Marek Wąsowicz Historia ustroju państw Zachodu zarys wykładu wydanie 1 LIBER Warszawa 1998 Rada Programowa: prof. dr hab. Grażyna Bałtruszajtys (przewodnicząca), prof. dr hab. Jan Błeszyński, prof. dr hab. Zdzisław Galicki, prof. dr hab. Jacek Lang, prof. dr hab. Genowefa Rejman, prof. dr hab. Piotr Winczorek, prof. dr hab. Witold Wołodkiewicz, Zygmunt Wiernikowski (sekretarz) © Copyright by Marek Wąsowicz, Warszawa 1998 ISBN 83-7206-011-8 Wydanie I Druk i oprawa: DRUKARNIA JANUSZ BIESZCZAD Warszawa ul. Moszczenicka 2 tel. (0-22) 678-55-33 Wydawca: LIBER sp. z o.o. 00-325 Warszawa ul. Krakowskie Przedmieście 24 tel./fax (0-22) 826-30-91 witryna internetowa: http://www.Hber.com.pl adres e-mail: [email protected] Spis treści Wstęp.............................................................................................................11 I. PAŃSTWO W STAROŻYTNOŚCI Ustrój despotii wschodnich i polis greckiej 1. Uwagi wstępne.......................................................................................17 2. Źródła władzy w tzw. despotiach wschodnich i państwach greckich... 17 3. Działalność prawodawcza......................................................................19 4. Organizacja państwa, struktura jego władz...........................................20 5. Wymiar sprawiedliwości.......................................................................21 Ustrój starożytnego Rzymu 1. Uwagi wstępne.......................................................................................23 2. Źródła władzy w państwie rzymskim.....................................................24 3. Działalność prawodawcza......................................................................26 4. Organizacja państwa, struktura jego władz...........................................27 5. Wymiar sprawiedliwości.......................................................................30 PODSUMOWANIE..............................................................................................31 II. PAŃSTWO PATRYMONIALNO-LENNE Wprowadzenie Ustrój państwa Franków 1. Uwagi wstępne.......................................................................................37 2. Źródła władzy........................................................................................38 3. Władza prawodawcza............................................................................41 4. Organizacja państwa, struktura jego władz...........................................43 5. Wymiar sprawiedliwości.......................................................................46 Ustrój Francji do schyłku XV wieku 1. Uwagi wstępne.......................................................................................48 2. Rola władzy królewskiej........................................................................48 A. Problem sukcesji tronu.....................................................................49 B. Umacnianie pozycji króla jako ośrodka władzy..............................51 I Spis treści 3. Zarząd centralny: udział kurii królewskiej w rządach...........................53 4. Stany Generalne.....................................................................................54 5. Zarząd lokalny........................................................................................57 Ustrój państwa angielskiego do schyłku XV wieku 1. Uwagi wstępne.......................................................................................59 2. Władza królewska..................................................................................61 A. Podstawy władzy króla do XIII w....................................................61 B. Ograniczenie władzy królewskiej w XIII-XV w...............................63 C. Zasady sukcesji tronu.......................................................................64 3. Parlament...............................................................................................65 A. Powstanie Parlamentu.....................................................................65 B. Skład Parlamentu.............................................................................66 C. Uprawnienia Parlamentu.................................................................67 4. Organy centralne państwa......................................................................69 5. Zarząd lokalny........................................................................................70 6. Sądownictwo..........................................................................................71 Ustrój I Rzeszy Niemieckiej (od początków X w. do 1806 r.) 1. Uwagi wstępne.......................................................................................73 2. Władza królewska..................................................................................76 3. Zarząd centralny i lokalny......................................................................78 4. Sejm Rzeszy...........................................................................................79 5. Sąd Kameralny Rzeszy..........................................................................81 ó.Ustrój władztw terytorialnych.................................................................81 A. Uwagi wstępne.................................................................................81 B. Zakres władzy książąt terytorialnych...............................................82 C. Zarząd centralny i lokalny...............................................................83 D. Sejmy krajowe..................................................................................83 Ustrój Rusi Kijowskiej i Rosji do polowy XVII wieku 1. Uwagi wstępne.......................................................................................85 2. Władza książęca.....................................................................................87 3. Zarząd centralny państwa.......................................................................89 4. Sobór Ziemski........................................................................................90 5. Zarząd lokalny........................................................................................91 Podsumowanie..............................................................................................92 • _______.