecznymi listewkami. Biegną one do podstawy owocnika. Trzon mo- żna więc rozpoznać tylko niewyraźnie. Miąższ białawo zabarwiony, o miękkiej, delikatnej konsystencji. Grzyb ma korzenny zapach i smak. Wysyp zarodników: ochrowy lub różowy. Występowanie: w lasach iglastych i miesza- nych. Wyraźnie woli wapienne podłoże; łatwiej zasiedla położenia górskie między 400 a 1400 (1800) m n.p.m. niż płaskie doliny. Siatkolist maczugowaty jest w Polsce rzadko spotykany. Dojrzałe owocniki znajdować można od sierp- nia do października. Możliwość popełnienia pomyłki: prawie nie- możliwa. Zastosowanie: bardzo dobry i wydajny grzyb, niestety w ostatnich latach bardzo rzadki. Uwagi ogólne: grzyb często rośnie w pęcz- kach lub gromadnie: często można zauważyć „czarcie kręgi". Z rodzaju Gomphus w Euro- pie Środkowej występuje tylko ten jeden gatu- nek. Clavatus znaczy „maczugowaty". Lejkowiec dęty Craterellus cornucopioides (L ex fr.) pers. €> Wygląd: grzyb nie wykazuje normalnego po- działu na kapelusz i trzon, lecz tworzy cał- kowity, zwykle ku dołowi zwężający się lejek. W górnej części, tam, gdzie płatowate brzegi trąbki wyginają się na zewnątrz, średnica mo- że dochodzić do 10 cm. W wilgotnym lesie jesienią tylko z dużym trudem można go zna- leźć, gdyż jego barwy wahają się między sa- dzowatą szarością lub czernią a czarniawym brązem podbarwionym na liliowo. Na powierz- chni kapelusza znajdują się małe, wciśnięte łuseczki. Trzon odznacza się elastycznością, lecz przy długo utrzymującej się suszy kruszy się dość łatwo. Hymenofor bez blaszek czy listew, składa się z popielatoszarych, słabo wystających zmarszczek i bez strefy przejś- ciowej przechodzi w trzon. Miąższ bardzo cienki, szaroczarny, bez specjalnego zapachu, w smaku nieco cierpki. Wysyp zarodników: czarny. Występowanie: lejkowiec dęty pojawia się w wilgotnych miejscach w lasach liściastych na glebach wapiennych. Należy go szukać szczególnie pod bukami, gdzie nieraz wystę- puje gromadnie. U nas dość częsty. Pojawia się już w drugiej połowie roku, znacznie ob- ficiej jednak jesienią. Możliwość popełnienia pomyłki: nieco podob- ny może być bardzo rzadki pieprznik szary (Pseudocraterellus cinerus) o podobnie ciem- nych, mało widocznych barwach, którego hy- menofor ma jednak wyraźne listwy. Natomiast równie rzadki lejkowniczek pełnotrzonowy (Pseudocraterellus sinuosus) jest znacznie ba- rdziej mięsisty. Zastosowanie: lejkowiec dęty jest bardzo sma- czny, choć w Polsce na ogół nie zbierany. Czyszczenie sprawia nieco kłopotu. Najlepiej używać go w stanie wysuszonym. Uwagi ogólne: tylko jeden gatunek z rodzaju Craterellus występuje w Europie. Cornucopio- ides znaczy, że jego owocnik przypomina „pe- łnorożca". 196 197 Kolczak obłączasty Hydnum repandum linnL ex fr. Wygląd: średnica kapelusza może osiągnąć 10-12 cm, niekiedy nawet 15 cm. Ten bardzo zwarty, silny grzyb po otworzeniu się przyj- muje kształty bardzo nieregularnie faliste i po- gięte. Skórka kapelusza zwykle jasnożółta lub żółta jak bułeczka żółknie pod wpływem ucis- ku lub u starszych osobników; lekko filcowata i omączona. Brzeg kapelusza nieco podwinię- ty. Kolce niejednakowej długości, gęsto usta- wione, zbiegają nieco po trzonie; dają się odrywać od miąższu kapelusza i, poruszone, łatwo się rozpadają. Mogą być białe lub żół- tawe, podobnie jak kapelusz. Trzon wysoki do 8 cm i grubości 3 cm, ku dołowi przeważnie zwężony i często zgięty, o podstawie obroś- niętej filcowato. Miąższ biały, gruby i twardy, lecz łamliwy i podbiegający różowawożółta- wym kolorem; o owocowym zapachu i trochę ostrym smaku. Występowanie: biały. Występowanie: szeroko rozpowszechniony, rośnie w lasach liściastych i iglastych, na gle- bach wapiennych; występuje w grupach. Nie- Wygląd: kapelusz może osiągać bardzo znacz- ne wymiary: do 30 cm średnicy. Początkowo jest on półkulisty lub płaski, a nawet lekko pępkowato wgięty, później lekko lejkowaty. U młodych osobników brzeg kapelusza jest jeszcze lekko podwinięty. Wyraźną cechę sta- nowi powierzchnia kapelusza o grubych, łus- kowatych poletkach. Łuski ustawione są kon- centrycznie od środka do brzegu, dachówko- wato odstają, są zabarwione na kolor ciemno- brązowy, prawie czarny, dobrze odbijający od płowego tła. Odcień łusek ciemnieje ku ich wierzchołkom. Kolce na spodzie kapelusza mają 0,5 -1 cm długości, są gęsto ustawione i zbiegają nieco po trzonie. Ich początkowo białe zabarwienie zmienia się w miarę doj- rzewania na szarobrunatne lub brunatne. Dają się łatwo oddzielić od miąższu kapelusza i są bardzo łamliwe. Krótki, mocny trzon może osiągać wysokość do 8 cm i grubość 2-2,5 cm. Również i on ma szarobrunatną powierzchnię, początkowo biały, z czasem szarobrunat- ny. Starsze grzyby pachną dość nieprzyjem- kiedy kilka osobników zrasta się razem. Owo- cniki pojawiają się od późnego lata do późnej jesieni. Na stanowiskach południowych rośnie nawet do wczesnej zimy. U nas pospolity. Możliwość popełnienia pomyłki: w okolicach umiarkowanie ciepłych częstszy jest kolczak rudawy (H. repandum var. rufescens). Jest on nieco mniejszy, a kapelusz i kolce ma bardziej pomarańczowoczerwonawe. Charakterystycz- ne kolce wykluczają możliwość pomylenia z innymi grzybami. Młode osobniki często bra- ne są za pieprzniki. Zastosowanie: mamy do czynienia z grzybem jadalnym, którego starsze osobniki, ze wzglę- du na gorzkawy, ostry aromat nadają się jed- nak tylko na przyprawy. Rodzaj kolczak (Hyd- num) składa się z 3 gatunków, które w równym stopniu można traktować jedynie jako odmia- ny. Ich rozróżnienie opiera się tylko na róż- nicach w ubarwieniu. Uwagi ogólne: repandum znaczy „wygięty do tyłu" (ze względu na brzeg kapelusza). nie. Miąższ dość kruchy, niekiedy gorzki w smaku. Wysyp zarodników: czerwonobrunatny. Występowanie: sarniaka dachówkowatego spotkać można w lasach iglastych, przede wszystkim w okolicach górzystych, gdzie znaj- dowany bywa bardzo często od lata do jesieni. Możliwość popełnienia pomyłki: istnieje kilka gorzkich grzybów, które można pomylić z sar- niakiem dachówkowatym. Sarniak gorzki (S. scabrosuś) ma nieco jaśniejszy kapelusz, bar- dziej wciśnięte łuski i czarną podstawę trzonu. Inną gorzką odmianą jest S. amarescens. Zastosowanie: surowy grzyb może być trujący i dlatego powinien być obgotowany. W każdym razie młode osobniki nadają się do spożycia. W stanie wysuszonym można go używać do przypraw. Uwagi ogólne: imbricatum znaczy „dachów- kowaty". Sarniak dachówkowaty Sarcodon imbricatum (L. ex fr.) karsten «L=) 198 Szyszkowiec łuskowaty Strobllomyces floccopus (VAHL ex fr.) karst. Wygląd: kapelusza średnicy 5-15 cm, u mło- dych osobników prawie kulisto wypukły, u star- szych natomiast spłaszczony. Początkowo brzeg kapelusza jest podwinięty i połączony z trzonem białawoszarą, wełnisto-kosmkowatą zasnówką, która później się rozrywa. Jedna jej część pozostaje zwykle przy trzonie, druga w postaci kosmkowatych, porozrywanych resztek zwisa u brzegu kapelusza. Kapelusz pokrywa szarobrunatna lub czarnobrunatna warstwa pę- kająca w czasie wzrostu i rozpadająca się na grube, odstające łuski. Włókna poszczególnych łusek zbiegają się u wierzchołka. Rurki długie 1-3 cm, przyrośnięte do trzonu, nieco po nim zbiegają, lecz wtedy są trochę krótsze. Począt- kowo mają kolor białawoszary, później ciemno- brązowy. Pod wpływem nacisku zabarwiają się na czerwonawo, a później na czarno. Trzon wysoki 8-15 cm i gruby 1-3 cm, silny, często lekko zgięty, pod kapeluszem białawoszary, ni- żej szarobrązowy. Szarobiaławy miąższ po przełamaniu zabarwia się początkowo na czer- wonawo, później szarzeje i czernieje. Wygląd: kapelusz tego grzyba ma średnicę 6-12 cm, ale bywają także 16-centymetrowe okazy. U młodych grzybów ma on kształt pół- kuli, u starszych rozpościera się poduszkowa- to. Jego brzeg jest początkowo podgięty i ost- ry. Kolor najpierw jasnoszarobrązowy, później ciemnobrązowy z czerwonawym nalotem. Po- wierzchnia początkowo delikatnie zamszowa, później gładka, zawsze sucha. Rurki przy trzo- nie zatokowato wycięte lub przyrośnięte, po- czątkowo dość krótkie, w miarę wzrostu owoc- nika dochodzą do długości 1,5 cm. Barwa ich zmienia się od szarobrunatnej do brudnobru- natnej. Przy nacisku przebarwiają się, podob- nie jak kapelusz, na kolor czarnobrunatny. Trzon zabarwiony podobnie jak kapelusz, jed- nak u podstawy jest białawy i z filcowatym nalotem. U młodych osobników zamszowaty, u starszych gładki; początkowo wybrzuszony, później bardziej maczugowaty lub walcowaty. Miąższ biały lub białoszary, niekiedy czerwie- niejący lub siniejący, twardy. Wysyp zarodników: czerwonobrunatny. Wysyp zarodników: brunatny. Występowanie: szyszkowiec łuskowaty woli północne lasy liściaste na żyznych glebach. W środkowej i południowej Europie można go znaleźć również w lasach mieszanych, a na- wet w czystych lasach iglastych. Owocniki wy- rastają w okresie od lipca do października. Grzyb dość rzadki, nie wszędzie występuje i bywają lata, kiedy się w ogóle nie pojawia. W Polsce objęty ochroną gatunkową. Możliwość popełnienia pomyłki: szyszkowiec łuskowaty swym kapeluszem przypomina bar- dzo daleko spokrewnionego sarniaka dachów- kowatego (Sarcodon imbricatum), który jednak ma pod kapeluszem kolce. Zastosowanie: szyszkowiec łuskowaty mógłby być jadalny, lecz miąższ ma swoisty zapach i nieprzyjemny smak. Uwagi ogólne: w środkowej Europie grzyb ten jest jedynym przedstawicielem swego rodzaju. W Afryce Centralnej występują dalsze gatunki. Floccopus znaczy „z kosmkowatą nogą". W Występowanie: gatunek występuje zarówno na ubogich glebach piaszczystych w lasach iglas- tych jak i na żyznym podłożu lasów bukowych i jodłowych, woli jednak lasy świerkowe w re- gionach górskich; rzadszy na nizinach. W Polsce niezbyt częsty. Owocniki, rosnące pojedynczo lub w grupach, znajdowane bywa- ją od czerwca do października. Możliwość popełnienia pomyłki: ze względu na ponure zabarwienie łatwy do oznaczenia. Zastosowanie: miąższ jest włóknisty, nawet po ugotowaniu gorzki w smaku, ale nietrujący. Uwagi ogólne: dawniejsi mikolodzy rozróżniali 2 gatunki: grzybieć koźlarzowaty (P. pseudo- scaber ss. sfr.) z lasów iglastych i grzybieć purpurowozarodnikowy (P. porphyrospows) z lasów liściastych: nowsze dane pozwalają uznać ten podział za nieuzasadniony. Grzybieć purpurowozarodnikowy Porphyrellus porphyrosporus (fr.) gilb. 200 201 Goryczak żółciowy Tylopilus felleus (bull ex fr.) karst. Wygląd: kapelusz o średnicy 5-15 cm, począt- kowo pótkulisty, później otwiera się i spłaszcza. Skórka kapelusza sucha, delikatnie zam- szowata, tylko z trudem daje się oddzielić od miąższu. Jest ona jasnokarminowobrunatna, ptowobrunatna lub szarobrunatna z lekkim oliw- kowym poblaskiem. Rurki długie i dokota trzonu pótwolne, poduszkowato wypukłe, za młodu bia- ławe, wkrótce jednak wyraźnie różowe. Pory okrągławe, wąskie i dopiero później trochę wię- ksze; pod wpływem nacisku, a także u starszych osobników z brunatnymi plamami. Trzon wyso- kości 4-12 cm, grubości 1-4 cm, mniej lub bar- dziej maczugowaty, nieco jaśniejszy od kapelu- sza, opatrzony charakterystycznym rysunkiem wypukłej, ciemniejszej, oliwkowo zabarwionej siateczki o szerokich oczkach otaczającej pra- wie cały trzon. Miąższ białawy, niekiedy słabo różowy, nieco wodnisty, pod skórką kapelusza brunatnooliwkowzielonkawy, o nieznacznym za- pachu i bardzo gorzkim smaku. Wysyp zarodników: brudnoróżowy lub różowo- ochrowobrunatny. Występowanie: goryczak żółciowy rozpowsze- chniony jest w strefie umiarkowanej. W Euro- pie Środkowej znajduje się go od nizin aż po wyższe położenia górskie, często i przeważ- nie grupowo we wszystkich typach lasów ig- lastych, na glebach kwaśnych, ubogich lecz również i w lasach liściastych, na murszeją- cych pniakach drzew i dokoła nich. Pojawia się od czerwca do października. Możliwość popełnienia pomyłki: szczególnie w młodym stadium z borowikami. Przy dokład- niejszym porównaniu cech rodzajowych próba smakowa nie jest konieczna. Istnieje jeszcze łagodna odmiana, var alutarius. Zastosowanie: niejadalny przede wszystkim. ze względu na bardzo gorzki smak. Nawet jeden grzyb może zupełnie popsuć cały posi- łek. Niewykluczone są również zaburzenia żo- łądka i jelit. Uwagi ogólne: felleus oznacza w łacinie „żół- ciowo gorzki". Borowik szlachetny Boletus edulis bull. ex fr. «L«0 Wygląd: kapelusz o średnicy 5-25 cm, począt- kowo pótkulisty, później płasko wypukły lub rozpostarty, nagi lub delikatnie pilśniowaty. niekiedy popękany w grube poletka, suchy w czasie wilgoci lepki, o różnym zabarwieniu białawy, jasnobrunatny, płowoszaroochrowy skórzastobrunatny, czerwonobrunatny, ciem- nobrunatny; przeważnie jednolitego koloru często z jaśniejszą strefą brzegu. Rurki dość długie, koło trzonu krótsze, za młodu białe, później nieco żółtawe i w końcu żółtooliwko- wozielone. Pory zwykle tego samego koloru co rurki, za młodu bardzo wąskie, okrągławe lub kanciasto okrągłe. Trzon wysokości 4- -20 cm, grubości 2-6 (10) cm, początkowo brzuchatobulwiasty, później się wydłuża, przy czym podstawa pozostaje brzuchatobulwiasta; może również być mniej więcej walcowata. Powierzchnię ma przeważnie białawą lub jas- nobrunatną, zawsze jaśniejszą od kapelusza, u podstawy zawsze białą, pokrytą drobną, bla- dą siateczką przeróżnych wypukłości. Miąższ biały, pod skórką kapelusza nieco jasnoróżo- woczerwonawy, o przyjemnym zapachu i łago- dnym smaku. Wysyp zarodników: oliwkowobrunatny. Występowanie: borowik szlachetny jest pospo- lity w Europie Środkowej. Tworzy mikoryzę ze świerkami, można go znaleźć od równin po wyższe położenia górskie (tu częściej). Wybie- ra ubogie, kwaśne piaski i gleby kwarcytowe, lecz występuje również na glebach wapiennych o zakwaszonej powierzchni, na grubej warst- wie ściółki iglastej i surowym humusie. Nie- rzadko stowarzyszony z goryczakiem żółcio- wym. Przeważnie od września do października. Możliwość popełnienia pomyłki: z gorycza- kiem żółciowym (Tylopilus felleus). Istnieje je- szcze dalszych 7 gatunków borowików, które między innymi można rozróżnić po stanowisku pod innymi gatunkami drzew. Borowik usiat- kowany (B. aestivalis) wyrasta pod dębami i bukami, przeważnie wczesnym latem; ma wyraźną, silną siatkę aż do podstawy trzonu. Zastosowanie: dobry grzyb jadalny. Uwagi ogólne: edulis znaczy „jadalny". 202 203 Borowik sosnowy Boletus pinicola vitt. Wygląd: kapelusz o średnicy 10-20 cm od- znacza się jednolitą, wysyconą, brązowoczer- woną lub kasztanowobrunatną barwą. Powie- rzchnia gtadka lub lekko zamszowa, w wilgoci nieco lepka. Z biegiem czasu kolor począt- kowo białych rurek zmienia się na żółty lub żóttawooliwkowy. Pory przeważnie mają ten sam kolor co rurki; za młodu są bardzo wąs- kie, później okrągławe lub kanciaste. Gruby, bardzo twardy trzon pokryty jest czerwonawą lub brunatnożółtawą siateczką jaśniejącą ku wierzchołkowi. Miąższ biały, nieco podbarwio- ny na czerwonawo tak pod skórką kapelusza, jak i trzonu. W smaku łagodny, jak wszystkie borowiki. Wysyp zarodników: żółtozielonkawy. Występowanie: borowik sosnowy jest, jak pol- ska nazwa gatunkowa wskazuje, grzybem to- warzyszącym sośnie. Rozpowszechniony w Europie, występuje szczególnie w górach: w Alpach sięga do 2000 m n.p.m. W Polsce niezbyt częsty. Niektórzy autorzy mówią rów- nież o jego występowaniu pod świerkiem i bu- Borowik królewski Boletus regius krbh. Wygląd: zwarty grzyb ma początkowo prawie kulisty, później stopniowo rozpościerający się kapeluszo średnicy 6-15 cm. Na różowym lub bladym, białożółtawym tle ma on czerwona- we lub krwistoczerwone, włókniste włoski, a w ciemniejszych stanowiskach bardzo blado- białożółtawe lub różowoczerwone. Starsze osobniki mniej lub bardziej tracą te odcienie czerwonego i wówczas gładka, naga, często porysowana w drobne poletka powierzchnia nabiera koloru brudnojasnoskórzastego. Rurki są początkowo bladożółte, następnie szybko stają się cytrynowo- lub złotożółte, a w końcu zielonkawooliwkowe. Przyrastają one do trzo- nu, a z czasem są koło niego obciśnięte. Pory mają ten sam kolor co rurki. Pod wpływem nacisku lub zranienia nie zmieniają koloru lub tylko słabo nabiegają niebieskawo. Maczugo- waty, cytrynowożółty trzon wykazuje niekiedy u podstawy lekkie karminowoczerwone zabar- wienie. Większą część trzonu obejmuje bar- dzo drobna struktura siateczkowata; ku dołowi często przechodzi ona w długie oczka lub 4-) ----- kiem. Tworzy owocniki przeważnie w dwóch rzutach, w maju/lipcu i następnie jesienią. Możliwość popełnienia pomyłki: grzyb stosun- kowo łatwy do odróżnienia od innych borowi- ków ze względu na czerwonobrunatną skórkę kapelusza i miejsce występowania. Dla zbie- rających grzyby oznaczenie poszczególnych gatunków nie ma większego znaczenia, jed- nak mogą rozpoznać, że borowik borowikowi nie jest równy. Zastosowanie: wszystkie jadalne borowiki do- brze smakują, zarówno przygotowane osobno, jak i z innymi grzybami. Uwagi ogólne: niektórzy autorzy wyróżniają jeszcze var. fuscoruber („ciemnoczerwony"), o trzonie jeszcze trochę bardziej wybrzuszo- nym i mniej lub bardziej czerwonobrunatnym. Znajduje się go już wczesnym latem. Pinicola znaczy „rosnący pod sosnami". żyłki. Miąższ blady lub cytrynowożółty, u wie- rzchołka trzonu i ponad rurkami silniej żółty; pod skórką kapelusza często nieco różowy. Nie zmienia barwy. Często u podstawy trzonu rzuca się w oczy purpurowokarminoworóżowe zabarwienie. Zapach słaby, smak łagodny. Wysyp zarodników: oliwkowobrunatawy. Występowanie: grzyb ten jest typowym gatun- kiem ciepłych kotlin i można go znaleźć w miejscach osłoniętych o wystawie południo- wej, w lasach grabowych i bukowych. Rośnie tam na glebach wapiennych porośniętych tra- wą od maja do września. W Polsce bardzo rzadki, w ostatnich latach zanikający. Możliwość popełnienia pomyłki: może być po- mylony z innymi, również rzadkimi borowika- mi o żółtych porach, jak np. z R. Fechtneri\nb B. speciosus. Zastosowanie: jadalny. Ze względu na swą rzadkość powinien być chroniony. 204 Borowik grubotrzonowy Boletus calopus fr. Wygląd: kapelusz o średnicy do 20 cm stop- niowo otwiera młodzieńczą półkulę i staje się poduchowato płaski. Brzeg pozostaje podwi- nięty. Powierzchnia zabarwiona na kolor oliw- kowoszary, jasnoszary lub szarobrązowawy, a niekiedy na kolor glinki lub mlecznej kawy. Poza tym jest ona zamszowofilcowata, mato- wa i nielepka. Długie, cytrynowożółte, później oliwkowe rurki są przy trzonie spłaszczone. Porytego samego koloru co rurki, wąskie, pod naciskiem siniejące. Trzon wysokości 5-8 cm i grubości 2-5 cm, bulwiasto wybrzuszony, niekiedy już za młodu prawie walcowaty, prze- ważnie różnokolorowy: od wierzchołka prawie do połowy jest żółty, a poniżej pięknie kar- minowoczerwony, przeważnie brązowawy lub brązowy. Powierzchnię ma pokrytą białawą, wypukłą siateczką w kolorze trzonu. Czerwo- ne odcienie zwykle nie pozostają na stałe i często mogą być zaznaczone tylko jako wąs- ka strefa pierścienia. Miąższ białożółtawy, pod naciskiem dość silnie niebieszczeje i w związku z tym wygląda marmurkowato. W smaku początkowo cierpki, później gorzki. Wysyp zarodników: jasnoochrowobrunatnooli- wkowy. Występowanie: występowanie holarktyczne. Najczęstszy w położeniach górskich od 400 do 1400 m n.p.m., na nizinach rzadszy, zasiedla lasy liściaste i iglaste na glebach ubogich, kwaśnych i umiarkowanie suchych. Dane doty- czące występowania na glebach wapiennych niezbyt pewne. W Polsce pojawia się na ob- szarach górskich latem i jesienią. Możliwość popełnienia pomyłki: podobny jest borowik korzeniasty (B. radicanś), któremu brak czerwonawego zabarwienia trzonu. Zastosowanie: grzyb nie nadaje się do spoży- cia ze względu na intensywnie gorzki smak. Calopus znaczy „pięknonogi". Borowik korzeniasty Boletus radicanś pers. ex fr. Wygląd: kapelusz o średnicy 6-20 (30) cm, za młodu półkulistopoduchowaty, później wypuk- ły, z brzegiem początkowo podwiniętym, na- stępnie odstającym, skórzastym. Skórka kape- lusza biaława z brudno- lub brunatnoszarym odcieniem, podobnie jak u borowika szatańs- kiego; pod wpływem nacisku lekko ciemnieją- ca; bardzo delikatnie pilśniowata i niekiedy popękana na drobne poletka. Rurki początko- wo bladocytrynowożółtawe, później brudnooli- wkowożółte z oliwkowozielonym odcieniem. przy uciśnięciu niebieszczejące, dokoła trzonu spłaszczone. Pory takiego samego koloru jak rurki, okrągławe lub kanciaste, wąskie, rów- nież niebieszczejące. Trzon wysokości 8-12 cm i grubości 3-5 cm, bulwiasto wybrzuszony, z biegiem czasu niekiedy mniej lub bardziej walcowato wyciągnięty, o podstawie bulwias- tej, korzeniastej, często zaostrzonej, w kolorze żółtawym lub cytrynowożółtym, u dołu często szarobrunatnooliwkowym, niekiedy z lekkimi, brunatnymi plamami; z bardzo delikatną siate- czką w tym samym kolorze, ale bywa i bez siateczki. Miąższ cytrynowożółty, ponad rur- kami białawy. Przy nacięciu niebieszczeje, szczególnie przy trzonie. Zapach ma słaby, smak lekko gorzkawy, nieprzyjemny. Wysyp zarodników: oliwkowy. Występowanie: w Europie pospolity szczegól- nie na południu; lubi ciepło, w górach nie sięga zbyt wysoko. Woli lasy liściaste na gle- bach wapiennych lub o odczynie obojętnym i stanowiska suche. W Polsce rzadki, w rece- sji. Pojawia się od lipca do października. Możliwość popełnienia pomyłki: można by go pomylić z borowikiem grubotrzonowym (B. ca- lopus), ale ze względu na różnice w stanowis- kach nie powinno się to zdarzyć. Zastosowanie: grzyb nie jest trujący, ale nie nadaje się do spożycia z powodu gorzkiego smaku. Uwagi ogólne: radicanś znaczy „zakorzeniają- cy sie" 206 207 Borowik płowy Boletus Impolitus fr. Wygląd: kapelusza średnicy 5-12 (20) cm, za miodu pótkulisty, później poduszkowato wypu- kły, rzadko z szerokim garbkiem i często spła- szczony w środku, czasem zupełnie płaski. Kolor bladoochrowy lub jasnoskórzasty, na brzegu niekiedy brunatny; jedwabiście za- mszowy, później gładki, nielepki. Rurki a\aa\o- żółte lub ztotoźółte, później przechodzą w zie- lonożóltawe z odcieniem oliwkowym; uciśnię- te nie zmieniają barwy. Pory tego samego koloru co rurki, podobnie jak one nie zmienia- ją barwy, są kanciasto-okrągte i pokrzywione. Trzon wysokości 5-15 cm, grubości 2-5 cm, bulwiasto wybrzuszony, później mniej lub bar- dziej walcowato wyciągnięty, o maczugowato zgrubiałej podstawie. Początkowo ma on taki sam kolor jak kapelusz, później jednak coraz bardziej żółknie; rzadko zabarwiony jednoli- cie, często tylko z żółtym wierzchołkiem. Po- wierzchnia z wrośniętymi włóknami, szorstka, z kosmkami lub punktami przy podstawie, lecz bez żyłkowatej siateczki; często również z czer- wonymi plamami, paskami lub kropkami. Borowik szatański Boletus satanas lenz Wygląd: zwarty kapelusz może osiągać śred- nicę do 25 cm. Początkowo jest on pótkulisty, później poduchowato wypukły, z czasem bar- dziej spłaszczony i nieregularnie zgięty. Za młodu szarobiaławy, u starszych z tendencją ku barwie ochrowoskórzastej i zielonkawej, często ze strefami brudnoszarymi, tylko rzad- ko lekko różowo nabiegły. Początkowo pokryty delikatnie zamszowatymi włoskami, później łysieje i wówczas staje się lekko kleiście ślu- zowaty. Rurki początkowo bladoźótte, pod ko- niec przechodzą w kolor zielonożółty i lekko niebieskozielony. Pory tylko u młodych osob- ników są żółtawe, bardzo szybko jednak na- biegają czerwonawo i tuż przed całkowitym dojrzeniem stają się zupełnie czerwone. Trzon wysokości 5-12 cm, bardzo często bulwiasto wybrzuszony (4-10 cm); często bywa szerszy niż wyższy, u młodych prawie zupełnie kulisty. Na żółtym tle pokryty jest wyraźną czerwoną, później ponuro krwistoczerwoną siateczką z drobnymi, sześciokątnymi oczkami, która czasami dochodzi aż do żółtawej strefy pod- Miąższ biaty lub bladożótty: szczególnie kolo rurek i przy trzonie - ztotożółty; nie niebiesz- czeje, jest miękki, pachnie kwaskowato, w smaku łagodny. Wysyp zarodników: