Strona 1 Strona 2 Strona 3 Strona 4 Digitized by the Internet Archive in 2011 with funding from University of Toronto Strona 5 Strona 6 Strona 7 ij;^^ X. TADEUSZ GROMNICKI WITOPIETRZE W POLSCE y KRAKÓW • 1908 CZCIONKAMI DRUKARNI A. KOZIASKIEGO Strona 8 tso Strona 9 SOWO WSTPNE. Stosunki krajów narodów ze stolic apostolsk w rednich i wiekach czsto uwydatniay si byway stwierdzane przez czynsz i dla w. Piotra, czyli dla Kocioa rzymskiego, a niektóre z tych czynszów byway znakiem stosunku lenniczego, albo klientelar- nego. Przed laty zajmowalimy si stosunkiem klientelarnym, w jakim niektóre kraje zostaway wzgldem stolicy apostolskiej i stwierdzilimy wówczas, e klientela w niektórych wypadkach znachodzia swój wyraz w denarowych opatach. Pracy naszej nie ogosilimy, a tymczasem zostay wydane publikacye o klien- teli papieskiej przez Blumenstoka, Fabre'a i Daux'a, lecz bli- sze szczegóy opaty denarowej pozostay niewyjanione. szcze- W gólnoci nie zostaa wszechstronnie zbadana opata, któr wierni w Anglii, Polsce i Skandynawii po denarze w roku uiszczali, a dla której utara si nazwa witopietrza, denarlus s. Petri. Francuz Fabre i Anglik Jensen zajli si bliej opat de- narow w Anglii. Opat skandynawsk stara si przed przeszo wiekiem krytycznie rozjani Spittler, praca jego jednak jest ten- dencyjna, a obecnie przestarzaa, zatem kwestya witopietrza, paconego niegdy w Skandynawii, oczekuje bliszego wywie- tlenia, apodobnie opata witopietrza w Polsce. Krótka rozprawka Klosego o denarze w. Piotra na lsku przynosi cenne wiadomoci, ale uwzgldnia lokalne stosunki, w ósmym dziesitku omnastego wieku, nie do- zreszt pisana równywa poziomowi bada obecnej chwili. Praca Maydorna na ten sam temat doprowadzona jest tylko do poowy czterna- stego stulecia podaje niejeden bd; Griinhagen jedynie epi- i zodycznie zajmowa si witopietrzem, podobnie Lipiski Wie- i rzbowski; artyku za nasz zamieszczony w T. XXVII Encyklo- pedyi kocielnej ma tylko informacyjne znaczenie. W ostatniej chwili, kiedy niniejsza praca zostaa oddana do druku, pojawia si rzecz o kolektorach kamery apostolskiej w Polsce piastow- skiej, napisana przez Ptanika, która wyjania czciowo rzeczony temat, po koniec czternastego wieku. Powstanie tej opaty jest niejasne; przypisuj jej zaprowa- dzenie Kazimierzowi lub papieom za jego czasów, to znowu I Strona 10 _. 4 - odnosz jej pocztek do czasów poprzednich lub póniejszych. Podobnie o kolejach, jakie przechodzia, mao wiadomo, a o kocu jej zaledwo niepewne wzmianki mona byo napo- tka, tak, e jedynie to byo wiadomem, i uiszczano j raz w rok po denarze i e w drugiej poowie szesnastego wieku ustaa. Jednem sowem nie posiadamy wyczerpujcej monografii o opacie, a jednak istniaa ona przez sze wieków tej zasu- i guje na zbadanie i wyczerpujce omówienie. Bya ona dowodem cisych stosunków kraju ze stolic apostolsk, której on by podlegy, przyczyniaa si do utrzymywania relacyi z kultural- nym zachodem, miaa wic donioso polityczn kulturaln, i dawaa sposobno wnikania w sprawy wewntrzne, a nawet gospodarcze krajowe, a przestaa istnie wówczas, kiedy wyo- braenia o niezawisoci pastwa od jakiejkolwiek innej potgi rozszerzyy si ugruntoway w Europie, a w kraju wybujao i rónowierstwo. Doniose znaczenie, jakie posiadao witopietrze, usprawiedliwia wydanie niniejszej pracy. W publikacyach tego rodzaju, zazwyczaj