___________________Spis treści III. PAŃSTWO PUBLICZNE A. PAŃSTWO PUBLICZNE W POCZĄTKACH CZASÓW NOWOŻYTNYCH Wprowadzenie Ustrój Francji w okresie xvi-xvm wieku 1. Uwagi wstępne.................................................................................................99 2. Władza królewska..........................................................................................100 3. System organów centralnych..........................................................................101 4. Administracja lokalna....................................................................................104 5. Sądownictwo..................................................................................................105 Ustrój Anglii w okresie rządów Tudorów i Stuartów (XV-XVII w.) 1. Uwagi wstępne...............................................................................................107 2. Władza królewska..........................................................................................108 3. Organizacja zarządu państwa.........................................................................109 4. Parlament........................................................................................................110 B. Państwo publiczne w dobie Oświecenia Wprowadzenie Ustrój państwa pruskiego 1. Uwagi wstępne...............................................................................................115 2. Władza królewska..........................................................................................115 3. Organizacja zarządu centralnego...................................................................116 4. Zarząd lokalny................................................................................................117 5. Sądownictwo..................................................................................................118 Ustrój państwa Habsburgów 1. Uwagi wstępne...............................................................................................119 2. Władza cesarska.............................................................................................120 3. Zarząd centralny.............................................................................................121 4. Zarząd lokalny................................................................................................122 Ustrój państwa rosyjskiego w XVIII wieku 1. Uwagi wstępne...............................................................................................123 2. Władza cesarska.............................................................................................123 3. Zarząd centralny.............................................................................................124 4. Zarząd lokalny................................................................................................125 PODSUMOWANIE............................................................................................ 127 8 Spis treści IV. PAŃSTWO KONSTYTUCYJNE Ogólna charakterystyka konstytucjonalizmu 1. Geneza konstytucjonalizmu.................................................................131 2. Charakterystyka europejskiego konstytucjonalizmu XIX wieku.........133 3. Podstawowe rozstrzygnięcia konstytucji.............................................135 A. Zasada suwerenności, reprezentacji i podziału władz...................136 B. Struktura parlamentu.....................................................................137 C. Relacja: władza ustawodawcza — władza wykonawcza...............137 D. Prawa wyborcze.............................................................................138 Ewolucja ustroju Anglii od XVII do XX wieku 1. Uwagi wstępne.....................................................................................140 2. Przemiany ustrojowe XVII wieku........................................................142 A. Konflikt monarchii z Parlamentem (1625-1649)...........................142 B. Okres Republiki (1649-1660)........................................................144 C. Restauracja Stuartów i chwalebna rewolucja (1660-1688)..........145 3. Ukształtowanie się systemu parlamentarno-gabinetowego (XVIII-XIX w.)................................147 4. Demokratyzacja systemu parlamentarnego w XIX-XX wieku...........152 A. Reformy prawa wyborczego...........................................................152 B. Reforma Izby Lordów.....................................................................154 5. Zarząd centralny państwa.....................................................................155 6. Reformy administracji lokalnej i sądownictwa...................................156 7. Znaczenie ustroju Anglii dla europejskiego konstytucjonalizmu.......157 Stany Zjednoczone Ameryki 1. Uwagi wstępne.....................................................................................158 2. Deklaracja Niepodległości...................................................................160 3. Konstytucja 1787 r. i praktyka konstytucyjna XIX-XX wieku...........161 A. Ogólna charakterystyka konstytucji............................................... 