Danuta Emiluta-Rozya WSPOMAGANIE ROZWOJU MOWY DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM CENTRUM METODYCZNE POMOCY PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNEJ MINISTERSTWA EDUKACJI NARODOWEJ Warszawa 1994 Recenzenci: prof. dr hab. Edyta Gruszczyk-Kolczyńska mgr Hanna Rodak Copyright by Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN ISBN 83-902281-4-9 SPIS TREŚCI str Od Autorki ............................................................................. 5 L Jaki jest cel ćwiczeń proponowanych w poradniku? ..... 7 H. Jak powinien przebiegać prawidłowy rozwój mowy u dzieci w wieku od trzeciego do szóstego roku życia? ..... 9 Stan rozwoju mowy dzieci 3-letnich ......................................... 9 Stan rozwoju mowy dzieci 4-letnich ....................................... 11 Stan rozwoju mowy dzieci 5-letnich ....................................... 13 III. Jakie ćwiczenia służą wspomaganiu rozwoju mowy? .. 15 IV. O czym powinno się pamiętać podczas prowadzenia ćwiczeń wspomagających rozwój mowy? ..................... 17 V. Jakie są cele i sposoby prowadzenia poszczególnych rodzajów ćwiczeń? ........................................................ 19 1. Ćwiczenia słuchowe ........................................................... 19 1.1. Ćwiczenia słuchowe z wykorzystaniem bodźców niewerbalnych .................................................................20 1.2. Ćwiczenia słuchu fonematycznego ..................................23 1.3. Ćwiczenia słuchu fonetycznego i melodii wypowiedzi .....................................................................28 1.3.1. Ćwiczeniailoczasu .......................................................29 1.3.2. Ćwiczenia tempa wypowiedzi .......................................30 1.3.3. Ćwiczenia akcentu wypowiedzi ....................................31 1.3.4. Ćwiczenia intonacji wypowiedzi ................................... 33 2. Ćwiczenia rozumienia wypowiedzi i ćwiczenia pamięci słownej ...........................................................................34 2.1. Ćwiczenia w rozumieniu konstrukcji przyimkowych ........ 37 3. Ćwiczenia rozwijające słownictwo .....................................39 4. Ćwiczenia w budowaniu zdań i dłuższych wypowiedzi ....... 40 5. Ćwiczenia oddechowe ........................................................ 42 6. Ćwiczenia głosowe ............................................................45 7. Ćwiczenia aparatu artykulacyjnego .....................................47 7.1. Ćwiczenia prawidłowego połykania ................................48 7.2. Ćwiczenia usprawniające wargi .......................................49 ^k' .3. Ćwiczenia żuchwy ...................................................... 50 7.4. Ćwiczenia języka ............................................................. 51 7.5. Ćwiczenia podniebienia miękkiego .................................. 51 7.6. Ćwiczenia umiejętności świadomego kierowania ruchami narządów artykulacyjnych ............................................... 52 7.6.1. Uwrażliwianie miejsc artykulacji ................................... 52 8. Ćwiczenia utrwalające prawidłową wymowę poszczególnych głosek .............................................................................52 BIBLIOGRAFIA 61 l \ Od Autorki Opracowanie to kieruję przede wszystkim do rodziców, opiekunów i wychowawców tych dzieci w wieku przedszkolnym, których mowa rozwija się z opóźnieniem (później niż u ich rówieśników) lub rozwój jej jest zaburzony. O tym, czy istniejąi jakie są konkretne przyczyny tego opóźnienia, powinien orzec specjalista logopeda. Do niego należy również zalecenie zastosowania określonego programu stymulującego rozwój mowy lub korygującego jego wadliwy przebieg. Jeżeli jednak nie jest to z jakichś powodów możliwe, mogą zaniepokojeni rodzice starać się umiejętnie wpłynąć na poprawę stanu mowy dziecka przez odpowiednie postępowanie wspomagające jej rozwój. Poniższy tekst nie jest zatem pełnym programem stymulacji rozwoju jednej z najważniejszych umiejętności człowieka -umiejętności porozumiewania się z otoczeniem. Tym bardziej nie zastąpi konsultacji i zajęć logopedycznych w przypadku, kiedy są one konieczne, a więc gdy rozwój mowy dziecka przebiega nieprawidłowo. Pragnę zaznaczyć, że im wcześniej rozpoczniemy stymulację rozwoju mowy - w pierwszym lub drugim roku życia dziecka, tym efekty tych działań będą lepsze. Oddając w ręce Państwa ten poradnik (przeznaczony dla opiekunów dzieci w wieku przedszkolnym), chciałabym przedstawić zagadnienia usprawniania mowy; wskazać celowość działań ukierunkowanych na rozwój mowy, omówić zasady, których należy przestrzegać, aby pomoc dziecku była możliwie skuteczna. Zamieszczone tu przykłady ćwiczeń, odpowiednio pogrupowane, mają pokazać, jak pracować z dzieckiem nad rozwojem jego mowy w warunkach domowych. Mam nadzieję, że rozbudzą także Państwa wyobraźnię i pomysłowość w zakresie organizowania atrakcyjnych dla dziecka zabaw, które będą jednocześnie ćwiczeniami wspomagającymi jego rozwój. Osiągnięcie pełnego sukcesu lub, jeśli jest to niemożliwe (niekiedy i tak bywa), zmniejszenie różnicy pomiędzy stanem mowy Waszego dziecka i jego prawidłowo rozwijających się rówieśników, w znacznej mierze zależy od opiekunów, od ich zaangażowania i systematycznej pracy z dzieckiem. Zatem, zachęcam Państwa do prowadzenia z dziećmi różnorodnych ćwiczeń usprawniających mowę. Nie jest to zadanie trudne. Czas wolny spędzony w taki sposób przyniesie efekty w postaci poprawy umiejętności dziecka w zakresie komunikowania się z otoczeniem, a także dostarczy wielu radości, dzięki wspólnej zabawie dziecka i jego opiekunów. I. Jaki jest cel ćwiczeń proponowanych w poradniku? Porozumiewanie się