oliwkowoochrowy. Występowanie: w Europie Środkowej znajduje się go na dość ciepłych siedliskach lęgowych i gradowych, lecz również i w parkach na wilgotnych glebach wapiennych. W Polsce dość rzadki. Żyje w mikoryzie z dębami, jed- nakże znajdowany był również pod innymi drzewami liściastymi, a nawet pod sosnami. Pojawia się od lipca do października. Możliwość popełnienia pomyłki: z innymi bo- rowikami prawie niemożliwa. Zastosowanie: jadalny. Ze względu na rzad- kość powinien być chroniony. Uwagi ogólne: impolitus znaczy „nie wygła- dzony, nie wypolerowany". stawy. Miąższ białawy, żółty lub jasnoochro- wy, przy przełamaniu tylko umiarkowanie błę- kitniejący i bardzo rzadko barwiący się na kolor czerwonawy. Młode osobniki pachną słabo, starsze po dłuższym leżeniu padliną. Wysyp zarodników: oliwkowy. Występowanie: w Polsce od lat nie spotykany, Woli południowe stoki porośnięte lasami buko- wymi i dębowymi i pojawia się od lipca do października. Również i ten borowik wart jest, aby go chronić. Możliwość popełnienia pomyłki: z innymi bo- rowikami o czerwonych porach, na przykład z borowikiem purpurowym (fi rhodoxanthu$),\ z borowikiem ceglastoporym (B. erythropuM z borowikiem ponurym (B. luridus). Począt- kujący za borowika szatańskiego biorą boro-l wika grubotrzonowego (B. calopus), mimo żel ten, nawet stary, ma żółte ujścia rurek. Zastosowanie: grzyb jest trujący i powoduje! szczególnie zjedzony na surowo, ciężkie dole-l gliwości żołądka i jelit. Uwagi ogólne: satanas znaczy „szatański". I 208 Borowik ponury Boletus luridus schff. ex fr. <3 Wygląd: kapelusz o średnicy 5-25 cm, za młodu półkulisty lub wypukły, później rozpo- starty, bardzo rzadko spłaszczony. Powierz- chnię ma filcowatozamszową w kolorze mniej więcej oliwkowobrunatnym lub skórzastożół- tawym: często odcienie te mieszają się ze sobą; przy ucisku powstają ciemne plamy. Podczas wilgotnej pogody lekko kleisty, poza tym suchy. Rurkibladooliwkowożółte, później żółtozielone lub brudnooliwkowe, przy zła- maniu siniejące. Dobrą cechą rozpoznawczą, choć nie zawsze stałą, jest czerwone podłoże rurek, które przy przecięciu wygląda jak war- stwa czerwonego pigmentu między miąż- szem kapelusza a rurkami. Pory za młodu żółtawe, bardzo szybko jednak czerwonawo podbarwione i wreszcie żywoczerwone. Po- czątkowo wybrzuszony trzon później mniej lub bardziej wyciągnięty, wysokości 4-20 cm, grubości 1,5-5 cm. Na jasnożółtym lub poma- rańczowożółtym tle pokryty jest wyraźnie czerwoną, rozciągniętą wzdłuż, przeważnie wypukłą siateczką. Łagodny, twardy miąższ Wygląd: kapelusz o średnicy 8-20 cm, u osob- ników młodych półkulisty, później poduchowato wypukły, z czasem mniej lub bardziej spłasz- czony; przeważnie jednolicie ciemnobrązowy, ale może być także oliwkowobrunatny lub czar- nobrunatny, delikatnie filcowaty, matowy, su- chy, tylko w czasie wilgotnej pogody lekko klei- sty. Rurki bladooliwkowo-, jasnooliwkowożółte a w końcu żółtozielone, przy uszkodzeniu lub przecięciu silnie błękitniejące. Pory u bardzo młodych okazów żółtawe, szybko stają się mniej więcej jednolicie czerwone; bardzo wąs- kie, okrągłe lub kanciasto-okrągławe; przy do- tknięciu również silnie błękitnieją. Trzon wyso- kości 4-15 i grubości 2-6 cm, za młodu brzu- chowato-bulwiasty, wkrótce mniej lub bardziej walcowaty, zwykle stosunkowo gruby. Jego żół- tawe tło gęsto pokrywają drobne, łuseczkowa- te, pęcherzykowate, czerwone kosmki; później spod nich ukazuje się żółta powierzchnia. Miąższ żółty, w wilgoci nieco marmurkowaty, przy zranieniu natychmiast staje się ciemno- błękity. Pachnie słabo, w smaku łagodny. jest bladożółty, nabiega czerwono zwykle u podstawy trzonu, często i przy wierzchołku, a szczególnie w chodnikach wygryzionych przez larwy owadów: nie przebarwia się tam tak intensywnie na niebiesko jak w pozosta- łych częściach. Wysyp zarodników: oliwkowobrunatny. Występowanie: szeroko rozpowszechniony w całej Europie, od nizin po wyższe położenia górskie, w lasach liściastych i mieszanych; woli ciepłe grądy na glebach wapiennych. U nas niezbyt częsty. Pojawia się od (maja) lipca do września. Możliwość popełnienia pomyłki: z borowikiem ceglastoporym (B. erythropus) i innymi boro- wikami o czerwonych porach. Zastosowanie: grzyb jest jadalny, lecz zawie- ra termolabilne substancje trujące, które zo- stają zniszczone przy gotowaniu lub smaże- niu. Podczas jedzenia należy unikać picia alkoholu. Uwagi ogólne: luridus znaczy „ płowy, blady". ¦e Wysyp zarodników: oliwkowobrunatny. Występowanie: rozpowszechniony w strefie umiarkowanej; w Europie Środkowej występu- je od równin do wyższych położeń górskich. Woli gleby kwaśne, bez wapieni lub przynaj- mniej powierzchniowo kwaśne. W Polsce czę- stszy w południowych, górzystych terenach, poza tym dość rzadki. Można go znaleźć w la- sach świerkowych lub mieszanych bukowo-jo- dłowo-świerkowych, również na bagnach, ale także w lasach liściastych; od połowy maja do października. Możliwość popełnienia pomyłki: bardzo rzadki borowik Oueleta (B. Oueletii) ma kapelusz oli- wkowożółty lub oliwkowobrunatny z czerwo- nawym odcieniem i mniej więcej gładki trzon, ku górze żółtawy, ku dołowi czerwonawy. Woli gleby wapienne, nie jest jednak z nimi tak silnie związany jak borowik ponury. Można go raczej znaleźć w południowej części Alp. Zastosowanie: dobry grzyb jadalny. Uwagi ogólne: erythropus znaczy „czerwono- nogi". Borowik ceglastopory Boletus erythropus (fr. ex fr.) pers. 210 Borowik purpurowy Boletus rhodoxanthus (krbh.) kbch. Wygląd: kapelusz o średnicy 7-20 cm, u mło- dych osobników pólkulisty, następnie podu- chowato wypukły a później płasko rozpostarty, białawobrunatnawoszary, z czasem również brudnobrązowawożółty, lecz przeważnie od brzegów przebarwiający się na czerwonawo. Poza tym jest on nagi lub najwyżej lekko za- mszowy, przeważnie nieco lepki i dający się wgniatać. Rurki długo pozostają jasnożółte lub soczyście żółte, z czasem żółtawozielone i lekko błękitniejące. Pory początkowo w kolo- rze rurek, bardzo szybko stają się czerwone, ewentualnie silnie karminowokrwistoczerwo- ne; za młodu bardzo wąskie, później okrąg- ławo-kanciaste. Trzon wysokości 6-16 (20) cm i grubości 2-6 cm, początkowo nieco brzucho- watobulwiasty, później mniej więcej walcowa- ty: przy tym podstawa może być nieco zaost- rzona. Jego żółtawa, ku dołowi purpurowokar- minowoczerwona powierzchnia pokryta czer- woną lub purpurowokrwistoczerwoną siatecz- ką o drobnych, później wydłużonych oczkach, lekko wypukłych, z drobnymi punkcikami. Miąższ w kapeluszu twardy, w trzonie miękki, ma kolor żywocytrynowozolty, ponad rurkami i w trzonie bardziej żółty, lekko błękitniejący, w pobliżu podstawy winnoczerwonawy. Ma słaby zapach i łagodny smak. Wysyp zarodników: oliwkowy. Występowanie: ten piękny borowik o purpuro- wych porach ma podobne wymagania wzglę- dem stanowiska jak borowik szatański (fi sa- tanas) i również jest ciepłolubny. Na ogół znacznie rzadszy zarówno w Polsce jak i w Europie. Możliwość popełnienia pomyłki: przez począt- kujących zbieraczy mylony z borowikiem sza- tańskim. Inne, bardzo rzadkie „purpurowe bo- rowiki" jak fi rhodopurpureus, B. lupinus, B. splendidus i inne są bardzo trudne do rozróż- nienia i oznaczenia Zastosowanie: trujący, przynajmniej w stanie surowym. W każdym razie, ze względu na rzadkość występowania, wart ochrony. Uwagi ogólne: rhodoxanthus znaczy „różowy i żółty". Borowik le Galowej Boletus splendidus martin Wygląd: kapelusz o średnicy 5-10 cm, u mło- dych poduchowaty, później wypukły, często nierówny, z prawie ostrym, często wystającym brzegiem, początkowo w kolorze mlecznej ka- wy, później bardziej lub mniej brunatny z zani- kającym odcieniem różowym, suchy, za młodu nieco zamszowaty, potem nagi. Rurki u mło- dych osobników bardzo wąskie i szarożółta- we; pory u bardzo młodych grzybów żółte i bardzo wąskie, szybko stają się czerwono- karminowe i nieco szersze. Trzon wysokości 4,5-8 i grubości 2-4 (6,5) cm, walcowaty, zwę- żający się ku podstawie. Żółtawą powierzch- nię pokrywa piękna, bardzo drobna, czerwona siateczka. Ku podstawie barwy stają się silniej ogniściekarminowoczerwone lub purpurowo- czerwone: tło zabarwione jednolicie. Grzybnia podstawowa żółta. Miąższ delikatnie jasnożół- ty, u podstawy trzonu nabiegły czerwonawo, w kapeluszu słabo błękitniejący. Miejsca żero- wania larw czerwonawe: pachnie lekko słod- kawymi perfumami. Wysyp zarodników: oliwkowy. 212 Występowanie: w ciepłych lasach liściastych, szczególnie na słonecznych stanowiskach ko- ło dębów i buków. Sfotografowany grzyb zo- stał znaleziony na stanowisku słonecznym, su- chym, koło buka czerwonego, na glebie zawie- rającej wapienie. Rozprzestrzenienie jeszcze niedostatecznie poznane: między innymi wy- stępuje we Francji, Włoszech i Czechach. Bar- dzo rzadki. Wyrasta od lata do jesieni. Możliwość popełnienia pomyłki: borowik pur- purowy (B. rhodoxanthus) i borowik czerwono- purpurowy (B. rhodopurpureus) dają się łatwo odgraniczyć od kręgu fi splendidus. W przy- padku opisanego grzyba chodzi o wyjątkowo rzadki gatunek, opisany w literaturze nie- jednolicie i przedstawiany pod różnymi na- zwami: B. satanoides, B. lupinus, B. purpu- reus, B. Ie-Galiae. Zastosowanie: nieznane. Uwagi ogólne: gatunek został przedstawiony w tej książce, aby poruszyć problem dokład- nego oznaczenia niezbyt precyzyjnie rozróż- nianych gatunków grzybów. WH t» Rurkowe i*""-" 21: i Podgrzybek złotawy Xerocomus chrysenteron (BULL. ex st. amans) quel. W Wygląd: kapelusz o średnicy 3-12 cm, począt- kowo bardzo poduchowato wypukły lub prawie pótkulisty, później powoli się rozpłaszcza i niekiedy w środku lekko zapada. Jest mniej lub bardziej brązowy, żółtobrązowawy, często z oliwkowym odcieniem, ochrowoszary i nie- kiedy lekko czerwonawy. Skórka kapelusza sucha, matowa, delikatnie omszona lub za- mszowofilcowata, podczas suszy pęka na dro- bne poletka i wtedy ukazuje się czerwonawa górna część miąższu, który czerwienieje rów- nież w miejscu żerowania „robaków". Rurki początkowo bladożółtawe, wkróte stają się zielonożółtawe lub oliwkowozielonkawe, niebieszczejące pod wpływem ucisku. Pory takiego samego koloru jak rurki lub bardziej brudnawe, szerokie i kanciaste; niekiedy lek- ko, brunatno poplamione i pod wpływem naci- sku mniej lub bardziej niebieszczejące. Trzon wysokości 3-10 cm, grubości 0,5-2 cm, prze- ważnie walcowaty, zwężający się ku postawie, często nieco zgięty. Na żółtawym tle jest prze- ważnie zabarwiony na czerwono lub brązowa- Wygląd: podgrzybek brunatny jest, obok boro- wika sosnowego, najbardziej znanym ze wszy- stkich grzybów rurkowych. Kapelusz począt- kowo pótkulisty, nieregularnie poduchowato wypukły, później bardziej płaski, o średnicy 5-10 (15) cm, przeważnie koloru mniej lub bardziej kasztanowatobrązowego, jasnoczer- wonawobrunatnego lub nawet oliwkowobruna- tnego: niektóre egzemplarze bywają nawet prawie czarnobrunatne. W zasadzie powierz- chnię ma matową i w czasie suszy filcowatą, jednak podczas wilgotnej pogody wyraźnie le- pki. Rurki przyrastające do trzonu lub zatoko- wato przygniecione, jasne, później oliwkowo- żółtawe lub brudnooliwkowozielone; po uciś- nięciu sinieją. Za młodu bardzo wąskie, póź- niej średniej szerokości i kanciaste. Trzon wy- sokości 5-12 cm i grubości 1-4 (5) cm, bardzo różnego kształtu: często mniej lub bardziej walcowaty z lekko zaostrzoną podstawą, lecz również bywa wybrzuszony, o grubej bulwie, zgięty. Jest koloru żółtawobrunatnego, często ciemniejszy, z wrośniętymi podłużnymi prąż- wo, często z podłużnymi włókienkami; bruzd- kowanie górnej żółtej części przechodzi na rurki. Delikatny, miękki miąższ jest biały lub jaskrawożółty, pod kapeluszem zabarwiony na czerwonawo, przy złamaniu błękitniejący, o przyjemnym zapachu i smaku. Wysyp zarodników: brązowawooliwkowy. Występowanie: występuje w całej Europie, w Polsce bardzo pospolity, od nizin po góry, w lasach iglastych i liściastych na prawie wszy- tkich typach gleby, od czerwca do listopada. Możliwość popełnienia pomyłki: szczególnie podobny jest rosnący w parkach i lasach liś- ciastych podgrzybek obciętozarodnikowy (X. truncatus =X. porosporus): zasadniczo różni się zarodnikami obciętymi na jednym końcu. Zastosowanie: grzyb jest jadalny. Uwagi ogólne: rodzaj podgrzybek {Xerocomuś\ obejmuje około 10 gatunków. Są to grzyby o su- chym, zamszowofilcowatym kapeluszu, zielo- nych lub żółtych rurkach, stosunkowo szerokich porach i smukłych trzonach. Chrysenteron zna- czy „o złotożółtym miąższu". kami o żółtawym wierzchołku i podstawie szo- rstkiej od białawej grzybni; kora trzonu często włókniście twarda. Białawożółty miąższ pod kapeluszem nieco brunatny, niebieszczeje po uciśnięciu. U osobników młodych jest on bar- dzo ścisły, dopiero pod koniec w kapeluszu miękki. Ma słaby zapach i łagodny smak. Wysyp zarodników: oliwkowobrązowy. Występowanie: podgrzybek brunatny jest sze- roko rozpowszechniony od morza aż po góry. U nas bardzo pospolity, woli lasy szpilkowe i rzadko spotkać go można w lesie liściastym. Pojawia się często już w czerwcu/lipcu, lecz głównie jesienią, do listopada. Możliwość popełnienia pomyłki: przez począt- kujących zbieraczy grzybów często brany za borowika sosnowego: podgrzybek brunatny nie ma jednak siateczki na trzonie; u borowika miąższ i rurki nie sinieją. Zastosowanie: jest to grzyb jadalny. Uwagi ogólne: badius znaczy „pięknie bru- natny". Podgrzybek brunatny Xerocomus badius (FR.) kuhn. ex gilb. 214 Podgrzybek żeberkowaty Xerocomus spadiceus (FR.) quel. ^ Wygląd: kapelusz o średnicy 3-10 cm, podu- chowaty, później płasko wypukły, szybko wy- płaszcza się w środku, a często nieco zapada. Brzeg ma dość cienki i ostry lub podgięty. Jest w kolorze brunatnym lub czerwonawobrunat- nym i bez odcieni oliwkowych, ale za miodu przeważnie z żółtawym, delikatnie filcowatym omszeniem. U suchych widać białawożółty miąższ w nieregularnych pęknięciach. Rurki początkowo jasnożółte, później złotożółte, po zgnieceniu nabiegają niebieskawo. U grzybów dojrzałych są one nieco ugięte koło trzonu, zatokowate. Pory tego samego koloru co rurki, u osobników młodych wyraźnie, labiryntowato wykrzywione, u dojrzałych szerokie, kancias- te; uciśnięte początkowo niebieszczeją, a póź- niej w tych miejscach stają się brązowawe. Trzon wysoki 4-9 cm i szeroki 1-2 cm, mniej więcej jednakowo gruby, wybrzuszony szcze- gólnie u młodych w środku i koło podstawy, a u dołu zaostrzony. Na białawożółtawej po- wierzchni można zauważyć jasnobrunatny, grubokanciasty rysunek siatki, bardzo często niezupełnie się zamykającej. Miąższ białawy, tylko koło rurek i w trzonie żółtawy; przy zgnieceniu, szczególnie na świeżo, i przy rur- kach niebieszczeje; w smaku łagodny. Wysyp zarodników: oliwkowobrunatny. Występowanie: rośnie w lasach liściastych i iglastych, na ziemi, korzeniach drzew, w głę- bokim humusie, często wśród mchów. Przewa- żnie grupami, lecz również i pojedynczo. W Polsce dość rzadki. Pojawia się od lipca do października. Możliwość popełnienia pomyłki: gatunek ten często mylony bywa z podgrzybkiem zającz- kiem (X. submentosus): wcześniej był przed- stawiany jako jego odmiana lub podgatunek. Niektórzy autorzy rozróżniają formy występu- jące w lesie liściastym i w lesie iglastym: rozróżnienie to opiera się na wyraźnej pozyty- wnej lub negatywnej reakcji skórki kapelusza na zadziałanie amoniakiem. Zastosowanie: jadalny. Uwagi ogólne: spadiceus znaczy „daktylowo- brązowy". Podgrzybek zajączek Xerocomus subtomentosus (i_. ex fr.) quel €) Wygląd: kapelusz o średnicy 3-12 cm, za mło- du prawie półkul isty, szybko staje się podu- chowato wypukły z rozpłaszczonym środkiem, niekiedy nieco zaklęśnięty, w kolorze mniej więcej oliwkowym lub oliwkowobrunatnym. Szczególnie młode pokryte są typowym musz- tardowożółtym zamszem, który później prze- ważnie ginie. Na miejscach żerowania lub na porysowanej czasami skórce kapelusza nie pojawiają się czerwone przebarwienia. Rurki żywo żółte, u starych okazów zielonkawożółte z odcieniem brunatnym, stosunkowo długie. Pory lego samego koloru co rurki lub jeszcze intensywniej żółte, stosunkowo szerokie, na ucisk reagują tylko słabym niebieszczeniem. Trzon wysokości 6-10 cm, grubości 1,5-2,5 cm, przeważnie mniej lub bardziej walcowaty, czasami ku górze nieco zgrubiały, ku dołowi lekko zaostrzony; często na jednolicie słabo- żółtym tle występują małe, brązowawe płatki lub włókienka bez wyraźnego rysunku siate- czki. Miąższ białawożółty, u młodych zwarty, wkrótce jednak gąbkowato miękki; pachnie słabo, a w smaku jest łagodny. Niebieszczenie nie jest cechą stałą i często u młodych osob- ników prawie trudną do zaobserwowania. Wysyp zarodników: brązowawooliwkowy. Występowanie: grzyb ten, podobnie jak wszys- tkie grzyby rurkowate o czerwonych trzonach spotykany jest w całej Europie: zasiedla lasy liściaste i iglaste, a niekiedy występuje poza lasem - po jego wykarczowaniu, nawet w kilka lat później. W Polsce dość częsty. Owocniki spotkać można w dużych ilościach od sierpnia do października. Możliwość popełnienia pomyłki: można pomy- lić go z podgrzybkiem żeberkowatym (X. spa- diceus) - patrz w jego opisie. Podgrzybek złotawy (X. chrysenteron) odróżnia się czer- wonawym odcieniem na trzonie, w pęknię- ciach i miejscach żerowania. Zastosowanie: jadalny. Uwagi ogólne: podczas wilgotnej pogody grzyb pokrywa się bardzo szybko białą pleśnią. Subtomentosus znaczy „nieco fil- cowaty". 216 :,J40'" Rurkowe Borowiec dęty Boletinus cavipes (opat.) kalchbr. Wygląd: kapelusz o średnicy 5-15 (20) cm, początkowo wypukły, później poduchowaty, często z tępym, niskim garbkiem, rzadziej lek- ko zapadnięty w środku; żółto-, złoto-, ciemno- lub czerwonobrunatny; początkowo filcowaty, wkrótce rozrywa się w łuseczki; suchy i niekie- dy nieco popękany, często z okółkowo ster- czącymi łuskami. Z brzegu młodego kapelu- sza zwisają białawe resztki osłony wewnętrz- nej. Rurki początkowo żółte, później zielon- kawożółte, stosunkowo krótkie i z trudem da- jące się oddzielić od miąższu. Pory tego sa- mego koloru co rurki, początkowo nieregular- ne, później silnie wydłużone, prawie blaszko- wate, z niskimi ściankami poprzecznymi, częs- to bardzo szerokie. Trzon wysokości 5-8 cm i grubości 1-2,5 cm, prawie równowąski lub u podstawy lekko maczugowaty, często zgięty, pusty. Powyżej pierścienia ma taki sam kolor jak rurki, a pod kapeluszem znajdują się mniejsze lub większe łuseczki. Początkowo trzon łączy z brzegiem kapelusza mniej lub bardziej gruba i gęsta pochwa. Miąższ bla- Wygląd: kapelusz 2-6 (10) cm średnicy, po- czątkowo półkuliście wypukły, później podu- chowaty, a następnie nieco płaski, w kolorach miedziowo-, żółtawo- do rudawoochrowobru- natnego. Powierzchnię ma drobno, filcowato omączoną, w czasie suszy matowo połyskują- cą, podczas wilgotnej pogody lepko kleistą. Rurki przyrastają do trzonu, niekiedy lekko po nim zbiegają i są koloru pomarańczowobruna- tnego, żółtobrunatnego lub mniej więcej cyna- monowego; początkowo trudno dają się od- dzielić od miąższu kapelusza, później łatwiej. Pory takiego samego koloru jak rurki, za mło- du wąskie, później szerokie. Trzon wysokości 4-7 (10) cm, grubości 0,5-1 cm, walcowaty, równowąski lub ku podstawie nieco się zwęża- jący; jego powierzchnia ma taki sam kolor jak kapelusz i hymenofor; może być bledsza; jest naga, gładka i sucha. Miąższ żółtawy, żółta- wobiały, często z czerwonawym poblaskiem; nie zmienia koloru pod wpływem łamania czy krojenia. W smaku ostry jak pieprz. Wysyp zarodników: cynamonowy. 218 dożółty, nie zmieniający koloru przy uszko- dzeniu, delikatny, bez specjalnego zapachu i smaku. Wysyp zarodników: oliwkowoochrowy. Występowanie: borowiec dęty jest grzybem mikoryzowym modrzewia. Można go znaleźć w naturalnym zasięgu występowania tego drzewa, a więc przeważnie w położeniach gó- rskich do piętra subalpejskiego, jak również w nasadzeniach modrzewia na nizinach, lecz jest tam znacznie rzadszy. W Polsce uchodzi za gatunek rzadki. Pojawia się od lipca do października. Możliwość popełnienia pomyłki: dobrze roz- różnialny ze względy na filcowaty kapelusz, szerokie pory, pierścień i wysoki trzon. Zastosowanie: jadalny lecz zasługujący na ochronę. Uwagi ogólne: rodzaj borowiec {Boletinus) w zachodniej Europie reprezentowany jest tyl- ko przez ten jeden gatunek. Cavipes znaczy „z pustą nogą". §j5______ Występowanie: maślaczek pieprzowy jest sze- roko rozprzestrzeniony w środkowej Europie, ale nie wszędzie jednakowo częsty. W Polsce dość pospolity. Występuje na mniej lub bar- dziej kwaśnych glebach, od nizin po góry, przy czym woli lasy szpilkowe na piaskowcach; w podobnych warunkach, choć rzadziej, roś- nie również w lasach liściastych. Chętnie wy- rasta na brzegach lasów i na łąkach śródleś- nych, pojedynczo lub w grupach, od lata do jesieni. Możliwość popełnienia pomyłki: Ch. amarellus ma podobne, trochę bledsze ubarwienie, bar- dziej różowe lub miedzianoczerwone i miąższ łagodny lub mniej gorzki. Jest znacznie rzad- szy, występuje bardziej na południu (Alpy, Al- py Nadmorskie): rośnie pod jodłami i świer- kami. Niektórzy autorzy uważają go tylko za odmianę maślaczka pieprzowego. Zastosowanie: czasami stosuje się go do przy- praw, inaczej nie da się go używać. Uwagi ogólne: rodzaj Chalciporus liczy 4 ga- tunki. Piperatus znaczy „pieprzowy". Maślaczek pieprzowy Chalciporus piperatus (bull. ex fr.) bat. 219 . Maślak zwyczajny Su/Hus luteus (i_, ex fr.) gray S Wygląd: kapelusz o średnicy 5-10 (15) cm, za młodu pótkulisty, następnie poduchowato wy- pukły z lekkim garbkiem, wreszcie rozpostar- ty. Jego, szczególnie na początku, wilgotna, bardzo śluzowato kleista powierzchnia, w cza- sie suszy błyszcząca, ma kolor ciemnobrązo- wy, żóttobrązowy lub jaśniejszy z szarym lub fioletowym połyskiem; łatwo daje się ściągać. flwAr/bladożółte, później żółte lub brudnooliw- kowożółte, przyrastają do trzonu lub lekko zbiegają. Pory tego samego koloru co rurki, bardzo wąskie i tylko rzadko wydzielają biała- wą ciecz. Trzon wysokości 3-6 cm, grubości 1-2,5 cm, mniej więcej walcowaty, rzadko gru- biejący ku podstawie lub cieńszy przy wierz- chołku. Skórzasta osłona początkowo łączy brzeg kapelusza z trzonem. Jest ona biaława z zewnątrz, szybko staje się brudnobrązowa, wewnątrz zabarwiona jest żółtawo. Pozostaje zwisający, skórzasto odstający pierścień. Poni- żej powierzchnia jest często zabarwiona bruna- tno. Miąższ biały lub żółtawy, z przenikającym od podstawy brązem, twardy i włóknisty w trzo- Wygląd: kapelusz o średnicy 3-10 cm, począt- kowo pótkulisty, później poduchowato wypuk- ły, niekiedy z garbkiem, a wreszcie mniej lub bardziej rozpostarty, a nawet płaski; koloru jaskrawożółtego lub złotobrązowego, z ciem- niejszym środkiem; skórka śluzowato kleista, naga, na sucho połyskująca, gładka. Rurki żółte, później oliwkowe lub brunatnożółte, przyrośnięte lub nieco zbiegające. Pory ta- kiego samego koloru jak rurki, początkowo wąskie i okrągłe, potem nieregularnie wy- krzywione. Trzon wysokości 6-10 (12) cm, grubości 1-2,5 cm, przeważnie walcowaty lub nieco maczugowato zgrubiały przy podsta- wie, początkowo połączony z brzegiem kape- lusza żółtawą osłoną, którą niebawem można już tylko rozpoznać jako strefę pierścienia o nabrzmiałych kantach, na zewnątrz śluzo- watą, niekiedy zanikającą podczas suszy. Po- za tym trzon jest żółtawy, z brunatnymi włók- nami lub kosmkami. Miąższ również silnie żółty, niekiedy bledszy; przekrojony zabarwia się słabo na kolor różowofioletowy; pachnie nie, delikatny i miękki w kapeluszu. Zapach ma owocowy, a smak nieco kwaskowy. Wysyp zarodników: rdzawobrunatny. Występowanie: rozpowszechniony na całej półkuli północnej, w Europie pospolity. Towa- rzyszy różnym gatunkom sosen od morza po góry. Lubi umiarkowanie chłodny klimat, nie ma specjalnych wymagań względem podłoża. Znajduje się go często w gromadzie