161 B. Władza ustawodawcza...................................................................162 C. Władza wykonawcza—prezydent.................................................165 D. Administracja federalna................................................................167 E. Władza sądowa...............................................................................168 F. Prawa obywatelskie.......................................................................170 4. Ustrój stanów.......................................................................................171 5. Cechy konstytucjonalizmu amerykańskiego........................................172 Spis treści 9 Francja początków konstytucjonalizmu 1. Uwagi wstępne.....................................................................................174 2. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela.............................................175 3. Konstytucja z 3 września 1791 r..........................................................177 4. Konstytucje Rewolucji Francuskiej (1793, 1795)...............................178 A. Konstytucja jakobińska 1793 r.......................................................178 B. Dyktatura jakobińska.....................................................................179 C. Konstytucja 1795 r.........................................................................180 5. Konstytucja 1799 r. i system rządów napoleońskich...........................181 6. Reformy zarządu terytorialnego...........................................................183 A. Reformy Konstytuanty.................................................................... 183 B. Reforma napoleońska.....................................................................184 7. Reforma sądownictwa..........................................................................186 8. Stosunki państwo — Kościół...............................................................187 Francja konstytucyjna 1. Uwagi wstępne.....................................................................................189 2. Konstytucje monarchiczne...................................................................190 A. Karta Konstytucyjna Ludwika XVIII..............................................190 B. Karta Konstytucyjna z 1830 r........................................................194 3. Konstytucje republikańskie..................................................................196 A. Konstytucja II Republiki z 1848 r..................................................196 B. Konstytucja III Republiki z 1875 r.................................................197 C. Konstytucje Francji po II wojnie światowej..................................202 4. Konstytucja cesarska z 1852 r..............................................................204 5. Organizacja zarządu państwa...............................................................205 6. Stosunki państwo — Kościół...............................................................207 FORMY PAŃSTWOWOŚCI NIEMIECKIEJ W XIX I XX WIEKU 1. Uwagi wstępne.....................................................................................208 2. Związek Reński (1806-1813)..............................................................208 3. Związek Niemiecki (1815-1866).........................................................210 4. Związek Północno-Niemiecki (1867-1871)........................................212 5. II Rzesza Niemiecka (1871-1918).......................................................213 6. Republika Weimarska (1919-1933)....................................................216 7. Okres tzw. Trzeciej Rzeszy (1933-1945)............................................220 8. Niemcy po II wojnie światowej...........................................................221 Państwo pruskie w XIX-XX wieku 1. Uwagi wstępne.....................................................................................224 2. Reformy Steina-Herdenberga...............................................................224 3. Konstytucyjna monarchia pruska (1850-1918)...................................226 A. Konstytucja z 1850 r......................................................................226 B. Reforma administracji terytorialnej i wprowadzenie samorządu.. 228 10 Spis treści Państwo Habsburgów w XIX-XX wieku 1. Uwagi wstępne.....................................................................................229 2. Kształtowanie się systemu konstytucyjnego (1848-1866)..................229 3. Okres konstytucyjny (1867-1918).......................................................230 Ustrój Rosji w XIX i XX wieku 1. Uwagi wstępne.....................................................................................233 2. Organizacja państwa rosyjskiego w XIX wieku..................................234 3. Okres konstytucyjny (1906-1917).......................................................238 4. Okres Republiki (1917)........................................................................239 5. Państwo radzieckie (1917-1991).........................................................240 podsumowanie............................................................................................243 Zakończenie...............................................................................................245 Indeks...........................................................................................................247 ? Wstęp Od absolwentów uniwersyteckich wydziałów prawa wymagać trzeba orientacji w systemach ustrojowych współczesnego świata. Jest to wiedza niezbędna dla wykształconego prawnika, który powinien rozumieć funkcjonowanie instytucji państwa. Dotyczy to w szczególności modelu ustrojowego wypracowanego w naszym kręgu cywilizacyjnym, czyli liberalnej demokracji opartej na prawach obywatelskich, zasadzie suwerenności ludu i podziale władzy. Ten standard ustrojowy stanowi dzisiaj wyróżnik państw zaliczających się do cywilizacji tzw. Zachodu i odróżnia nas od innych cywilizacji, takich jak np. cywilizacja islamu czy Chin. Wiedza na temat zachodniego modelu ustrojowego wymaga jednak również pewnej znajomości