z otoczeniem to odbieranie i pełne rozumienie komunikatów słownych, a także ich nadawanie, a więc informowanie swoich bliskich, rówieśników i inne osoby o tym, co myślimy, czujemy, widzimy i czego pragniemy. Aby zrozumieć kierowane do nas wypowiedzi, musimy je usłyszeć, zróżnicować, utożsamić i zapamiętać. W procesy te angażujemy zdolności i umiejętności takie jak, m.in. wrażliwość na bodźce akustyczne, wyodrębnianie i utożsamianie dźwięków mowy (tzw. słuch mowny), pamięć słowną, a także umiejętność „rozszyfrowywania" związków gramatycznych zawartych w zdaniach. Zawsze korzystamy ze słów i powiązań między słowami, które zmagazynowane są w naszej pamięci. „Magazyn" ten rozrasta się z wiekiem dziecka. Inne będą możliwości rozumienia i nadawania informacji słownych u dziecka rocznego, inne u 2-latka, 4-latka i dzieci starszych, bo wyższy będzie rozwój ich procesów poznawczych, myślenia, szerszy zakres wcześniejszych doświadczeń werbalnych. Jeżeli u dziecka umiejętność odbioru i rozumienia poleceń słownych jest rozwinięta z jakichś przyczyn w stopniu niższym niż u jego rówieśników, w takim wypadku słabszy będzie także rozwój umiejętności tworzenia wypowiedzi słownych. U innych dzieci obserwować możemy pełne rozumienie tego, co się do niego mówi i tylko wypowiadanie się - ta sfera działalności dziecka - wymagać będzie pomocy ze strony opiekunów. Dziecko może mieć trudności w tworzeniu wypowiedzi, jeżeli zasób jego słownictwa jest niewystarczający, lub budowanie zdań poprawnych pod względem gramatycznym stanowi barierę trudną do pokonania. Bywa też i tak, że zdania są prawidłowe pod względem gramatycznym (rzadko bywają zniekształcone), ale niektóre dźwięki mowy zastąpione są innymi głoskami lub są deformowane, tzn. w wyniku nieprawidłowego ułożenia narządów mowy powstają inne, obce dla języka polskiego brzmienia dźwięków mowy. Niekiedy możemy także zaobserwować ten nieprawidłowy układ narządów artykulacyjnych, np. podczas międzyzębowej artykulacji. Nasze zastrzeżenia może budzić także zbyt szybkie lub zbyt wolne tempo wypowiedzi, lub jej monotonność. Prawidłowe wymawianie,dźwięków.,mowy (głosek) nie jest możliwe^ezj^ejetapści efektywnego - dla uzyskania odpowiedniego brzmienia wypowiedzi - o^d^pjiani^bez_wYkorzyjtania w_p_ełni głosu^ bez odjgowiedniej, sprawności,,ru,chornych.narządów artykulacyjnych, czyli warg,_ jjgzyka, podniebienia miękkiego i żuchwy. Niezbędnym warunkiem dla uzyskania właściwego brzmienia dźwięków mowy jest także wspomniana wcześniej sprawność w zakresie ^łu^l^jnownego (fonematycznego i fonetycznego). Jeżeli więc dostrzegą Państwo u swojego dziecka jeden z wyżej opisanych objawów zaburzeń w mówieniu, należałoby się skontaktować z logopedą. Być może jest to znak wskazujący potrzebę rozpoczęcia ćwiczeń usprawniających lub korygujących rozwój mowy dziecka. . ó .-J II. Jak powinien przebiegać prawidłowy rozwój mowy u dzieci w wieku od trzeciego do szóstego roku życia? Przedstawiony poniżej zarys rozwoju mowy umożliwia stwierdzenie stanu niższego od normy w określonym czasie, który będzie sygnałem do wszczęcia ewentualnego postępo- wania wspomagającego. Stan rozwoju mowy dzieci 3-letnich Dziecko 3-letnie rozumie to^ co do niego mówimy, jeżeli treść naszycLwypowiędzi nie,,wybiega poza jego wcześniejsze doświad_czjsnia,. Dziecko spełnia polecenia zawierające znane mu wyrazy, np. wskazuje części twarzy, ciała, części zabawek; przynosi przedmioty; próbuje wykonywać codzienne czynności według podanych instrukcji słownych, pytane - podaje swoje imię. Trzylatek komunikuje się z otoczeniem za pomocą^ zdania kilkuwyrazowego. Mówi chętnie i dużo. Opowiada o tym, co aktualnie widzi; „myśli głośno" mówiąc także Uo siebie. W jego wypowiedziach można dostrzec poszczególne kategorie gramatyczne, chociaż obserwuje się jeszcze wiele form niewłaściwych, które z czasem ulegną poprawie. Np. [Ja dam pić piesu] [Nie mam spodniów] [To jest na fotele]. Dziecko zaciekawia otaczający je świat. Zaczyna zadawać wiele pytań. Początkowo pytania te nie są jeszcze jasno sprecyzowane. 1 Podane tu informacje w przybliżeniu zorientują Państwa, jakiego stanu mowy należy spodziewać się we wczesnych etapach jej rozwoju, a więc u dzieci w wieku przedszkolnym. Uwzględnić przy rym trzeba i to, że z natury rzeczy mowa u różnych dzieci rozwija się w różnym tempie. Trzyletnie dziecko powinno wymawiać prawidłowo następujące dźwięki: a, o, e, y, i, ą, ę, p, m (także zmiękczone: pi, bi, mi), f, w (fi, wi), t, d, n, ń, l (li), ś, ź, ć, dź, k, g (ki, gi), ch, j, ł2, chociaż zdarza się, że w trudnych wyrazach, w których spółgłoski są obok siebie (w grupach spółgłoskowych), mogą być opuszczane.lub zastępowane „innymi dźwiękami,, np. [pła] zamiast pchła, [głudopiś] - długopis, [pułapta] - pułapka. Długość wyrazów może powodować przestawianie dźwięków mowy. Głoski s, z, c, dz zaczynają być wymawiane prawidłowo, chociaż bywają jeszcze artykułowane jako ś, ź, ć, dź. Rodzice określają tę wymowę jako spieszcząnie \yyr,ązpw. Podobnie głoski pojawiające się jako ostatnie w artykulacji dziecka: sz, ż, cz, dż są zastępowane przez ś, ź, ć, dź, ale również przez s, z, c, dz, a głoska_jr_artykułowana jest w postaci l (wcześniej niejednokrotnie słyszeliśmy w miejscu r głoskę j, np. [jowej] zamiast rower). Nie powinny więc budzić niepokoju takie wymówienia jak np. [lubię sipko jechać na lowelku, ja sybuję jak samolot] [ziegalek dzwoni, tata stań juś, idziemy do psiećkola]. Dziecięca wymowa często rozśmiesza opjekunów dziecka i chętnie jest przez nich naśladowana. Pamiętać należy jednakże o tym, że wypowiedzi osób dorosłych są wzorem, według którego dziecko uczy się mówić.. Powinny być zawsze pełne 1 poprawne, a wszystkie głoski wymówione prawidłowo. Zatem nie naśladujcie wymowy Waszego dziecka, lecz dostarczajcie mu prawidłowych wzorów. Ono przecież od Was uczy się wymowy. Dziecko słyszy i potrafi zróżnicować wymowę prawidłową, np. [samolot] i [siamolot], jego słuch mowny, a konkretnie słuch fonematyczny jest już w pełni rozwinięty. 