strona konstru- ktywna stanowi niema trudno dla piszcego, w pracy atoli, któr ogaszamy, nietylko ta trudno nam si nastrczaa, ale w daleko wyszym stopniu powodowao j zdobycie materyau rkopimiennego. Niektóre archiwa, z których wypadao nam korzysta, s nieuporzdkowane, tak, e poszukiwania w nich mogy si odbywa bardzo powoli mozolnie, a niekiedy na- i trafialimy na inne trudnoci, o których tu nie wspominamy. Okrom tego wiele materyaów ródowych przepado ju bezpo- wrotnie, to te posikujemy si obecnie tylko fragmentarycznemi wiadomociami, a std pochodz braki w niniejszej pracy, o któ- rych jestemy w zupenoci przewiadczeni. To nas jednak nie powstrzymuje od wydania naszej pracy w nadziei, e ona nie pozostanie Idcz korzyci choby tylko dlatego, e porusza spraw na ogó mao znan, a wywoa w sferach kompetentnych dy- skusy, która moe si przyczyni do wyjanienia omawianego przedmiotu, czego wanie bardzo pragniemy. Dlatego chtnie przyjmiemy wskazówki o materyale ródowym, którego nie zdoalimy wyzyska, jakote rzeczowe uwagi, prostujce nasz sd lub wykazujce pomyki, jakich mimo najlepszej woli dopu- cilimy si, iby w przyszoci mona rzecz uzupeni poprawi. i Materya ródowy, dotychczas nie wydany, podajemy bd w osobnych dodatkach, bd zaznaczamy w cigu pracy w od- powiednich miejscach wiedzc za z dowiadczenia, jak trudno ; przychodzi w pracach tego rodzaju oryentowanie si be/ nale- ycie uoonego iiidexu, dodajemy takowy, uskuteczniony we- dug osób i rzeczy przy kocu dziea. Strona 11 SPIS RZECZY. I. witopietrze polskie. Jego nazwy. Podobna opata w innych krajacii. II. Pierwotny czynsz polski pacony do Rzymu. III. Zaprowadzenie opaty denara przez wiernyci. IV. Sposób pacenia denara, wprowadzony za czasów Kazimierza I. V. Przeobraenia, jakim ulegao witopietrze polskie. VI. witopietrze w zwizku z opiek papiesk nad krajem. VII. Reorganizacya witopietrza za czasów okietka. VIII. Zryczatowanie witopietrza otaksowanie parafii. i IX. Kwoty, jakie przynosio witopietrze. Znaczenie denara. X. Wybieranie denara. Przemiana pienidzy. Straty skarbu papieskiego na witopietrzu. XI. lady dawniejszych sporów o witopietrze. Zatargi na lsku. XII. Spory w dyecezyi chemiskiej. XIII. Spory w dyecezyi kamieskiej. XIV. Dyecezya lubuska wobec witopietrza. XV. Kolektorowie witopietrza. XVI. Przeznaczenie witopietrza w kuryi. Odstpowanie go na rzecz kraju. XVII. Przyczyny zmniejszania si witopietrza pod koniec jego istnienia. XVIII. Usiowania co do utrzymania witopietrza nie udaj si. Jego koniec. DODATKI. Nr. I. Literutura o witopietrzu. Materya ródowy. Nr. 11. wiadectwa kronikarskie o opacie denara za Kazimierza I. Nr. III. O menzurach. Nr. IV. Tabela opat w dyecezyach archidyakonatach. i Nr. V. Tabela opat w parafiach dyecezyi gnienieskiej krakowskiej. i Nr. VI. Rejestr wpywów witopietrza za czasów Piotra Tomickiego. Nr. VII. Szereg kolektorów witopietrza. Nr. VIII. Regestrum Walentego Brzostowskiego. Nr. IX. Breve Piusa V. do Wincentego Portico. Strona 12 Strona 13 WITOPIETRZE POLSKIE. JEGO NAZWY. PODOBNA OPATA W INNYCH KRAJACH. W kadej nazwie odsania si jaka charakterystyczna cecha rzeczy nazwanej, dlatego na wstpie wypada powici kilka uwag nazwom przedmiotu, który nas zajmuje, albowiem ju staroytny mdrzec wypowiedzia zdanie, e pocztek wiadomoci tkwi w rozwaaniu nazwy. Opata, któr si mamy zajmowa, miewaa w kilkuwieko- wem