od wrześ- nia do października. Możliwość popełnienia pomyłki: dobrze rozpo- znawalny po miejscu występowania i skórzas- tym pierścieniu. Zastosowanie: grzyb jest jadalny. Może u nie- których ludzi wywoływać objawy alergiczne podobne jak krowiak podwinięty (Paxillus in- volutus). Uwagi ogólne: rodzaj maślak (Suillus) obej- muje około 20 gatunków. Są to grzyby żyjące w mikoryzie z drzewami iglastymi; przeważnie mają lepkie kapelusze, osłonę (velum) lub jej brak, wydzielają lub nie wydzielają krople cie- czy (zjawisko gutacji). Luteus znaczy żółty. przyjemnie owocowo, w smaku jest łagodny lub lekko kwaskowy. Wysyp zarodników: żółtawobrunatny, zmienny. Występowanie: maślak żółty występuje powsze- chnie w północnej strefie klimatu umiarkowane- go i można go znaleźć w regionach naturalnego występowania modrzewia, ale także w nasadze- niach. Jego owocniki wyrastają gromadnie od lipca do października, zarówno na glebach kwa- śnych jak i zawierających wapienie. Możliwość popełnienia pomyłki: maślak lepki (S. aeruginascens) ma podobny pokrój, ale kapelusz, pory i trzon są bardziej szarawe, a miąższ białawy. Maślak trydencki (S. triden- tinus] ma podobne kształty, lecz w kolorze jest bardziej pomarańczowocynamonowobrunatny. Oba rosną koło modrzewi, raczej na glebach wapiennych i rzadko można je spotkać na równinach. Zastosowanie: wszystkie trzy gatunki maśla- ków związane z modrzewiem są jadalne. Uwagi ogólne: S. Grevillei]es\ traktowany jako synonim S. f/avus i S. Nueschii. Maślak żółty Suillus Grevillei (klotsch) sing. ¦L*) 220 Maślak ziarnisty Suillus granulatus (L. ex fr.) kunze ^ Wygląd: kapelusz o średnicy 4-10 cm, począt- kowo półkulisty, z biegiem czasu rozpłaszcza się coraz bardziej, brązowy, blednący do żół- tawobrązowego. Skórka kapelusza podczas wilgotnej pogody lepka, gtadka, błyszcząca, na brzegu nieco odstająca, daje się ściągać. Rurki białawe, później żółtawe, przyrośnięte lub lekko zbiegające. Pory w kolorze rurek, wąskie, trochę nieregularnie labiryntowate lub kanciaste; wydzielają ciecz mlecznego koloru, która pokazuje się w postaci kropel. Trzon wysokości 4-10 cm, grubości 1-2 cm, wrzecio- nowaty, rzadziej rozszerzający się ku dołowi i u podstawy znowu zgrubiały. Żółtawobiała powierzchnia (lub co najmniej jej górna poło- wa) pokryta jest ziarenkami tego samego kolo- ru, oliwkowobrunatnymi lub brunatnymi. Mło- de osobniki przybrane są małymi kropelkami mlecznego soku ciemniejącego rdzawo po wy- schnięciu. Miąższ również białożółtawy, po- czątkowo ścisły, później bardzo miękki i wod- nisty, o przyjemnym, kwaskowatym zapachu i łagodnym smaku. Wygląd: kapelusz o średnicy 3-15 cm, za mło- du półkulisty, później poduchowato wypukły i tylko z garbkiem. Jego powierzchnia ochro- wopomarańczowobrunatnawa, czasami bar- dziej żółta, przerośnięta jest brunatnymi włók- nami. W czasie wilgotnej pogody jest on lepki, lecz szybko wysycha i widać wrośnięte, włók- niste punkciki. Rurki pomarańczowobrunatna- we, później oliwkowoochrowe, na starość zno- wu rozjaśniają na brudnożółto. Pory takiego samego koloru jak rurki lub ciemniejsze, sto- sunkowo małe i okrągławe. Za młodu wydzie- lają mlecznobiałą ciecz, która zasycha na brą- zowo. Trzon wysokości 4-10 (12) cm, grubości 1-2,5 cm, przeważnie dość gruby u podstawy i zwężający się ku wierzchołkowi, pełny, rza- dziej zatkany lub pusty. Na jego brudnooch- rowej lub brudnopomarańczowej powierzchni znajdują się gęsto rozłożone gruczołki wy- dzielające mleczną ciecz, która wysychając przybiera czarny kolor. Miąższ również poma- rańczowego koloru, ponad rurkami i u wierz- chołka trzonu bardziej żółtawy, twardy w trzo- Wysyp zarodników: ochrowożółty. Występowanie: szeroko rozpowszechniony w Europie: występuje zawsze pod dwuigłowy- mi sosnami na glebach suchych, wapnistych. W Polsce bardzo pospolity. Wyrasta grupami na miejscach widnych, na brzegach dróg i pa- stwiskach. Pojawia się w wielu rzutach od czerwca do listopada. Możliwość popełnienia pomyłki: w Tatrach pod limbą rośnie podobny maślak limbowy (S. plorans). Pod sosną wejmutką spotykany jest maślak łagodny (S. placidus). Pozbawiony pierścienia S. collinitus ma u podstawy trzonu grzybnię zabarwioną na różowo. Wszystkie one są jadalne. Zastosowanie: grzyb jadalny. Uwagi ogólne: podobnie jak wszystkim innym lepkim maślakom należy mu ściągać skórkę z kapelusza. Granulatus znaczy „ziarnisty". nie i miękki w kapeluszu, ma lekko owoco- womigdałowy zapach i nieco kwaskowy smak. Wysyp zarodników: brunatnooliwkowy. Występowanie: towarzyszy limbom - drzewom strefy alpejskiej i dlatego występuje tylko w Alpach Centralnych, w części Syberii, Kar- patach i Tatrach. Owocniki można spotkać od lata do jesieni. Możliwość popełnienia pomyłki: blisko spo- krewniony jest maślak łagodny (S. placidus) rosnący zarówno pod sosną wejmutką, jak i pod limbą: jest on jednak mniej lub bardziej białawy. Opis i ilustracja na str. 226 i 227. Zastosowanie: maślak limbowy jest jadalny; tam, gdzie jest rzadki, należy go chronić. Uwagi ogólne: plorans znaczy „płaczący" (z powodu kroplistych łez). Maślak limbowy Suillus plorans iroll.) sing. 222 Maślak sitarz Suillus bovinus (L. ex fr.) kunze ^3 Wygląd: kapelusz o średnicy 3-10 cm, za mio- du poduchowato wypukły z lekko podgiętym brzegiem, później bardziej rozpostarty, niere- gularnie spłaszczony i przygnieciony, płowo- żóltobrunatny, koloru skóry lub czerwonawy. Wilgotna skórka kapelusza jest bardzo lepka, lecz szybko wysycha; jest naga, gładka lub nierówna od śluzu zasychającego w drobne zmarszczki. Rurki bladoszarożółtawe, później oliwkowożółte lub oliwkowobrązowe, szeroko przyrośnięte lub zbiegające i z trudem dające się oddzielić od miąższu kapelusza. Porytego samego koloru co rurki lub nieco brudniejsze, szerokie i o nieregularnej strukturze, przeważ- nie ząbkowato wyciągnięte. Trzon wysokości 3-6 cm, grubości 0,5-1 cm, przeważnie mięsi- sty, za młodu nieco wybrzuszony, niekiedy zgięty; powierzchnia w kolorze podobnym do kapelusza, lecz często bledszym, na wierz- chołku prawie zawsze w odcieniu szafrano- wym, a od dołu z wrośniętymi, brunatnawymi, podłużnymi włóknami. Miąższ bladożółty lub brunatnawy, przy wysychaniu zabarwia się na Wygląd: kapelusz o średnicy 6-15 cm. Grzyby pojawiają się półkuliste, z podgiętym brze- giem, później stają się poduchowato wypukłe a wreszcie, stosunkowo szybko, zmieniają się w płaskie i nieregularnie zgięte, niekiedy za- padnięte w środku. Żółtobrunatna lub poma- rańczowoochrowa powierzchnia kapelusza pokryta jest szorstkim, źółtawooliwkowosza- rym filcem, gęstszym i silniej przyciśniętym w środku kapelusza, wyglądającym jak posy- pany piaskiem. Skórka niezbyt lepka w czasie wilgotnej pogody, poza tym sucha. Rurkibruć- nobladożółtawe z odcieniem pomarańczo- wym, później żółtozielone. Pory nieco ciem- niejsze i bardziej brudnawe; uciśnięte lekko niebieszczeją; są małe, okrągławo-kanciaste. Trzon wysokości 7-10 cm, grubości 1,5-2,5 cm, początkowo słabo wybrzuszony, później wal- cowaty, często ze zgrubiałą podstawą; jaśniej- szego koloru niż kapelusz, u podstawy bar- dziej pomarańczowobrunatny, koło wierzchoł- ka żywiej pomarańczowożółtawy, także pokry- ty delikatnym filcem. Miąższ żółtawy lub bla- różowoczerwonawo. Pachnie przyjemnie owo- cowo, w smaku kwaskowy. Wysyp zarodników: bladooliwkowobrunatny. Występowanie: pospolity w Europie, znajdo- wany od morza po góry, woli lasy iglaste na glebach ubogich, piaszczystych, silnie zakwa- szonych. Rośnie pod sosnami od sierpnia do października. Możliwość popełnienia pomyłki: niedoświad- czeni zbieracze grzybów mogą go pomylić z maślakiem pstrym (5. variegatus), którego kapelusz pokryty jest szorstkimi, filcowatymi łuseczkami i ma bardzo wąskie pory. Zastosowanie: maślak sitarz jest jadalny. Uwagi ogólne: na tym samym stanowisku mo- żna przeważnie spotkać również klejówkę ró- żową {Gomphidus roseus). Oba gatunki mają te same wymagania pod względem gleby i drzew towarzyszących: być może istnieją stosunki zależności między oboma gatunkami grzybów. Bovinus znaczy „krowi". dopomarańczowy, silniej lub słabiej niebiesz- czeje pod wpływem ucisku, w trzonie twardo- włóknisty, w kapeluszu z czasem staje się miękki. Zapach ma słaby, smak łagodny. Wysyp zarodników: oliwkowobrunatny. Występowanie: szeroko rozpowszechniony w całej Europie, w wielu okolicach pojawia się masowo. Wyrasta zarówno w wilgotnych jak i suchych lasach szpilkowych pod sosnami, na glebach kwaśnych lub przynajmniej powierz- chniowo silnie odwapnionych, gliniastych i na próchnicy surowej. W Polsce pospolity. Owoc- niki pojawiają się od czerwca do października. Możliwość popełnienia pomyłki: pomylić go można z opisanym powyżej maślakiem sita- rzem (5. bovinus), który jednak ma skórkę gładką i podczas wilgoci bardzo lepką. Zastosowanie: maślak pstry jest grzybem ja- dalnym, lecz średniej wartości. Uwagi ogólne: variegatus znaczy „różnorod- ny, pstry". Maślak pstry Suillus variegatus (SCHwartz ex fr.) kunze «^) 224 225 Maślak łagodny Suillus placidus (bon.) sing. ^ Wygląd: kapelusz o średnicy 3-13 cm, począt- kowo półkulisty lub poduchowato wypukły, póź- niej spłaszczony z tępym garbkiem lub w środ- ku lekko zagłębiony. Powierzchnia biała, w od- cieniu kości słoniowej, przy brzegu żółtawa, wilgotna śluzowato-kleista, gładka i połyskują- ca, w miejscu naciśnięcia powoli zabarwia się na kolor fioletowawy; daje się ściągać. Rurki białawe, w kolorze kapelusza, dojrzewając sta- ją się cytrynowożółte. Pory tej samej barwy co rurki, małe, trochę wyciągnięte, później kan- ciaste. Wydzielają mlecznobiałe, później także brunatnawe lub czerwonawe kropelki płynu, z czasem zamieniające się w brunatnoczerwo- ne punkty. Trzon wysokości 5-15 cm, grubości 0,5-3 cm, mniej lub bardziej walcowaty, często zgięty, wewnątrz pełny. Na białym tle występu- ją blade, wkrótce zmieniające kolor na mniej więcej czerwonobrunatny ziarenka, które wy- glądają jak kreseczki. Na wierzchołku można często zauważyć małe łezki. Miąższ również biały, na zewnątrz nieco żółtawy i na powietrzu niekiedy nabiegający fioletowoszaro. Wygląd: kapelusz o średnicy 5-20 (25) cm, początkowo półkulisty, później poduchowato wypukły, z czasem spłaszczony, ze skórką nieco odstającą na brzegu; pomarańczowo- czerwony, brunatnoczerwony, pomarańczowo- brunatny, podczas wilgotnej pogody nieco le- pki, poza tym jednak delikatnie omszony lub filcowaty, szybko wysychający. Rurki długo białe, w końcu jednak szarzeją lub stają się żółtoszare, koło trzonu zapadnięte, później nieco gąbczaste. Porytego samego koloru co rurki, wąskie, bardzo łatwo brunatnieją pod naciskiem. Trzon wysokości 5-20, grubości 1-5 cm, przeważnie mocny, często grubiejący ku podstawie i zgięty. Na jasnym tle występują szorstkie łuski, często w podłużne pasy. Te drobne łuski są początkowo białawe, wkrótce jednak zmieniają kolor na pomarańczowy, po- tem brązowy. Powierzchnia trzonu pod nacis- kiem plami się jasnoochrowo. Miąższ biały, szybko szarofioletowy, purpurowoszary, częs- to zabarwia się na czarno. Przy przecięciu nabiera koloru winnoczerwonego lub fiołko- Wysyp zarodników: brudnoochrowy. Występowanie: można go znaleźć w południo- wej Europie i środkowej od morza po góry do 2100 m n.p.m., lecz występuje bardzo nierów- nomiernie. U nas rzadki. Wydaje się, że nie wybiera specjalnego rodzaju gleby, natomiast związany jest z rodzimą limbą i sosną wejmut- ką sprowadzoną z Ameryki do Europy około 1700 roku. Możliwość popełnienia pomyłki: blisko spo- krewniony z opisanym maślakiem limbowym (S. plorans). Zastosowanie: maślak łagodny jest dobrym grzybem jadalnym: jednak tam, gdzie wystę- puje rzadko, powinien być chroniony. Uwagi ogólne: placidus znaczy „łagodny, przyjemny, spokojny". wego, a u podstawy trzonu niekiedy zielon- kawoniebieskiego. W trzonie jest on twardy, podłużnie włóknisty, w kapeluszu z biegiem czasu mięknie. Pachnie i smakuje przyjemnie. Wysyp zarodników: brunatnawy z odcieniem oliwkowym. Występowanie: grzyb szeroko rozpowszech- niony w Europie, rośnie od czerwca do paź- dziernika pod osikami, woli brzegi lasów i miejsca trawiaste lub pokryte mchem. Gatu- nek w ostatnich latach silnie przerzedzony. Możliwość popełnienia pomyłki: kożlarze cze- rwone należą do rodzaju o wielu odmianach; rozróżnienie jest bardzo trudne, ważne jest miejsce występowania. L atrostipitatum roś- nie pod brzozami, koźlarz świerkowy (L picei- num) pod świerkami, koźlarz dębowy (L quer- cinum) pod dębami, a koźlarz sosnowy (L vulpinum) pod sosnami. Zastosowanie: wszystkie gatunki są jadalne. Uwagi ogólne: auarantiacum znaczy „poma- rańczowy". Koźlarz czerwony Leccinum aurantiacum (bull. ex st. am.) gray. 226 Koźlarz babka Leccinum scabrum (bull ex fr.) gray Wygląd: kapelusz o średnicy 5-15 cm, za mło- du półkulisty, później poduchowato wypukły i niekiedy spłaszczony w środku. Skórka kape- lusza nie zwisająca, jasnoszaro- lub czerwo- nawoszarobrunatna, później często jaśniej lub ciemniej brunatna, naga, sucha, przy wilgotnej pogodzie trochę lepka. Rurki białawe, później brudnawe i nieco bladoszare; po przełamaniu nie zmieniają koloru, stosunkowo długie, przy trzonie głęboko, zatokowato wycięte i brzu- chowato wystające, łatwo dające się oddzielić od miąższu kapelusza. Pory takiego samego koloru jak rurki, wąskie, okrągłe i również pod naciskiem nie zmieniają koloru. Trzon wyso- kości 5-15 (20) cm, grubości 1-2,5 (3,5) cm, smukły, zwężający się ku górze, często roz- szerzony u podstawy. Jego biaława powierz- chnia pokryta jest bladoszarymi, później sza- rymi lub czarnymi, szorstkimi łuseczkami; cza- sami w górnej części podłużnie siateczkowa- ta. U podstawy biała grzybnia. Miąższ biała- wy, później bardziej śzarawobiały a gdy suchy - bladobrunatnawy; po przełamaniu nie zmie- Wygląd: kapelusz o średnicy 3-15 cm, począt- kowo półkulisty, następnie poduchowato wy- pukły, później niekiedy spłaszczony; szary, szaro-, żółto-, oliwkowo- lub czarnobrunatny, bardzo zmienny w ubarwieniu, na brzegu i w środku często w odcieniach ochrowożół- tych; delikatnie, zamszowo oszroniony, za młodu typowo jamkowato pomarszczony, u starszych suchy, popękany w drobne polet- ka; w czasie wilgotnej pogody trochę lepki. Rurki początkowo białawe, później żółtawo- szare, przy ucisku lub złamaniu barwią się na fioletowoszaro, przy trzonie są głęboko zato- kowato wycięte. Pory w kolorze rurek; przy uszkodzeniu barwią się na szarofioletowo lub czarno, są wąskie, kanciasto-okrągławe. Trzon wysokości 5-16 cm, grubości 0,8-3 (4) cm, początkowo silnie wybrzuszony, później walcowaty z cieńszym wierzchołkiem i zaost- rzony u podstawy. Na białawym lub żółtawo- szarym tle żeberkowato pokryty podłużnymi włókienkami, z punkcikami początkowo szarych, później ciemnobrunatnych, prawie czarnych łu- nia barwy; u młodych stosunkowo ścisły, ale bardzo szybko, szczególnie podczas deszczu gąbczasty i nasiąkający wodą. W trzonie włók- nisto twardy; w smaku łagodny. Wysyp zarodników: żółtobrunatny lub cynamo- nowy. Występowanie: grzyb szeroko rozpowszech- niony w Europie w zasięgu geograficznym brzozy: występuje z nią w mikoryzie i pojawia się od czerwca do października. Możliwość popełnienia pomyłki: istnieje duża grupa taksonów pokrewnych i podobnych. Ro- snący pod brzozami L variicolor ma trzon z odcieniem niebieskawym, koźlarz różowieją- cy (L oxydabile) ma miąższ ścisły, różowiejący i inną strukturę skórki kapelusza; koźlarz czar- ny (L. melaneum) jest ciemniej zabarwiony. a pod skórką kapelusza i trzonu wykazuje żół- tawy odcień; koźlarz białawy (L. holopus), ros- nący w miejscach podmokłych i bagnistych, ma wszystkie części prawie całkiem białe. Zastosowanie: grzyb jest jadalny. sęczek; uszkodzony ciemnieje. Miąższ biała- wobladożółtawy, w przekroju podbarwia się czerwonawo lub nieco fioletowawo, następnie czernieje; ścisły, później w kapeluszu miękki. Wysyp zarodników: brudnobrunatny. Występowanie: szeroko rozpowszechniony w Europie Środkowej, występujący w rozpro- szeniu, nie przekracza północno-wschodniej granicy występowania buka i grabu. W Polsce dość częsty. Pojawia się od czerwca do paź- dziernika, przeważnie grupami, w lasach liś- ciastych, szczególnie grabowo-dębowych, ale także z topolą, brzozą i leszczyną. Możliwość popełnienia pomyłki: koźlarz babka (L. scabrum) nie jest tak krępy, nie zabarwia mu się miąższ i występuje w innym siedlisku. Zastosowanie: grzyb jest jadalny. Uwagi ogólne: rodzaj koźlarz {Leccinum) obej- muje około 18 gatunków. Są to grzyby mikory- zowe, o kapeluszach suchych i matowych, rur- kach przygniecionych koło trzonu i trzonach szorstkich, pokrytych różnokolorowymi łusecz- kami. Griseum oznacza „szary". Koźlarz grabowy Leccinum griseum (Quel.) sing. 228 Bielaczek owczy Albatrellus ovinus (SCHFF. ex fr.) kotl. et pouz. ^~) Wygląd: kapelusz o średnicy 5-12 cm; jeśli grzyby rosną pojedynczo, wówczas ich kape- lusze są regularne, prawie koliste. Często jednak wyrastają gęsto stłoczone i wówczas ich kapelusze przybierają nieregularnie zgię- te, płatowate kształty i często zrastają się ze sobą. U młodych egzemplarzy są gładkie, starsze popękane lub wydaje się, że są po- dzielone na poletka: są mięsiste, zabarwione na bladoszaro, szarożółtawo lub jasnobrązo- wo. Pory początkowo białe, później żółtawe z zielonkawym odcieniem, długości tylko 1-3 mm, zbiegające po trzonie. Ich ujścia są po- czątkowo białe, później żółtawe, okrągławe i bardzo drobne. Trzon wysoki 3-5 cm, śred- nicy 1-3 cm, gładki i pełny, dość łamliwy; często ustawiony bocznie, lecz spotyka się również ustawienie centralne. Miąższ biały, pod naciskiem często zabarwiający się na żółtawo, w konsystencji jędrny, łamliwy, przy- jemny w smaku i zapachu. Wysyp zarodników: biały. Występowanie: grzyb można spotkać od lipca do października w lasach iglastych; w górach częstszy; występuje zarówno na glebach kwa- rcowych jak i wapiennych; w miejscu występo- wania może pojawiać się bardzo często, zwyk- le pod świerkami. W Polsce rzadki. Możliwość popełnienia pomyłki: bardzo podo- bny jest A. similis (= subrubescens), gatunek do tej pory bardzo mało znany w Europie Środkowej. Podobnie może również wyglądać bielaczek pozrastany (A. confluens). Patrząc z góry można go wziąć za kolczaka obłączas- tego (Hydnum repandum), który jednak ma hymenofor kolczasty. Zastosowanie: bielaczek owczy jest jadalnym i smacznym grzybem, którego miąższ niestety bardzo często bywa „robaczywy". Uwagi ogólne: ovinus znaczy „owczy". Żółciak siarkowy Laetiporus sulphureus (bull ex fr.) murr. S Wygląd: kapelusze często średnicy 10-50 cm, płaskie, wachlarzowato rozpostarte, konsolko- wato odstające, jeden nad drugim dachówko- wato ustawione dachówkowato i za trzonem zrośnięte ze sobą. Barwa górnej strony kape- lusza przechodzi od ceglasto- lub żółtoczer- wonej u młodych owocników przez siarkowo- żółtą u dojrzałych do brudnobiałej u starych, flurt/siarkowożółte, krótkie, 2-4 mm długości. Z podobnie zabarwionych, drobnych porów (3-5 mm) w młodym stadium wydzielają się żółtawe krople cieczy. Miąższ za młodu żywo żółty, miękki i bardzo soczysty, z czasem staje się białawy i łamliwy, łatwy do rozkruszenia i roztarcia. Pachnie aromatycznie, w smaku jest kwaskowy, a na starość nawet gorzki. Wysyp zarodników: bladokremowy. Występowanie: grzyb o światowym zasięgu, w południowej i środkowej Europie występuje pospolicie. Od maja do jesieni spotyka się go w lasach liściastych z dużą ilością dębów, w parkach i ogrodach, na łęgach nadrzecz- nych i przy brzegach dróg od nizin po wyso- kość 1500 m n.p.m. Wyrastają przede wszyst- kim na martwych i żywych drzewach liścias- tych, szczególnie na dębach, wierzbach i róż- nych drzewach owocowych, ale także na klo- nach, olszach, jesionach, topolach, lipach, ro- biniach, orzechach, kasztanowcach i kaszta- nach. Czasem grzyb ten rośnie na drzewach iglastych: w Alpach i północnych Niemczech pojawia się modrzewiach. Zastosowanie: młode, soczyste owocniki nale- ży wypłukać, żeby usunąć kwaskowaty smak, a następnie pokroić na plastry i panierować. Takie sznycle grzybowe są bardzo smaczne. Uwagi ogólne: ten piękny i zwracający na siebie uwagę grzyb bardzo niszczy drzewa. Trwała grzybnia powoduje intensywną zgniliz- nę, zamienia rdzeń drzewa w kruchą, brunat- noczerwoną masę, pień staje się pusty, wy- drążony i wcześniej lub później się łamie. Sulphureus znaczy „siarkowożółty". 