2 Nie stosuję w tym opracowaniu transkrypcji fonetycznej, ponieważ tekst ten ma służyć głównie rodzicom i wychowawcom przedszkoli. Przytaczam dźwięki mowy posługując się ich znanym powszechnie zapisem ortograficznym. Ono tylko jeszcze nie potrafi wymówić trudnych dźwięków. Dowodem na to są także uwagi dzieci, takie jak np.: [nie mówi się siamolot - tylko siamolot]; [nie mów tak, to jest lulka] -jako reakcja na wypowiedź babci naśladującej wymowę dziecka: [lulka] zamiast rurka [siamolot] zamiast samolot. Stan rozwoju mowy dzieci 4-letnich Dziecko rozumie i wykonuje nasze polecenia, także i te, które zawierają wyrażenia przyimkowe z przyimkami: na, pod, do, w, przed, za, obok itp.; rozpoznaje kolory- pytane odpowiada, co robi, gdy jest mu zimno, kiedy jest głodne, zmęczone4. Wypowiedzi dziecka 4-letniego wybiegają poza aktualnie przeżywaną sytuację. Dziecko potrafi mówić o przeszłości i o przyszłości. W jego wypowiedziach jest jeszcze wiele ibrrn agramatycznych, ale pojawia się zaciekawienie poprawnością językową. Pyta o prawidłową postać wymawianiową lub gramatyczną danego wyrazu, a także o znaczenie nowych dla niego słów. Dziecko 4-letnie zadaje bardzo dużo pytań. Pytaniu te, podyktowane ciekawością, są precyzyjne. Dziecko pyta nie tylko co to?, ale także jaki jest?, po co to?, dlaczego tak się dzieje? Na wszystkie pytania dziecka trzeba odpowiadać cierpliwie i wyczerpująco. W ten sposób pobudzamy rozwój dziecka - nie tylko rozwój jego mowy, ale także i intelektu. Dziecko wykazuje ogromną chęćL porozumiewania si§, chęć 3 Słuch fonematyczny jest umiejętnością utożsamiania i różnicowania dźwięków mowy (dźwięków danego języka, np. języka polskiego), kształtującą się w toku rozwoju pod wpływem brzmienia języka środowiska ludzi mówiących do dziecka. Dziecko 3-letnie ma rozwinięty słuch fonematyczny, co pozwala mu rozumieć kierowane do niego wypowiedzi (pod warunkiem, że je dobrze słyszy i zna znaczenie zawartych w wypowiedzi wyrazów, zwrotów i wyrażeń). 4 Na podstawie prób z testu Denver, który zamieszczony jest w książce R- Michałowicza i R. Ślenzak Choroby układu nerwowego dzieci i młodzieży. PWN, Warszawa 1982. 10 11 do dzielenia się swymi spostrzeżeniami. Często nie wystarczają mu zapamiętane środki językowe. Braki te wyrównywane są poprzez tworzenie form analogicznych do używanych wyrazów, np. [Tata to duży czytacz], bo dużo czasu spędza z gazetą w ręku, [Pan repelutczyk to zrobi], czyli mechanik naprawi samochód, [Przynieś gracze - będziemy muzykować] - przynieś instrumenty. Te śmiesznie brzmiące neologizmy bawią opiekunów, ale nie należy ich utrwalać. Zawsze po takiej wypowiedzi trzeba podać dziecku prawidłową nazwę, np. Tak, masz rację, pan mechanik zreperuje samochód. Wymowa dziecka 4-letniego stajecie jdokładniejsza. Dzięki dalszemu usprawnianiu się narządów artykulacyjnych i pionizacji przedniej części języka pojawiają się dźwięki wymawiane wcześniej inaczej. Głoski s, z^c, dzjpowinny już brzmieć twardo, a także powinny być (podobnie jak przedtem: ś, ź, ć, dź) wymówione z „zamkniętymi" zębami. Język nie może wsuwać się między zęby. Wymowa międzyzębowa, jeśli się zdarzy, powinna być skorygowana przez logopedę. Nie ustąpi samoistnie, nie jest cechą wymowy dziecięcej. Przyczyną jej mogą być wadliwe nawyki ruchowe w obrębie jamy ustnej spowodowane nieprawidłowym oddychaniem, żuciem i połykaniem pokarmów lub wadami zgryzu, lub obniżoną sprawnością aparatu artykulacyjnego. U niektórych dzieci obserwujemy artykulację głoski l przechodzącą w dźwięk drżący r lub wręcz pełne wymówienie głoski r. Dziecko mówi [lower] lub [rower], [pantelra] lub [pantera]. Jedno i drugie wymówienie jest poprawne. Niekiedy pojawiają się też głoski sz, ż, cz, dż, chociaż pamiętajmy o tym, że ich wymawianie jako s, z, c dz, a także r jako l jeszcze w tym okresie jest prawidłowością. Jeżeli dziecko wymawia w miejsce głoski r głoskę ł, należy obserwować dalszy rozwój jego artykulacji oraz prowadzić ćwiczenia usprawniające przednią część i czubek języka. Istnieje bowiem niebezpieczeństwo przekształcenia głoski ł w głoskę r zdeformowaną, tzn. wymawianą w tylnej części jamy ustnej, podobnie jak ł. Nie zmuszajcie dziecka do realizacji dźwięku wibrującego r poprzez wydłużanie go w Waszych wypowiedziach. Nie zachowujcie się nigdy w taki na przykład sposób: Tatuś zwraca się do dziecka „Posłuchaj, jak ja mówię. Powiedz tak samo, słyszysz, to przecież łatwe". Nasze dobre intencje mogą przynieść niepożądane, wręcz szkodliwe skutki. Jeżeli aparat mowy nie jest jeszcze przygotowany do wymówienia r, dziecko, chcąc wytworzyć wibrację, uaktywnia np. zakończenie podniebienia miękkiego (uwulę) i tworzy, dźwięk zdeformowany, tak zwane r uwularne. Jest to zaburzenie wymowy, które trzeba będzie korygować u logopedy. Stan rozwoju mowy dzieci 5-letnich Wypowiedzi dziecka 5-letniego przyjmują formę realizacji wielozdaniowej. Dziecko chętnie opowiada o przebiegu jakiegoś wydarzenia, relacjonuje obejrzany film lub przewiduje fakty, które jego zdaniem mogą zaistnieć. W swoich wypowiedziach uwzględnia kolejność zdarzeń i zależności przyczynowo-skutkowe. Pytane ó znaczenie słów, potrafi je wyjaśnić. Potrafi opisywać przedmioty podając ich cechy charakterystyczne oraz możliwości zastosowania tych przedmiotów. Nieprawidłowości gramatyczne zanikają. Dziecko dokonuje autokorekty i równie chętnie poprawia innych, np. młodsze rodzeństwo. Wymowa doskonali się. Głoska r wymawiana jest prawidłowo, czasem można obserwować lfk\y hipęrpoprawności. Dziecko wcześniej wymawiało l zamiast r, teraz r pojawia się i tam, gdzie należałoby artykułować l, szczególnie w wyrazach, w których są obydwa dźwięki, np. lustro - [rustro], król Karol [krór Karor] lub [klór Kalorj. Po kilku tygodniach lub miesiącach wymówienia te ustępuj ą samoistnie. 