historii instytucji. Ustrojowy standard cywilizacji Zachodu jest bowiem wynikiem długiej i złożonej ewolucji, której początków upatrywać należy jeszcze w starożytności. Polska od początków swych dziejów przynależała do kultury Zachodu. Odważna decyzja Mieszka I uczyniła z nas aktywnych uczestników europejskich przekształceń. Dzisiaj, w dobie ważnego procesu formalnej integracji z Unią Europejską, znajomość drogi, jaką przeszła Europa i jej cywilizacja w zakresie form ustrojowych wydaje się niezbędnym elementem wykształcenia współczesnego Polaka. Celem tego podręcznika jest więc zaprezentowanie w syntetycznej formie procesu kształtowania się ustrojowych podstaw dzisiejszych państw zachodnich. Zakres terytorialny podręcznika obejmuje najważniejsze kraje zaliczane do cywilizacji Zachodu, których rozwój w decydującym stopniu zaważył na przyjętych formułach ustrojowych. Omówimy więc starożytne państwa położone w basenie Morza Śródziemnego, potem dzieje państwa Franków, by następnie skupić uwagę na tych państwach, które wyłoniły się z monarchii frankońskiej, jak Francja i Niemcy. Sporo uwagi poświęcić trzeba będzie także Anglii, gdyż jej doświadczenia ustrojowe okazały się niezwykle atrakcyjne dla państw kontynentalnych, oraz Stanom Zjednoczonym Ameryki, które wyrosły na gruncie europejskiej wizji państwa, a dzisiaj stanowią mocno oddziaływający przykład liberalnej demokracji. Ważnym uzupełnieniem wykładu jest prezentacja ustroju Rosji, którą trudno zaliczyć do państw Zachodu. Położenie Polski na styku dwóch kultur, jej stałe kontakty, najpierw z Rusią, potem z Rosją, fakt pozostawania części ziem polskich pod bezpośrednim panowaniem Rosji w XIX w. i całego państwa w latach 12 Wstąp 1945-89 pod kontrolą Związku Radzieckiego wskazują na potrzebę uwzględnienia w wykładzie także i tego wątku. Dotychczas używane podręczniki z powszechnej historii państwa posługują się zazwyczaj bardzo szeroko rozumianym terminem państwa, obejmując nim nie tylko strukturę organów państwa ale także organizację społeczeństwa, czyli tzw. ustrój społeczny, i dodając jeszcze niekiedy informacje na temat ustroju ekonomicznego. Jest to w pewnym stopniu pozostałość pojmowania państwa jako instytucji ogarniającej i regulującej całość życia swych obywateli. Zakres przedmiotowy tego podręcznika ogranicza się do instytucji ściśle ustrojowych, pominięto więc w nim celowo wszystkie kwestie, które dotyczą społeczeństwa i jego struktury. Wiedza na ten temat może stać się przedmiotem odrębnego wykładu. Wyeliminowano także niemal całkowicie wszystkie informacje dotyczące ogólnej historii, wydarzeń politycznych, itp., założono bowiem, że elementarną wiedzę w tym zakresie każdy student uniwersyteckich studiów prawa wynosić powinien ze szkoły średniej. Cechą liberalnego państwa, rozumianego jako wykonywanie władzy publicznej, jest określenie granic, poza które nie powinno ono ingerować w życie obywateli i lokalnych społeczności. Wykład historyczny powinien pokazywać jak daleko sięgała ta ingerencja w różnych epokach i w jaki sposób państwo jej dokonywało, a jednocześnie prezentować, w perspektywie historycznej, jak skonstruowane były i jak działały instytucje ustrojowe samego państwa, czyli mówiąc inaczej, w jaki sposób sprawowana była władza w danej społeczności. Antoni Peretiatkowicz, wybitny polski konstytucjonalista, definiował państwo jako trwały związek ludzi stale osiadłych na pewnej przestrzeni, pod władzą najwyższą. Odnosząc się do tej definicji można powiedzieć, że ewolucja struktury tej najwyższej władzy, jej uprawnień i ograniczeń, stanowi przedmiot niniejszego podręcznika. Państwo można traktować jako formę organizowania się społeczeństwa. Każda organizacja zakłada istnienie pewnej struktury, zaś jej najważniejszy element stanowi władza. Istotą państwa jest więc władza, czyli prawo wydawania decyzji określających zachowanie się ludzi oraz możliwość ich egzekwowania. Skuteczność decyzji zależy w ogromnym stopniu od autorytetu, jakim cieszy się podejmujący decyzję. Dlatego istotne jest, w jaki sposób legitymizowana jest władza, jakie są jej podstawy. Przyglądając się historii ustrojów państw cywilizacji Zachodu można zaobserwować interesującą ewolucję podstaw, na jakich budowana była władza państwa i autorytet jego urzędników. W starożytności dominowały uzasadnienia religijne, w początkach średniowiecza tytułem stało się patrimonium (czyli dziedziczenie państwa jak prywatnej własności). Z czasem zasada patrymonialna wyparta została przez teorie odwołujące się do dobra publicznego, którym miała kierować się władza. Wiek Oświecenia umocnił przekonanie o publicznym charakterze państwa, a jednocześnie przyniósł próbę poszukiwania racjonalnych uzasadnień dla władzy monarszej, co w rezultacie przyniosło ideologizację pań- Wstęp 13 stwa. Wreszcie od schyłku XVIII w. poczynając podstawą władzy stał się konstytucjonalizm, czyli rodzaj umowy między władzą i społeczeństwem. Materia wykładu została zatem podzielona na cztery części i obejmuje państwo starożytne, państwo patrymonialno-lenne, państwo publiczne (w okresie początków epoki nowożytnej oraz w wieku Rozumu) oraz państwo konstytucyjne. /. PAŃSTWO W STAROŻYTNOŚCI Ustrój despotii wschodnich i polis greckiej 1. Uwagi wstępne 1. Początków ewolucji ustrojów państw Zachodu upatrywać na- Despotia ipoleis leży w formach państwowych ukształtowanych w starożytności w Jako PołIstawowc -. .. .... -T. formy ustrojowe basenie Morza Śródziemnego i jego najbliższym otoczeniu. Poczyna- staro?ytności jąc od III tysiąclecia p.n.e. na terenach tych osiedlały się różne ludy rozwijając swoje organizacje państwowe. Przybierały' one postać bądź wielkich terytorialnie organizmów, bądź niewielkich państewek, obejmujących miasto z okolicami. Pierwsze miały charakter lądowy i podstawową rolę odgrywała w nich uprawa roli, drugie, położone nad samym morzem lub w jego bezpośrednim pobliżu, związane były przede wszystkim z handlem morskim. Obie wykształciły specyficzne formy ustrojowe: despotię i polis. Trudno nazwać je rozwiązaniami modelowymi dla późniejszych państw, dlatego trzeba wyraźnie powiedzieć, że nie ma bezpośredniego związku między demokracją ateńską a dzisiejszym ustrojem parlamentarnym, czy też despotia Egiptu a np. monarchią absolutną francuskich Burbonów. Jednocześnie należy jednak zauważyć, że dwoistość doświadczeń ustrojowych starożytności w zasadniczy sposób zaważyła na przyjmowanych w późniejszych epokach w Europie uzasadnieniach źródeł władzy i wynikających z tego sposobach organizowania państwa. 