230 / Rurkopodobne i konsolkowate ^**ife^ ¦ Pniarek obrzeżony Fomitopsis p/n/cola (sow. ex fr.) karst. Wygląd: owocniki tej wieloletniej huby przyra- stają do drzewa płasko rozszerzonymi, podu- szkowatymi, później kopytowatymi konsolami; ma głębokość do 25 cm, w miejscu przyroś- nięcia grubość 15 cm i szerokość 10-40 cm. Górna strona o twardej skorupie z koncent- rycznymi strefami, bruzdami i guzowato po- marszczona przybiera z wiekiem coraz to inne barwy. Młode grzyby są początkowo pokryte pomarańczowożółtą lub czerwonobrunatną, błyszczącą skorupą przypominającą lakowni- cę lśniącą (Ganoderma lucidum). Później sko- rupa czernieje lub staje się ciemnoszara, na- tomiast najmłodsza strefa jest czerwona, a świeżo przyrastający brzeg źółtawobiały. Młode, rosnące owocniki na tępym, nabrzmia- łym brzegu kapelusza i na spodniej stronie często wydzielają krople płynu. Spodnia stro- na, w miejscu nacisku zmieniająca kolor na szary lub brunatnoczerwony, ma małe, okrąg- łe, bladożółte pory 3-4 mm. W przekroju grzyba widać dokładnie rurki ustawione war- stwowo jedna na drugiej, koloru jasnego Wygląd: wieloletnie, często kopytowate owoc- niki osiągają szerokość 10-30 (50) cm i gru- bość 7-15 (25) cm. Powierzchnię pokrywa twa- rda, 1-3 mm grubości, matowa skórka (krusta) różnie zabarwiona w zależności od wieku. Młoda jest przeważnie czerwonobrunatną, pó- źniej orzechowobrunatna, przyozdobiona cie- mniejszymi, falistymi pręgami. W ciągu zimy skórka przybiera kolor jednolicie szary i taka już pozostaje, tylko strefy przyrostu wykazują zabarwienie orzechowe. Stare grzyby są sza- re lub ciemnoszare, z nieregularnie koncent- rycznymi, rowkowanymi strefami. Dolna stro- na płaska, szaro lub szarobrunatnie oproszo- na, pod uciskiem znacznie ciemniejąca, z dro- bnymi, okrągławymi, 2-4 mm porami. Najwięk- szą część grzyba zajmuje wielowarstwowy (każda warstwa grubości 3-10 mm), rdzawo- brunatny hymenofor. Warstwy rurek, podobnie jak koliste bruzdy na skórce, odpowiadają fa- lom wzrostu, które mogą następować wielo- krotnie w ciągu roku. Nad rurkami leży bul- wiasty, brunatnobiały, marmurkowaty, kruchy, drewna: każda warstwa grubości 5-10 mm. Ponad rurkami znajduje się korkowato zdrew- niały miąższ kapelusza grubości 2-6 cm, kolo- ru bladoochrowego, o niewyraźnych strefach i uderzająco kwaskowym zapachu. Wysyp zarodników: bladokremowy. Występowanie: mimo że w Skandynawii z Da- nią włącznie, w środkowych i południowych Niemczech i w krajach alpejskich należy on do najliczniejszych hub drzewnych, na północnej Nizinie Niemieckiej, w Holandii, w północnej i zachodniej Francji oraz w Anglii spotyka się go sporadycznie lub nie ma go zupełnie. W Pol- sce pospolity. Poraża żywe drzewa w miejs- cach uszkodzenia, jednak bardziej atakuje mar- twe drewno. Woli drzewa iglaste, przede wszy- stkim świerki i jodły; można go jednak często znaleźć na drzewach liściastych. Możliwość popełnienia pomyłki: stare, ciem- noszare grzyby są podobne do hubiaka po- spolitego (Fomes fomentarius). Zastosowanie: grzyb niejadalny. tamliwy rdzeń miąższu ostro odcinający się od żółtobrunatnej, łykowatej, włóknistej 2-5 cm grubej warstwy: niegdyś uzyskiwano z niego cenną hubkę do rozniecania ognia. Wysyp zarodników: białawy. Występowanie: rozpowszechniony w Europie od kręgu polarnego do krajów strefy śród- ziemnomorskiej, przy czym w Europie Środ- kowej występuje przeważnie na bukach; w Skandynawii, podobnie jak na wrzosowis- kach i torfowiskach Europy Środkowej, naj- chętniej na brzozach. Na drzewach iglastych bardzo rzadko spotykany. Atakuje drzewa osłabione i uszkodzone, których drewno sto- sunkowo szybko niszczy wywołując białą zgniliznę. Możliwość popełnienia pomyłki: niekiedy my- lony ze starymi, szarymi pniarkami obrzeżo- nymi (Fomitopsis pinicola). Zastosowanie: niejadalny. Uwagi ogólne: fomentarius znaczy „do wznie- cania ognia". Hubiak pospolity Fomes fomentarius (i_. ex fr.) fr. 232 Włóknouszek płaczący Inonotus dryadeus (pers. ex fr.) murr ® Wygląd: ten osobliwy grzyb, zwykle osiągają- cy znaczne wymiary (10-40 (60) cm długości, 5-20 cm głębokości i 3-10 (15) cm grubości) wyrasta u podnóża dębów. Owocniki pojawia- ją się latem jako bulwiasto-okrągławe, niere- gularne, grube poduchy tuż nad ziemią u pod- stawy pnia. Wierzchnia strona, guzowato-jam- kowata, jest początkowo pokryta białożółta- wym puchem, później filcowato omączona i osypana licznymi kropelkami wody, w której rozpuszczone są substancje barwne miąższu kapelusza tak, że przybiera ona kolor czer- wonobrunatny. Następnie znika puch i u doj- rzałych grzybów tworzy się czerwonobrunat- na, naga i cienka skórka (krusta): tylko tępe, żółtawobiałe brzegi strefy przyrostu usiane są brunatnymi kroplami. Już u większego grzyba rozwijają się na spodniej stronie 0,5-2 cm długie, kasztanowobrunatne rurki vi jednej tyl- ko warstwie. Pory dość małe, 3-5 mm, okrąg- ławe, brunatne, świeże srebrzyście połyskują- ce. Gruby, rdzawy miąższ kapelusza jest po- czątkowo łykowato miękki i soczysty, z lekko Wygląd: jednoroczne owocniki zwykle półko- liste lub nerkowate, przymocowane są do drzewa grubą, krótką, trzonowatą nasadą. Wierzchnia strona poduszkowata, wypukła, ma brzeg ściągnięty ku dołowi ponad porami, tępy, gładki, bez zaznaczonych stref; począt- kowo biały, następnie szarobrunatny lub bru- natny, później często popękany, pokryty cien- ką, skórzastą krustą, która daje się ściągać. Niekiedy powstają owocniki zwisające, dzwo- nowate lub ogórkowate, dłuższe niż szersze. Zazwyczaj mają one szerokość 5-20 (30) cm, odstają od drzewa na 7-15 cm i mają grubość 2-5 cm. Białe rurki są w porównaniu do gru- bego miąższu kapelusza uderzająco krótkie (1-8 mm), a u dojrzałych owocników łatwo dają się oddzielić od miąższu. Jest tylko jedna warstwa rurek. Pory na białawej, później żółtawoszarej lub jasnobrązowawej spodniej stronie są okrągławe, małe, 3-4 mm. Biały miąższ kapelusza zajmuje większą część grzyba. Początkowo jest on mięsiście łykowaty, dość soczysty i ciężki, zaznaczonymi strefami, później twardnieje włókniście-korkowato. Wysyp zarodników: białawy, później żółtawy. Występowanie: w Europie jego występowanie jest związane z gatunkami dębów, lecz ku północy bywa on coraz rzadszy; przez połu- dniową Skandynawię przebiega północna gra- nica jego występowania. Na swym terenie wy- stępuje tylko w rozproszeniu lub rzadko; wy- biera przede wszystkim okolice ciepłe, gdzie od lata do jesieni pojawia się u podstawy pni wielkich dębów, a również na ich korzeniach. Bardzo rzadko występuje także na kasztanach jadalnych, bukach, a nawet na jodłach. Wywo- ływana przez grzyb biała zgnilizna atakuje tylko korzenie. Zastosowanie: grzyb jest niejadalny. Uwagi ogólne: dryadeus oznacza „zasiedlają- cy drzewo". po wyschnięciu korkowały, lekki i kruchy. Grzyby giną w zimie. Wysyp zarodników: białawy. Występowanie: szeroko rozpowszechniony na półkuli północnej i częsty wszędzie tam, gdzie rosną brzozy: na innych gatunkach drzew je- szcze nie spotkany. Atakuje przede wszystkim drzewa starsze lub osłabione, przy czym prze- ważnie wnika do drzewa poprzez sęki; powo- duje intensywny rozwój brunatnej zgnilizny. Wydaje się, że dla dobrego rozwoju grzyba potrzebna jest wysoka wilgotność powietrza lub drzewa, na przykład w lasach bagiennych lub bukowych, które wyrastając ponad brzozy zacieniają je. Brzozy zdrowe lub rosnące w suchych miejscach, na przykład przy dro- gach, prawie nie bywają atakowane. Możliwość popełnienia pomyłki: nie istnieje. Zastosowanie: młody grzyb mógłby być jedzo- ny, stary jest gorzki i niejadalny. Uwagi ogólne: betu/inus znaczy „brzozowy". Porek brzozowy Piptoporus betulinus (bull. ex fr.) karst. 234 Gęstoporek cynobrowy Pycnoporus cinnabarinus (jacq. ex fr.) karst. ® Wygląd: owocniki jednoroczne, rzadziej dwu- letnie, o wydłużonych półkolistych, nerkowa- tych lub szpatułkowatych, spłaszczonych ka- peluszach szerokich 2-10 cm, grubych 0,5- -2 cm, odstających od drzewa na 2-8 cm. Strona wierzchnia jest u młodych osobników puszysta, u starszych naga, nieco nierówna, pomarszczona, bez zaznaczonych stref lub z zaznaczonymi tylko na brzegu, u świeżych owocników jaskrawa, pomarańczowocynobro- wa, czerwona, u starszych lub wysuszonych grzybów bledsza. Dość długie rurki (3-7 mm) nierozerwalnie wrośnięte w miąższ mają kolor powierzchni kapelusza, podczas gdy okrągła- we lub kanciaste pory (2-3 mm) są jeszcze intensywniej czerwone. Miąższ cynobrowo- czerwony lub blady, żółtopomarańczowy, z lekko zaznaczonymi strefami; początkowo miękki, później łykowaty i o strukturze korka, bez wyraźnego smaku i zapachu. Wysyp zarodników: biały. Występowanie: wprawdzie gęstoporek cynob- rowy rozpowszechniony jest w całej Europie, Wygląd: wszystkie młode owocnikitworzą po- czątkowo bulwę, która często staje się niewy- raźnym trzonem, gdy z niej wysunie się języ- kowaty, konsolkowaty lub szpatułkowaty ka- pelusz. Miewa on średnicę 10-20 (30), gru- bość 2-6 cm i kolor pomarańczowokrwisto- czerwony lub czerwonobrązowy. Górną po- wierzchnię pokrywa skórka elastyczna, żela- tynowata, promieniście pręgowana, dająca się ściągać, wydzielająca śluzowatą substan- cję, z której mogą powstawać czerwone krop- le na zaokrąglonym brzegu kapelusza. Dolna strona kapelusza składa się z pojedynczych rurek nie zrośniętych ze sobą ściankami. Po- ry o jednolitym, żółtawobiałym zabarwieniu, różowieją pod wpływem nacisku i później. Miąższ również czerwonawy, soczysty, z cie- mniejszymi pręgami w miejscu rozłamania, poprzecinany promienistymi włókienkami, ła- twy do rozerwania. Ma odświeżający, owoco- wy zapach i nieco kwaskowaty, czasami lek- ko gorzkawy smak. Wysyp zarodników: czerwonawobrunatny. to jednak prawie całkowicie unika jej północ- no-zachodniej części będącej pod wpływem klimatu oceanicznego. Faworyzowanymi gos- podarzami są drzewa liściaste, od czasu do czasu wykazuje skłonność do drzew iglastych, przede wszystkim do jodły. Grzyb wybiera po- łożenia słoneczne i zawsze można go znaleźć wraz z wroślakiem (Trametes) i rozczepka (Schizphyllum) w charakterystycznym zespole grzybów na leżących pniach, gałęziach, pnia- kach znajdujących się na porębach, polanach, przy duktach i na brzegach lasów. Zastosowanie: grzyb jest niejadalny. Uwagi ogólne: grzyb zawdzięcza swą wspa- niałą czerwień czerwonemu barwnikowi, cin- nabarinie. Sama grzybnia we wnętrzu drzewa nie jest zabarwiona na czerwono. Gęstoporek cynobrowy jest grzybem saprofitycznym, to znaczy atakuje tylko martwe drewno i jako sprawca białej zgnilizny bierze udział w natu- ralnej redukcji. Cinnabarinus znaczy „cynob- rowoczerwony". Występowanie: ozorek dębowy jest szeroko rozpowszechniony w Europie, a jego północna granica występowania pokrywa się z granicą występowania gatunków dębu: rośnie na dre- wnie starych dębów żywych i martwych, przy korzeniach lub wyżej, na pniu; innym gospo- darzem może być kasztan jadalny, natomiast zasiedlenie innych drzew liściastych zdarza się dużo rzadziej. Owocniki pojawiają się od lata do jesieni. Możliwość popełnienia pomyłki: ozorkowiec dębowy (Buglossoporus pulvinus) ma podob- ny kształt i barwę wysypu zarodników; po- czątkowo jest również mięsisty i soczysty i podbiega czerwonym kolorem. Oba grzyby nie są jednak ze sobą spokrewnione i przy dokładniejszym obejrzeniu dają się dobrze rozróżnić. Zastosowanie: młody daje się jeść, ale są różne opinie na temat jego przydatności do spożycia. Uwagi ogólne: hepatica oznacza „wątrobowy, podobny do wątroby". Ozorek dębowy Fistulina hepatica schff. ex fr. 236 Żagwica okółkowa Grifola umbellata (pers. ex fr.) pil. ^ Wygląd: ten skomplikowany i wyrastający w bardzo obfitych pęczkach twór może osiąg- nąć średnicę 30-50 cm. Z grubego, mięsistego i białawego pnia wyrastają liczne odgałęzie- nia, z których każde kończy się faliście wygię- tym kapelusikiem średnicy 1-4 cm, bladożół- tawym lub brązowawym, w środku prawie za- wsze wyraźnie zagłębionym, o powierzchni pokrytej delikatnymi włókienkami. Na spodniej stronie znajdują się rurki długości 1-2 mm. Trzoneczki i gałązki, z których wyrastają, są białawe i częściowo pokryte zbiegającymi po- rami. Owocniki o miękkim i niezbyt trwałym miąższu szybko zaczynają gnić i zapadać się, szczególnie w czasie deszczowej pogody; wię- kszość z nich jest zaatakowana przez larwy owadów. Pachną mąką, w smaku łagodne. Wysyp zarodników: białawy. Występowanie: żagwica okółkowa występuje w umiarkowanej strefie lasów liściastych Eu- ropy. Jest ona stosunkowo rzadka, wyrasta przeważnie dokoła pni i na korzeniach starych dębów i buków, choć również i w młodych Wygląd: Te bardzo piękne grzyby rosną płas- kimi wachlarzykami w grupach, jeden obok drugiego i jeden nad drugim, przyrastając bez trzonu bezpośrednio do drewna. Swą nazwę zawdzięczają wachlarzykowatym ka- pelusikom z kolorowymi strefami. Pojedyn- cze owocniki mają średnicę 3-8 (10) cm, są płaskie i cienkie, złączone w konsole, ustawione jedna nad drugą. Barwy mają bar- dzo różne: żółtawe, brązowawe, prawie czar- ne, na brzegu przeważnie białawe, ku środ- kowi z mniej lub bardziej pasmowatymi stre- fami. W okolicy środka glony często nadają im zielonkawą barwę. Powierzchnia jest deli- katnie aksamitna, krótkoowłosiona lub naga, jedwabiście połyskująca. Pory małe, okrąg- ławo-kanciaste, niekiedy porozrywane i ząb- kowato-szczelmowate, w kolorze między bia- łym a żółtawym, później często jasnobrązo- wym. Miąższ cienki, skórzasto-łykowaty, białawy. Wysyp zarodników: kremowy lub jasnooch- rowy. drzewostanach; także na ziemi, bez wyraźne- go powiązania z drzewem. Rośnie niekiedy już od czerwca, przeważnie do jesieni. Możliwość popełnienia pomyłki: istnieje pew- ne podobieństwo budowy między żagwica okółkową a żagwica listkowatą (G. frondosa). Grzyb ten jednak ma wiele wyraźnie wach- larzykowatych, zachodzących na siebie, sza- robrunatnych kapelusików, wyrastających z krótkiego, mięsistego i szeroko rozgałęzio- nego trzonu. Zastosowanie: grzyb jadalny. W Polsce pod- lega ochronie całkowitej. Uwagi ogólne: pod powierzchnią gleby znaj- duje się podziemne sklerocjum. Jest to niere- gularny, bulwiasto rozgałęziony twór otaczają- cy cienki, żywy korzeń drzewa; każdego roku wydaje nowe owocniki. Umbellata znaczy „pa- rasolkowata". ®______ Występowanie: wroślak różnobarwny jest w Europie jednym z ważniejszych gatunków grzybów rozkładających drewno. Bardzo po- spolity od morza po góry, przede wszystkim na martwym drewnie drzew liściastych, rza- dziej iglastych. Można go znaleźć przez cały rok; owocniki, które nie dorosły jesienią, koń- czą swój rozwój na wiosnę. Możliwość popełnienia pomyłki: gatunek two- rzy formy przejściowe do innych wroślaków i może przysparzać problemów przy oznacza- niu. Bardzo podobny i czasem z nim stowarzy- szony jest wroślak strefowany (T. żonata), któ- ry jest początkowo drobnoowłosiony w odcie- niu białawym lub szaroźółtawym; później owłosienie zanika i grzyb staje się strefami mniej lub bardziej brązowy i nagi. Obrasta przede wszystkim brzozy, topole i wierzby. Zastosowanie: niejadalny. Uwagi ogólne: versicolor znaczy „różnobarw- ny, kolorowy". Wroślak różnobarwny Trametes versicolor (L. ex fr.) pil. 238 Skórnik szorstki Stereum hirsutum (wild. ex fr.) s. f. gray Wygląd: ten również pod względem ubarwie- nia piękny grzyb tworzy faliście wygięte, nie- regularne, dachówkowate kapelusze; rozras- ta się szeroko na drewnie i świeży ukazu- je charakterystycznie żóttawopomarańczowe strefy brzegów kapelusza. Poszczególne owocniki mają szerokość 2-10 cm, są biała- we, żóltawobrązowe lub szare z żółtym brze- giem. Powierzchnię mają szorstką, kosmko- watą, bezbarwną, owłosioną i nieco strefowa- ną. Warstwa zarodnikonośna, hymenium, jest gładka, jaskrawopomarańczowożółta lub ochrowa, rzadko z przymieszką odcienia ró- żowego. Starsze lub wyschnięte są mniej lub bardziej szarawe, wyblakłe. Miąższ cienki, skórzasty i skórzasto-łykowaty. Wysyp zarodników: białawy. Występowanie: skórnik szorstki jest pospolity w całej Europie. Zasiedla świeżo powalone pnie drzew i należy do gatunków pionierskich. Szczególnie chętnie rośnie na odrąbanych gałęziach, na składowanych pniach i pniakach dębów powodując białą zgniliznę, lecz Wygląd: kapelusz tego osobliwie zbudowane- go grzyba ma średnicę 1-4 cm, kształtem przypomina wachlarzyk. Często jednak mają również wygląd mniej lub bardziej płatowaty, gdyż bywa, że wiele kapeluszy łączy się ze sobą. Kapelusz jest na wierzchniej stronie białawoszaro ubarwiony i kosmkowato, filco- wata owłosiony. Czasami pojawia się na nim nalot w kolorze lila. W stanie wilgotnym kape- lusz jest bardziej brudnoszarobrunatnie zaba- rwiony i niewyraźnie strefowany. Falisty brzeg jest lekko podgięty. Blaszki, od których grzyb wziął swą nazwę, stanowią jego cechę chara- kterystyczną, po której można go łatwo rozpo- znać: są one rozszczepione wzdłuż, a ponadto dość luźno ustawione i różnej długości; mają kolor czerwonawoszary lub lekko fioletowy. Owocnik zupełnie bez trzonu lub z bardzo krótkim; w ogóle wygląda to tak, jakby owoc- nik był bocznie przyczepiony do podłoża wy- dłużoną podstawą kapelusza. Od miejsca przyczepienia wachlarzowato rozchodzą się blaszki. można go spotkać również na brzozach, bu- kach i innych drzewach liściastych, a tylko rzadko na iglastych. Zeszłoroczne owocniki mogą w następnym roku przyrastać w dal- szym ciągu na brzegu. Możliwość popełnienia pomyłki: zilustowany tu gatunek jest najczęstszą formą tego bardzo zmiennie ubarwionego grzyba. Jego wygląa bardzo się zmienia w zależności od pory roku i wieku owocnika. Oczywiście istnieje wiele ras, między innymi również i taka, u której warstwa zarodnikonośna czerwienieje w miej- scu zranienia. Zastosowanie: grzyb niejadalny. Uwagi ogólne: skórniki (Stereum) są na ogół grzybami zasiedlającymi drewno i można je rozpoznać po gładkiej warstwie zarodniko- nośnej nie tworzącej rurek, porów, kolców ani listewek. Hirsutum znaczy „szorstko owłosiony". 35_______ Wysyp zarodników: biały lub lekko czerwonawy. Występowanie: można go znaleźć przez cały rok. Bardzo często występuje na świeżo po- walonych pniach drzew liściatych, a również i na martwych gałęziach i odpadach drewna liściastego. Należy do gatunków pionierskich. Również i żywe, zranione drzewa liściaste bywają wykorzystywane jako podłoże. Zasied- la także drewno drzew iglastych. Grzyb rośnie w koloniach ułożonych dachówkowato. Możliwość popełnienia pomyłki: tylko ten je- den gatunek rodzaju Schizophyllum występuje w Europie Środkowej; inne rozprzestrzenione są głównie w tropikach. Zastosowanie: niejadalny. Uwagi ogólne: przy niedostatecznej wilgoci rozszczepione połówki blaszek rozkładają się przykrywając warstwę zarodnikonośna. Przy zwiększającej się wilgotności powietrza połó- wki blaszek znowu się wyciągają, co umożliwia wypadanie zarodników; u grzybów bardzo rza- dko można spotkać się ze zjawiskiem takich ruchów ochraniających przed wyschnięciem. Rozszczepka pospolita Schizophyllum commune (FR.) fr 240 Buławka spłaszczona Clavariadelphus ligulus (schff. ex fr.) donk Wygląd: bulawka spłaszczona ma niewiele wspólnego z powszechnym wyobrażeniem o grzybach składających się z kapelusza i trzonu. Mały, maczugowaty owocnik ma wy- sokość 4-8 cm. Spotkać można wiele egzemp- larzy z przyciętym wierzchołkiem i podłużnymi fałdami, spłaszczonych lub rozszczepionych na pół. „Główka" ma zawsze większą śred- nicę, około 0,5-1,5 cm: ku podstawie grzyb zwęża się do 0,3-0,5 cm i tam można rozpo- znać białą, kosmkowatą grzybnię. Grzyb jest początkowo żółtawobiały, później żółtawobrą- zowawy lub brązowawy z mniej lub bardziej wyraźnym, łososiowobrunatnawym lub fioleto- wobrunatnawym odcieniem. Powierzchnia młodych osobników gładka, u starszych guzo- wata, pomarszczona, jamkowata, często z po- dłużnymi bruzdami; wewnątrz pusty. Miąższ białawy, gąbczasto miękki, delikatny, gdy świeży - elastyczny, na sucho się kruszy; w smaku łagodny lub nieco gorzkawy. Wysyp zarodników: kremowy. Występowanie: buławka spłaszczona rośnie Wygląd: bulawkowaty owocnik może docho- dzić do wysokości 20 cm, niekiedy nawet 25 cm. Za młodu jest mniej więcej walcowaty, lecz bardzo szybko zmienia się w buławko- waty ze zgrubiałym, zaokrąglonym „brzuś- cem palca" i wąską podstawą; średnica u gó- ry wynosi 2-5 (8) cm. Powierzchnia za miodu jasnożółta, stopniowo żółtawo-, ochrowo-, winnobrunatna z łososiowofioletowym odcie- niem; początkowo gładka, w trakcie dojrze- wania coraz bardziej pokrywa się zmarszcz- kami biegnącymi bardzo nieregularnie z góry na dół. Młode, jeszcze żółte owocniki w miej- scu naciśnięcia zmieniają kolor na brudny brązowopurpurowy z odcieniem winnoczer- wonym. Jeśli buławkę pałeczkowatą prze- ciąć, to u młodych osobników widać jędrny, biały miąższ, który z postępującym dojrzewa- niem staje się coraz bardziej gąbczasty. Za- barwia się pod naciskiem podobnie jak po- wierzchnia owocnika. Pachnie bardzo przyje- mnie, lecz w smaku jest gorzki. Wysyp zarodników: kremowy. w lasach szpilkowych przy drogach w miejs- cach porośniętych trawą, dokoła pni i pnia- ków, chętnie w ściółce świerkowej, często gro- madnie, ale również i pojedynczo. Można ją znaleźć od sierpnia do listopada, U nas tylko miejscami bardziej pospolita. Możliwość popełnienia pomyłki: barwą i kształ- tem podobna do również żółtawej lub poma- rańczowej buławki pałeczkowatej (C. pistilla- ris), lecz jej występowanie w lasach liścias- tych powinno właściwie wykluczyć możliwość pomyłki. Zarodniki buławki spłaszczonej od- różniają się od innych gatunków tym, że są długie, często walcowate. Zastosowanie: grzyb warunkowo nadaje się do jedzenia, jest jednak niezbyt smaczny, czę- sto gorzkawy. Uwagi ogólne: rodzaj buławka (Clawiadel- phusj ma w Europie 7 gatunków, przy czym oznaczanie może sprawiać wiele trudności. Dane dotyczące stanowiska mogą być pomoc- ne, ale nie można się wyłącznie na nich opie- rać. Ligula znaczy „języczek, języczkowata". Występowanie: buławka pałeczkowatą roz- przestrzeniona jest na całym świecie. W Euro- pie jest saprofagiem w lasach bukowo-dębo- wo-kasztanowych, w Europie Północnej rów- nież w lasach leszczynowych. W Polsce jest dość rzadko spotykana w lasach liściastych. Woli gleby żyzne, zawierające wapienie. Owo- cniki można znaleźć latem i jesienią. Możliwość popełnienia pomyłki: bardzo podo- bna do buławki pałeczkowatej jest buławka obcięta (C. truncatus), lecz jest bardziej czer- wonobrązowawo zabarwiona i ma prawie ob- cięty wierzchołek. Opisana powyżej buławka pałeczkowatą (C. ligulus) jest mniejsza i roś- nie w lasach świerkowych. Zastosowanie: grzyb niejadalny. Uwagi ogólne: są to grzyby niezbyt częste i bardzo niezwykłe; powinno się je więc zo- stawiać w spokoju. Pistillaris znaczy „maczu- gowaty, pałeczkowaty". Buławka pałeczkowatą Clavariadelphus pistillaris (L ex fr.) donk 242 Wygląd: caty owocnik jednym przypomina gru- bą gąbkę kąpielową, innym napuszoną kwokę. Grzyb składa się z silnie rozgałęzionej grzy- bni z taśmowatymi, kędzierzawymi, między sobą ciasno przeplecionymi rozgałęzieniami, które rozwijają się na wszystkie strony z tkwiącego w ziemi i dlatego trudno rozpo- znawalnego białego trzonu. Stare egzempla- rze mogą osiągać średnicę 30 cm, a nawet 40 cm i ważyć kilka kilogramów. Grzyb począt- kowo ma bladożółtawe zabarwienie, lecz stop- niowo blednie i wygląda wówczas brudnobia- łobrązowawo. Miąższ biały, woskowaty, ma zapach korzenny i przyjemny, orzechowy smak, Wysyp zarodników, bladoochrowy. Występowanie: szmaciak gałęzisty jest paso- żytem korzeni powodującym gnicie sosny. Szczególnie wśród starych drzew może pro- wadzić do dużych strat w rdzeniu dolnych części pnia; jeszcze kilka lat po ścięciu drze- wa może produkować owocniki na pniaku i do- koła niego. Można go spotkać w starych drze- Ramaria Largentii marr & stunz Wygląd: bardzo bogato rozgłęziony owocnik może dochodzić do wysokości 17 cm, a przy tym często jest szerszy niż wyższy. Z moc- nego trzonu rozwijają się bardzo gęsto usta- wione, bogato rozczłonowane gałęzie, które z wiekiem kończą się mniej lub bardziej krót- kimi, tępymi, zębatymi lub wyglądającymi jak ułamane czubkami. Trzon u podstawy białawy, przy przejściu w dolną, główną gałąź przewa- żnie pięknie żółty. Gałęzie u młodych grzybów przeważnie ciemnopomarańczowe, ku wierz- chołkom najbardziej intensywnie zabarwione, z czasem bledną i stają się jasnokremowożół- topomarańczowe. Podczas dojrzewania zarod- ników gałęzie są obsypane nimi na kolor kre- mowoochrowożółty. Miąższ brudnobiaławy, pod hymenoforem niekiedy lekko przebarwio- ny. Ma przeważnie zapach gumy lub przypo- mina zapach gabinetu dentystycznego; smak łagodny, na wierzchołkach lekko gorzki. Wysyp zarodników: żółtoochrowy. Występowanie: ten pięknie zabarwiony i w Eu- ropie jeszcze niezbyt często spotykany gałę- wostanach sosnowych, na nizinach i w górach do 1000 m n.p.m. W Polsce nie należy do częstych grzybów i podlega ochronie. Tworzy owocniki od późnego lata do jesieni. Możliwość popełnienia pomyłki: można go po- mylić z S. nemecii występującym na świer- kach i jodłach, który jednak nie ma tak kędzie- rzawych końców rozgałęzień lecz tylko lekko faliste, o gładkich brzegach, słomkowożółtego koloru, poza tym jest silniejszy, potężniejszy. Zastosowanie: szmaciak gałęzisty jest jadalny i ceniony przez wielu zbieraczy. Wewnątrz niego żyje wiele drobnych organizmów, które z trudem można usunąć; również ziarnka pias- ku i źdźbła trawy bywają po prostu włączone do wnętrza rozrastającego się grzyba. Uwagi ogólne: warstwa zarodnikonośna two- rzy się na skierowanej ku ziemi stronie taś- mowatych, płatowatych rozgałęzień. Również i ten grzyb jest podstawczakiem (Basidiomy- cetes). Crispa oznacza „kędzierzawa". ziak rośnie szczególnie chętnie w górskich lasach świerkowych i tworzy owocniki od sier- pnia do września. Grzyb na fotografii pochodzi z okolic Moosburg w Górnej Bawarii, Możliwość popełnienia pomyłki: oznaczenie poszczególnych gatunków gałęziaków jest bardzo trudne. Na podstawie podobieństw lai- cy przeważnie błędnie je określają. Gałęziak złocisty (R. aurea) ma wierzchołki nie tak in- tensywnie zabarwione na pomarańczowo, a za młodu przeważnie żółte. Rośnie w lasach liściastych, przeważnie koło buków. Zastosowanie: wartość nieznana. Uwagi ogólne: bez znajomości rzeczy i bez studium cech mikroskopowych oznaczenie większości gatunków gałęziaków jest niemoż- liwe: cechą rozstrzygającą są zarodniki, któ- rych kształt, masa i ornamentacja, a także budowa strzępek decydują o przynależności do gatunku. Sfotografowany grzyb został ozna- czony przez znakomitego znawcę tej grupy grzybów, pana E. Schilda. 