12 13 Dziecko wymawia także sz, ż, cz, dż. Wszystkie głoski dźwięczne brzmią dźwięcznie. Przysłuchujmy się wymowie naszych dzieci i wszelkie wątpliwości wyjaśniajmy w porozumieniu ze specjalistą- logopedą. Jesteśmy zdania, że jeśli wcześnie zauważymy jakieś nieprawidłowości w mówieniu i rozpoczniemy ich korekcję, to efekty naszej pracy będą łatwiejsze do uzyskania i pojawią się szybciej. Ustalenie się wymowy powinno być zakończone „ostatecznie o 6. roku życiat ale proces rozwoju języka trwa nadal. Uczymy się nowych wyrazów. Wypowiedzi wzbogacają się nawet w wieku dojrzałym wraz ze zdobywaniem przez człowieka kolejnych doświadczeń i rozszerzeniem wiedzy o nowych zjawiskach otaczającej nas rzeczywistości. III. Jakie ćwiczenia służą wspomaganiu rozwoju mowy? Osiągnięcie prawidłowego stanu mowy uwarunkowane jest określonymi dyspozycjami w funkcjonowaniu narządu słuchu i aparatu mowy. One bowiem zapewniają prawidłowe rozumienie wypowiedzi słownych i ich tworzenie. Na_stan mowy wpływa także sprawność intelektualna, przebyte doświadczenia oraz wzory mowy dostarczane przez środowisko, w którym dziecko wzrasta. Żeby więc zapewnić dziecku w miarę jego możliwości właściwy stan tych dyspozycji (jeżeli nie ujawniry się defekty ograniczające rozwój Waszego dziecka i wymagające intensywnej interwencji specjalistycznej), proponujemy podjąć następujące ćwiczenia: — ćwiczenia słuchowe — z wykorzystaniem bodźców niewerbalnych, — z wykorzystaniem dźwięków mowy, .czyli ćwiczenia słuchu fonematycznego, których celem jest usprawnianie utożsamiania i różnicowania dźwięków mowy, — ćwiczenia słuchu fonetycznego - wysłuchiwanie i różnicowanie akcentu, tempa, intonacji i czasu trwania głosek (iloczasu), — ćwiczenia melodyki wypowiedzi (realizacji odpowiedniego akcentu, tempa, iloczasu i intonacji), — ćwiczenia rozumienia wypowiedzi, — ćwiczenia rozwijające słownictwo, — ćwiczenia w budowaniu zdań i dłuższych wypowiedzi, — ćwiczenia oddechowe, — ćwiczenia głosowe, — ćwiczenia usprawniające narządy arrykulacyjne: język, wargi, podniebienie i żuchwę, — — ćwiczenia artykulacyjne (ćwic wymowy poszczególnych głose trwalaniu prawidłowej 15 Nie wszystkie ćwiczenia spośród wyżej wymienionych znajdą zastosowanie w zabawach z Waszym dzieckiem. Układ ćwiczeń, ich kolejność, zakres i nasilenie powinny być dobrane -jeżeli jest to możliwe - indywidualnie, w zależności od potrzeb określonych przez logopedę po wnikliwym badaniu mowy. Ustalony program ulegać będzie modyfikacjom wraz z postępami osiąganymi przez Wasze dziecko. Zmienią się proporcje ilościowe i intensywność ćwiczeń, np. oddechowych i głosowych, ćwiczeń melodii wypowiedzi w stosunku do np. ćwiczeń słuchu fonema-tycznego, ćwiczeń sprawności aparatu artykulacyjnego i ćwiczeń artykulacyjnych, wtedy gdy celem Waszych działań stanie się doskonalenie wymowy u dziecka. Inaczej ułożymy plan ćwiczeń dla dzieci rozwijających się w wolniejszym tempie. Praca z tymi dziećmi powinna zawierać pełny zestaw ćwiczeń, łączonych najczęściej w jednej zabawie. Jeżeli Państwo chcieliby rozszerzyć swoje działania o wspomaganie rozwoju procesów poznawczych u Waszego dziecka, polecam książkę Marii Kielar-Turskiej Jak pomagać dziecku w poznawaniu świata, WSiP Warszawa 1992. f IV. O czym powinno się pamiętać podczas prowadzenia ćwiczeń wspomagających rozwój mowy? A) Zajęcia usprawniające umiejętność porozumiewania się powinny być dla dziecka^rzyjemnościa^ zabawą, jednym ze sposobów nawiązywania kontaktu i spędzania czasu ze swoimi opiekunami. B) Cel.,zabawy,,(pamiętajmy, że są to ćwiczenia usprawniające pewne umiejętności) powinien być uświadomiony (określony) i w miarę możliwości konsekwentnie realizowany. C) Powyższa zasada nie oznacza, że musicie ściśle trzymać się wyznaczonego scenariusza, bo każde „odejście" od niego będzie porażką pedagogiczną opiekunów dziecka. Bądźcie elastyczni w swoich działaniach, pamiętając jednakże o tym, że Wasze zabawy z dzieckiem mają charakter celowy. D) Wasze ćwiczenia z dzieckiem będą zawierały szereg zadań. Starajcie się dobierać je tak, aby nie były^zbyt trudne, bo zniechęcicie dziecko do dalszych działań, nie mogą też być zbyt łatwe, ponieważ staną się nudne. E) Czas ich trwania powinien być dostosowany do wydolności i wieku dziecka. Z dziećmi młodszymi ćwiczenia trwają krótko, ale za to powtarzamy je po kilka razy w ciągu dnia. Podobnie będzie w przypadku dzieci, które słabo koncentrują się na zadaniach. F) Wasze ćwiczenia z dzieckiem wymagają systematyczności i wytrwałoś=cL Tylko wtedy osiągniecie oczekiwane efekty, kiedy ćwiczenia prowadzone będą codziennie i według kolejności ustalonej przez specjalistę w porozumieniu z opiekunami dziecka. G) Oprócz wielu różnych pomocy: zabawek, obrazków, 17 loteryjek, klocków itp., w miejscu Waszych zabaw i ćwiczeń powinno być na stałe zamocowane Justig^ w którym dziecko będzie mogło obserwować twarz swoją i osoby prowadzącej ćwiczenia. V. Jakie są cele i sposoby prowadzenia poszczególnych rodzajów ćwiczeń? 