2. Źródła władzy w tzw. despotiach wschodnich i państwach greckich 2. Władza w wielkich państwach Egiptu i Bliskiego Wschodu Tcokratyczny miała kilka podstaw legitymizacji. Przede wszystkim władza miała charaktcrwładzy charakter teokratyczny. Król był bogiem lub też łączyły go z bogiem ważne więzy, które czyniły z panującego osobę wymagającą bezwzględnego posłuszeństwa. W Egipcie faraon był jednocześnie bogiem. Cary rytuał, właściwy dla boskiego kultu, stał się więc zarazem kultem związanym z władzą państwową. Faraon nie był jednak jedy- 18 PAŃSTWO W STAROŻYTNOŚCI nym bogiem, stąd możliwość kolizji jego decyzji z decyzjami uzasadnianymi wolą innych bogów: z tego wynikało np. ważne znaczenie kapłanów boga Amona-Ra. Początkowo również władcy panujący na terenie Mezopotamii byli traktowani jak bogowie. Z czasem jednak pozbawieni zostali boskiego atrybutu stając się swego rodzaju zastępcami bogów na ziemi. Właściwym władcą pozostawał bóg, natomiast król (lugal) był jego osobistym przedstawicielem. Podobnie przedstawiała się sytuacja w Persji, gdzie król uważał się za obrońcę religii Ahury-Mazdy, boga nieba i ziemi. Elementy 3. Teokratyczny charakter władzy łączył się w państwach staro- magiczne ^yfnych z elementami magicznymi. Magiczny rytuał towarzyszący władzy miał dodatkowo zwiększać jej autorytet, budzić respekt i strach oraz podkreślać jej nadprzyrodzony charakter, nieziemską siłę i moc pozwalającą sterować zjawiskami przyrody. Funkcja organizatorska władzy Znaczcnie sukcesów militarnych Władza w polis jako wykonywanie Draez7udri7unkcji publicznych 4. Legitymizacja władzy wynikała także z jej funkcji organizatorskiej. Jednym z głównych zadań władzy państwowej w Egipcie i krajach Bliskiego Wschodu było uporanie się z problemami wodnymi. Ujarzmienie Nilu i wykorzystanie jego wód dla naodnienia~upraw-nych pól miało zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania całego państwa. Podobnie strategiczną rolę pełniło opanowanie wylewów Tygrysu i Eufratu. Skuteczność działania władzy w tym zakresie stawała się więc dodatkowym źródłem jej akceptacji. O znaczeniu „problemów wodnych" dla antycznych społeczeństw może świadczyć stała obecność w nich mitu potopu (epos o Gilgameszu, czy biblijny potop). 5. Uzasadnieniem władzy były także jej sukcesy militarne. Każde zwycięstwo na polu bitwy stanowiło dowód poparcia dla władcy ze strony boga, było także dowodem wyższości boga zwycięzców nad bogiem pokonanych. Ważną rolę odgrywały podboje, będące wypełnianiem swego rodzaju obowiązku szerzenia religii. Tak było np. w Persji, gdzie religię Ahura-Mazdy traktowano jako uniwersalną widząc w osobie władcy jej orędownika i propagatora. 6. Znamienna ewolucja w zakresie postrzegania źródeł władzy dokonała się w polis greckiej. Początkowo i tutaj władza koncentrowała się w osobie króla (basileusa), szybko jednak (od schyłku VIII w.p.n.e.) stracił on znaczenie na rzecz archontów (rady starszych), stając się tylko dostojnikiem religijnym. Jednocześnie, pod wpływem filozofii, dawne pojęcie władzy jako pochodzącej od bogów z Olimpu (co widać jeszcze wyraźnie w dziełach Homera) zaczęło być zastępowane pojęciem wyspecjalizowanych funkcji publicznych, nadawa- Ustrój despotii wschodnich i polis greckiej 19 - nych w wyniku dyskusji i decyzji ludzi. Bogowie przestali być zatem protektorami władcy, stali się natomiast opiekunami wolnej społeczności. Decyzje państwowe nie były już dyktatem bogów, zaczęły natomiast wynikać z ucierania się argumentów. 7. Krąg osób włączonych w podejmowanie takiej publicznej de- Rozszerzanie baty był początkowo niewielki. W polis arystokratycznej czy oligar- J*rcg" °. chicznej decydująca była przynależność do znakomitych rodów lub 0 zakresje w|ajzy odpowiedni status majątkowy. W większości poleis greckich ewolucja ich ustroju poszła jednak w kierunku stopniowej demokratyzacji, tzn. dopuszczania coraz szerszego grona osób do praw politycznych. W polis ateńskiej zasadnicze znaczenie w tym procesie miało ustawodawstwo Solona. Przeprowadzona przez niego reforma (594 p.n.e.) spowodowała rozszerzenie praw politycznych, pozostawiając jedynie najuboższych poza życiem publicznym. Do demokratyzacji ustroju Aten przyczyniły się również — co może wydawać się paradoksalne — rządy tyranów {tyrranos jako synonim władzy królewskiej, bo termin basileus był już zajęty dla urzędnika ds. kultu religijnego). Tyrani (Pizystrat i Hippiasz, 544-514 p.n.e.) rządzili z pomocą ludu („tyran faworyzuje i psuje lud", pisał poeta Teognis) i często z korzyścią dla najuboższych, prowadząc w ten sposób do upodmiotowienia ateńskiego ludu. Ostateczna demokratyzacja życia politycznego w Atenach dokonała się w czasach Peryklesa (V w. p.n.e.), gdy po reformach Kleistenesa (506 p.n.e.) wszyscy wolni obywatele ateńscy płcTmęskiej uzyskali dostęp do działalności publicznej. 