244 Gałęziak żółty Ramaria flava (schff. ex Wygląd: owocnik osiąga wysokość do 15-20 cm i średnicę 10-15 cm. Z grubego, białego trzonu wyrastają wielokrotnie podzielone, gę- ste i krzaczkowate odgałęzienia mniej lub bar- dziej walcowate, ale także i spłaszczone bocz- nie. Odgałęzienia często mają dwa czubeczki lub nieregularnie stępione końce: są jaskrawo jasnożółte lub jasnożółtkowe; za młodu dolne i znajdujące się ponad trzonem są często siar- kowożółtonabiegłe, starsze mają odcień kre- mowoochrowy. W miejscu nacisku nabiegają często lekko żółtowinnobrązowawo. Wilgotny miąższ\es\ brudnobiały, szczególnie w trzonie mniej lub bardziej marmurkowaty, nie zmie- niający koloru. Zapach cierpki, smak łagodny, ale czubeczki, szczególnie starsze, bywają go- rzkawe. Wysyp zarodników: ochrowożółty. Występowanie: grzyb jest jednym z najwięk- szych i najczęstszych w tym rodzaju w Europie Środkowej. Rośnie w lasach liściastych, igla- stych i mieszanych, szczególnie koło buków i świerków. Pojawia się od lipca do września. Gałęziak strojny Ramaria formosa (pers. Wygląd: nazwa gatunkowa formosa nie ma nic wspólnego z chińską wyspą, nie wskazuje także na pochodzenie gałęziaka strojnego: słowo to pochodzi z łaciny i znaczy mniej więcej „pięknie ukształtowana". Owocnik może osiągać wysokość 15 (17) cm i średnicę 4-12 cm, przeważnie jednak występują okazy o średnicy 8-10 cm. Z grubego, u podstawy białego pnia środkowego wyrastają koralo- wato rozgałęzione, gęsto ustawione odgałę- zienia podzielone na wierzchołku na dwa lub trzy ząbki mniej więcej tępo zakończone. Trzon ku górze zabarwia się na ochrowożół- tawo z różowym podbarwieniem. Rozgałęzie- nia są łososiowe, na ząbkach mniej lub bar- dziej żółtawe, a później dojrzałymi zarodni- kami zabarwione na kolor ochry. Miąższ biały i wilgotny, nie wodnisty, marmurkowaty, nie zmieniający barwy, bez wyraźnego zapachu, w smaku gorzkawy. Wysyp zarodników: ochrowożółty. Występowanie: gałęziak strojny rośnie tylko w lasach liściastych, na glebach wapiennych, !.) QUEL ^) Możliwość popełnienia pomyłki: jak już wyżej wspomniano, bywają podobne grzyby, które można dokładnie oznaczyć tylko pod mikro- skopem. Opisany gatunek z wyglądu przypo- mina R. obtusissima, do którego jest podobny zabarwieniem, szczególnie młodych owocni- ków. R. flavobrunnescens\esl mniejszy. Zastosowanie: można by młodych osobników użyć jako składnika potrawy z grzybów, lecz ze względu na możliwość popełnienia pomyłki należy się raczej od tego powstrzymać. Uwagi ogólne: gałęziaki należą do podstaw- czaków (Basidiomycetes). Tworzą one swe za- rodniki na podstawkach - bazydiach, wytwo- rzonych dokoła warstwy zarodnikonośnej na zewnętrznej stronie odgałęzień. Wiele książek określa gałęziaki jako dobre grzyby jadalne, jednakże między nimi znajdują się również gatunki trujące. Początkujący grzybiarze po- winni raczej zrezygnować ze zbierania gałę- ziaków do celów spożywczych. EX FR.) QUEL. OH częściej pod bukami, gdzie można go znaleźć od lata do jesieni. Możliwość popełnienia pomyłki: gałęziaka strojnego, przynajmniej młodego, można łat- wo rozpoznać po strefowaniu zabarwienia (podstawa biała, rozgałęzienia łososiowe, wierzchołki żółte). Oznaczenie starszych eg- zemplarzy jest bardzo trudne i nawet spec- jalistom, oglądającym go pod mikroskopem, sprawia kłopoty. Również trujący gałęziak bla- dy (/?. Mairei) ma blade, podłużnie pomarsz- czone odgałęzienia, zabarwione na wierzchoł- kach na kolor czerwonawofioletowawy. Zastosowanie: grzyb jest trujący, wywołuje sil- ne zaburzenia żołądkowo-jelitowe. Uwagi ogólne: zbieracze grzybów jadalnych powinni się trzymać podstawowej zasady: ga- tunki, które mają w trzonie czysty, biały miąższ są trujące, natomiast z miąższem mar- murkowatym mogą być jadane, co jednak nie jest wskazane. 246 :"~- Pięknoróg lepki Calocera viscosa (pers. ex fr.) fr. ® Wygląd: ten piękny grzyb ma owocnik roz- gałęziony na kształt jeleniego poroża lub ko- ralowców, dochodzi do wysokości 3-7 cm. Na górnych końcach owocnika często można roz- poznać jeszcze dodatkowe, podwójne rozgałę- zienie. Cały owocnik zabarwiony jest na kolor żółtka lub pomarańczowoczerwony. Od krót- kiej, białawo omszonej podstawy odchodzi często sznur przypominający korzeń, długi 20-25 cm, którym grzyb wnika w drewno. Ten nibykorzeń stanowi część owocnika rozwijają- cą się głęboko w drewnie; dopiero poza drew- nem grzyb tworzy typową część owocnika. Jest on łykowaty, „gałęzie" są gładkie, przy wilgotnej pogodzie śluzowato lepkie z powodu galaretowatej otoczki: sprawia to trudność przy wyciąganiu grzyba z podłoża. Elastyczny, łykowaty miąższ w stanie suchym nabiera ro- gowatotwardawej konsystencji; przy dostate- cznie wysokiej wilgotności powietrza rozmię- ka na nowo. Wysyp zarodników: jasnoochrowożółty. Występowanie: pięknoróg lepki wyrasta pęcz- Wygląd: piękny grzyb o bardzo zmiennym wy- glądzie, dochodzi do wysokości 10—20 cm. Z trzonu przeważnie potężnego, wyrastają nieco zgięte odgłęzienia różnej grubości, ukształtowane podobnie jak koralowce na co- raz drobniejsze ramiona i kończące się krótko stępionymi lub mniej albo bardziej ząbkowaty- mi gałązkami. Trzon, szczególnie ku dołowi, jest białawy, ku górze, aż do odgałęzień, kre- mowobiaławy, blado brunatnawobiały, a póź- niej z powodu dojrzewających zarodników przechodzący w żółtawą ochrę. Stare okazy mają kolor bladoochrowobrunatnawy. Końce są za młodu bladoczerwonawe lub purpuro- wowinnoczerwone i z czasem bledną ku doło- wi. Miąższ brudnobiały i najwyżej na koniusz- kach mniej lub bardziej podbarwiony na czer- wonawo, poza tym nie zmienia barwy. Zapach ma przyjemny, owocowy, smak łagodny. Wysyp zarodników: jasnoochrowy. Występowanie: grzyb w Europie mniej lub bar- dziej częsty, u nas niezbyt pospolity, rośnie w lasach liściastych i iglastych, szczególnie kami różnej wielkości w lasach iglastych na próchniejących pniach, gnijących korzeniach i ściętych drzewach. Szczególnie często spo- tyka się go na drewnie świerkowym. Można go znaleźć przez cały rok, lecz przede wszystkim od lipca do stycznia. Możliwość popełnienia pomyłki: podobny, lecz znacznie mniejszy jest pokrewny pięknoróg szydłowaty (C. cornea). Jest on wysoki na 0,5-1 cm i ma przeważnie owocnik zupełnie nie rozgałęziony lub tylko niewiele. Poza tym występuje tylko na drewnie drzew liściastych, gdzie rośnie w niewielkich koloniach. Okazją do pomyłek mogą stać się jeszcze różne inne pięknorogi i gałęziaki. Zastosowanie: należy zrezygnować ze spoży- wania tych grzybów, bo wprawdzie są one jadalne, lecz łykowate i trudno strawne. Nie- które z podobnie wyglądających gatunków ga- łęziaków są wyraźnie niejadalne lub nawet trujące. pod bukami, na glebach wapiennych i kwar- cowych. Możliwość popełnienia pomyłki: w piśmiennic- twie do tej pory podawane są dwa dalsze, podobne gatunki: R. botrytis fm. musaecolor i R. rubipermanens. Donoszono o nich z Włoch i Bawarii, ale prawdopodobnie występują i w innych miejscach; ze względu na duże podobieństwo są mylone przez niedoświad- czonych grzybiarzy i amatorów z „prawdzi- wym" R. botrytis. Do dokładnego oznaczenia potrzebne jest wnikliwe studiowanie gatunku. Zastosowanie: istnieje przekonanie, że ten ga- łęziak jest najsmaczniejszy ze wszystkich grzybów z tego rodzaju, jednak ze względu na stosunkową rzadkość powinien być chroniony. Uwagi ogólne: należy wspomnieć, że maczugi lub odgałęzienia owocników gałęziaków są okrągławe lub płaskie i ze wszystkich stron pokryte warstwą zarodnikonośną (hymenium). Botrytis znaczy „winogrono". Gałęziak groniasty Ramaria botrytis (pers. ex fr.) bound «L^) 248 Gożdzienczyk grzebieniasty Clavulina cnstata (holskj. ex fr.) schroeter Wygląd: osobliwy, białawy owocniko licznych, bardzo nieregularnych rozgałęzieniach, do- chodzi do wysokości 4-6 (10) cm. Bardzo kró- tki trzon może osiągnąć średnicę do 1 cm. Wyrastają z niego mniej lub bardziej cienkie odgałęzienia spłaszczone ku wierzchołkowi i dzielące się na wiele drobnych gałązek za- kończonych grzebieniasto wyciętymi, ostrymi, ząbkowatymi wierzchołkami. Gałązki te są mniej więcej białe, później bardziej białosza- re, szczególnie na końcach, i bardzo łamliwe. Miąższ również białawy, niekiedy trochę gorz- kawo stęchły. Wysyp zarodników: biały. Występowanie: gożdzienczyk grzebieniasty jest grzybem szeroko rozpowszechnionym i pospolitym; rośnie w lasach liściastych i ig- lastych, na ziemi, chętnie na ściółce szpilko- wej. Znajdowany często od sierpnia do paź- dziernika. Możliwość popełnienia pomyłki: znany jest szereg odmian tego białego grzyba. Ich owoc- niki mogą wyglądać bardzo różnie, a więc Wygląd: owocnikidość małe i delikatne, wyso- kości 1-2 cm, fioletowe, blednące przy wysy- chaniu. Cienkie i delikatne odgałęzienia są okółkowo widlasto rozgałęzione z zaokrąglo- nymi rozwidleniami i krótkimi, fioletowymi wierzchołkami gałązek. Wysmukłe owocniki schodzą ku podstawie zwykle wyraźnie rozpo- znawalnym, choć bardzo krótkim, czerwono- brunatnym w odcieniu trzonem często od dołu obrośniętym białym, filcowatym, łatwo ścieral- nym osadem. Miąższ nieco woskowaty, jednak ścisły i bez specjalnego zapachu. Występowanie: grzyb nie jest w Europie czę- sty (Anglia, Francja, Włochy, Szwajcaria, Niemcy) i oprócz szczęścia trzeba mieć dobre oczy, żeby ten fioletowy drobiażdżek znaleźć na ciemnej, nagiej ziemi. Od połowy sierpnia do późnej jesieni wyrasta on pojedynczo, rza- dziej w rozrzuconych gromadkach na nagiej ziemi w wilgotniejszych miejscach, znosząc obok siebie jako konkurencję najwyżej niskie mchy. Możliwość popełnienia pomyłki: te piękne mogą mieć końce ząbkowato-grzebieniaste lub szczeciniaste, rozgałęzione widlasto lub od góry stępione, często gęsto pozrastane. Podobny jest gożdzienczyk popielaty (C. cinerea), który rośnie tak samo krzacz- kowato, ma jednak, szczególnie w dolnej czę- ści, szare odcienie. Również białawy goż- dzienczyk pomarszczony (C. rugosa) jest nie rozgałęziony lub rozgałęzia się jak poroże, podobnie jak pięknoróg lepki. Zastosowanie: grzyb jest niejadalny. Nic nie wiadomo o jego właściwościach trujących, lecz dla zbieraczy grzybów góździeńczyki grzebieniaste i ich inni, biali krewniacy nie przedstawiają wartości. Uwagi ogólne: góździeńczyki grzebieniaste i popielate często bywają atakowane przez grzyb pasożytniczy Roselinia c!avariae, który zabarwia je na szaro. Cnstata znaczy „grze- bieniasta". grzybki są łatwe do rozpoznania po wysmukłej postaci, okółkowo rozwidlonym rozgałęzieniu, mniej lub bardziej ścisłym miąższu i fioleto- wym kolorze. Podobne zabarwienie mają goź- dzieniec fioletowy (Ciavaria Zollingen) i goż- dzienczyk ametystowy (Clavulina amethysti- na), które jednak są wyraźnie większe (2- -7 cm) i zwykle bardziej rozgałęzione; mają też bardziej krępą, silniejszą budowę i bardzo kruchy, łamliwy miąższ. Zastosowanie: niejadalny. Uwaga: dokładne oznaczenie grzybów maczu- gowatych i koralowatych bez mikroskopu i do- kładnej znajomości przedmiotu udaje się tylko w bardzo niewielu przypadkach. Zamieszczo- ny na fotografii grzyb został oznaczony przez znakomitego znawcę tej grupy, pana E. Schil- da z Brienz w Szwajcarii. Ramariopsis pulchella (boud.) corner 250 Purchawka chropowata Lycoperdon perlatum pers. ex pers. Wygląd: purchawka chropowata należy do naj- częstszych grzybów purchawkowych naszych lasów, Kształtem przypomina wybrzuszoną butlę z cienką szyjką, co najlepiej można zo- baczyć, jeśli się owocnik ostrożnie wykręci z ziemi i odwróci. Biaława powierzchnia po- kryta jest małymi, białymi, stożkowatymi bro- daweczkami dającymi się łatwo zetrzeć. Te ziarenka lub brodaweczki, przede wszystkim na górnej części owocnika, przypominają ma- łe kolce. Grzyb wysoki do 8 cm i szeroki 2-4 cm za młodu jest biały, a później, gdy na- stępuje dojrzewanie zarodników, jego powie- rzchnia zmienia się na mniej lub bardziej bru- natną. Z biegiem czasu, gdy kolce zostają zmyte lub odpadają, ukazuje się siateczkowa- ta powierzchnia skóry. Ku części trzonowej brodaweczki stają się mniejsze, cieńsze i jest ich coraz mniej. Miąższ owocnika za młodu jest biały i miękki; stopniowo jednak, jeszcze przed żółtoczarnym zabarwieniem, coraz bar- dziej nabiera konsystencji gąbkowatwej, tak, że można go odciąć tylko za pomocą bardzo Wygląd: wiele z tego, co napisano o purchaw- ce chropowatej, odnosi się także do purchawki gruszkowatej. Jej początkowo biała powierz- chnia usiana jest małymi, lepkimi ziarenkami. Główka o średnicy 3-5 cm nieznacznie tylko różni się od główki purchawki chropowatej. Również i tu spotykamy butelkowate lub gru- szkowate przedłużenie jako „nogę"; owocnik ma jednak mniej lub bardziej zaznaczony gar- bek. W stadium dojrzałym grzyb przyjmuje zabarwienie brązowawe; wówczas powierzch- nia staje się gładka lub tylko w niektórych miejscach lepko ziarnista. Wnętrze owocnika u młodszych osobników długo pozostaje białe i jędrne, zabarwia się jednak w końcu na oliwkowobrązowożółto, co miało miejsce rów- nież u purchawki chropowatej. Wreszcie z ot- woru na środku główki wydostaje się brunat- nawy pył- masa zarodników. Miąższ wydziela nieprzyjemną woń nieco przypominającą za- pach gazu, co nie może jednak służyć jako cecha rozróżniająca. Wysyp zarodników: oliwkowobrunatny. ostrego noża. Jak u wszystkich kurzawek i pu- rchawek na końcu procesu dojrzewania przez okrągły otwór w środku kapelusza wysypuje się masa pylistych zarodników. Wysyp zarodników: oliwkowobrunatny. Występowanie: grzyb jest bardzo pospolity i występuje wszędzie. W lasach liściastych i iglastych spotykany przeważnie w dużych grupach; od czerwca do października. Możliwość popełnienia pomyłki: grzyb jest bli- sko spokrewniony z wieloma gatunkami, które często dają się dokładnie oznaczyć wyłącznie pod mikroskopem. L. toetidum ma mocniejsze, brunatniejące kolce, rośnie przeważnie na glebach kwaśnych, niekiedy na murszejącym drewnie i jest równie częsta. Opisana dalej czasznica workowata (Cahatia excipuliformis) ma delikatniejsze kolce. Zastosowanie: młode owocniki są jadalne. Uwagi ogólne: perlatum oznacza „szeroko rozprzestrzeniony". ®___ Występowanie: purchawka gruszkowata wyra- sta zawsze na drewnie. Na niżej położonych obszarach - prawie wyłącznie na pniakach bukowych, szczególnie na bardziej zmursza- łych; od wysokości 500 m n.p.m. również na pniakach świerkowych, a w Alpach powyżej granicy lasów liściastych wyłącznie na drze- wach iglastych (świerki i modrzewie). Niekie- dy owocniki pojawiają się również na ziemi, ale wówczas sznury grzybni łączą się z korze- niami pniaków. Poza tym grzyb jest pospolity i wszędzie częsty. Owocniki pojawiają się od sierpnia do listopada. Możliwość popełnienia pomyłki: z dalszymi krewniakami pokrytymi ziarenkami lub kolca- mi. Purchawka chropowata (L perlatum) nie rośnie na drewnie. Zastosowanie: niejadalna. Uwagi ogólne: pyriforme znaczy „gruszko- wata". Purchawka gruszkowata Lycoperdon pyriforme schff. ex pers. 252 Purchawka brunatna Lycoperdon umbrinum pers. ex pers. ^ Wygląd: młody grzyb wychodzi z ziemi w po- staci małej kulki, która się stopniowo „wzno- si", a później robi wrażenie, że stoi na krót- kiej, grubej nóżce: cały wyrośnięty owocnik ma kształt spłaszczonej gruszki; największa osiągana średnica główki wynosi około 4-5 cm, Ciemna skórka pokryta jest gęstymi, po- czątkowo kremowożółtymi, później brunatny- mi, w końcu prawie czarnymi kolcami i ziaren- kami. Na, niekiedy znacznym, końcu trzonu można zauważyć białe, rozgałęzione włókna grzybni. Jeśli rozciąć owocnik, to pod ciemną skórką pojawia się zbity, biały miąższ, który jednak z postępującym dojrzewaniem staje się oliwkowożółty, aż w końcu przybiera kolor czarnobrunatny. Wówczas wkrótce z małego otworu na środku kapelusza zaczynają się wydostawać chmury zarodników. Wysyp zarodników: czerwonobrunatny. Występowanie: purchawka brunatna wybiera lekko kwaśne gleby próchnicze. Znajduje się ją w górskich lasach iglastych i tylko czasami w lasach liściastych, gdzie przeważnie rośnie Wygląd: kolorem i kształtem purchawka jeżo- wata przypomina bardzo purchawkę brunatną. Również i u niej średnica główki dochodzi do 4-5 cm, tylko rzadko więcej niż 6 cm; gdy się ją delikatnie wyrwie i odwróci, kształtem przy- pmina gruszkę. Zupełnie inaczej jednak wy- gląda skórka: znajduje się na niej gęsta po- krywa długich kolców (do 6 mm) przybierają- cych kształt piramidek; nie przypomina to sto- sunkowo drobnych ziarnistości innych purcha- wek i tęgoskórów; gdy kolce odpadną, widać graniasty wzór. U dojrzałego grzyba zarodniki wydostają się przez mały otwór na wierzchoł- ku owocnika. Właściwego trzonu nie da się ustalić: grzyb często zwęża się ku podstawie bez zaznaczonego odgraniczenia. Cały owoc- nik ma kolor brązowawy. Nacięty miąższ mło- dych osobników jest biały, starszych przybiera barwę brunatnawej purpury. Wysyp zarodników: lilaszary lub ciemnobruna- tny. Występowanie: purchawka jeżowata jest sze- roko rozprzestrzeniona, ale nie wszędzie czę- grupowo. Nie można jeszcze powiedzieć nic dokładnego na temat zasięgu i częstości jej występowania. Możliwość popełnienia pomyłki: z niektórymi innymi, ciemno zabarwionymi purchawkami, co się czasem zdarzało. Dokładnie można ją oznaczyć tylko pod mikroskopem. „Sobowtó- rami" są L. foetidum i L. mo/ie. Zastosowanie: młode owocniki mogłyby być jadalne, ale należy je chronić. Uwagi ogólne: umbrinum znaczy „koloru brą- zu umbryjskiego". jg_____ sta. Występuje od morza po góry. W Polsce rzadka. Rośnie w lasach liściastych, zwłasz- cza bukowych, rzadko w iglastych, na glebach wapiennych, od lipca do października. Możliwość popełnienia pomyłki: purchawki je- żowate, jak już wspomniano, kształtem i bar- wą przypominają inne purchawki i tęgoskóry, jednak szczególnie długie, bardzo silnie za- znaczone kolce pozwalają je dobrze oznaczyć. Inne brunatne gatunki, jak L molle i L umbri- num, mają na skórce tylko drobne, lepkie bro- dawki, a kolce po odpadnięciu nie pozostawia- ją na powierzchni wyraźnego wzoru. Zastosowanie: praktycznie niejadalny. Gdy miąższ jest jeszcze biały, mógłby się nadawać do jedzenia. Uwagi ogólne: echinatum znaczy „igłowato- -kolczasty". Purchawka jeżowata Lycoperdon echinatum pers. ex pers. 254 ¦¦'/>"• ar * °urchawkowate ' 'W i kuliste r.ysae. -J-J: Tęgoskór pospolity Scleroderma citrinum pers. (®) Wygląd: owocniki tylko rzadko przekraczają 3-10 (15) cm średnicy. Mają one kształt kuli- sty, trochę spłaszczony, wskutek czego grzyb często ma lekko owalny przekrój. Cała powie- rzchnia składająca się ze skórzastej, łykowa- tej, zabarwionej na kolor ochrowy lub żółtawo- brunatny okrywy pokryta jest zawsze wieloma brodawkami i popękanymi na poletka, ciem- niejszymi łuskami: owocnik zdumiewająco przypomina ziemniak z łuszczącą się skórką. Jeśli rozciąć młody egzemplarz, widać żół- tawobiały miąższ, jednakże stan ten nie trwa długo, ponieważ płodna część owocnika (gle- ba) szybko się zmienia; staje się czarnoczer- wonofioletowa z białawym marmurkowaniem, następnie szybko sucha i łupkowoszara, a w końcu zamienia się w pylisty proszek. Całkowicie dojrzałe osobniki otwierają się w środku okrągławym otworem i uwalniają zarodniki. Wysyp zarodników: czarnobrunatny. Występowanie: tęgoskór pospolity rośnie na ubogich, kwaśnych glebach i występuje za- równo w lasach dębowo-brzozowych, jak i w bukowo-dębowych lub sosnowych, a także na terenach bagiennych i wrzosowiskach, szczególnie chętnie na piaskach, piaskowcach i granicie. Pospolity i wszędzie częsty. Owoc- niki pojawiają się od lipca do jesieni. Możliwość popełnienia pomyłki: bardzo podo- bny jest tęgoskór brodawkowany (S. verruco- sum), którego „skórka" także i w młodym stadium nie przekracza 1 mm grubości. Grzyb ten ma przeważnie wyraźny trzoneczek i silnie rozwinięte, korzeniaste sznury grzybni. Bywa- ją jeszcze inne tęgoskóry: żaden z nich nie nadaje się do jedzenia. Zastosowanie: lekko trujący; młode osobniki mimo to bywają przez niektórych zbieraczy stosowane jako przyprawa. Powinno się od tego zaniechać, gdyż spożycie może wywołać nieprzyjemne zaburzenia pokarmowe. Uwagi ogólne: citrinum znaczy z łaciny „cy- trynowożółty" Czasznica workowata Calvatia excipuliformis (pers.) perdeck •e Wygląd: owocnik przeważnie głowiasty na dłu- gim trzonku, rzadko gruszkowaty lub maczu- gowaty; wysokość 7-12 (15) cm, a średnica główki dochodzi przeważnie do 10 cm. Kształt i wielkość grzyba są bardzo zmienne, lecz jest on zawsze wyższy niż szerszy i zawsze z dob- rze zaznaczoną częścią trzonową. Na kremo- wym lub ochrowym tle zewnętrznej strony znajdują się delikatne kolce, drobne ziarenka lub brodawki. Przejście od główki do części trzonowej często jest pofałdowane, a ku doło- wi powierzchnia się wygładza. Grzyb, jak wszystkie purchawki i tęgoskóry, tworzy za- mknięty owocnik. Skórkę ma cienką i słabą, w czasie dojrzewania pękającą na nieregular- ne kawałki, podczas gdy „trzon" utrzymuje się dłużej. Warstwa zarodnikonośna w główce po- czątkowo biała, podczas dojrzewania zarod- ników staje się kakaowobrunatna i pylista. W części trzonowej jest ona komórkowa i bru- natna. Wysyp zarodników: oliwkowobrunatny. Występowanie: od wiosny do późnej jesieni można spotkać czasznice workowate w lasach liściastych i iglastych, a także i poza lasem, na łąkach, wydaje się jednak, że wolą lasy liś- ciaste. Dość pospolite, prawie zawsze rosną w większych grupach. Możliwość popełnienia pomyłki: większe eg- zemplarze mogą przypominać czasznice ocz- kowatą (C. utriformis), mniejsze bywają mylo- ne z purchawką chropowatą (Lycopedron per- latum), jednakże dzięki wyraźnej części głów- kowej czasznica workowata jest dobrze rozpo- znawalna. Zastosowanie: ten duży grzyb zaliczany bywa do grzybów jadalnych, mimo że nawet po dłu- ższym gotowaniu jego skórka pozostaje twar- da. Można go jeść tak długo, dopóki miąższ jest zupełnie biały. Uwagi ogólne: excipulum znaczy „czasza, na- czynie" a forma znaczy „forma, kształt" (z powodu kształtu starych owocników). 256 257 Czasznica oczkowata CaWatia utriformis (BULL. ex pers.) jaap. ^B Wygląd: zbieracz grzybów cieszy się zawsze, gdy wśród wielu bardzo do siebie podobnych purchawek i czasznic wreszcie zobaczy grzyb tatwy do oznaczenia. Do nich właśnie należy czasznica oczkowata. Wskazują na to już choćby same pokaźne wymiary, gdyż bardziej gruszkowaty niż okrągły owocnik osiąga śred- nicę 12-15 (20) cm. Od góry jest on zwykle trochę wgięty lub spłaszczony. Młode osobniki pokryte są brodawkami w kształcie piramidek. Jednakże im bardziej się starzeją, tym bar- dziej owe brodawki zanikają, górna strona okrywy staje się popękana i wygląda, jakby była podzielona na tafelki lub płatkowate pole- tka. Drugi koniec grzyba jest pofałdowany i można na nim zauważyć grube sznury grzy- bni. Grzyby pojawiają się białawe, ale wkrótce nabierają koloru białawoszarego, z czasem stają się coraz bardziej złotożółte. Za młodu owocnik zawiera białą glebę, która następnie, poprzez żółtozielonkawy, nabiera ciemnego, brązowooliwkowego koloru. Tej wewnętrznej masie przypisywany jest słaby zapach karbo- Wygląd: białe, okrągłe twory mogą osiągnąć średnicę do 100 cm i ciężar 20 a nawet 25 kg: przeważnie jednak są one znacznie mniejsze. Zbieracz grzybów jadalnych, któremu szczęś- cie dopisze, mógłby mieć dzięki jednemu ta- kiemu znalezisku jedzenie na kilka dni. Skórka jest przeważnie koloru białego; przy dokład- niejszym jednak obejrzeniu widać, że ma ona odcień lekko żółtawy lub brązowawożółty. Mi- mo swego potężnego wyglądu grzyb ma bar- dzo łamliwą i wrażliwą skórkę na której, na- wet przy lekkim ucisku, widać uszkodzenia. Zewnętrzna okrywa całkowicie dojrzałych oso- bników odpada dużymi płatami i wóczas owo- cnik pęka i uwalnia swe wnętrze - glebę. Wnętrze młodych osobników jest białe, dojrza- łych brunatne, dość zbite i kłaczaste. Wysyp zarodników: oliwkowobrunatny. Występowanie: purchawica olbrzymia jest sze- roko rozpowszechniona od morza po góry. W Polsce pospolitsza w północnej części kra- ju, na południu bardzo rzadko spotykana. Roś- nie na łąkach i pastwiskach, na glebach ży- lu, lecz należy być bardzo ostrożnym i nie traktować danych na temat zapachu jako jedy- nej cechy rozpoznawczej. Wysyp zarodników: ciemnobrunatny. Występowanie: od lata do późnej jesieni na suchych łąkach, ugorach, na brzegach lasów, szczególnie na pastwiskach górskich. U nas dość pospolity. Możliwość popełnienia pomyłki: z daleka po- dobny do opisanej czasznicy workowatej [C. excipuliformis). Purchawica olbrzymia (Lange- rmannia gigantea) jest znacznie większa i ma gładką powierzchnię; C. lilacina rośnie prze- ważnie w krajach śródziemnomorskich i mak- roskopowo daje się rozróżnić na podstawie fioletowobrunatnego wysypu zarodników. Zastosowanie: grzyb jest jadalny tak długo, dopóki wnętrze ma kolor biały. Uwagi ogólne: utriformis znaczy „wyglądający jak skórzany pojemnik na wodę". znych zawierających azot i kwaśnych. Tworzy owocniki od sierpnia do października. Możliwość popełnienia pomyłki: tego wielkie- go grzyba nie da się pomylić z innymi. Jego rozwój następuje tak szybko, że już wkrótce po pojawieniu się osiąga wielkie wymiary, którymi znacznie przewyższa wszystkie spoty- kane tęgoskóry. Zastosowanie: dopóki miąższ jest biały, pur- chawicę olbrzymią można zaliczyć do pożąda- nych i bardzo smacznych grzybów jadalnych. Kroi się ją na płaskie płaty i smaży na patelni, panierowane lub bez panierowania. W Polsce jednak, ze względu na rzadkość występowa- nia, grzyb podlega ochronie. Uwagi ogólne: gigantea oznacza „ogromna". Purchawica olbrzymia Langermannia gigantea (batsch. ex fr.) rostkor. 