1. Ćwiczenia słuchowe Ćwiczenia słuchowe z wykorzystaniem bodźców niewerbalnych stanowią wstępny fragment wspomagania rozwoju mowy dziecka. W tym miejscu chciałabym jedynie podkreślić, iż jako ćwiczenia z grupy wstępnych, poprzedzających zajęcia ściśle logopedyczne, ćwiczenia słuchowe z wykorzystaniem bodźców niewerbalnych uczą koncentrowania uwagi na sygnałach słuchowych i analizowania tego, co się słyszy. Przygotowują więc do wykonywania zadań polegających na uważnym słuchaniu i różnicowaniu bodźców, początkowo dźwięków z otoczenia, np. głosów zwierząt, dźwięków instrumentów muzycznych, potem cech tych dźwięków (natężenia, długości, wysokości, rytmu ciągów dźwiękowych), które pomogą w różnicowaniu takich cech wypowiedzi jak: akcent, iloczas, tempo, intonacja. Ćwiczenia słuchowe z wykorzystaniem bodźców niewerbalnych stanowią więc etap wstępny do ćwiczeń słuchu mownego - fonematycznego oraz słuchu fonetycznego, bo uczą czynności identyfikowania i różnicowania bodźców. Musicie jednakże pamiętać, że ćwiczenia słuchu fonematycznego związane są ściśle z danym językiem, usprawniają umiejętność utożsamiania i różnicowania dźwięków mowy, dzięki czemu możliwe jest prawidłowe rozumienie wypowiedzi słownych, a także prawidłowe ich wymawianie (artykułowanie głosek). Dobry słuch fonetyczny sprawia, że mowa dziecka staje się melodyjna i wyrazista, ma odpowiednią intonację, rytm i akcent. 19 1.1. Ćwiczenia słuchowe z wykorzystaniem bodźców niewerbalnych •ł Rozpoznawanie dźwięków instrumentów. Kładziemy przed dzieckiem trzy instrumenty muzyczne, np. bęben, trąbkę i cymbałki. Pokazujemy dziecku instrumenty, nazywamy je, a następnie wydobywamy ich dźwięki. Pozwalamy; dziecku „zagrać" na każdym z nich. Potem przeprowadzamy j zasadniczą część ćwiczenia. Dziecko odwraca się, a my podajemy jeden dźwięk. Pytamy dziecko, jaki instrument słyszało? Po odpowiedzi - dziecko „gra" na tym instrumencie. Dla urozmaicenia ćwiczenia możemy użyć obrazków z narysowanymi instrumentami. Po usłyszeniu dźwięku dziecko podnosi odpowiedni obrazek. Często jest tak, że dziecko proponuje zmianę ról, tzn. ono chce grać, a my będziemy rozpoznawać dźwięki. Pozwólmy na tę modyfikację. Pamiętajmy, że dziecko chce się z nami bawić. •^ Rozpoznawanie głosów zwierząt, np. szczekania psa, muczenia krowy, gdakania kury, rżenia konia, piania koguta, gęgania gęsi. Głosy mogą być nagrane >na taśmie magneto- fonowej lub podawane w wykonaniu osoby prowadzącej ćwiczenie. Ćwiczenia rozpoczynamy od zaprezentowania jednego dźwięku. Potem dołączamy następne. Możemy pytać o kolejność usłyszanych głosów. Prosimy o naśladowanie nadawanych głosów zwierząt. •^ Rozpoznawanie różnych dźwięków z otoczenia. Kładziemy przed dzieckiem pomoce do ćwiczeń: szeleszczący papier, dwa kubeczki - jeden pusty, drugi napełniony wodą. Dziecko obserwuje nas, a my prezentujemy następujące dźwięki: szelest papieru, darcie papieru, dźwięk przelewanej wody. Następnie dziecko odwraca się do nas plecami, a my podajemy jeden dźwięk. Pytamy, co słyszało? Gdy ćwiczenie okaże się łatwe dla dziecka, prezentujemy dwa dźwięki, potem 20 trzy- Pytamy o kolejność dźwięków: co najpierw słyszało, co było potem? Prosimy o powtórzenie czynności wywołujących dźwięki. «^ Rozpoznawanie dźwięków wysokich i niskich. Do tej zabawy potrzebny nam będzie instrument, dzięki któremu uzyskamy dźwięki niskie i wysokie (np. pianinko, flet, cymbałki), oraz zabawka, np. ptak lub samolot. Kiedy gramy długi niski dźwięk, demonstrujemy scenkę: „ptak leci nisko nad ziemią", kiedy gramy wysoki dźwięk - „ptak leci wysoko". Po zapoznaniu dziecka z zasadami wstępnymi zabawy przystępujemy do części głównej. Dziecko trzyma zabawkę, a my nadajemy dźwięki. Zadaniem do wykonania dla dziecka jest pokazanie, czy „ptak leci nisko, czy wysoko". Podczas tej zabawy nie tylko uczymy różnicowania wysokości dźwięku, ale także utrwalamy umiejętność użycia w zdaniu przysłówków -„Jak leci ptak? Ptak leci nisko lub wysoko". + Różnicowanie rytmu. Nadajemy dźwięki w określonym rytmie. Jednego dnia używamy bębenka innym razem kołatki, fletu posługując się zawsze jednym tonem. Wykorzystujemy także klaskanie oraz wystukiwanie rytmu ołówkiem o blat stołu. Zaczynamy zawsze od łatwego ciągu dźwięków. Wystukujemy następujący rytm: 000 Zadaniem dziecka jest odtworzenie rytmu za pomocą klaskania lub innej czynności, np. gry na bębenku. Potem zmieniamy rytm; poniżej przedstawiam propozycje układów rytmicznych: O O O O O 00 00 00 pomiędzy drugim i trzecim elementem jest dłuższa przerwa) (pomiędzy pierwszym a drugim elementem jest dłuższa przerwa) 21 O 000 00 00 00 00 O 00 O 00 000 O 00 Pamiętajmy o tym, że ćwiczenie rozpoczynamy od prezentacji rytmu. Dziecko (szczególnie młodsze) najpierw widzi ruchy powodujące wywołanie dźwięków. Potem, podczas części zasadniczej ćwiczenia, jesteśmy ukryci za zasłoną lub dziecko odwraca się do nas plecami. •ł Różnicowanie liczby dźwięków. W tej zabawie będziemy uczyć dziecko różnicowania liczby dźwięków. Potrzebny nam będzie bębenek lub inny instrument, który umożliwi zaprezentowanie kilku dźwięków o tej samej wysokości. Koncentrujemy uwagę dziecka na liczbie dźwięków. Jeżeli nie mamy żadnej zabawki grającej - wystarczy ołówek, którym będziemy uderzać o blat stołu. Oczywiście, użycie zabawek uatrakcyjni ćwiczenie. Elementami pomocniczymi są kolorowe kółeczka. Podajemy początkowo jeden dźwięk i kładziemy przed dzieckiem jedno kółeczko. Mówimy: sb/chać było jeden dźwięk. Potem wprowadzamy dwa dźwięki i ilustrujemy czynność dwoma kółkami. Jednocześnie liczymy dźwięki i kółka. Następnie dziecko odwraca się tyłem, a my uderzamy w bębenek. Pytamy: ile dźwięków słyszałeś? Dziecko wybiera odpowiednią liczbę elementów. Jeżeli dziecko prawidłowo wykona ćwiczenie - zwiększamy liczbę dźwięków. Jest to zabawa, która nie tylko uczy różnicowania ilości dźwięków, kojarzenia liczby bodźców słuchowych z bodźcami wzrokowymi, ale także wprowadza umiejętność liczenia. Dziecko na pewno będzie chciało zamienić się rolami w tej zabawie - dajmy mu tę możliwość. Ono będzie grało na bębenku, a my układamy odpowiednią liczbę kółek i głośno je liczymy. 