3. Działalność prawodawcza 8. W Egipcie i państwach Bliskiego Wschodu prawo traktowane Prawo jako było jako dzieło bogów. W Egipcie rozkazy faraona miały moc obja- woIa boSow wionej woli boga, obowiązywały więc jako nakazy boże. Bezgraniczne posłuszeństwo obowiązujące wobec bogów przenosiło się na ich wolę, czyli prawo. W państwach Mezopotamii rola władcy ograniczała się do przekazywania poddanym rozstrzygnięć bogów, do zapisywania ich woli. Taki charakter miały najstarsze zbiory praw, takie jak kodeks Urukaginy (ok. 2400 p.n.e.), kodeks Ur-Nammu (ok. 2050 p.n.e.), kodeks Lipit-Usztara (1870 p.n.e.) czy najsłynniejszy tzw. kodeks Hammurabiego (ok. 1700 p.n.e.), w którym zarówno we wstępie jak na zakończenie władca zaznaczał, że ogłoszone prawa podyk-Jował mu bóg Marduk. System prawa w Egipcie i państwach Bliskiego Wschodu charakteryzował się wielkim konserwatyzmem; prawo 20 Prawo jako dzido ludzi że Stanowienie prawa w polis ateńskiej Zasada ścisłego >odporządkowania urzędników władcy ___________PAŃSTWO W STAROŻYTNOŚCI_________________ zmieniało się bardzo powoli, dominowało bowiem przekonanie, boskie prawo jest doskonałe i w zasadzie niezmienne. 9. W polis greckiej traktowanie władzy jako działania ludzi prowadziło do uznania także działalności prawodawczej jako obszaru aktywności obywatelskiej. Wolny Grek, jak mówiono, słucha tylko prawa, które sam współtworzy. „Prawo jest królem dla wszystkich" pisał poeta Pindar. Takiemu podejściu do prawa sprzyjało również to, że prawo pozytywne sprowadzało się w ujęciu Greków do prawa stanowionego, czyli ustawodawstwa danej polis. Nie bez wpływu było także to, że w języku greckim słowo nomos oznaczało zarazem prawo w ogóle jak i ustawę, stąd Grekom obce były rozważania, które prowadzili potem Rzymianie, czy prawo (ins) jest tylko zbiorem obowiązujących ustaw (leges) czy też obejmuje jeszcze coś ponadto. 10. Działalność prawodawczą wykonywali wolni obywatele polis. W Atenach gromadzili się oni w ramach tzw. Eklezji, tj. zgromadzenia na agorze. W Eklezji, w okresie demokratycznym, udział brali wszyscy obywatele, którzy ukończyli 18 lat. Eklezja zbierała się często, nie rzadziej niż 10 razy w roku, niekiedy nawet do 30 razy w roku. Zgromadzenie mogło podejmować decyzje, gdy przybyło na nie minimum 6000 uprawnionych (kworum). Zasadą działania Eklezji była wolność dyskusji i równość: każdy obywatel mógł zabrać głos, zgłaszać wnioski, przedstawiać argumenty. Stanowienie prawa odbywało się w praktyce w specjalnie powoływanych komisjach. Eklezja stwierdzała w drodze uchwały potrzebę ustanowienia nowego prawa i przekazywała stosowne wnioski komisji. Po dyskusji komisja podejmowała w wyniku głosowania decyzję. Choć formalnie Eklezja powinna była zatwierdzać stanowisko komisji, w praktyce rozstrzygnięcia komisji stawały się obowiązującym prawem. 4. Organizacja państwa, struktura jego władz 11. W Egipcie i państwach Bliskiego Wschodii^obowiązywała zasada centralizmu. Państwo zarządzane było przez urzędników podporządkowanych monarsze. W Egipcie niektóre funkcje faraona, np. w zakresie wymiaru sprawiedliwości, finansów czy kontroli nad armią, przejmowali wezyrowie oraz inni wyżsi urzędnicy, rekrutujący się często spośród kapłanów. Zakres ich kompetencji zawsze formalnie zależał od woli faraona, ale niekiedy uzyskiwali oni sporą niezależność. Kraj dzielił się na okręgi zwane nomami, na czele których stali nomarchowie, posiadający bardzo rozległe uprawnienia (w tym także wojskowe). W państwach Mezopotamii ważną rolę odgrywali Ustrój despotii wschodnich i polis greckiej 21 intendenci, urzędnicy państwowi wynagradzani nadaniami ziemskimi, które szybko przybrały charakter nadań dziedzicznych. W Persji administracja lokalna znalazła się w rękach satrapów, którzy posradałi Iźeróką władzę cywilną i wojskową, ale podlegali jednocześnie kontroli specjalnych inspektorów. Formalnie scentralizowany system zarządu państw Bliskiego Wschodu w praktyce korygowany był przez czynnik odległości i problemów z przepływem informacji. W efekcie władze lokalne musiały być wyposażone w dość rozległy zakres funkcji, a kontrola ich działań ze strony władcy i urzędników centralnych była utrudniona. 12. Inaczej ukształtowała się organizacja polis greckiej. W Ate- Sprawowanie nach funkcję władzy wykonawczej sprawowała Rada Pięciuset, czyli ur2f J ° _B^~~-L~r^~~ j j t • '-ju * r / • i ?"• i wiązek publiczny. ^Sme\ wybierana w drodze losowania spośród obywateli ateńskich, struktura urzędów którzy ukończyli 30 lat. Rada Pięciuset odbywała codzienne posie- w Atenach dzenia, pracowała w sposób jawny, a jej członkowie ponosili odpowiedzialność przed Eklezją. Rada wyłaniała z siebie komisje wykonawcze (najczęściej 50-osobowe), które zajmowały się poszczególnymi, szczegółowymi zagadnieniami, a następnie referowały je na posiedzeniach plenarnych. Niezależnie od Bule w Atenach funkcjonowali także liczni urzędnicy. Byli wybierani przez Eklezję w drodze losowania na krótką, zaledwie roczną kadencję, i pobierali wynagrodzenie za swoją pracę. Inaczej wyglądała sytuacja urzędu stratega i urzędników finansowych. Tych wybierano spośród imiennie wskazanych kandydatów, funkcje swe sprawowali nieodpłatnie i ponosili materialną odpowiedzialność całym swoim majątkiem. Cechą charakterystyczną Aten był brak hierarchii urzędów: wszyscy (z wyjątkiem urzędów wojskowych) odpowiadali przed Eklezją, która poddawała ich stałej kontroli (do 9 razy rocznie). Ograniczenie czasu wykonywania funkcji do jednej rocznej kadencji nie stosowało się do urzędu stratega (czyli wyższego urzędnika wojskowego); stratedzy (było ich 10) mogli sprawować urząd wielokrotnie. 5. Wymiar sprawiedliwości 13. Dla Egiptu i państw Bliskiego Wschodu charakterystyczne Połączenie było połączenie władzy administracyjnej z sądowniczą. Wynikało to z adm'nistracJ'z przekonania, że źródłem sprawiedliwości jest władca i że jego wola KróTnaiwyższym objawia się poprzez orzeczenia powołanych przez niego urzędników, sędzią W Egipcie wymiar sprawiedliwości sprawowali nomarchowie, na szczeblu centralnym funkcję tę pełnili wezyrowie, przy czym zawsze istniała możliwość wywołania dowolnej sprawy w dowolnym jej sta- 22 PAŃSTWO W STAROŻYTNOŚCI Sądownictwo ludowe w Atenach dium (zasada ewokacji) przed oblicze faraona. W Mezopotamii wymiar sprawiedliwości miał początkowo charakter religijny; był on bowiem traktowany jako odczytywanie woli bogów, dlatego też miejscem sądu były świątynie a kapłani odgrywali szczególną rolę w ferowaniu wyroków. Od czasów Hammurabiego mamy do czynienia z laicyzacją sądownictwa, co podobnie jak w Egipcie, prowadziło do połączenia władzy administracyjnej z władzą sądowniczą. Funkcje sądowe przejęli więc naczelnicy okręgów i inni miejscowi urzędnicy, orzekając z pomocą asesorów (kolegialność sądów). Król pozostawał najwyższym sędzią, mógł zatem orzekać w ostatniej instancji, a także jako pierwsza instancja gdy sąd zwlekał z rozpoznaniem sprawy lub odmówił rozstrzygnięcia. 