258 I Y Purchawkowate i kuliste 1 Gwiazdosz frędzelkowany Geastrum sessile (SOLV.) pouz. 55 Gwiazdosze, z których jeden gatunek został tu opisany i zilustrowany jako przedstawiciel ca- łej grupy, należą do najpiękniejszych grzybów naszych lasów. Razem z purchawkami i tęgo- skórami należą do grupy wnętrzniaków (Gas- teromycetes). Wygląd: wszystkie gwiazdosze mają charak- terystyczny wygląd zewnętrzny: na gwiazdok- ształtnej „rozecie" leży „kula". Ten kształt jest wynikiem budowy owocników, które na początku rozwoju są zamknięte. Okrywa ze- wnętrzna rozdziera się w trakcie rozwoju owo- cnika, przy czym powstaje rozpostarty lub roz- łożony na ziemi pierścień albo ząbkowany wieniec, który często wyglądem przypomina gwiazdę. Wieniec ten unosi nieco do góry wewnętrzną część owocnika. W miarę dojrze- wania okrywa wewnętrzna pęka na wierzchoł- ku i powstaje otwór, przez który mogą zostać uwolnione zarodniki. Gwiazdosz frędzelkowa- ty po otwarciu się ma średnicę 2-5 cm. Okry- wa zewnętrzna owocnika pęka na 5-8 zaost- rzonych klap. Mięsiste płaty świeżego owoc- Wygląd: owocnik młodych egzemplarzy jest jajowaty, gruszkowaty lub wrzecionowaty. Od strony zewnętrznej pokrywają go czerwono- brunatne włoski; z czasem na górnej stronie powstaje otworek: owłosiona okrywa pęka i widać pod nią cienką, białą skórkę zwaną epiphragma. W trakcie postępującego rozwoju również i ta błonka pęka i można zauważyć wewnątrz błyszczący, białawoszary kubeczek. Po jego wewnętrznej stronie zbiegają do środ- ka wypukłe listwy; ścianki są wyraźnie prąż- kowane. Na górnym, ostrym brzegu zwraca uwagę obrąbek z włoskowatych kosmków. U podstawy kielicha leży - niby jajka w gnieź- dzie ptasim - wiele soczewkowatych tworów o średnicy około 3 mm. Te tak zwane pery- diole przyczepione są do ściany kubeczka za pomocą krótkich trzoneczków i ułożone w ga- laretowatej masie. W nich dojrzewają zarod- niki. Całe owocniki mają wysokość około 1- -1,5 cm, a średnicę około 1 cm. Wysyp zarodników: biały. Występowanie: ten pospolity grzyb spotkać nika mają barwę marcepana i podwijają się pod spód. Na tym ząbkowanym wieńcu znaj- duje się worek z zarodnikami zabarwiony na szarobrunatno, o średnicy 1-1,5 cm, otwierają- cy się uwypuklonym ujściem o ostrych brze- gach. Wysyp zarodników: kakaowobrązowy. Występowanie: głównie na ciepłych obszarach stepowych. W Europie Środkowej występuje około 25 różnych gatunków gwiazdoszy (Gea- strum), jednakże bardzo rzadko. Dojrzałe grzyby można znaleźć od sierpnia do listopa- da w lasach liściastych i iglastych. Możliwość popełnienia pomyłki: ze względu na charakterystyczny wygląd gwiazdoszy nie można pomylić z innymi grzybami. Zastosowanie: grzyby są niejadalne i, choćby już ze względu na stosunkową rzadkość wy- stępowania, należy je bezwarunkowo chronić. Uwagi ogólne: sessile znaczy „siedzący". 2___ można przede wszystkim w lasach bogatych w próchnicę. Rośnie między rozkładającymi się, opadłymi liśćmi, na murszejących gałę- ziach i starszych pniakach drzew liściastych. Możliwość popełnienia pomyłki: w Europie występują jeszcze inne gatunki kubków (Cya- thus), z których do kubka prążkowanego podo- bny jest kubek ogrodowy (C. olla): wewnętrzna jego strona jest jednak błyszcząca i gładka, a nie prążkowana. Występuje on w ogrodach i na polach, rośnie na martwych resztkach roślin i węglu drzewnym. Zastosowanie: grzyb jest niejadalny. Uwagi ogólne: perydiole są wyrzucane w po- wietrze przez krople deszczu, przy czym mo- gą być rozpryskiwane na odległość pół metra. Cieniutka niteczka na perydioli skręca się i może się owinąć dokoła stojącego obok źdźbła trawy lub czegoś podobnego. Rozpad perydioli uwalnia zarodniki. Kubek prążkowany Cyathus striatus (HUDS.) willd. ex pers. 260 Sromotnik bezwstydny Phallus impudicus l. ex pers. ® Wygląd: z tak zwanego czarciego jaja: okrąg- łego, grubego, gąbkowato-galaretowatego, do połowy pogrążonego w ziemi i podobnego do jaja tworu w ciągu kilku godzin wyrasta kom- pletny grzyb. Składa się on z mniej więcej zaostrzonego, dzwonkowatego, o średnicy tyl- ko 3-4 (6) cm kapelusza lub czapeczki z wol- nym brzegiem i często perforowanym wierz- chołkiem. Okrywa go czarnozielonkawa gleba - bardzo nieprzyjemnie pachnąca masa za- wierająca zarodniki. Ta śluzowata warstwa przywabia przelatujące obok owady, które przyczyniają się do rozprzestrzenienia grzy- ba. Jeżeli usunąć tę warstwę, widać strukturę podobną do plastra miodu, przypominającą smardze. Główka umieszczona jest na białym trzonie wysokości do 20 cm i grubości 2-4 cm, zbudowanym bardzo luźno i wewnątrz pustym. U podstawy pozostają resztki galaretowatej osłony, podobnie jak pochwa u muchomorów. Wysyp zarodników: zielonkawy. Występowanie: pospolity w umiarkowanych, północnych.strefach Europy, Azji i Ameryki; Wygląd: „czarcie jajo", wielkości jajka gołę- bia, pęka na wierzchołku i wydostaje się z nie- go rózgowaty twór długości 8-12 cm i grubości 1-1,5 cm. Nie wyodrębniony wierzchołek pus- tego, bardzo luźno zbudowanego, białawego trzonu pokryty jest oliwkowozieloną, lepką, płynną, słabo śmierdzącą masą zarodników - glebą. Wierzchołek jest mniej lub bardziej przedziurawiony. Dojrzałe owocniki zginają się i kładą płasko na ziemi. Nieco pod nimi widać wąski pasek zabarwionego na poma- rańczowo lub bladoróżowo receptakla, który, po wyniesieniu masy zarodników przez owa- dy, ukazuje się w całości. Wysyp zarodników: zielonożółtawy. Występowanie: w Polsce rzadki, objęty ochro- ną gatunkową. Rośnie w bogatych w próch- nicę lasach liściastych i iglastych, często na starych pniakach drzew, na ściółce liściastej, iglastej, trocinach, pojedynczo lub grupowo, często w dużych „gniazdach"; od lipca do października. Możliwość popełnienia pomyłki: mądziak ma- wybiera bogate w próchnicę lasy liściaste i ig- laste. W Polsce występuje wszędzie z wyjąt- kiem wyższych położeń górskich. Pojawia się już wiosną; łatwo daje się znaleźć od sierpnia do listopada, ponieważ zapach grzyba daje o sobie znać przeważnie już z odległości 15-20 m. Objęty ochroną gatunkową. Możliwość popełnienia pomyłki: podobny z budowy i sposobu pojawiania się jest sromo- tnik fiołkowy (Ph. Hadriam): ma on jednak „jajo" zabarwione z zewnątrz na różowo lub fioletowo i rośnie pasożytniczo na trawach wydmowych. Zastosowanie: niejadalny. Ciągle jednak spot- kać można zbieraczy grzybów, którzy wykopu- ją „czarcie jaja", rozkrawają i zjadają młode owocniki. Te praktyki nawiązują do wierzeń ubiegłych stuleci, ponieważ kształt grzyba po- budzał fantazję ludzką. Uwagi ogólne: impudicus znaczy „bezwstyd- ny". ®_________ linowy (M. Ravenelii\ jest podobny z kształtu i barwy, przy czym receptakl jest mocniej za- barwiony na czerwono, a gleba wyraźnie sil- niej pachnie padliną. Grzyb został przywleczo- ny z Ameryki Północnej, a w Berlinie zauwa- żony po raz pierwszy w 1942 r. Rośnie w szklarniach, ogrodach i parkach. M. elegans jest większy, o wyraźnie zwężającym się wie- rzchołku i większych zarodnikach. Zastosowanie: niejadalny Uwagi ogólne: mądziak psi należy do pod- stawczaków (Basidiomycetes), a w nich do klasy wnętrzniaków, do której zaliczane są również purchawki, kurzawki i gwiazdosze. Z rodzaju mądziak (Mutinus) sporadycznie wy- stępują w Europie 4 gatunki. Są to saprofity, żyją w glebie lub na starym drewnie. Caninus znaczy „psi". Mądziak psi Mutinus caninus (huds. ex pers.) fr 262 Kwiatowiec australijski Anthurus Archeri (berk.) fischer Wygląd: kwiatowiec australijski wyrasta z tak zwanego czarciego jaja lekko zagłębionego w ziemi. To „jajo" otoczone jest różowobiała- wą, brązowo poplamioną skórką zewnętrzną (peridium). Po przekrojeniu można w nim roz- poznać żelatynowatą warstwę, a w środku ró- żowobiaławe stadium początkowe całkowicie wykształconego owocnika. Po rozcięciu sto- sunkowo szybko rozprostowuje się cztery do siedmiu ramion gwiazdowato rozłożonych na wszystkie strony; są one porowate i łamliwe, dochodzą do 12 cm długości i mają zaostrzone końce. Czerwoną lub pomarańczowoczerwo- nawą powierzchnię pokrywa ciemnozielonka- wo zabarwiona warstwa śluzu, gleba, która silnie śmierdzi zgnilizną i ma za zadanie przy- wabianie much i innych owadów; zostaje przez nie powoli rozniesiona, podobnie jak to ma miejsce w przypadku sromotnika i mądzia- ka. W tej glebie pływają zarodniki grzyba, które „goście" roznoszą, przyczyniając się w ten sposób do rozmnażania i rozprzestrze- niania grzyba. Wygląd: z tak zwanego czarciego jaja wy- dostaje się w trakcie rozwoju - który może trwać kilka godzin - czerwony, okrągławy, kra- tkowały owocnik z szerokimi dziurami; osiąga średnicę 5-10 cm i podobną wysokość. We- wnętrzną stronę łamliwej konstrukcji oblepia czarnozielonkawa gleba, w której pływają za- rodniki. Wydzielana przez nią woń zgnilizny przynęca owady, które zjadając tę ciecz roz- noszą zarodniki i przyczyniając się do zacho- wania rozprzestrzeniania grzyba. Na podsta- wie, podobnie jak u sromotnika, pozostają re- sztki „czarciego jaja" jako galaretowata osło- na. U starych osobników „koszyczek" się roz- pada i w końcu ginie. Wysyp zarodników: zielonkawy. Występowanie: bardzo rzadki i sporadycznie występujący w Europie Środkowej grzyb; poja- wia się częściej na obszarze krajów śródziem- nomorskich; rośnie w wilgotnych miejscach w lasach, winnicach i na łąkach; występuje również w szklarniach. Pojawia się na przeło- mie lata i jesieni. Wygląd: szarozielony. Występowanie: grzyb pochodzi z Australii i zo- stał przywleczony do Europy: po raz pierwszy odkryty w 1914 r. w Wogezach i od tego czasu szybko się rozprzestrzenia. Jego dotychczaso- wy areał obejmuje północną Hiszpanię, Belgię, południową Dolną Saksonię, północny skraj gór Harcu, poprzez Polskę, Czechy do Styrii i Włoch. Wybiera ciepłe lasy liściaste i miesza- ne na lekko kwaśnej glebie, występuje jednak i w sadzonych lasach sosnowych i poza lasem na wilgotnych łąkach. Owocniki pojawiają się od lipca do września. Możliwość popełnienia pomyłki: w tropikach i strefie subtropikalnej wyrasta między re- sztkami drewna podobny Aseroś rubra, który ma wierzchołki ramion rozszczepione. U nas występuje w tropikalnych szklarniach. Zastosowanie: niejadalny. Uwagi ogólne: anthurus inaziy „płatek kwia- towy", Archeri. nazwa nadana ku czci irlandz- kiego mikologa W. Archera. 2)________ Możliwość popełnienia pomyłki: ze względu na barwę i zapach, a także sposób pojawiania się ("czarcie jajo") może być mylony z kwiato- wcem australijskim, który jednak rozkłada swe ramiona gwiazdowato, ewentualnie jak mors- ka rozgwiazda, dlatego prawdziwą pomyłkę można raczej wykluczyć. Zastosowanie: rozumie się samo przez się, że ten piękny grzyb nie powinien być jedzony. Ze względu na rzadkość występowania należy go również chronić. Każdy miłujący przyrodę zbieracz i fotograf będzie go podziwiał, a nie niszczył. Uwagi ogólne: w środkowej i południowej Eu- ropie występuje z rodzaju Clathrus tylko opi- sany gatunek. Clathrus znaczy "krata", a ru- ber „czerwony". Okratek czerwony Clathrus ruber micheli ex pers. 264 Galaretek kolczasty Pseudohydnum gelatinosum (Scop. ex fr.) karst. s Wygląd; owocniki w kształcie półkuli lub mu- szli dochodzą do szerokości 5-8 cm i grubości 1-1,5 cm. Wierzchnia strona ziarnista lub bro- dawkowata i zamszowato owłosiona, zabar- wiona na kolor mlecznobiały lub lekko szary. Niekiedy dochodzą również zabarwienia fiole- towobrunatne lub ciemnobrązowe, a nawet ak- samitnoczarne. Spodnia strona owocnika po- kryta jest gęsto długimi 2-4 mm kolcami. Mają one kolor biały lub niebieskawy, dominuje jed- nak jasnoszaroniebieskie zabarwienie. Owoc- niki przyczepione są bokiem do drewna: nie- kiedy mają krótki i gruby trzonek. Miąższ grzy- ba wodnisty, galaretowaty, po wyschnięciu ma konsystencję chrząstkowatą; lekko zabarwiony zależnie od koloru wierzchniej strony grzyba. Wysyp zarodników: białawy. Występowanie: galaretek rozpowszechniony jest w całej umiarkowanej strefie półkuli pół- nocnej. U nas pospolity w całym kraju. Owoc- niki znajdowane bywają od września do lis- topada; rosną na starszym, zmurszałym drew- nie drzew iglastych. Chętnie zasiedla po- Wygląd: młode owocniki płomykówki galare- towatej mają kształt łopatkowaty lub języko- waty, starsze egzemplarze - lejka lub „rogu obfitości". Frapujące jest to, że owocnik jest zawsze z jednej strony głęboko rozszczepio- ny, a z drugiej wyciągnięty. Kształt ma bar- dzo różny. Brzeg owocnika falisty i odwinięty, często wybiega płatowata. Z wierzchniej stro- ny początkowo gładki, później pomarszczony, ma barwę żółtoczerwoną lub ciemnopoma- rańczową, pod koniec czerwonawobrunatną; robi wrażenie przezroczystego. Od spodu od- chodzi krótki, szeroko spłaszczony trzon za- barwiony na kolor bladoczerwonawy a u pod- stawy białawy. Czerwonawe zabarwienie wierzchniej strony owocnika blednie coraz bardziej; później robi wrażenie biało oszro- nionego. Wytwarzająca zarodniki warstwa owocnika leży w górnej części strony zewnęt- rznej i w związku z tym wygląda ona niekiedy jak omączona. Grzyb ma wysokość 5-10 cm i szerokość 4-7 cm. Jego miąższ nieco sła- biej zabarwiony niż powierzchnia, ma ty- zostawione pniaki. Niekiedy grzyb rośnie na gnijących pniach drzew iglastych leżących w lesie na ziemi: ginie wraz z ich przeschnię- ciem. Owocniki rosną grupowo, często dachó- wkowato jeden nad drugim. Możliwość popełnienia pomyłki: już nazwa te- go grzyba wskazuje na pewne jego właściwo- ści, które pozwalają na jednoznaczne okreś- lenie gatunku: zwracają uwagę galaretowaty miąższ owocnika, zęby lub kolce na spodniej jego stronie i lodowe zabarwienie. Rodzaj Pseudohydnum ma tylko ten jeden gatunek. Zastosowanie: grzyb nadaje się do jedzenia. Uwagi ogólne: kolce na spodzie powiększają powierzchnię produkującą zarodniki. Gelatino- susoznacza „śliski". ¦0 pową, galaretowatą konsystencję. W okolicy trzonu jest chrząstkowaty. Wysyp zarodników: biały. Występowanie: mamy do czynienia z grzybem górskim, bardzo rzadkim poniżej 350 m n.p.m. W Polsce występuje na obszarach wapiennych gór. Rośnie na otwartych, luźno porośniętych miejscach, na brzegach dróg leśnych, daw- nych miejscach składowania drewna i temu podobnych. Możliwość popełnienia pomyłki: ze względu na specyficzny kształt i zwracające uwagę za- barwienie grzyba tego nie można pomylić. Podobny kształt mają uchówka ośla (Otidea onotica) i uchówka zajęcza (Otidea leporina): mogą, podobnie jak płomykówka galaretowa- ta, występować w pęczkach, są jednak zabar- wione brązowawo lub żółtawo i mają łamliwy miąższ. Zastosowanie: jak niewiele innych grzybów może być jedzony na surowo. Uwagi ogólne: w Europie z rodzaju Tremiscus występuje tylko ten jeden gatunek. Płomykówka galaretowata Tremiscus helvelloides (dc. ex pers.) donk 266 Ucho bzowe Hirneola auricula-judae (bull ex amans) berk. ^ Wygląd: owocnik 4-10 cm szerokości ma cien- ki miąższ, jest tykowaty, galaretowaty i giętki. Nazwa grzyba pochodzi od kształtu przypomi- nającego ucho. Jednakże to „ucho" może być również muszelkowate, odwrotnie miseczko- wate, płatowate lub skręcone, siedzące lub u nasady zwężone w kształcie trzonu. Barwa owocnika waha się między oliwkowym brą- zem, czerwonawymi odcieniami lub fioletową szarością. Na gładkiej, błyszczącej, poprzeci- nanej wypukłymi listwami stronie wewnętrznej znajduje się warstwa zarodnikonośna, hyme- nium, podczas gdy bezpłodna strona zewnę- trzna jest puszyście filcowata i szarawa. Przy suchej pogodzie owocniki bardzo się marsz- czą, aby podczas wilgoci znowu się szeroko otworzyć. Galaretowaty miąższ nie ma spec- jalnego smaku i zapachu. Wysyp zarodników: biały. Występowanie: ucho bzowe jest szeroko roz- powszechnione w środkowej i południowej Eu- ropie, na północy nie przekracza 57 stopnia szerokości geograficznej. Pospolity w zachod- Śluzowce, do których należy wykwit piankowy, ciągle nie dawały spokoju botanikom-systema- tykom. Obecnie istnieje tendencja, aby dla śluzowców stworzyć odrębną jednostkę sys- tematyczną w obrębie królestwa roślin, obok grzybów (do których należą wszystkie inne gatunki omówione w tej książce), mszaków, paprotników i roślin nasiennych. Podstawą do tego jest specyficzna biologia śluzowców. Wy- stępują one mianowicie w dwu zupełnie róż- nych formach rozwojowych. W stanie wegeta- tywnym składają się z nagiej śluźni z wieloma jądrami komórkowymi: wiele pojedynczych ko- mórek zlało się ze sobą. Te ślużnie mogą się poruszać: skracają się na jednym krańcu i „przepełzają" na drugim. Mówi się w tym wypadku o „ruchu ameboidalnym", ponieważ ameby poruszają się w podobny sposób. Taka naga ślużnia potrzebuje środowiska o wyso- kiej wilgotności powietrza, dlatego śluzówce bardzo często występują w lasach, nawet jeśli nie zawsze je spostrzegamy. Najwcześniej wi- dać taki osobliwy „grzyb" dopiero wtedy, gdy niej, południowej i południowo-wschodniej części Polski, rzadki w Polsce środkowej, bar- dzo rzadki w południowo-wschodniej. Nie wy- stępuje w wyższych położeniach górskich. Ro- śnie na gałęziach bzu czarnego, lecz również i na innych drzewach i krzewach liściastych. Ostatnio podawano o znalezieniu go na dzikim bzie koralowym. Można go znaleźć od wiosny do późnej jesieni. Możliwość popełnienia pomyłki: uszak skór- nikowaty (Auricularia mesenterica) na wierz- chniej stronie jest silnie, filcowało owłosiony i strefowany. Jego spodnia strona jest bardzo podobna do ucha bzowego, a miąższ również galaretowaty. Grzyb ten jest bardzo rzadki i występuje na drewnie drzew liściastych na ciepłych terenach. Zastosowanie: dobry grzyb jadalny. Uwagi ogólne: auricula-judae znaczy „ucho Judasza". Judasz podobno powiesił się na drzewie dzikiego bzu. tworzy owocniki. Wówczas ślużnie- uprzednio przeważnie ukryte w drewnie - wypełzają na światło i twardnieją tracąc dużo wody. Każdy tak powstały owocnik tworzy szorstką osłonę zewnętrzną i może wytrzymać również suszę. Wewnątrz owocnika tworzą się zarodniki za- pewniające śluzowcom możliwość rozprzest- rzeniania. Liczbę znanych dotychczas śluzow- ców ocenia się na około 500 gatunków. Jed- nym z nich, rzucającym się w oczy jaskrawo- żółtym zabarwieniem, jest wykwit piankowy. Znaleźć go można na murszejącym drewnie i gnijącej ściółce liściastej. Wszędzie częsty. Młode owocniki są delikatnie żółte, starsze stają się żółtawobiałe z czarniawymi zarod- nikami. Pojawiają się w okresie od czerwca do października. Wykwit piankowy Fuligo septica (L.) wiggers 268 Smardz stożkowaty Morchella conica pers. Wygląd: owocnik może osiągnąć wysokość 20 (25) cm. Jego kapelusz zajmuje 1/2 -2/3 wyso- kości trzonu i jest stożkowaty, wyciągnięty. Brzeg kapelusza o średnicy 2-8 cm. mniej lub bardziej zatokowo przyrośnięty. Silne listwy podłużne biegną wyraźnie równolegle z góry na dół i są powiązane między sobą bardzo różnie wyrośniętymi, słabszymi listwami po- przecznymi: z tego powodu powierzchnia wy- gląda jak plaster miodu. Jej barwa waha się między szarobrunatną a oliwkowobrunatną, przy czym żebra na starość czernieją. Trzon w stosunku do kapelusza jest długi lub krótki, u podstawy niekiedy rozszerzony i czasami lekko podłużnie żeberkowany, biały lub ochro- wy, miejscami z rdzawymi plamami, lepki i pu- sty. Miąższ elastyczny, bez zapachu, łagodny w smaku. Wysyp zarodników: białawy. Występowanie: smardz stożkowaty rośnie w lasach nadrzecznych i świerkowych, w ol- sach, na brzegach lasów, dróg, na składowis- kach drewna i dokoła pogorzelisk, również Wygląd: owocnik tego smardza może docho- dzić do wysokości 10-20 (30) cm. Prawie okrą- gły, tylko rzadko nieco wydłużony kapelusz zajmuje około 1/2-2/3 wysokości trzonu i mo- że osiągać średnicę 4-8 (10) cm. Na całej główce znajdują się szerokie zagłębienia, tak zwane alweole, przypominające trochę niere- gularny plaster miodu: powstają one z żebe- rek i ścieżek często faliście połączonych ze sobą. Barwy grają między jasną ochrą a jas- nym żółtym brązem. Kapelusze zawsze są puste, podobnie jak jaśniejszy, jednolicie za- barwiony trzon, który może mieć średnicę 2-4 cm. Grubieje on wyraźnie ku podstawie, a po- wierzchnię ma pomarszczoną, pokrytą drob- nymi, lepkimi ziarenkami. Wysyp zarodników: białożółtawy. Występowanie: smardz jadalny jest szeroko rozpowszechniony i rośnie w lasach nadrzecz- nych, zaroślach nadwodnych, wśród żywopło- tów, na trawiastych brzegach lasów, pod jesio- nami, zarówno na glebach ubogich jak i na żyznych; unika jednak stanowisk nawożonych. w pobliżu jesionów. W Polsce dość rzadki; częściej spotykany w górach. Pojawia się, za- leżnie od zimy, od lutego do końca maja. Możliwość popełnienia pomyłki: niektórzy spe- cjaliści rozróżniają wiele gatunków, inni auto- rzy określają je tylko jako formy smardza stoż- kowatego; dla laików te różnice są trudne do rozpoznania. Kształt, wielkość i barwa smar- dza stożkowatego są bardzo zmienne, zależ- nie od miejsca i wieku: również podłoże od- grywa pewną rolę; smardza wyniosłego [M. elata) prawie nie można odróżnić od smardza stożkowatego. Odległość między kapeluszem a trzonem, barwa i ułożenie żeberek na kape- luszu mogą być różne. Autor stwierdził to badając różne smardze stożkowate rosnące na tym samym stanowisku, a nawet często zrośnięte ze sobą u podstawy. Zastosowanie: wszystkie smardze są jadalne i należą do smacznych grzybów, lecz w Pol- sce, ze względu na rzadkość występowania, objęte są ochroną gatunkową. Uwagi ogólne: conica znaczy „stożkowata". Wyrasta pojedynczo lub gromadnie od kwiet- nia do maja. W Polsce dość rzadki. Możliwość popełnienia pomyłki: również i smardz jadalny jest bardzo zmienny. Stwier- dzano różnice barw i kształtów często nawet na tym samym miejscu występowania: wydaje się, że podłoże i miejsce odgrywają tu pewną rolę. Zastosowanie: smardze należą do pożąda- nych grzybów jadalnych, lecz w Polsce wszys- tkie podlegają ochronie gatunkowej. Uwagi ogólne: smardze można podzielić na 3 grupy: smardze o kapeluszu bruzdkowanym - grupa Conica, o kapeluszu podobnym do plastra miodu - grupa Esculenta i półwolnych - grupa Mitrophora. Mitrophora semilibera - mitrówka półwolna - ma stosunkowo długi, pusty trzon z małym, nasadzonym kapelusi- kiem o wolnych brzegach. Smardze należą do woreczniaków (Ascomycetes), ponieważ ich zarodniki tworzą się w tak zwanych workach siedzących na jamkowatej powierzchni. Escu- lenta znaczy „jadalna". Smardz jadalny Morchella esculenta pers. ex amans •L*) 270 Piestrzenica kasztanowata Gyromitra esculenta (pers.) fr. ÓK) Wygląd: cały owocnik z góry przypomina mózg z wieloma zwojami. Może dochodzić do 6-12 cm wysokości i 5-15 (20) cm szerokości. Przy bliższym przyjrzeniu się można rozpo- znać kapelusz i trzon bardzo nieregularnie ze sobą zrośnięte i połączone brzegiem kapelu- sza. Kapelusz ma zabarwienie czerwonobru- natne lub lekko brunatnoczerwone, na którym, w miarę dojrzewania, pojawia się coraz wię- cej czarnych plam. Trzon przeważnie niezbyt dokładnie