swem istnieniu róne nazwy, które owietlay j z rónych stron i okrelay j z rónych punktów widzenia. Nazwa witopietrza, któr zamieszczamy w tytule, jest czysto rodzima, polska i bya w uyciu ju w pierwszej poowie XIII wieku, zatem bya to najdawniejszych nazw tej jedna z opaty, o której nam mówi wypada. Henryk Brodaty, w do- kumencie wystawionym w r. 1221 dla klasztoru wrocawskiego na Piasku, uwalnia hospites klasztoru, to jest nowych osadni- ków, czyli wolnych dzierawców uprawiajcych ziemi ^) w dwu miejscowociach, a stroza, podworowe ei swetopetre^), a podo- bnie Wadysaw Odonicz, Xi Wielkopolski, mieszkaców wsi Stepanowo, nalecej do klasztoru w Altenbergen, uwalnia w r, 1232 a podwoda, a prewoda et Swentego Petra^). Dosowne znaczenie wyrazu witopietrze" stosownie do ducha jzyka ,/ jest, i byo ono rzecz, czyli wasnoci w. Piotra w tern i tkwia jego analogia ze witopietrzem angielskiem, które rów- ^) Za takich uwaa hospites Bujak w Studyach nad osadnictwem Ma- opolski w Rozprawach wydziau histor. filozof. Tom XXII passim. Zapewne polska nazwa „gocinny" odpowiada temu wyrazowi. ^ Zob. Griinhagen: „Regesten zur schlesischen Geschichte" T. VII, Nr. 233. 3) Zob. Kodex wielkopolski T. IV, Nr. 2054. Strona 14 - 8 - nie nazywano rzecz czyli wasnoci w. Piotra ^) i z tak sam opat w Norwegii -). W oficyalnym stylu kuryi rzymskiej nazywao si wito- pietrze: census,albo census, qiu denarius S. Petri vulganter ap- pellatur, co bdziemy mieli sposobno pozna. Ta nazwa okre- laa bliej jego znaczenie, wskazywaa, byo ono czynszem e paconym w. Piotrowi zarazem okrelaa sposób pacenia i czynszu tego, mianowicie stwierdzaa, pacono go w dena- e rach. Przytem zaznaczamy, e w dokumentach z kuryi papieskiej wychodzcych, które jednak nie s wczeniejsze nad wiek XIII, nazwa census wyprzedza chronologicznie nazw denarius'''). Dawne prawopolskie zwyczajowe, które zostao pocz- w tku XIII wieku spisane w jzyku niemieckim, nazywa wito- pietrze: Sante Petrs pfenning^), drugiej poowie w wieku XV nazywano je: Petronales, z powodu, naleao si w. Pio- e trowi ^), podobnie synod prowincyonalny warszawski, który si odby w r. 1561, nazywa je Petronale*^'), co byo dosownem przetómaczeniem wyrazu witopietrze i wskazuje równie, e byo wasnoci w. Piotra. Nuncyusz apostolski w Polsce, Wincenty Portico, w re- Grzegorz VII do Wilhelma Zdobywcy pisa w r. 1074: Rebus vero *) S. uae in Anglia colliguntur sic te ut tuis invigilare admonemiis. Petri, Zob. Jaffe-Loewenfeld: „Regesta Pontif. rom." Nr. 4850. Ten ustp odnosi si niewtpliwie do witopietrza. '^^ pecii niani S. Petrus, qui Romae est possidet, ideo tributum Hanc romanum vocatur; zob. Spittler: Von der ehemaligen Zinsbarkeit der nordi- schen Reiche an den romischen Stuhl, w zbiorowem wydaniu dzie autora w T. IX. str. 140. Tu równie bya mowa o denarze w. Piotra. 3) Najdawniejszy, znany nam dokument o witopietrzu wspominajcy, jest list Innocentego III do wiernych w Polsce z 5/1 1207 r., w którym wi- topietrze nazwane zostao poprostu census, quem b. Petro debetis, ale ju w r. 1253 Innocenty IV okrela bliej ów census, jako qui denarius S. Petri vulga- riter appellatur. Zob. Kode.