14. W polis greckiej początkowo wymiar sprawiedliwości sprawowany był przez basileusa z udziałem gerontów, zazwyczaj na zgromadzeniach ludowych. W Atenach wraz z demokratyzowaniem się ustroju polis funkcje sądowe przejęła tzw. Heliaia, składająca się z 6000 obywateli ateńskich, wyłonionych przez Eklezją. W konkretnych sprawach Heliaia obradowała w mniejszym składzie, zazwyczaj 501 osób (czasami mniej), w sprawach drobnych rozstrzygnięcia powierzano diaitetom. W sprawach o rozlew krwi funkcje sądowe zachował areopag (archonci), natomiast drobniejszymi sprawami karnymi zajmowali się efaci. Nadzorowanie wykonania kar, jak również nadzór nad więzieniami sprawowało Kolegium Jedenastu. Szczególnym rodzajem sądu był tzw. ostracyzm, czyli sąd skorupkowy. Miał on na celu nie dopuścić do pojawienia się dyktatury: zebrani na Eklezji obywatele ateńscy wypisywali na specjalnych tabliczkach (skorupkach) imię tego obywatela, który w ich przekonaniu zagrażał demokracji w polis. Jeżeli czyjeś imię pojawiało się dostatecznie często, to obywatel ten był zmuszany do opuszczenia Aten (na okres 5-10 lat). ? Ustrój starożytnego Rzymu 7 rr 1. Uwagi wstępne , 15. Ustrój starożytnego Rzymu zasługuje na odrębne potrakto- Formy państwa wanie przede wszystkim z uwagi na wpływ, jaki cesarstwo rzymskie nymsiae?0 wywarło na kształtowanie się późniejszych państw europejskich. Początki państwa rzymskiego są podobne do ustroju greckich poleis. Rzym rozwijał się więc początkowo jako państwo-miasto {civitas), potem jednakże stopniowo powiększał swe terytorium podporządkowując swym wpływom Półwysep Apeniński, północne wybrzeże Afryki, a następnie Półwysep Iberyjski, wreszcie praktycznie cały basen Morza Śródziemnego, a z czasem tereny położone na północ od Alp. Rozwój terytorialny państwa wymuszał zmiany w systemie wła-ćfzy i organizacji zarządzania państwem. Początkowa monarchia, podobna do rządów greckiego basileusa, przekształciła się w system przedstawicielski w ramach civitas arystokratycznej a potem oligar-ctiicznej, następnie system republikański przeobraził się powoli w system cesarski. Występowanie różnych form państwa w historii Rzymu czyniło z niego dodatkowo atrakcyjny punkt odniesienia dla wielu reform i programów ustrojowych na terenie średniowiecznej i nowożytnej Europy. 16. Początki państwa rzymskiego nie są jasne, nawet data zało- Pierwotny podział żenią miasta Rzym nie jest pewna. Przyjmowany tradycyjnie rok 753 na PatrycJuszy • i j ji j l • ?_ • r» • plebejuszy p.n.e. ma znaczenie legendarne, prawdopodobnie bowiem Rzym po-WitaŁpóźniąJ w wyniku opanowania ujścia Tybru przez Etrusków w VII—VI w.p.n.e. Wiadomo, że w r. 575 p.n.e. miasto już istniało. Brak informacji na temat początkowego okresu państwa rzymskiego powoduje, że nie można w pełni wytłumaczyć genezy podstawowego podziału ^gołecznego, jaki ukształtował się w Rzymie u schyłku monarchii. Podział ten, będący prąwHnpnHp^pię rezultatem reform Serwiu-sza Tuliusza, jednego z ostatnich królów Rzymu, ma istotne znaczenie, gdyż w dużym stopniu zaważył na późniejszej ewolucji ustrojowej Rzymu. W momencie wypędzenia z Rzymu ostatniego władcy, 24 PAŃSTWO W STAROŻYTNOŚCI Lud rzymski depozytariuszem władzy państwowej Kryzys instytucji republikańskiej cfoitas Tarkwiniusza Pysznego (509 p.n.e.), społeczność Rzymu dzieliła się na dwie zasadnicze grupy: patrycjuszy i plebejuszy. Władza znalazła się całkowicie w rękach patrycjuszy, którzy zmonopolizowali wszystkie ważniejsze urzędy i instytucje w państwie. Walka plebejuszy o uzyskanie praw politycznych stanie się więc motorem zmian ustrojowych Rzymu. 2. Źródła władzy w państwie rzymskim 17. Istotne jest to, że od samego niemal początku istnienia państwa rzymskiego (a więc także w jego okresie monarchicznym) lud rzymski postrzegany był jako depozytariusz władzy państwowej. To przeświadczenie ułatwiało plebejuszom walkę o szerszy dostęp do urzędów i większą kontrolę nad tworzeniem i stosowaniem prawa. Na początku VI w.p.n.e. patrycjusze opanowali zgromadzenia kurialne, Senat i najważniejsze urzędy w państwie (konsulów, cenzorów, kwestorów i pretorów). Plebejusze natomiast uczestniczyli w zgromadzeniach centurialnych, których znaczenie nie było jednak duże. Stopniowo wszakże plebejusze uzyskiwali wpływ na niektóre organy państwa. Od r. 494 p.n.e. mieli własny urząd trybuna ludowego, z czasem własne zgromadzenia ludowe {concilia plebis), których znaczenie systematycznie rosło. Od r. 287 p.n.e. uchwały zgromadzeń plebej-skich obowiązywały cały lud rzymski (lex Hortensia). Od r. 367 p.n.e. plebejusze uzyskali dostęp do urzędu konsula, z czasem do innych urzędów, co z kolei otworzyło im drogę do Senatu, w którym zasiadali najważniejsi urzędnicy. 