wykształcony, krótki, sztywny, krzy- wy, bruzdowało pomarszczony, u dołu grub- szy niż u góry, mniej lub bardziej pusty, o po- wierzchni lekko kleistej, białej lub brunatno- czerwonej. Przeważnie przykrywa go kapelusz a więc do dokładnego oznaczenia, trzeba cały grzyb wykręcić z ziemi lub nisko odciąć. Miąższ bardzo łamliwy, bez specjalnego zapa- chu i smaku. Wysyp zarodników: białawy. Występowanie: piestrzenicę kasztanową moż- na znaleźć w lasach liściastych, ale także na korzeniach drzew i pniakach albo na porębach Wygląd: łamliwy owocnik jest podzielony na kapelusz i trzon. Część główkowa, szerokości 2-5 cm, zbudowana jest z wielu mniej lub bardziej siodłowatych, nieregularnych, kędzie- rzawych, pofalowanych płatów. Brzegi często zawijają się do dołu i nie są zrośnięte z trzo- nem. Wierzchnia strona (warstwa zarodniko- nośna) jest biaława lub brudnoochrowa, póź- niej lekko brunatna i gładka. Spodnia strona mniej lub bardziej jednolicie zabarwiona i tro- chę puszyście, delikatnie owłosiona. Trzon grubości 1-4 cm i do 10 cm, często wysmukły i walcowaty, niekiedy grubiejący ku dołowi, ale również i wybrzuszony. Jego biaława po- wierzchnia jest charakterystycznie żebrowana i nieco poprzecznie żyłkowana tak, że powsta- ją podłużne jamki; wnętrze zawiera podłużne komory. Miąższ łamliwy. Wysyp zarodników: białawy. Występowanie: grzyb szeroko rozpowszech- niony, w Polsce średnio pospolity; na niżu i w górach. Rośnie od sierpnia do listopada, pojedynczo lub grupowo, w lasach liściastych i w miejscach składu drewna, gdzie leżą od- padki. W Polsce pospolity głównie na niżu i w niższych położeniach górskich. Pojawia się zwykle od końca marca do maja. Możliwość popełnienia pomyłki: piestrzenica infułowata (G. infuła) jest niezbyt podobna: pojawia się dopiero jesienią. Inaczej ma się sprawa z rzadką piestrzenica olbrzymią (G. gigas), która wyrasta również wiosną. Pewne oznaczenie jest możliwe tylko pod mikrosko- pem na podstawie dojrzałych zarodników. Zastosowanie: grzyb jest trujący, spowodował już wiele wypadków śmiertelnych. Niewyklu- czone, że działa tu podobna trucizna, jak u krowiaka podwiniętego (Paxillus involutus). Uwagi ogólne: esculenta oznacza „jadalna". Ta nazwa gatunkowa musi być ze względów systematycznych zachowana, mimo że surowy grzyb jest silnie trujący. i mieszanych, na glebach zasadowych i obo- jętnych, chętnie przy brzegach dróg, w trawie i wśród zarośli na gliniastym piasku. Możliwość popełnienia pomyłki: prawie w tym samym czasie i na tych samych siedliskach rośnie piestrzyca zatokowa (H. lacunosa). Z wyglądu można ją poznać po ciemniejszym zabarwieniu, szarobrunatnym lub szaroczar- nym. Piestrzyca kędzierzawa nigdy nie ma odcieni szarych lub czarnych. Zastosowanie: grzyb jest warunkowo jadalny, ale tylko po ugotowaniu. W stanie surowym jest trujący tak samo, jak piestrzenica kasz- tanowata. Uwagi ogólne: duży rodzaj Helvella odznacza się gładkimi zarodnikami z wielką kroplą ole- ju. Systematyka wielu gatunków nie jest jesz- cze dostatecznie wyjaśniona. Crispus znaczy „kędzierzawy". Piestrzyca kędzierzawa Helvella crispa (scop.) fr. 272 Uchówka ośla Otidea onotica (pers.) fuckel Wygląd: owocnik może dochodzić do wysoko- ści 8 (10) cm i 6 cm szerokości, a kształtem przypominać ośle ucho; brzegi wzniesionego owocnika pozostają mniej lub bardziej zwinię- te. Płodna strona wewnętrzna jest gładka, ze- wnętrzna lekko lepko omączona, pod spodem trochę pomarszczona, Z zewnątrz grzyb ma piękny kolor ochrowożółty, wewnątrz spo- strzec można lekko różowoczerwonawe za- barwienie. Miąższ białawy, cienki i łamliwy, bez zapachu i smaku. Wysyp zarodników: białawy. Występowanie: uchówka ośla nie należy do grzybów pospolitych, choć w Polsce w nie- których miejscach, np. w buczynach, występu- je dość często. Znajdowana jest w lasach liś- ciastych i iglastych na ziemi. Często wyrasta w gęstych grupach latem i jesienią. Możliwość popełnienia pomyłki: może być my- lona z innymi gatunkami z tego rodzaju. Uchó- wka ośla jest np. podobna do uchówki cyt- rynowożółtej (0. concinna) - tutaj widać na Wygląd: wyrośnięty owocnik mierzy do 5 cm wysokości i 3 cm szerokości, przeważnie jed- nak grzyby nie osiągają tych wymiarów; kszta- łtem przypominają nieco ucho zająca, jednak bywają także zbliżone kształtem do pucharka. Przeważnie można spotkać owocniki trąbko- wate z jednej strony rozcięte wzdłuż, od góry rozszerzone, z brzegami zawiniętymi lub pod- winiętymi, ku dołowi zbiegające mniej lub bar- dziej ostro, z krótkim trzonem, gładkie lub trochę żebrowane. Strona wewnętrzna zawie- rająca warstwę zarodnikonośną jest rdzawo- żółta lub rdzawobrunatna, warstwa zewnętrz- na żółtobrunatnoochrowa i bardzo delikatnie lepko omączona. Miąższ woskowaty i łamliwy, rdzawożółty lub cynamonowobrunatny, bez specjalnego zapachu i smaku. Wysyp zarodników: białawy. Występowanie: uchówka zajęcza rośnie prze- de wszystkim w górskich lasach iglastych, na glebach kwaśnych, gdzie grzyb pojawia się między ściółką szpilkową i na miejscach poro- śniętych mchami. Wyrasta tam w ściśniętych, zewnątrz lekką różnicę w ubarwieniu, którą najlepiej można ustalić podczas bezpośred- niego porównania. Grzyb ten rośnie w lasach liściastych pod bukami, na glebie porośniętej mchami i jest znacznie mniejszy. Uchówka ślimakowata (0. cochleata) jest zabarwiona bardziej żółtobrązowo lub ciemnobrązowo i bardziej przypomina kształtem miseczkę. Wiele z tych uchówek można oznaczyć bez- błędnie tylko pod mikroskopem. Zastosowanie: w krajach południowych bez obawy zbiera się te grzyby w celach spożyw- czych. Tam, gdzie występują rzadko, należy je raczej chronić. Uwagi ogólne: rodzaj uchówka (Otidea) został podzielony na 11 trudnych do rozpoznania ga- tunków. Pewniejsze oznaczenie jest w więk- szości przypadków niemożliwe bez dokład- niejszego przestudiowania odpowiednich cech pod mikroskopem. Onotica znaczy „jak ośle ucho". małych grupach, rzadko pojedynczo, od lipca do listopada. Możliwość popełnienia pomyłki: istnieje sze- reg gatunków blisko spokrewnionych z uchów- ka zajęczą, bardzo trudnych do rozróżnienia: na przykład opisana wyżej uchówka ośla (0. onotica) lub 0. abietina, rzadki grzyb występu- jący w iglastych lasach górskich. Jest on prze- ważnie mniejszy, ma wewnętrzną warstwę za- barwioną na kolor pomarańczowoczerwona- wobrunatny i jaśniejszą warstwę zewnętrzną. 0. alutacea rośnie w lasach liściastych, nie ma wyraźnego kształtu ucha, jest koloru ciem- nej gliny lub szarobrudnobrunatna, z zewnątrz jaśniejsza. Rzadka uchówka ślimakowata (0. cochleata) rośnie na pokrytej mchem ziem leśnej, ma brzeg podwinięty i karbowany. Ró- wnież niektóre czarki wyglądają podobnie. Zastosowanie: grzyb wprawdzie jest jadalny, ale ze względu na rzadkość występowania należy go chronić. Uwagi ogólne: leporina znaczy „zajęcza". Uchówka zajęcza Otidea leporina (batsch.) fuckel «H=) 274 Patyczka lepka Leotia lubrica pers. Wygląd: owocniki'wyraźnie podzielone na ka- pelusik i trzon, wysokość na 3-8 cm. Kapelusi- ki o średnicy 1-2 cm są galaretowate, mają kolor żółty, zielonkawożólty lub oliwkowy, gdy wyschnięte - prawie czarny; nieregularnie okrągławo spłaszczone, nierówno pogarbione lub pępkowato zagłębione, z silnie ku dołowi podwiniętymi, pofałdowanymi brzegami, z wierzchu śluzowato śliskie, od spodu gład- kie. Warstwa zarodnikonośna znajduje się na wierzchniej stronie kapelusika. Trzon wysoko- ści 2-6 cm, grubości 0,3-0,5 cm, cytrynowożół- ty lub złotożółty, później cynamonowobrunat- ny, ziarnisto szorstki, rurkowaty lub ściśnięty, niekiedy z podłużnymi bruzdami lub z jam- kowatymi zagłębieniami, początkowo pełny, później pusty i wypełniony śluzem, przeważ- nie szeroko przechodzący w kapelusik. Gala- retowaty, białożółtawy miąższ ma lekko stęch- ły zapach i mdły smak. Wysyp zarodników: białożółtawy. Występowanie: ten prawie nie dający się po- mylić z innymi grzyb pojawia się od lipca do Wygląd: Owocnik tego cenionego grzyba jest kulisty lub nieregularnie bulwiasty, bardzo ró- żnej wielkości, przeważnie średnicy od 2 do 9 cm. Powierzchnia pokryta brodawkami mniej lub bardziej płaskimi, piramidowatymi, czte- ro-, pięcie- lub sześciokątnymi. Początkowo warstwa zewnętrzna jest czerwonawobrunat- na, później czarna. Miąższ (gleba) u młodych osobników szarawy, beżowoczerwonawy, w miarę dojrzewania staje się sadzowatoczar- ny. Na przekroju poprzecznym można zauwa- żyć wyraźnie białawe lub rdzawe żyłki lub wielokrotnie rozszczepione rozgałęzienia, któ- re nadają wnętrzu wygląd marmurkowaty. Te żyłki powstają przez wypełnianie komórkami strzępek (hypha) pustych przestrzeni między warstwami zarodnikonośnymi. Trufla ta ma bardzo silny, aromatyczny zapach. Wysyp zarodników: czarny. Występowanie: trufla czarnozarodnikowa roś- nie pod ziemią w symbiozie z drzewami liś- ciastymi, przede wszystkim z dębami, na gle- bach bogatych w wapienie, w obszarze krajów października gromadnie, często w wiązkach, na mokrych glinach prawie we wszystkich ty- pach lasów; najchętniej w wilgotnych lasach bukowo-mieszanych, ale również i w lasach iglastych i na bagnach. Patyczka lepka jest pospolita w Europie od morza po góry, w Po- lsce dość częsta. Niestety na osuszanych tere- nach staje się coraz rzadsza. Możliwość popełnienia pomyłki: przede wszy- stkim z hełmikiem okrągławym (Cudonia cir- cinans), który jednak jest bardziej żółty i ma kapelusik nie galaretowaty. Pomylenie z paty- czka czarnozieloną [L atrowens] nie jest mo- żliwe ze względu na różnice w zabarwieniu. Zastosowanie: wprawdzie jadalny, ale mało wydajny: na dodatek galaretowaty miąższ ma mdły smak. Uwagi ogólne: patyczka należy do klasy wore- czniaków (Ascomycetes), do której należą ró- wnież smardze. Lubrica znaczy „lepka, ślis- ka". ¦e________ śródziemnomorskich, a szczególnie w połu- dniowej i środkowej Francji. Na północ od Alp jeszcze nie została znaleziona. Możliwość popełnienia pomyłki: grzyb ten mo- żna pomylić z innymi podobnymi truflami. Ró- wnież jadalna trufla letnia (7". aestiwm] rośnie w próchnicy gleb wapiennych pod różnymi drzewami liściastymi, rzadziej pod sosnami i jałowcami. Pokryta jest większymi piramido- kształtnymi garbkami i pojawia się od sierpnia do grudnia. Zastosowanie: bardzo ceniony grzyb jadalny, nazywany „czarnym diamentem stołu". Uwagi ogólne: liczne gatunki trufli należą w obrębie klasy grzybów do workowców [As- comycetes] i przeważnie wyrastają pod zie- mią na głębokości od kilku centymetrów do pół metra. Zarodniki uwalniają się przez roze- rwanie warstwy zarodnikonośnej. Grzyby przeważnie wydzielają bardzo intensywny za- pach, zauważany szczególnie przez dziki, któ- re je wygrzebują i w ten sposób przyczyniają się do ich rozprzestrzenienia. Trufla czarnozarodnikiwa Tuber melanosporum vitt, 276 Dzieżka pomarańczowa Aleuria aurantia (fr.) fuck. ¦©_ Wygląd: dojrzałe owocniki osiągają średnicę 2-10 cm, mtode są mniej lub bardziej półkulis- te, później miseczkowate z brzegiem zagię- tym, nieowlosionym, stare- nieregularnie pła- skie lub faliście, płatowato rozpostarte. Gład- ka warstwa zarodnikonośna na stronie we- wnętrznej ma kolor żółtopomarańczowy lub jaskrawy pomarańczowoczerwony, natomiast strona zewnętrzna jest bledsza, białawo omą- czona, co szczególnie wyraźnie widać na su- chych owocnikach. Dzieźki wyrastają, przewa- żnie bez trzonu, bezpośrednio z podłoża. Wo- skowaty miąższ prawie nie zasługuje na to miano: jest cienki i bardzo łamliwy, bez spec- jalnego zapachu i smaku. Wysyp zarodników: bezbarwny. Występowanie: grzyb szeroko rozpowszech- niony, w Polsce średnio pospolity; pojawia się od lipca do października, w niektórych okoli- cach można go znaleźć już od maja, szczegól- nie bujny w latach o wilgotnej pogodzie; wyra- sta często po kilka osobników lub w gęstych, darnistych grupach wzdłuż piaszczystych dróg Wygląd: przedstawiamy tu jedną z najpiękniej- szych i najbardziej frapujących czarek, znale- zienie której sprawia radość każdemu znawcy grzybów, gdyż to cacko nie należy do częst- szych grzybów leśnych. Z początkowo puchar- kowatego grzybka rozwija się mniej więcej kubkowaty lub miseczkowaty owocnik o śred- nicy między 1 a 7 cm. Warstwa zarodnikonoś- na jest jaskrawo cynobrowopomarańczowo- czerwona, a zewnętrzna, płoną strona, jest różowa lub słabo ochrowa z bardzo drobną, białawą, kosmkowatą ziarnistością. Jeśli deli- katnie wykręcić grzyb z miejsca wyrastania można zauważyć, że ma on mały, krótki (a niekiedy bardzo długi) trzon, tak że kształtem przypomina kielich do szampana. Miąższ jest woskowy, łykowaty i bez specjalnego zapachu i smaku. Wysyp zarodników: białawy. Występowanie: można go znaleźć prawie we wszystkich krajach europejskich; niezbyt częs- ty. Wyrasta w wilgotnych miejscach na obu- marłych, często pokrytych mchem gałązkach leśnych, na odłogach i karczowiskach, na po- gorzeliskach: w ogóle wybiera gleby surowe, gliniasto-piaszczyste, zawierające krzemion- kę, w lasach i poza nimi, również między trawą i roślinami zielnymi. Możliwość popełnienia pomyłki: wielkość, bar- wa i miejsce występowania pozwalają łatwo rozpoznać ten rzucający się w oczy grzyb. Wprawdzie istnieje jeszcze szereg mniejszych dzieżek o podobnym zabarwieniu, ale prawie żadna nie osiąga średnicy 2 cm. Poza tym mają one wszystkie mniej lub bardziej wyraź- ne włoski na brzegach lub przynajmniej ciem- niej zabarwione strefy brzegowe, czego nie ma u dzieźki pomarańczowej. Zastosowanie: wprawdzie dzieżka pomarań- czowa jest jadalna, w odpowiednich ilościach nawet nadaje się na sałatki, jednak przyjem- ność oglądania tego wspaniałego wachlarza barw w przyrodzie powinna skłaniać raczej do pozostawienia tych grzybów w lesie. Uwagi ogólne: aurantia po łacinie znaczy „po- marańczowa". •e____ drzew liściastych zwykle w czasie topnienia śniegów, pojedynczo lub w grupkach. Możliwość popełnienia pomyłki: aktualnie są prowadzone badania systematyczne nad ro- dzajem Sarcoscyphai przypuszczalnie nastąpi wydzielenie nowych gatunków. W przypadku opisanego powyżej grzyba mamy prawdopo- dobnie do czynienia z gatunkiem zbiorowym: składające się na niego gatunki prawdopodob- nie różnią się zarówno cechami mikroskopo- wymi, jak i wyborem podłoża i, przypuszczal- nie, zasiedlają własne areały. Jedna popula- cja jest wyraźnie związana z lipami, inna z ol- chami, klonami, wierzbami i wiązami. Poza tym niedoświadczony zbieracz grzybów mo- że pomylić z tym gatunkiem inne czerwone czarki. Zastosowanie: jadalna, lecz zasługuje na ochronę. Uwagi ogólne: rodzina Sarcoscyphaceae obej- muje w Europie tylko 7 rodzajów liczących razem około tuzina gatunków; wszystkie rzad- kie. Coccinea znaczy ,,szkarłatnoczerwona". Czarka szkarłatna Sarcoscypha coccinea (fr.) lamb. s.l 278 Zbieranie grzybów Grzyby odgrywają ważną ekologicznie rolę nie tylko w krążeniu materii w przyrodzie, lecz również w funkcjonowaniu różnorod- nych zbiorowisk roślinnych. Wiele proce- sów życiowych odbywa się w ukryciu; ma to miejsce szczególnie u grzybów. Widocz- ne są u nich jedynie owocniki, które wy- twarzając zarodniki przyczyniają się istot- nie do zachowania gatunku. Nie należy zbierać wszystkiego, co, jak się wydaje, może być jedzone, a brać tylko tyle grzybów jadalnych, ile potrzeba na posiłek. Ostatnio dużo mówi się o ska- żeniu metalami ciężkimi naszych dziko ro- snących grzybów, nawet tych pochodzą- cych z rejonów odległych od dróg i ośrod- ków przemysłowych. Powinno to po- wstrzymywać od masowego ich spożywa- nia. Należy także mieć na uwadze ochro- nę bardzo rzadkich, choćby nawet nadają- cych się do spożycia gatunków, a niejada- lne lub trujące uznać za godne ochrony twory przyrody. Obserwacje terenowe i doświadczenie mi- tologów wskazują, że większość zbieraczy grzybów postępuje niewłaściwie. Nasilają- ce się w ostatnich latach zatrucia grzyba- mi, z których niemało kończy się śmiercią, potwierdzają ten osąd. Kto namiętnie i niedbale zbiera grzyby, nie potrafi ich prawidłowo oznaczyć, temu gro- zi poważne niebezpieczeństwo. Najważ- niejszą częścią wyposażenia jest właściwy pojemnik na grzyby. Torba plastikowa nie spełnia tego zadania! Zebrane grzyby żyją dalej i również w pojemniku zachodzi u nich przemiana materii. W torbie plas- tikowej wydzielana przez grzyby wilgoć może parować tylko w nieznacznym stop- niu. Już nawet temperatury typowe dla lata i jesieni powodują w nieprzewiewnej torbie wzrost temperatury i wilgotności, które znacznie przyspieszają rozkład tkanki grzybów. Procesy te są początkowo słabo zauważalne gołym okiem. Gdy jednak zbie- racz sięgnie po pewnym czasie do torby, może w niej łatwo stwierdzić wzrost tem- peratury. Następną wadą torby plastikowej jest to, że powoduje zgniatanie się grzybów. Przede wszystkim dolna ich warstwa niszczy się podczas transportu pod ciężarem leżących na niej egzemplarzy. Zgniecione grzyby wraz z wyparowywaną i obficie zawartą w tkankach wodą zamieniają się szybko w papkę. Spożycie tak potraktowanych grzybów może się nieprzyjemnie odbić na zdrowiu. Koszyk wiklinowy spełnia wszystkie wyma- gania stawiane pojemnikowi odpowiednie- mu do zbierania grzybów, przede wszyst- kim dlatego, że jest on przewiewny i nie uciska. Tacki, które otrzymuje się przy za- kupie owoców, mogą służyć do oddzielano- ia w koszu poszczególnych gatunków. Już ze względu na rolę grzybów w przyro- dzie należy powstrzymać się od zbierania okazów przejrzałych i starych lub zaatako- wanych przez larwy owadów („robaczy- wych"). Pozornie bez zarzutu wyglądające borowiki lub inne grzyby mogą skrywać „ruchliwe życie wewnętrzne": dlatego roz- cinanie grzyba na miejscu zapobiega roz- czarowaniu w domu. Jeśli traktuje się zbie- ranie grzybów jako przyjemność, powinno się wkładać do kosza jedynie nie uszko- dzone okazy. Jeśli jesteście Państwo miło- śnikami przyrody, nie popełniajcie wielkie- go grzechu przeciw naturze - nie zbieraj- cie, nie wygrzebujcie bardzo młodych, często mniejszych od paznokcia, cennych grzybków takich, jak pieprzniki 280 czy borowiki. Ten, kto to robi, przyczynia się do niszczenia flory grzybowej. Jeśli interesują Państwa tylko grzyby zbierane w celach kulinarnych, proszę wziąć sobie do serca następujące wskazanie: zbierajcie tytko grzyby w dobrym stanie i tytko te, które znacie! Zbieracz grzybów „spożywczych" odcina swe dobrze rozpoznane znalezisko krót- kim, ostrym nożykiem tuż przy ziemi. Pa- nujące od dawna przekonanie, że resztki obciętego grzyba, pozostałe z grzybnią w glebie, gniją i przez to szkodzą, okazało się niesłuszne. Owocniki grzybów nie ze- branych lub nadgryzionych przez zwierzę- ta gniją i rozkładają się w przyrodzie od milionów lat - bez szkody dla trwałości gatunku. Odbudowa materii organicznej przez gnicie i rozkład jest naturalnym i ko- niecznym procesem nie wpływającym ne- gatywnie na zdrowe organizmy. W celu dokładnego oznaczenia nie znanych gatunków grzybów poleca się wziąć ze so- bą do domu lub pokazać dobremu znawcy dwa do czterech grzybów w różnym wieku, a wśród nich choćby jeden dobrze wykształ- cony egzemplarz. Niektórzy zbieracze zgar- niają całe zasoby „podejrzanych" grzybów z zamiarem oznaczenia ich w domu i ewen- tualnego wykorzystania. Nasilanie się takie- go błędnego postępowania może doprowa- dzić do ogólnego zakazu zbierania grzy- bów. Nie znane owocniki, które chciałoby się wziąć do zidentyfikowania, należy deli- katnie wyjąć z podłoża, przy czym np. chwy- cić ręką owocnik i ostrożnie go wykręcić. Większe grzyby należy uwalniać ostrożnie pomagając sobie nożem. Powstały w glebie otwór należy zakryć próchnicą, liśćmi lub ściółką, ponieważ w przeciwnym razie grzy- bnia w tym miejscu przeschnie i ulegnie uszkodzeniu. Grzybów, które chcecie później oznaczyć, nie dotykajcie niepotrzebnie. Ważne cechy rozpoznawcze, jak odcienie barw i właś- ciwości trzonu czy kapelusza mogą być łatwo zniszczone lub, przy niefachowym obchodzeniu się z nimi, z trudem rozpo- znawalne. Do oddzielenia nie znanych grzybów od znanych może świetnie posłu- żyć pojemniczek szybko zrobiony z folii aluminiowej lub tacka z przykrywką. Określenie gatunków grzybów może spra- wić wiele trudności, które nie zawsze da- dzą się rozwiązać. Laicy często sądzą, że będą mogli oznaczyć znalezione przez sie- bie owocniki na podstawie obrazka w ksią- żce. Nie czytają przy tym wcale (lub tylko pobieżnie) tekstów wprowadzających i opi- sów umieszczonych obok ilustracji. Takie postępowanie jest pewnego rodzaju rulet- ką, która może się skończyć nieszczęś- ciem! Proszę uważnie przestudiować opis cech gatunku i porównać ze znalezionym grzybem!Często w obrębie rodzaju istnieje wiele gatunków, czasami bardzo do siebie podobnych: wówczas trzeba uwzględnić wszystkie podane w książce pomocnicze informacje, również dane na temat miejsca występowania, ponieważ wiele gatunków tym właśnie różni się między sobą. Dlatego oznaczanie grzyba rozpoczyna się zaraz po znalezieniu od ustalenia miejsca występowania. Z drugiej strony w terenie ma się zbyt mało czasu na całkowicie pew- ne oznaczenie, w domu prawdopodobnie mamy do dyspozycji więcej literatury lub fachowy poradnik. W związku z tym poważ- ny zbieracz bierze ze sobą na wycieczkę papier i ołówek. Obecnie istnieją także małe, podręczne notatniki elektroniczne ułatwiające zapiski. Ważniejsze dane dotyczą podłoża, na któ- rym grzyb znaleziono: specjalista mówi 281 o substracie, z którego wyrasta owocnik - może to być ziemia, rozkładające się liście, ściółka pod drzewami iglastymi, martwe drewno lub żywe drzewo, odchody zwierzęce; mogą to być resztki roślin lub części martwych zwierząt. Następnie po- winni Państwo przyjąć i ustalić, w jakim typie lasu, pod jakim drzewem (partner mikoryzy?), w pobliżu jakich krzewów grzyb ten rośnie. Trzeba przy tym zwrócić uwagę na otoczenie: czy miejsce występo- wania było suche, czy mokre? Przy danych dotyczących występowania grzyba powinno się wyjaśnić ogólnie typ gleby w danym miejscu: czy mamy do czy- nienia z glebą kwaśną (ubogą w wapienie), czy alkaliczną (zasadową), a więc bogatą w związki wapnia. Działkowiczowi i rolni- kowi takie pojęcia są znane: wyrażają się one w tak zwanym odczynie gleby (pH). Dla zaawansowanego zbieracza grzybów, a przede wszystkim dla specjalisty, który interesuje się grzybami nie tylko w celach spożywczych, znajomość typu gleby stano- wi ważną przesłankę dla pewniejszego oznaczenia gatunku. Niektóre gatunki grzy- bów są kwasolubne, inne zasadolubne. Za przykłady mogą służyć: zasadolubny maś- lak lepki (Suillus aeruginascens) żyjący w mikoryzie z modrzewiem, natomiast go- ryczaka żółciowego (Tylopilus fel/eus) znajduje się na glebach ubogich w wapie- nie i substancje odżywcze, a więc na kwaś- nych glebach różnych zbiorowisk leśnych. Na podłożu wapiennym ma się z reguły do czynienia z glebami zasadowymi, na pias- kowcach i skałach krzemiankowych -z gle- bami ubogimi w wapienie, raczej kwaśny- mi. Gleba torfowiska wysokiego jest kwaś- na; to samo dotyczy górnej warstwy gleby monokultur iglastych. Szereg dziko rosnących roślin wskazuje właściwości glebowe swego miejsca wy- stępowania - nazywa się je więc roślinami wskaźnikowymi. Tak więc wawrzynek, przylaszczka i podbiał są wskaźnikami wa- pieni, a szczawik zajęczy, czarna jagoda i wiele roślin z rodziny wrzosowatych wskazują gleby kwaśne. Jako świadomi zbieracze grzybów powinni Państwo znać ważniejsze gatunki naszych drzew, a wśród nich przede wszystkim par- tnerów symbiozy z grzybami jadalnymi. Wartość pokarmowa Niekiedy można znaleźć gatunki grzybów opisywane raz jako jadalne, a kiedy indziej jako niejadajne. Poczucie smaku u różnych ludzi bywa niejednakowe. Niektórzy oce- niają zapach lub smak danego grzyba jako przyjemny, inni jako nieprzyjemny. Jako przykład może służyć mniej lub bardziej silny zapach i smak mąki u majówki wio- sennej (Calocybe gambosa). Natomiast musi zbieracza grzybów wprawiać w za- kłopotanie fakt, że gatunek tradycyjnie uznawany za jadalny albo nawet handlowy, w jakiejś książce jest podawany jako trują- cy albo bardzo trujący. Przy niezgodnych danych proszę zwracać uwagę na rok wy- dania książki o grzybach. Rozpatrywanie nie wyjaśnionych przypad- ków śmiertelnych i związane z tym badania prowadzą do nowych odkryć i do niezwykle zdumiewających nieraz zmian w ocenie przydatności gatunku. Coś takiego zdarzy- ło się w przypadku krowiaka podwiniętego (Paxillus involutus). Wreszcie niektóre grzyby są przez wiele osób dobrze znoszone, przez inne zaś źle. Opieńka miodowa, bardzo często zbierany grzyb jadalny, może u niektórych wrażliwych osób wywoływać rozstrój jeli- towy. 282 m Zatrucia grzybami Przy pierwszych objawach zatrucia grzyba- mi należy natychmiast wezwać pomoc le- karską! Od zjedzenia grzyba do wystąpienia pierw- szych objawów zatrucia może upłynąć 15 minut, 48 godzin lub wiele dni. Przy za- truciu grzybami nie ma ogólnie stosowanej recepty, żadnego na własną rękę stosowa- nego środka zaradczego. Wymioty mogą pomóc tylko wówczas, gdy trujący grzyb znajduje się jeszcze w żołądku. Aby pomoc lekarska mogła być skuteczna ważne jest rozpoznanie trucizny. Resztki po- zostałe po czyszczeniu grzybów i resztki je- dzenia, a również suszone grzyby należy, o ile to tylko jest możliwe pokazać specjaliście. Troska o środowisko podczas zbierania grzybów Na terenach rezerwatów i parków narodo- wych nie wolno schodzić z wyznaczonych tras. Pozostałe lasy i pola są zwykle ogól- nie dostępne; miłośnicy przyrody mają szansę obserwowania wolno żyjących dzi- kich zwierząt, których obszar występowa- nia jest ciągle narażony na ludzką ingeren- cję, dotkliwie zakłócającą rytm ich życia. Bez wątpienia zbierający grzyby stanowią kolejne obciążenie dla zwierzyny leśnej. Czasami należałoby zrezygnować z wcho- dzenia w głębiej położone leśne ostępy. Dobre przykłady i wyjaśnianie powinny po- skutkować, zanim ustawowo zostanie ogra- niczony dostęp do większości lasów. 