\ wielkopolski T. I. Nr. 51 314. i *) Zobacz Helcel: „Starodawne prawa polskiego pomniki", Tom II, str. 15. *) Zob. Dugosz: „Liber beneficiorum Dioecesis Crac", T. II, str. 267, 402. W fundacyjnym kocioa w Górze na lsku, wrzekomo do- akcie konanym przez Bolesawa miaego w r. 1067, czytamy: Leg divina et praxi universae ecclesiae fertones petrona\es... adiudicauimus (juotannis a militibus fideliter persolvendas. Zob. Dogiel „Cod. Diplom." T. I, fol. 536, zatem ten dokument byby dowodem na to, e ju w poowie Xl w. wierni pacili wi- topietrze i e je wówczas nazywano petronale, ale ma on widocznie cechy falsyfikatu, zreszt nie jest jasny, mówi o fertonach, nie o denarach, a sam opat przedstawia jako powszechnie w kociele zaprowadzon. ") Zob. Ulanowski: „Materyay do historyi ustawodawstwa synodalne- go". Kraków 1893, str. 144. Podobnie nazywa witopietrze spólczesny kole- ktor jego, Brzostowski, zob. jego „Regestum" w inss. iiblioteki Jagiell., Nr. 18, fol. 22 35. i Strona 15 — 9 — lacyido Grzegorza XIII nazywa je Patwnale^), a w instrukcyi dla swego nastpcy zowie je FatronaW^), co wskazuje na przy- pisywane mu znaczenie opaty za opiek papiesk nad krajem, o czem wspomina te wymieniony wyej pomnik prawa zwy- czajowego polskiego, którym czytamy,w stolica apostolska e przyja Polaków opiek, a oni na znak tego pac jej w sw corocznie grosz w. Piotra Wreszcie sporadycznie spotykamy '^). si z nazw „pienidz"*), pyczuUnus^), które oznaczay drobn monet. Zatem, o ile w nazwach przebija si znaczenie rzeczy, moemy wnosi, e witopietrze polskie, majc rozmaite nazwy, miewao te rozmaite znaczenie, podobnie, jak tego rodzaju opata, która istniaa w Anglii i Skandynawii *'). Czy jako czynsz, ^) Zob. Ehrenberg: „Akten iind UrkundenstUcke der Provinz Posen", Lipsk, 1892, str. 360. *) 29. Armar. 64 Archiv. Vatic. f. 86. Wyraz Patronale uwaa Cod. Du Cange za identyczny z wyrazem Patronatitia, który oznacza opat, jak klienci uiszczali patronowi za opiek im uyczan. Zob. „Glossarium mediae et infimae Latinitatis ad v. Patronantia". 3) Wen sy der romische Stul in synen Schirm inpfing dorch daz ze deste de gernir Csten wordin. Diirch daz Orkunde gebyn ze jerlicli zal pflege eynir handegeld dem vorgenanten Sliile das heiset sante Petrirs pfen- ning. Zob. Helcel 1. c. *) Wincenty Portico w wyej wspomnianej instrukcyi pisze, tak na- e zywano denara w kraju. 5) Tak nazywa denary kolektor Uriel z Górki; zob. Theiner Monum. Pol. T. II, str. 183. ^) witopietrze angielskie nazywano: annua pensio, zob. Muratori: „Antiquitates ital." T V, str. 838; eleemosyna regis, zob. Fabre: „Etude sur le Liber censuum de Teglise romaine" str. 134 n. 1 135; i eleemosyna beati Petri, zob. Thomassinus: „Vetus et nova ecclesiae disciplina" T.' III liber I c. 32 n. 4 ; census b. Petri, zob. Jaffe-Loewenfeld 1. c. Nr. 5883. : .. Romscot, Romfeoh, Romepenny, zob. Liebermann: „Ober die Leges Edwardi Confessoris, str. 55; Petrespenny, zobacz tene: „Die Gesetze der Angelsachsen", T. I, str. 131. denarius S. Petri, 1. c. str. 277. tieordpenny, 1. c. str. 199. donationes et consuetudines pecuniarum, quas habet S. Petrus in An- glia et pecuniae collectae, zob. Thomassinus 1. c. tributuni de unaquaque donio, zob. „Miscellanea Stephani Baluzii" edit. Mansi J. I, str. 441; witopietrze duskie zwano: census regni, caritatis debitu m, zob. „Muratori" 1. c. str. 838 i 891 ; denarius S. Petri, zob. Spittler: 1. c. passim. witopietrze szwedzkie obok nazwy denarius nazywano: annuuni tributuni, zob. Spittler 1. c. str. 130 n. 1; census, census