18. Wejście przedstawicieli plebejuszy do Senatu zatrzymało proces demokratyzowania się civitas rzymskiej i zwiększyło, a następnie umocniło pozycję Senatu jako głównego organu państwa. Znaczenie zgromadzeń plebejskich natomiast malało, zwłaszcza po nieudanych próbach reform braci Grakchów (połowa II wieku p.n.e.). Szybki rozwój terytorialny Rzymu w II wieku p.n.e. wymusił przeprowadzenie reform wojskowych (reforma Mariusza, konsula w latach 107 i 104-100 p.n.e.), te zaś uczyniły z armii ważną siłę polityczną, która wkrótce zaczęła odgrywać ważną rolę w życiu państwa i wpływać na jego ewolucję ustrojową. Rosło bowiem znaczenie wodzów, wśród których nie brakowało wielkich indywidualności (Sulla, Pompejusz, Cezar, Marek Antoniusz, Oktawian), zaś sama armia stała się dla wielu drogą szybkiej kariery (w przyszłości prowadzącej niekiedy ludzi niskiego stanu do tronu cesarskiego). Ambicje wodzów w połączeniu z coraz wyraźniejszą niesprawnością dotychczasowego Ustrój starożytnego Rzymu 25 systemu prowadziły do przekazywania większych kompetencji w ręce jednego człowieka, z zachowaniem wszakże republikańskich formuł sprawowania władzy. Tak_w_ykształcił się w Rzymie pryncypat (r. 27 p.n.e.). 19. Princeps skoncentrował w swoim ręku władzę trybuna ludo- Kształtowanie wego, cenzora, prokonsula (czyli władzę w prowincjach rzymskich) s|Csys'emu oraz najwyższego kapłana (pontifex mcocimuś). Uprawnienia te nadawał princepsowi na określony czas Senat, formalnie zatem Rzym zachował republikański charakter. Praktycznie jednak okres pryncypatu jest czasem stopniowego kształtowania się ustroju cesarskiego. Malało znaczenie Senatu, jako organu reprezentującego suwerena,-zani=_ kły całkowicie zgromadzenia ludowe. Władza princepsa w coraz większym stopniu nabierała boskiego charakteru (od czasów Aurelia-na, t.j. od III w.n.e., ubóstwienia dokonywano już za życia cesarza) i stawała się samoistnym źródłem prawa i kompetencji urzędników. Ten proces trwał przeszło dwa stulecia a zakończyły go reformy cesarza Dioklecjana (284-305 n.e.), które ostatecznie nadały państwu kształt cesarstwa z cesarzem sprawującym władzę z woli bogów (tzw. dominat). Szybkie włączenie w orbitę władzy religii chrześcijańskiej (czasy Konstantyna Wielkiego, 306-337 n.e.) nadało cesarstwu rzymskiemu szczególny charakter i zaważyło na jego dalszych losach i historycznym znaczeniu. 20. Skumulowaniu całej władzy w ręku cesarza nie towarzyszyło Elekcyjność tronu określenie reguł sukcesji tronu. Początkowo, formalnie rzecz biorąc, ccsarskic8° cesarza (princepsa) powoływał Senat. W praktyce mamy jednak do czynienia z dynastiami (jak np. dynastia julijsko-klaudyjska, Sewerów, Antoniów, itd.), niekiedy poprzez adopcję jako sposób wskazania następcy. Z czasem decydujące znaczenie uzyskało wojsko, które wynosiło zwycięskich wodzów na tron cesarski, oraz pretorianie, czyli gwardia cesarska, która także mogła faktycznie decydować o obsadzie tronu. Brak jasnego określenia reguł sukcesji tronu, osłabiający w istotny sposób władzę cesarską, brał się w dużym stopniu z utrzymującej się długo w państwie rzymskim fikcji, iż to lud jest depozytariuszem władzy publicznej (a więc Senat, ale także żołnierze, zgromadzeni na polu obozowym, wyrażali wolę ludu). 26 PAŃSTWO W STAROŻYTNOŚCI 3. Działalność prawodawcza Ustawa XII tablic 21. Prawo rzymskie miało pierwotnie charakter prawa zwycza- jowego i jego źródła były bardzo rozproszone. Znajomość prawa miała w tej sytuacji charakter wiedzy szczególnej, dostępnej nielicznym członkom społeczności. Stąd wzięła się presja plebejuszy do uczynienia z prawa narzędzia znanego szerszemu ogółowi. Pod ich wpływem powołano specjalną komisję dziesięciu, która wyposażona została w szerokie kompetencje, przyznawane wcześniej konsulom i trybunowi ludowemu. Wynikiem pracy komisji stała się słynna ustawa XII tablic, zawierająca regulacje dawnego ius civile (zwanego także ius Quirilum). Działalność 22. Po przekształceniu się monarchii w republikę i pojawieniu się pretorów: urZędów publicznych działalność prawodawcza odbywała się w dwo-ius honorarium ... ,.„... .... . jaki sposób. Z jednej strony prawo rozwijało się poprzez działalność pretorów, którzy wraz z objęciem urzędu przedstawiali w wydawanych edyktach zasady, według których mieli rozstrzygać spory, co dało początek tzw. ius honorarium, z drugiej strony zaś tworzeniem prawa zajął się Senat, a także, w mniejszym stopniu, zgromadzenia ludowe. Działalność 23. W okresie republikańskim szczególne znaczenie uzyskał Se- Scnatu: nat ktory za czasow Juliusza Cezara (I w.p.n.e.) liczył blisko 900 senatus consulla . , ; . ł . . J członków. W Senacie zasiadali przedstawiciele rodów arystokratycznych, z czasem, poprzez kariery urzędnicze, dostęp do niego uzyskali także przedstawiciele plebsu. Od IV w.p.n.e. (lex Ovinia) skład Senatu ustalali na okres 5 lat cenzorzy, z tym, że regułą było powoływanie po upływie kadencji dotychczasowych senatorów (chyba że utracili prawo do zasiadania w Senacie) oraz niektórych urzędników. Senat zwoływał konsul lub pretor (potem uprawnienie takie uzyskał także trybun ludowy), który przewodniczył później posiedzeniu. On też inicjował procedurę ustawodawczą. Senat w głosowaniu zajmował stanowisko wobec projektu {senatus auctoritas). Po zatwierdzeniu go przez przewodniczącego urzędnika wola Senatu przybierała formę senatus consultum, stając się obowiązującym prawem. Senat zatwierdzał także projekty ustaw głosowane w tzw. komicjach comitia tri-buta z inicjatywy pretora lub trybuna ludowego. Zgromadzenia ludowe nigdy nie rozwinęły szerzej swych kompetencji ustawodawczych, choć od czasów lex Hortensia (287 p.n.e.) ich uchwały miały obowiązywać cały lud rzymski. Ustrój starożytnego Rzymu 27 24. Wraz z rozwojem pryncypatu uprawnienia prawodawcze Se- Działalność natu stawały się coraz bardziej symboliczne, władza._pxawodawcza Prfwodawcza przeszła bowiem faktycznie w ręce princepsa. Skumulowanie w jego osobie uprawnień cenzora i trybuna ludowego dało mu możliwość kształtowania składu Senatu, inicjowania procedury ustawodawczej oraz prawo weta wobec uchwał Senatu (uprawnienie trybuna ludowego). Formalnie prawo nadal stanowił Senat, w praktyce akceptował on wszystkie wnioski cesarza odczytywane przez kwestora. W III w.n.e. uprawnienia prawodawcze Senatu przeszły w całości na cesarza, zaś sam Senat zanikł jako odrębna instytucja. Od czasów Hadriana, który polecił wybitnemu prawnikowi Sal