1.2. Ćwiczenia słuchu fonematycznego Słuch fonematyczny to umiejętność odbioru, utożsamiania i różnicowania dźwięków mowy. Dzięki niemu słyszymy różnicę np. pomiędzy dźwiękami tak sobie bliskimi jak: p i b, k i g, d i g, p i t i k, s i sz, c i cz, t i s i c, d i z, b i m, co z kolei pozwala nam odróżnić wyrazy podobne brzmieniem, np. półka : bułka, kura : góra, dama : gama, paczka : taczka : kaczka, kos : kosz, tacka : taczka itp. Podałam tylko przykłady takich par dźwięków i wyrazów. W naszych wypowiedziach jest ich znacznie więcej. Osobom dorosłym wydają się one łatwe do odróżnienia. Niektórym dzieciom mogą sprawiać pewne trudności. Jak widzimy z wyżej podanych przykładów, poprawne różnicowanie dźwięków jest warunkiem niezbędnym dla pełnego rozumienia wypowiedzi słownych, a także - co jest równie ważne - dla prawidłowej realizacji dźwięków. Dziecko będzie mówiło np. „kasa" zamiast „kasza", „tacka" zamiast „taczka", „cerwony szamolot", „żółte szpodnie", jeżeli nie słyszy różnicy pomiędzy z i ż, s i sz, c i cz, dz i dż. Co prawda udowodniono, że wypadki zaburzeń słuchu fonematycznego są dość rzadkie5, ale dzięki usprawnianiu słuchu fonematycznego oprócz jego uwrażliwienia uzyskamy dodatkowy efekt. Skoncentrujemy uwagę dziecka na wymawianych przez nas dźwiękach i pomożemy mu opanować ich poprawną artykulację w czasie krótszym, niż stałoby się to bez wprowa- dzenia tych ćwiczeń. Cel ćwiczeń słuchu fonematycznego jest ściśle określony. Dziecko rozpoznaje wymawiane przez nas wyrazy, sylaby lub dźwięki. Zestawy wyrazów, sylab i głosek dobrane są według następującej reguły: różnią się one parą dźwięków o podobnym 5 Badania takie prowadzone były przez gdański zespół pod kierunkiem prof. drą hab. B. Rocławskiego. Szczegółowe informacje zawarte są w jego publikacji Słuch fonemowy i fonetyczny - teoria i praktyka. UG, Gdańsk 1991. 22 23 brzmieniu (specjaliści powiedzą, że różni je cecha dystyn-ktywna). Pozostała część wyrazu lub wypowiedzi jest taka sama. Przykłady ćwiczeń słuchu fonematycznego T> Różnicowanie wyrazów. Zadaniem dziecka będzie wskazanie odpowiedniego obrazka zgodnie z wypowiedzianym przez nas poleceniem. Nazwy przedmiotów, osób lub sytuacji (czynności) przedstawionych na obrazkach są podobne brzmieniem. Dla młodszych dzieci przygotowujemy zestawy dwuobrazkowe, starszym dzieciom prezentujemy 4 obrazki. Jeżeli zauważymy, że nasze ćwiczenia sprawiają dziecku trudności, powracamy do zestawów dwu-obrazkowych. Najpierw wyjaśniamy, co przedstawiono na obrazkach, np.: „Zobacz, to jest kasa. Taka kasa jest w sklepach. To kasa (powtarzamy), kasa, kasa. Na drugim obrazku jest kasza. Kasza jest do jedzenia. Lubimy kaszę. To jest kasza (powtarzamy), kasza, kasza. Po takim wyjaśnieniu przystępujemy do ćwiczenia. Polecamy dziecku: „pokaż, gdzie jest: -kasza - kasa - kasa - kasza". Sprawdzamy kilkakrotnie, czy dziecko rzeczywiście prawidłowo o/fróżniło wyrazy „kasa" i „kasza". Poprzez powtórzenia tych wyrazów pokazujemy dzieciom różnicę ich brzmienia, poprzez wskazanie odpowiedniego obrazka - różnicę znaczenia. Proponujemy rozpoznawanie następujących obrazków6: kasa - kasza wąż - wąs (w wyrazie wąż na końcu słychać „sz", bo tak wymawiamy ten wyraz) liski - liszki zebra - żebra 6 Większość z podanych propozycji pochodzi z książki I. Styczek, Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego. WSiP, Warszawa 1982. W książce tej znajdą Państwo materiał obrazkowy do proponowanych przykładów ćwiczeń. 24 piece - piecze tacka - taczka dróżka - gruszka taczka - kaczka nos - noc pies - piec zęby - dęby zuch - duch wazy - waży (tu zadajemy pytanie: „pokaż, gdzie waży". Nie możemy rozszerzać pytania, np. „pokaż, gdzie pani waży jabłka", ponieważ podpowiemy w ten sposób, który obrazek dziecko ma wskazać) półka - bułka Tomek - domek nosze - noże sieci - siedzi kury - góry murek - Burek mecz - miecz pasek - piasek •^ Różnicowanie głosek s : z. Dla urozmaicenia ćwiczeń lepimy wraz z dzieckiem dwa przedmioty: muchę i węża. Możemy zrobić je z plasteliny lub modeliny. W czasie lepienia rozmawiamy o tym, co robimy. Uwagę dziecka koncentrujemy na dźwiękach wydawanych przez węża: ssssssssssss i muchę zzzzzzzzzzz. W ten sposób (jakże przyjemny dla dziecka) prezentujemy dwa dźwięki: s - z. Opowiadamy historyjkę o wężu i muszce. W historyjce tej mucha często „mówi": zzzzzz, wąż syczy: ssssss. Etap I: Dziecko zamyka oczy (odwraca się tyłem do nas lub zakrywamy mu oczy chustką). Pytamy: „Kto nadchodzi? kogo słychać - muchę czy węża?" Dziecko odkrywa oczy, wskazuje zabawkę i próbuje naśladować głos węża lub muchy. Zabawa, w której dziecko powtarza dźwięki po ich zróżnicowaniu, stanowi połączenie usprawniania słuchu fonematycznego z ćwiczeniami w wymawianiu dźwięków, a więc z ćwiczeniami usprawniającymi artykulację. Jeżeli dziecko ma trudności w różnicowaniu lub wymówieniu dźwięków s i z, bo obydwa brzmią dla niego bezdźwięcznie, 25 musimy zastosować dodatkową pomoc. Dotykamy dłonią dziecka do naszej szyi na wysokości krtani i tłumaczymy mu, że „bzyczenie muchy przypomina granie, „gra" więc i nasza szyja, gdy mówimy zzzzzz. Powtarzamy ćwiczenie wykorzystując dotyk jako metodę pomocniczą w różnicowaniu głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych. Etap II: Zadaniem dziecka będzie różnicowanie dźwięków s i z, następujących po sobie w różnej kolejności. Możemy tu wykorzystać rekwizyty z poprzedniego etapu lub też dołączyć obrazki z narysowanymi wężami i muchami. Opowiadamy o tym, jak wąż i mucha zaczęli ze sobą rozmawiać. Wybrzmie-wamy dźwięki s i z w różnej kolejności, np. s, s, z, s, s, z ...... i pytamy: co słyszysz?, a dziecko wskazuje odpowiedni obrazek. Odwrócenie roli w zabawie - dziecko naśladuje głosy, a my je odgadujemy - będzie ćwiczeniem usprawniającym artykulację. Etap III: Zabawa staje się nieco trudniejsza. Tym razem zadaniem dziecka