283 Autorzy fotografii T. Angermayer: s. 215 d.1.; Koster: s. 27 g.p., 43 d., 131 d.; Ptletschinger: s. 111 g.p.; Reinhrd: s. 263 d.; K. Baumann: s. 73 d., 109 g.p., 153 d„ 183 d„ 193 g„ 197 d„ 247 d.; Hau^mann: 37 g.l., 37 g.p., 105 d„ 205 d„ 211 g.; Bio-lnfo: Schork: s. 135 d.p., 245 g.; X. Finkenzeller: s. 17 d., 21 g.l., 21 Ś.I., 23 d.l., 25 g.l. 25 d.l., 27 d.l., 27 s.l., 27 d.p., 31 g.l., 31 d.l., 31 d.p., 33 d„ 35 Ś.I., 35 ś.p., 41 g.l., 45 d„ 47 g.l., 47 d., 49 d., 51 g.l., 53 d„ 57 g.. 61 d., 65 d„ 67 g„ 69 g„ 71 d„ 77 g.,79d„ 83 d„ 85 g., 91 d., 97 g., 97 g.l., 99 d.l., 101 g„ 101 d„ 103 g., 105 g„ 107 g.l., 107 d.l., 107 d.p., 109 d.l., 109 d.p., 111 d., 113 d., 117 g., 121 g.p., 121 d„ 123 g., 127 g., 127 d., 131 g.l., 131 g.p., 133 g., 133 d.p., 143 d., 147 d.l., 147 d.p., 165 g.p., 171 g.l., 175 d„ 179 g., 179 d„ 185 g„ 187 g.l., 187 g.p., 187 d.l., 189 g., 189 d„ 191g., 191 d., 195 g.l., 195 d.p., 197 g.p., 201 g., 201 d., 203 g., 205 g„ 207 g.l., 207 d„ 211 d.l., 215 g., 217 g„ 219 g.l., 219 d.l., 221 d., 225 g„ 225 d., 227 d., 229 d.l., 231 g., 231 d„ 237 g„ 239 g., 241 d.l., 243 d.p., 249 g., 249 d„ 251 g„ 251 d., 253 d.. 255 d„ 259 g.p., 261 g., 263 g.p., 265 d„ 267 g., 267 d., 277 g.l, 277 g.p., 277 d., 279 g.; G. Fuschs: s. 35 g.p., 41 g.p., 79 g., 117 d„ 243 g., 255 g., 257 d.; E. Garnweidner: s. 33 g.l. 63 g„ 65 g„ 67 d„ 89 g., 89 d„ 97 d„ 129 g., 139 g., 145 g., 149 d., 151 g„ 153 g„ 169 g„ 169 d„ 223 d„ 229 d.p., 239 d.; R. Gebhard: s. 259 g.l. H. Griinert: s. 19 g.l., 19 d.p., 19 g.p, 23 d.p., 45 d, 47 g.p., 49 g„ 51 g.p., 53 g„ 55 d., 57 d, 59 d„ 61 g„ 71 g„ 75 g., 85 d„ 93 g., 97 g.p., 113 g„ 115 d.l., 115 d.p., 119 g.l., 133 d.l., 139 d., 141 d., 143 g., 145 d.p., 147 g., 149 g„ 151 d„ 155 d„ 157 d., 163 g., 163 d„ 187 d.p., 197 g.l., 199 g„ 199 d., 213 g., 213 d., 223 g., 229 g., 233 d„ 235 g„ 241 g., 247 g., 271 g.l., 273 d„ W. Jurkeit: s. 171 d.; H. Heppner: s. 25 d.p., 59 g.p., 123 d., 125 d„ 177 g.l., 177 g.p., 233 g„ 235 d.l, 235 d.p, 241 d.p, 261 d.; W Layer: s. 29 g, 115 g.l, 181 g.; Bildagentur J. Linden- burger: s. 35 g.l. 73 g, 87 d, 99 g, 165 g.l, 165 d, 167 g, 219 g.p, 253 g, 257 g, Jaca- na/Chaumeton: s. 107 g.p, 141 g, Jaca- na/Champroux: s. 279 d, Jacana/Kónig: s. 135 g.p, 155 g.; Jacana /Lacoste: s. 41 d.; Jaca- na/Nardin: s. 21 d, 39 g, 167 d.; Jacana/Nief s. 99 d.p, Jacana/Ruffier-Lanche: s. 183 g.: Brosette: s. 243 d.l.; Pforr. s. 245 d.; Naturall History Photographic Agency: Cambidge: s 263 g.l, 273 g, Hawkes: s. 33 g.p.; Pres- ton-Mafham: s. 95 g, 111 g.l, 219 d.p, 269 g.p, 275 d.; Tanes: s. 37 d, 259 d.; Agence Naturę s. 277 d.; Dr J. Nittinger: s. 137 g.; M. Pforr s. 31 g.p, 35 d, 109 g.l, 119 d, 121 g.l., 125 g, 129 d, 159 g, 173 d, 177 d, 269 g.l.. 269 d.; W. Pilz s. 195 d.l. 203 d, 211 d.p, 271 d.; Bildagentur H. Prenzel: Lederer: s. 39 d.l, 39 d.p, 43 g, 91 g.l, 135 d.l, 265 g.; Weinland: s. 25 g.p.; H. Schrempp: s. 17 g, 19 d.l, 21 g.p, 23 g, 51 d, 55 g, 59 g.l, 63 d, 69 d„ 75 d, 81 g, 81 d, 83 g, 91 g.p, 93 d, 95 d, 103 d, 115 g.p, 119 g.p, 135 g.l, 137 d, 145 d.l.. 157 g, 159 d, 161 g, 161 d, 171 g.p, 173 g, 175 g, 185 d, 193 d, 195 g.p, 207 g.p, 209 g, 209 d, 215 d.p, 217 d, 227 g, 271 g.p, 275 g, R. Spónlein: s. 283, G. Synatzchke: s. 29 d, 181 d, 221 g, 237 d. (Skróty: d. - na dole, d.l. - na dole po lewej, d.p. - na dole po prawej, g. - na górze, g.l. - na górze po lewej, g.p. - na górze po prawej, śr. - w środku, śr.l. - w środku po lewej, śr.p. - w środku po prawej). 284 Opisy gatunków - na oznaczonych stronach Wykaz gatunków Agaricus abruptibuibus 40 Agaricus anensis 38 Agaricus campesterK Agaricus haemorrhoidarius 42 Agaricus maskae 36 Agaricus LangeiH Agaricul placomyces 42 Agaricus silvaticusM --var.pallensA2 Agaricus siivicola 40 Agaricus spissicau/is 36 Agaricus xanthoderma 38 Agrocybe aegeńta Mb Agrocybe dura 116 Agrocybe paludosaWti Agrocybe praecoxtfb Aksamitka złota 120 Aibatretius confluens 230 Aibatreilus ovinus 230 AlbatreilussimiiisIZK Aibatreilus subrubuscens 230 Aieuria aurantia 278 Amanita caesarea 20 Amanita citrina 16 -- var. alba W Amanita codinae 18 Amanita crocea 25 Amanita echinocephala 18 Amanita iulva 26 Amanita muscaria 20 Amanita pantherina 22 - - var. abietum 22 Amanita pbailoidestt Amanita porphyria 24 Amanita pseudorubescens 22 Amanita rubescensll Amanita spissa 24 - - w. exceisa 24 -- var. va!ida2i Amanita vaginata 26 Amanita vema 18 Amanita virosaM Amanita vittadinii\% AntburusarcheiM Aseroe rubna 264 Armiralliella melleaW Auricuiaria mesenterica 268 Bialokrowiak gorzki 88 Białokrowiak śnieżysty 88 Bielaczek owczy 230 Bielaczek pozrastany 230 Boczniak ostrygo waty 182 Boletinus caviceps 188.218 Boletus aestivalis 202 Boletus asiaticuslW Boletus calopsusW&.M Boletus edulis 202 Boletus erythropus 208, 210 Boletus Fechnen204 Boletus impolitus 208 Boletus Le-galiaelM Boletus lupinuslM Boletus luńdusM, 210 Boletus pinicola 204 - - var. fusconder 204 Boletus Quetetii2W Boletus radicans 206 Boletus regius 204 Boletus rhodoxantbus 212,208 Boletus rbodopurpureus 212 Boletus satanas 208,212 Boletus speciosus 204 Boletus splendiduslM Borowiec dęty 188,218 Borowik ceglastopory 208, 210 Borowik grubotrzonowy 206,206 Borowik korzeniasty 206 Borowik królewski 204 Borowik le-gaiowej 212 Borowik płowy 208 Borowik ponury 208,210 Borowik purpurowy 208, 212 Borowik sosnowy 204 Borowik szlachetny 202 Borowik szatański 208,212 Borowik usiatkowany 202 Buglossoporus puMnus 236 Buławka obcięta 242 Butawka pałeczkowata 242 Bulawka spłaszczona 242 Calocera viscosa 248 Caiocera comea 248 Calocybe gambosa 62, 86, 252, 256,258 Calvatia excipuiiformis 252, 256. 258 Calvatia liliacina 258 Caimlia utriformis 256,258 Camarophyilus pratensis 54 Camarophyllus angustilolius 54 Camaropbyllus Berkeleyanus 54 Cantbarelius cibarius 192 Cantbarelius tńesii W, m Cantbarelius lutescensWi Cantbarelius tubaeiormis 194 -- var. lutescens W Cantbarelius xantbopus^4 Catatbeiasma imperiale 68 Cbalciporus amarellus2M Cbalciporus piperatus 218 Calocybe gambosa 136 Cbroogompbus belveticus 186 -- ssp. befreticuslfó -- ssp. tatrensisWb Cbroogompbus mtiius 186 -- var. testaceusWG Ciemnobiałka wiosenna 64 Clatbrus ruber 264 ClavariaZollingeri2bQ Clavariadeipbus HguluslM Clavańadelpbus pistillaris 242 Clavariadelpbus truncatus 242 Ciavuiina amethistina 250 Clawlina cristata 250 Clavulinacinerea25$ Clavulina rugosa 250 Clitocybe Alexandrii&i Clitocybe claviceps 84 Clitocybe dealbata 56 Clitocybe flaccida 82 Clitocybe geotropa 80 Clitocybe gibba%2 Clitocybe maxima 80 Clitocybe nebularis 84 Clitocybe odora 80 Clitocybe pbyllopbiia 56 Ciitocybula iacerta\\2 Clitopbilus prunulus 56, 62 Coilybia acemta 96 Collybia butyracea 94 - - var. asema 94 Collybia confluens 96 Collybia dryopbiia 94 Collybia fusipes 92 Collybia bariolum 94 Collybia macuiata 92 Coilybia peronata 96 Coprinus aiopecia 134 Coprinus atramentarius 70,134 Coprinus comatus 132,134 Coprinus disseminatus 130 Coprinus micaceus 132 Coprinus picaceus 132 Coprinus truncorum 132 Cortinańus armillatus 154 -- var luteoornatus 154 Cortinańus auroturbinatus 150 Cortinańus boiaris142 Cortinańus camphoratus 144 Cortinańus cedretorum 150 Cońinańus collinitus 152 Cortinańus cailisteus 142 Cońinańus crassus 148 Cońinańus durissimus 144 Cońinańus tukus^ Cońinańus bercynicus%. 146 Cońinańus limoniusW, 142 Cońinańus mucifiuus 152 Cońinańus mucosus 152 Cońinańus nemorensis 146 Cońinańus odori)'er-150 Cońinańus orcbaleus 150 Cońinańus oreilanus 110, 140, 142 Cońinańus praestans 144 Cortinańus traganusl^, 144 -- var. fintimusW -- var. odoratumWA Cońinańus tńvialis 152 -- var. squamosipes^2 Cońinańus speciosissimus 140 Cońinańus wiecolorHb -- var. marginata 146 -- var. iargiuscutusW Cońinańus vańusMi Cońinańus violaceus$&. 146 Craterellus cornucopioides 199 Cudonia cirinans 270 Cyatbus striatus 266 Cyathus olla 264 Cystoderma amiantinum 34 — t rugoso-reticulatumM Cystoderma carcharias 34 Czarka szkarłatna 278 Czasznica oczko wata 256,258 Czasznica workowata 252, 256, 258 Czernidlak błyszczący 132 Czernidlak gromadny 130 Czernidlak kołpakowaty 132,134 Czernidlak pospolity 70,134 Czernidlak pstry 132 Czubajeczka cuchnąca 32 Czubajeczka orzechowa 30 Czubajeczka wełnista 30 Czubajka czerwieniejąca 28 Czubajka kania 28 Czubajka ogrodowa 28 Dermocybe cinnamonea 154 Dermocybe sanguinea 154 Dermocybe semisanguineattt 285 Dwupierścieniak cesarski 68 Dziezka pomarańczowa 278 Entoloma cyipeatum® Entoloma madidum 60 Entoloma nidorosumtt Entoloma nitidum 60 Entoloma sepiom $ Entoloma sinuatum®- ^ Entoloma verum 60 Fistuiina hepatica 236 Flammulina veiutipesM - - var. ononidis 90 Fomes fomentarius 232 Fomitopsis pinicola 232 Fuligo septica 268 Galaretek kolczasty 266 Gaierina marginata\22 Gałęziak złocisty 244 Gałęziak blady 246 Gałeziak groniasty 248 Gałęziak strojny 246 Gałęziak żółty 246 Ganoderma iucidum 232 Gąska krowia 76,138 Gąska mydlana 16, 74 Gąska niekształtna 70 Gąska olbrzymia 68 Gąska pomarańczowa 78 Gąska rózgowata 70 Gąska siarkowa 72 Gąska tygrysowata 70 Gąska zielonka 72 Gąska zielonożółta 74 Gąska ziemista 70,76, Gąsówka mglista 62, 84 Gąsówka naga 86 Gąsówka podwinięta 82 Geastrum sessile 260 Gęstoporek cynobrowy 236 Gołąbek błotny 166 Gołąbek brudnożółty 158 Gołąbek brunatny 156 Gołąbek cukrówka 160 Gołąbek gorzkomigdałowy 160 Gołąbek grynszpanowy 162 Gołąbek jadalny 168 Gołąbek jasnożółty 158 Gołąbek modrożółty 162 Gołąbek oliwkowy 160 Gołąbek Oueleta 156 Gołąbek rumiany 164 Gołąbek skromny 168 Gołąbek słodkawy 160 Gołąbek śliczny 164 Gołąbek śmierdzący 160 Gołąbek winny 166 Gołąbek wymiotny 156 Gołąbek zielonawy 162 Gołąbek złotawy 164 Gołąbek żółciowy 158 Gomphidius glutinosus 188 Gomphidtus roseus 224 Gomphidius macuiatus 188 Gomphus clavatus 196 Goryczak żółciowy 202 Gożdzieniec fioletowy 250 Gożdzieńczyk ametystowy 250 Gożdzieńczyk grzebieniasty 250 Gożdzieńczyk pomarszczony 250 Gożdzieńczyk popielaty 250 Grifota frondosa 23& Grifola umbellata 238 Grzybieć kożlarzowaty 200 Grzybieć purpurowozarodnikowy 200 Grzybówka czysta 102,110 Grzybówka helmiasta 106 Grzybówka potażowa 104 Grzybówka skrzydiasta 108 Grzybówka szafranowa 108 Grzybówka ząbkowana 102 Grzybówka zgięta 106 Grzybówka złototrzonowa 104 Gwiazdosz frędzelkowany 260 Gyromitra esculenta 272 Gyromitra infuła 272 Gyromitra gigas 272 Hebeloma radicosum 130 Hekelia crispa 272 Heilvella lacunosa 272 Hełmik okrągławy 276 Helmówka obrzeżona 122 Hirneoia auricula-judae 268 Hubiak pospolity 232 Hydnum repandum 198, 230 -- var. rufcocens \§?> Hygrocybe coccinea 44 Hygrocybe conica 46 Hygrocybe iaeta 46 Hygrocybe miniata 44 Hygrocybe nigrescenstt Hygrocybe pisttacina 46 Hygrocybe punicea 44 Hygrophoropsis aurantiaca 192 Hygrophoropsis Morganie Hygrophoropsis olida 192 Hygroporus agathosmus 52 Hygroporus camarophyllus 52 Hygroporus chrysodon 50 - - var. incarnatum 50 - - var. leucodon 50 Hygroporus erubescens 48 Hygroporus hyacinthus 52 Hygroporus leptorinus 50 Hygroporus marzuolus 52 Hygroporus nemoreus 50 Hygroporus persicolor 48 Hygroporus poetarum 48 Hygroporus pudorinus 48 Hygrophorus purpurescens 48 Hygroporus russula 48 Hypholoma capnoides 124 Hypholoma fasciculare 124 Hypholoma sublaterititum 126 Inocybe lastigiataWł Inocybe patoullardi&i. 136 inocybe terrigena 138 Inonotus dryadeus 234 Klejek alpejski 186 Klejek lepki 186 Klejówka kleista 188 Klejówka różowa 224 Klejówka wysmukla 188 Klejówka plamista 188 Kotczak obłączasty 198,230 Kolczak rudawy 198 Kopułek takowy 54 Kożlarz babka 228 Kożlarz białawy 228 Kożlarz czarny 228 Kożlarz czerwony 226 Kożlarz dębowy 226 Kożlarz grabowy 228 Kożlarz różowiejący 228 Kożlarz sosnowy 226 Kożlarz świerkowy 226 Krowiak aksamitny 180 Krowiak podwinięty 180, 220,272 Krowiak włóknisty 180 Kubek ogrodowy 260 Kubek prążkowany 260 Kuehneromyces mutabilis 122, 126 Kwiatowiec australijski 264 Laccaria amethystina 110 Laccaria /accató 110 Laccaria proxima 110 Lactarius badiosanguineus 176 Lactarius blumii 174 Lactarius camphoratus 176 Lactarius glaucescens 170 Lactarius deliciosus 172 Lactarius deterrimus 172 Lactarius lignyotus 178 Lactarius necator178 Lactarius pergamentus 170 Lactarius picinus 178 Lactarius piperatus 170 Lactarius rutus 176 Lactarius scrobiculatus 174 Lactarius semisanguifluus 172 Lactarius sphagneti 172 Lactarius torminosus 172,174 Lactarius vetlereus\W Lactarius voiemus 176 -- var. oedematopusWb Laetiporus sulphureus 230 Lakownica lśniąca 232 Laków ka ametystowa 110 Lakówka pospolita 110 Langermannia gigantea25t Leccinum atrospinatum 226 Leccinum aurantiacum 226 Leccinum griseum 228 Leccinum hoiopus 228 Leccinum meianeum 228 Leccinum oxydabile 228 Leccinum piceinum 226 Leccinum guercinum 226 Leccinum scabrum228 Leccinum miicoiorW, Leccinum vulpinum 226 Lejek pomarańczowy 184 Lejkowiec dęty 196 Lejkowniczek pełnotrzonowy 196 Lejkówka buiawotrzonowa 84 Lejkówka lejkowata 82 Lejkówka olbrzymia 80 Lejkówka wonna 80 Lejkówka ziemnozwrotna 80 Lentinellus cochieatus^U -- var. inoiens^U Lentinellus omphaloides 184 Lentinellus vuipinus 184 Leotia iubrica 276 Leotia latrovirens 276 Lepiota aspera 30 Lepiota clypeoiaria 30 Lepiota cristata 32 Lepiota helveola 32 Lepiota ignivolvata 30 Lepiota ventriosospora 30 Lepista glawcocana 86 Lepista gilva%2 Lepista inversa 82 Lepista lentiginosa 82 Lepista nebuiaris 62,84 Lepista nuda 86 Leucopaxillus candidus 88 Leucopaxillus gentianeus 88 Leucopaxillus giganteus 88 286 Usówka pomarańczowa 192 Lycoperdon echinatum 254 Lycoperdon foetidum 252, 254 Lycoperdon molle 254 Lycoperdon perlatum 252. 256 Lycoperdon pyriforme 252 Lycoperdon umbrinum 254 Lyophyllum connatum 66 Lyophyilum fumosum 66 Lyophyllum loricatum 66 Łuskowiec jeleni 58 Luskwiak nastroszony 90, 118, 138 Luskwiak niszczący 120 Luskwiak złotawy 118 Łuszczak zmienny 122 Macrolepiota procera 28 Macroiepiota rhacodes 28 - - var hortensis 28 Majówka wiosenna 62,86,136 Marasmius androsaeus 100 Marasmius alliaceus 98 Marasmius BulliardiW Marasmius epiphyilus 100 Marasmius oreades 102 Marasmius lupuletorum 102 Marasmius perforans 100 Marasmius prasiomus 98 Marasmius rameaiis 100 Marasmius scorodonius 98 Marasmius WynneiW Maślaczek pieprzowy 218 Maślak lepki 220 Maślak limbowy 222,226 Maślak łagodny 222,226 Maślak pstry 224 Maślak sitarz 224 Maślak trydencki 220 Maślak ziarnisty 222 Maślak zwyczajny 220 Maślak żófty 220 Maślanka ceglasta 126 Maślanka łagodna 124,126 Maślanka wiązkowa 124 Mądziak malinowy 262 Mądziak psi 262 Megacoilybia platyphylla 112 Melanoleuca cognata 64 Melanoieuca grammopodia 64 Melanoleuca phajopodia 64 Meianophyiium echinatum 32 Melanophyllum eyrei Z2 Mitropa semiiibera 270 Mitrówka półwolna 270 Mleczaj biel 170 Mleczaj cńrząstka 170 Mleczaj ciemny 178 Mleczaj dołkowany 174 Mleczaj kamforowy 176 Mleczaj paskudnik 178 Mleczaj przydymiony 178 Mleczaj rudy 176 Mleczaj rydz 172 Mleczaj skórzasty 170 Mleczaj smaczny 176 Mleczaj świerkowy 172 Mleczaj wełnianka 172,174 Mleczaj zmienny 172 Monetka długotrzonowa 114 Monetka kleista 112 Monetka korzeniasta 114 Monetka szerokoblaszkowa 112 Morchella conica 270 Morchella elata 270 Morchella esculenta 270 Muchomor cesarski 20 Muchomor cytrynowy 16 Muchomor czerwonawy 22 Muchomor czerwony 20 Muchomor jadowity 16.18 Muchomor królewski 20 Muchomor mglejarka 18,26 Muchomor porfirowy 24 Muchomor plamisty 22 Muchomor rdzawobrązowy 26 Muchomor sromotnikowy 16,162 Muchomor twardawy 24 Muchomor wiosenny 18 Muchomor żółty 26 Mutinus caninus 262 Mutinus eiegans 262 Mutinus Rave!ii 2§2 Mycena aicalinaWt Mycena crocataW Mycena diosma 102 Mycena epipterygia 108 Mycena galericulata 106 Mycena haematopoda 108 Mycena inclinata 106 Mycena leptocephala 104 Mycena petianthina 102 Mycena puraVl2,110 Mycena RenatiM Mycena rosea 102 Mycena sanguinoienta 108 3 yiridimarginataW Okratek czerwony 264 OmphalotusoleariusIM Opieńka miodowa 90 Otidea abietina 274 Otidea alutacea 21 i Otidea cochleata 274 Otidea concinna 27 A Otidea ieporina 2%, m Otidea onotica 266.274 Oudemansiella mucida 112 Ozorek dębowy 236 Ozorkowiec dębowy 236 Patyczka czarnozielona 276 Patyczka lepka 276 Paxil/us atrotomentosus 180 Paxillus filamentosus 180 Paxiilus inYolutus 180.272 Pępownik przenikający 98 Phaeolepiota aurea 120 Phallus impudicus 262 Phallus Hadriani262 Pholiota adiposa 118 Pholiota aumellaW, 120 Pholiota destruens~\2G Pholiota heteroclita 120 Pholiota squarrosaWl 118,138 Phylloporus rhodoxanthus 190 Pieczarka bulwiasta 40 Pieczarka lśniąca 42 Pieczarka polna 38 Pieczarka polowa 38 Pieczarka zaroślowa 40 Pieczarka żółtawa 38 Pieniążek dębowy 94 Pieniążek maślany 94 Pieniążek palący 96 Pieniążek plamisty 92 Pieniążek pozrastany 96 Pieniążek wrzecionowaty 92 Pieprznik jadalny 192 Pieprznik szary 196 Pieprznik trąbkowy 194 Pieprznik żółtawy 194 Pierścieniak grynszpanowy 128 Pierścieniakpółkulisty126 Pierścieniak uprawny 128 Pierścieniak wybujały 128 Piestrzenica kasztanowata 272 Piestrzyca infulowata 272 Piestrzyca kasztanowata 272 Piestrzyca kędzierzawa 272 Piestrzyca olbrzymia 272 Piestrzyca zatokowa 272 Pięknoróg lepki 248 Pięknoróg szydiowaty 248 Piptoporus betulinuslM Pleurotus eryngiiM2 PleurotusostreatusW2 Pleurotus pu/monarius 182 Piuteus atricapillus 58 Pluteus airomagrinatus 58 Piuteus ceninus 58 Piuteus roseipes 58 Plachełka kolpakowata 136.138 Płomykówka galaretowata 266 Pniarek obrzeżony 232 Pochwiak jedwabnikowy 54 Podblaszek przydymiony 66 Podblaszek twardoskórkowy 66 Podblaszek zrosły 66 Podgrzybek brunatny 180, 214 Podgrzybek obciętozarodnikowy 214 Podgrzybek zajączek 180. 190, 216 Podgrzybek złotawy 214,216 Podgrzybek żeberko waty 216 Połówka wczesna 116 Porek brzozowy 234 Poroblaszek żółtoczerwony 190 Porphyrellus porphyrosporus 200 Porphyrellus pseudoscaberlW Psathyrelia hydrophila 122 Pseudocratereilus cinerus 196 Pseudocraterellus sinosus 196 Pseudohydnum gelatinosum 266 Purchawica olbrzymia 258 Purchawka brunatna 254 Purchawka chropowata 252, 256 Purchawka gruszkowata 252 Purchawka jeżowata 254 Pycnoporus cinnabarinus 244 Ramaria aurea 244 Ramaria botrytis 248 -- fm. musaecolor248 Ramaria flava2ł§ Ramaria flavobrunescens2tt Ramaria formosa 246 Ramaria Largentii2U Ramaria Mairei 246 Ramaria obtusissima 246 Ramaria rubipermanens 248 Ramariopsis pulchella 250 Rhodocybe munduia 56 Rosites caperatus 138 Roseiina clavariae 250 Rozczepka pospolita 240 Russula aeruginea 162 Russula alutacea 160 Russula amarissima 164 Russula aurata\U Russula badia 156 Russula cyanoxantha 162 -- fm. peitereaui\%2 Russula elaeodesM Russula emetica 156 -- var. betularum^ 287 Russuia eryihropoda 166 Russula faginea 166 Russula fellea\5Z Russula flara 158 /?i/ssi//a foetens 160 flussu/a graveolens 166 ft/ssu/a L"7sea 162 fli/ssu/a fl/otó 160 Russula integra 160 Russula laurocerasi 160 ft/ss(//a /ep/tfa 164 Russula ochroleuca 158 flj/ssff/a oimcea 160 Russula paiudosaM Russula pascuaM Russula pseudoinlegra 164 /tossi/te pueflar/s 168 Russula Queletii\tt Russula rosacea 164 RusulasubfoelensM Russula vescaM Russula versicolorM, 170 flt/S5 Suillus tridentinusm Suillus yariegaius 224 Szmaciak galęzisty 244 Szyszkowiec luskowaty 200 Tęgoskór brodawkowany 256 Tęgoskór pospolity 256 Trametes versicolor2ZZ Trameles żonata 238 Tremiscus helvelioides 266 Tricholoma alrosquamosum 76 Trichoioma aurantium 68,78 Tricholoma auratum 72 Tricholoma bufoneum 72 Trichoioma colossum 68 Tricholoma imbricalum 76 Tricholoma flavovirens!2 Tricholoma pardinum 70 Tricholoma portenosum 70 Tricholoma saponaceum 74 Tricholoma scalpturatum 70,76 Tricholoma sejunclum 16,74 Tricholoma subsejunctum 74 - - raf. coryphaeum 74 Trichoioma sulphureum 72 Tricholoma terreum 70,76 Tricholoma vaccinuml%, 138 Tricholoma virgatum 70 Tricholomopsis Cecora 78 Tricholomopsis rutilans 78 Trufla czamozarodnikowa 276 Trufla letnia 276 Ti/će/" aestivum 276 7i/6e/' melanosporum 276 Twardówka muszlowata 184 Twardzioszek czosnaczek 98 Twardzioszek czosnkowy 98 Twardzioszek przydrożny 102 Twardzioszek szczypiorkowy 98 Twardzioszek szpilkowy 100 Tylopilus lelleus 202 - - var. alutarlus 202 Ucho bzowe 268 Uchówka cytrynowożófta 274 Uchówka ośla 266,274 Uchówka śiimakowata 274 Uchówka zajęcza 274 Uszak skórnikowaty 268 Volvarielia bombycina 54 -- m. flaviceps54 Wieruszka amortiakowata 62 Wieruszka lśniąca 60 Wieruszka tarczowata 60 Wieruszka zatokowata 60,62 Wilgotnica karminowa 44 Wilgotnica papuzia 46 Wilgotnica stożkowata 46 Wilgotnica szkarłatna 44 Wlośmanka korzeniasta 130 Wtóknouszek plączący 234 Wodnicha gołąbkowa 48 Wodnicha marcowa 52 Wodnicha poetycka 48 Wodnicha pomarańczowa 48 Wodnicha złocista 50 Wroślak różnobarwny 238 Wroślak stretowany 238 Wykwit piankowy 268 Xerocomus badius 180.214 Xerocomus chrysenteron2U, 21 Xerocomus porosus 214 Xerocomus spadiceuslM Xemcomus sublomenlosus 18( 190,216 Xerocomus iruncaius 214 Xerula longipesm Xeruia radicataW Zastonak anyżkowy 150 Zaslonak brodaty 138,144 Zaslonak gajowy 146 Zaslonak glinkowaty 142 Zaslonak fioletowy 86,146 Zasłonak kleisty 152 Zaslonak mosiądzowaty 150 Zaslonak nijaki 148 Zaslonak odrażający 144 Zastonak odsłonięty 154 Zaslonak rudy 110,140,142 Zaslonak różnobarwny 146 Zaslonak szpiczasty 140 Zaslonak śluzowaty 152 Zimówka aksamitnotrzonowa 90 Ziarnówka biała 34 Ziarnówka mieniąca 34 Zaslonak znamienny 144 Zaslonak żmijowatorzonowy 152 Żagwica listkowata 238 Żagwica okółkowa 238 Źółciak siarkowy 230 288 LEKSYKON PRZYRODNICZY Kolorowy, wyczerpujący, podręczny leksykon dla mitośników przyrody ¦ Szczegółowe opisy jadalnych, niejadalnych i trujqcych gatunków grzybów Europy Środkowej ¦ Kolorowe fotografie okazów wszystkich omawianych gatunków ¦ Rysunki ułatwiające rozpoznawanie grzybów ¦ Zwięzły wykład o budowie, fizjologii i występowaniu grzybów ¦ Praktyczne wskazówki dla grzybiarzy ¦ Wykaz polskich i łacińskich nazw gatunków Opisy 264 gatunków grzybów, 326 kolorowych fotografii, 30 rysunków ISBN 83-7129-142-6 Nr 1158