będzie zróżnicowanie głosek s i z w sylabach. Treść historyjki należy wzbogacić. Oto przykład: „Wąż i mucha pozazdrościli ptakom, że umieją śpiewać, i sami postanowili spróbować, jak się to robi. Ukryli się głęboko (np. za zasłoną, za fotelem) i zaczęli śpiewać". Nasze dziecko przysłuchuje się śpiewom „węża" lub „muchy", a my wymawiamy z ukrycia następujące sylaby: ssssssssaaaaaaaa, ssssssaaaa. Pytamy: kto śpiewa? Następnie wymawiamy (zzzzzaaa) i kontynuujemy zabawę powtarzając ponownie sssssaaaaa, ssssssaa, potem zzzzaaaa. Kolejno wprowadzamy sylaby: są, se, sy, so, su, za, ze, zy, zo, zu. Początkowo przedłużamy spółgłoskę s i z oraz samogłoskę (bo próbujemy naśladować śpiewanie). Stopniowo skracamy czas trwania spółgłosek tak, aby brzmiały one naturalnie. Etap IV: Następnym razem dźwięk pojawi się w środku sylaby pomiędzy samogłoskami. Będziemy ćwiczyć różnicowanie sylab: asa: aza, ese : eze, ysy : yzy, oso : ozo, usu : uzu. Pytamy „Kto śpiewa ?". •> Różnicowanie innych dźwięków mowy. W kolejnych ćwiczeniach uczymy różnicowania innych par dźwięków. Jeżeli Wasze dziecko uczęszcza na zajęcia logopedyczne do poradni, logopeda powie Warn, które spośród par dźwięków powinny być ćwiczone przede wszystkim. Jeżeli nie macie takich wskazówek - niżej wymieniamy przykłady par dźwięków: s:c, z:dz, sz:ż, cz:dż, sz:cz, rz:dż, s:sz, z:ż, c:cz, dz:dż, r:l, s:ś, c:ć, dz:dż . Ćwiczenia powinny być urozmaicane. Spróbujemy wymyślić zawsze jakąś historyjkę, która uatrakcyjni naszą pracę, np. poprzez skojarzenie brzmienia z jakimś konkretem, np. sz - to szum drzew, c - cykanie zegara, dz - przerywany dźwięk dzwonka, cz - dźwięk jadącego pociągu, ż - odgłos motoru, itp. •> Różnicowanie dźwięków mowy ze wspomaganiem za pomocą gestów rąk. Tym razem będziemy ćwiczyć różnicowanie głosek s i sz, z i ż. Naszym celem jest uwrażliwienie słuchu fonematycznego w zakresie tych par głosek. Zmianie brzmienia dźwięków towarzyszy zmiana układu naszych narządów artykulacyjnych, tzn. podczas wymawiania głosek s i z czubek języka opiera się o dolne siekacze, a jego grzbiet jest bardzo lekko „wybrzuszony". Podczas artykulacji głosek sz i ż przednia część języka zbliża się do dziąseł, zaś boki zwierają się z dziąsłami. Różnicę opisaną powyżej można zobrazować za pomocą gestów umownych ręki: 7 Pamiętajcie o tym, aby nie zniekształcać wymienianych dźwięków i nie przedłużać następujących głosek: c, ć, cz, dz, dź, dż, k, t, p, b, g, d, ponieważ brzmieć będą nieprawidłowo. 26 27 • wymawiamy głoski s i z, i pokazujemy dłoń w pozycji poziomej, • wymawiamy głoski sz i ż, i palce dłoni są uniesione. Teraz dziecko wykonuje następujące zadanie: my wymawiamy dźwięki s, sz, sz, s, s, sz ..., a dziecko pokazuje odpowiedni układ ręki. Potem różnicujemy z i ż, a w kolejnym etapie: z, sz, ż, sz, z, s, sz, ... . Dla urozmaicenia ćwiczenia stosujemy inne pomoce, np. język ulepiony z plasteliny, którego kształt dostosowujemy w zależności od wymówionego dźwięku. Kontynuacją ćwiczenia poprzedniego jest różnicowanie głosek c i cz oraz dz i dż. Różnica układów języka podczas wymawiania tych głosek polega na przesunięciu języka do zębów (c i dz wymawiane są przy zębach) albo do dziąseł podczas wymawiania cz i dż. Stosujemy gest cofania dłoni, której palce są lekko uniesione. 1.3. Ćwiczenia słuchu fonetycznego i melodii wypowiedzi Proponujemy połączenie tych ćwiczeń, ponieważ są one ściśle ze sobą powiązane. Aby prawidłowo odtwarzać melodię wypowiedzi, trzeba najpierw ją wielokrotnie usłyszeć i zapamiętać. Słuch fonetyczny, jak twierdzą niektórzy badacze, jest „związany" ze słuchem muzycznym. Usprawnianie słuchu fonetycznego uwrażliwia nas na piękno mowy. Po ćwiczeniach tego rodzaju wypowiedzi naszego dziecka staną się nie tylko bardziej wyraziste, ale także pełniejsze pod względem ich barwy. Cech fonetycznychgmowy jest dużo. Skoncentrujmy się głównie na iloczasie, tempie, akcencie i intonacji. Ćwiczenia słuchu fonetycznego okażą się łatwiejsze dla dziecka, jeżeli będziemy prowadzić je po ćwiczeniach słuchowych, w których wykorzystaliśmy dźwięki instrumentów i dźwięki z otoczenia. 28 1.3.1. Ćwiczenia iloczasu Przykłady ćwiczeń różnicowania czasu trwania dźwięków mowy (różnicowania iloczasu) EtapI: Ćwiczenie może mieć następujący przebieg: kładziemy przed dzieckiem 2 paski kolorowego papieru: jeden długi, drugi krótki. Wymawiamy długo głoskę aaaaaaaaaaa i pokazujemy odpowiedni pasek Następnie wymawiamy a - tym razem królko, i wskazujemy pasek papieru - krótki pasek papieru Teraz przystępujemy do zasadniczej części. My wymawiamy dźwięki, a zadaniem dziecka jest zróżnicowanie ich iloczasu poprzez wskazanie paska odpowiedniej długości. Ćwiczenie to powtarzamy w dniu następnym stosując inne samogłoski: o, u, e, y, i. Możemy zmienić wersję zadania. Skracamy także czas trwania prezentowanych dźwięków. Do oznaczania długości trwania dźwięków wykorzystujemy czynności takie, jak rysowanie, malowanie, np. palcem zanurzonym w paście lub farbie, wydzieranie pasków papieru, przesuwanie przedmiotów itp. Jeżeli dziecko powtarza samogłoski o różnej długości ich trwania -zadanie to będzie ćwiczeniem w realizacji iloczasu samogłosek. Etap II: Etap następny to zróżnicowanie czasu trwania spółgłosek. Będziemy przedłużać tylko niżej wymienione spółgłoski: f, w, s, z, ś, ź, sz, ż, ch, m, n. Przedłużanie innych spółgłosek powoduje ich nienaturalne brzmienie lub całkowicie zmienia głoskę, np. przedłużona głoska c przekształca się w s. Pamiętajmy o tym, że głoski bezdźwięczne (np. f, s, ś, sz, ch) są wymawiane bez udziału wiązadeł głosowych. Wszystkie głoski wykorzystywane w ćwiczeniach powinny być wymawiane bez dodatkowego, zbędnego, a nawet „szkodliwego" dźwięku y. Dlaczego wymawianie elementu y (np. sy, szy) jest niewskazane? Wypróbujcie sami, jak różnie brzmi głoska ssss i dźwięki ssssy. 29 Ten drugi staje się sylabą. Nieprawidłowe wymawianie s jako sy utrwala się w pamięci i w przyszłości utrudni dziecku prawidłowe pisanie. Na przykład: dziecko będzie pisało wyraz „sympatyczna" jako „s-mpatyczna", bo na początku wyodrębni sy jako jeden dźwięk mowy zamiast dwóch głosek: s oraz y. r 1.3.2. Ćwiczenia tempa wypowiedzi Odpowiednie tempo wypowiedzi jest bardzo ważne dla jej wyrazistości. Czasami nasze dzieci mówią tak szybko, że trudno zrozumieć treść ich wypowiedzi. Aby zwolnić tempo wypowiedzi, musimy nauczyć je różnicowania tempa, a następnie przedłużania samogłosek. Pomogą nam w tym ćwiczenia w dzieleniu wyrazów na sylaby. Jednocześnie ćwiczymy analizę sylabową wyrazu. Przykłady ćwiczeń tempa wypowiedzi Ujmujemy dłonie dziecka w nasze ręce i wymawiając wyrazy: „ma-ma", „ta-ta", „Pa-weł" (imię dziecka), klaszczemy w taki sposób, aby wydzielić sylaby. Potern sylabizujemy następujące zdania: „ko-cham Paw-ła, ko-cham ta-tę, ko-cham ma-mę" i jednocześnie przedłużamy samogłoski. Następnie to samo, powoli, wystukujemy na bębenku. Po chwili zmieniamy tempo -szybko wymawiamy i wystukujemy zdanie, dbając jednocześnie o wyraźne wymawianie głosek. Zadanie dla dziecka jest następujące: my wypowiadamy zdania: 1) w tempie wolnym, 2) w tempie szybkim, a dziecko klaszcze lub gra (w zależności od rodzaju umowy) na bębnie w odpowiedni sposób. Częściej wypowiadamy zdanie w tempie wolnym. Teraz dziecko próbuje powtórzyć zdanie jednocześnie klaszcząc w dłonie. Jeżeli dziecko wypowiada zdania - ćwiczenie to będzie usprawnieniem realizacji odpowiedniego tempa wypowiedzi. 30 ^ Ćwiczenie czynności mówienia w takt wykonywanych mchów. Najpierw zapoznajemy dziecko z proponowanym przez nas ćwiczeniem. Idziemy do pokoju w wolnym tempie i wypowiadamy zdanie: „Ma-ma i-dzie po-wo-li". Powtarzamy 3-krotnie wypowiedź i ruchy. Następnie bierzemy dziecko za rękę i zachęcamy do wspólnego wykonania ćwiczenia. Wymawiamy imię dziecka „Pa-weł i-dzie po-wo-li". Za chwilę zmieniamy tempo i treść wypowiedzi. I znów zaczynamy od prezentacji. Mówimy: „Mama biegnie szybko" i biegamy po pokoju. Dziecko powtarza te czynności. Teraz przystępujemy do części głównej. Najpierw my wypowiadamy zdanie: „Pa-weł i- dzie po-wo-li" albo „Paweł biegnie szybko" i zachęcamy dziecko do wykonania odpowiedniego ruchu w tempie prezentowanej wypowiedzi. Potem ono próbuje wypowiedzieć zdanie, a my demonstrujemy czynności obrazujące tempo wypowiedzi. •^ Oto inna zabawa wspomagająca ćwiczenie tempa wypowiedzi. Bawimy się w „ptakf'. Ruchy „skrzydeł ptaków", ruchy rak pomogą nam regulować tempo wypowiedzi. Opowiadamy historyjkę np. o tym, że „ptaki wybierają się w długą podróż. Najpierw le-cą po-wo-li, potem coraz szybciej" - i tu następuje zmiana tempa ruchu rąk i tempa wypowiedzi. Kontynuujemy opowieść według naszego pomysłu, np. ptaki zmęczyły się, lecą teraz coraz wolniej, aż do momentu, w którym poczuły się lepiej, i znów lecą szybciej... Zadania realizowane są na przemian. Najpierw my wypowiadamy zdania, a dziecko odtwarza tempo, potem nasze role odwracają się. 1.3.3. Ćwiczenia akcentu wypowiedzi Akcentowanie jednego z członów wypowiedzi nazywamy akcentem zdaniowym. Polega on na podkreśleniu tego, co w wypowiedzi jest najważniejsze. Akcent wyrazowy to 31 uwydatnienie jednej z sylab w wyrazie. W języku polskim jest nią najczęściej przedostatnia sylaba w wyrazie, chociaż zdarzają się wyjątki od tej reguły8. Uwydatnienie sylaby akcentowanej odbywa się poprzez zwiększenie jej donośności, przez jej przedłużenie, a także zmianę wysokości. Przykład ćwiczenia akcentu zdaniowego Do ćwiczeń potrzebne nam będą zabawki: figurki zwierząt i bębenek. Opowiadamy historyjkę o zwierzętach, które mieszkały w lesie. Wprowadziły się tam niedawno, więc jeszcze nie zdążyły się poznać. Postanowiły zorganizować spotkanie. Każde z nich chciało być najważniejsze i dlatego zbliżając się na polanę głośno zapowiadało swoje wejście, np. Lew idzie. Małpa idzie. Miś idzie. Akcentowany wyraz wypowiadamy głośniej oraz uderzamy w bębenek prezentując następujący rozkład natężenia dźwięku. Lew i-dzie, Mał-pa i-dzie, Miś/i-dzie, Hi-po-po-tam i-dzie • oo •n o o •ooDBanoo Zachęcamy dziecko do występowania w roli zwierząt. Dziecko wymawia zdanie i wystukuje dźwięki akcentując główny wyraz. Ciemny prostokąt oznacza dźwięk najmocniejszy, czyli sylabę akcentowaną w akcentowanym wyrazie. 8 Do wyjątków tych zaliczamy akcentowanie wyrazów obcego pochodzenia kończących się na - yka, -ika oraz niektóre nazwy osobowe i geograficznej np. matematyka, fizyka, informatyka, plastyka, Ameryka itp.; formyj czasownikowe z ruchomą końcówką, np. byliśmy, poszliśmy, wyszliśmy (W czasie przeszłym w liczbie mnogiej); byłoby, poszlibyśmy, wyszlibyście zrobilibyście (w trybie przypuszczającym). przykład ćwiczenia akcentu wyrazowego Wypowiadamy pojedyncze wyrazy dzieląc je na sylaby. Następnie powtarzamy tę czynność z jednoczesnym klaskaniem. Głośniej wyklaskujemy sylabę akcentowaną, oznaczoną [•]. Prezentujemy różne układy dźwięków i dopasowujemy do nich odpowiednią etykietkę, np. [•], [O»O], [•], [OO*O]. Zadaniem dziecka jest dobranie wzoru do podanych wyrazów, np. mle-ko [•O], sa-mo-lot [O»O], lis [•], te-le-wi-zor [0000J. Teraz tłumaczymy dziecku, że w niektórych wyrazach akcent (dźwięk mocniejszy) jest przeniesiony na inną sylabę (do innej części wyrazu), np.: ma-te-ma-ty-ka OO*OO fi- zy-ka •OO pląs-ty-ka •OOitd. po-szliś-my 000 po - szli - byś - my 0000 1.3.4. Ćwiczenia intonacji wypowiedzi Aby poprawnie rozumieć wypowiedzi, dziecko uczy się rozpoznawania ich przebiegu intonacyjnego, tzn. różnicowania zdań oznajmujących i pytających. W zdaniu oznajmującym intonacja op