regni, 1. c. str. 131 n. 1. witopietrzu w Norwegii obok podobnych nazw, dawano take nazw iributum, zob. 1. c. str. 140. Strona 16 — 10 — czy jako wasno w. Piotra, czy wreszcie jako danina, za opiek przedstawia si nam witopietrze polskie w rozmaitych swoich waciwociach, a niej poznamy, e róne nazwy, jakie mu dawano, okrelaj je z rónych punktów widzenia a okre- laj wiernie i dokadnie. je Jeeli za witopietrze miewao tak rónorodne znaczenie, przeto nie mona zapoznawa jego doniosoci w dziejach na- rodu, który z ogniskiem wiary i cywilizacyi tak rónorodnymi wzy by poczony i dziwi si mona, e dotychczas ta opata przez sze wieków istniejca, nie doczekaa si gruntownego, na jakie zasuguje, opracowania ')• Podczas gdy nazwy okrelay waciwoci witopietrza, pewne czynniki wpyway na ksztatowanie si jego. Byo ono opat kocieln, a opaty kocielne w chrzecijastwie mieway z reguy wspólne cechy, mona powiedzie, na podobnem e tle powstaway rozwijay si. Ta uwaga ma zastosowanie prze- i dewszystkiem w czynszach, które pobiera koció rzymski, on sam dydo ich ujednostajnienia dlatego opata witopietrza i zaprowadzona w jednym kraju, musiaa oddziaywa na podo- bne opaty, które póniej w innych krajach powstaway, jak ró- wnie witopietrze, zaprowadzone póniej w innych krajach, z natury rzeczy oddziaywao na to, które ju w jakim kraju istniao. Chocia bowiem zawise ono bywao od lokalnych wa- runków bywao wypywem woli ksit i ludów, którzy je i w ycie wprowadzali, to jednak stolica apostolska, jako waci- cielka tego czynszu, normowaa je nic i dziwnego, e staraa si nadawa mu jednolit cech wszdzie, gdzie ono istniao. Prototyp witopietrza istnia w Anglii; ono tam najpier- wej zostao zaprowadzone, a chocia nie mamy danych, na podstawie których mona twierdzi, w Polsce zaprowadzono e je na wzór angielskiego, to jednak nasuwa si przypuszczenie, e o ile papiee mieli udzia w jego zaprowadzeniu i normo- waniu, zapewne si trzymali utartych szlaków, jakimi najdaw- niejsza tego rodzaju opata kroczya. Dlatego witopietrze an- Maciejowski ^) w „Historyi prawodawstw sowiaskich", Warszawa, 1858, w T. I, § 194 pisze, e caa sowiaszczyzna obrzdku rzym.-kat. pa- cia rok rocznie dla kocioa w. Piotra w Rzymie tak zwane „witopietrze"*. W tomie za IV § 291 pisze: W VIII wieku witopietrze, nazywane od lu- dów nad morzem adryatyckiem pensy w. Piotra, przeszo wedug dyploma- tów Theinera, ju w czynszu apostolskiego, ju w dziesiciny nazw... do- i daje: „Wszystkie ludy rzymsko katolick wyznajcy wiar, daway Rzymowi t danin". Zaznaczy musimy, e niemal co sowo mówi nieprawd, a jest to dowodem na to, jak mao znana bya historykom prawnikom istotna i cecha witopietrza wogóle ta opata. Zbb. Dodatek Nr. 1, w którym poda- i jemy literatur róda, odnoszce si do witopietrza. i Strona 17 — 11 — gielskie posiada nic w wywietlaniu ciemnych mae znaczenie stron witopietrza podobnie jalc wywieca niejedn polsl<iego, wtpliwo dotyczc tej opaty w Danii, Szwecyi Norwegii ^>. i Twierdzimy to pomimo, e witopietrze w kadym z tyci kra- jów powstawao w rónych czasach, pomimo rozmaite czyn- e niki na jego powstanie wpyway, pomimo, na tle innych e stosunków si ksztatowao pomimo, miewao daleko idce i e rónice. Cechy witopietrza angielskiego, o ile znane history- s i cznie stwierdzone, s: e pocztek jego odnie naley do kilku zdarze czasowo od siebie oddalonych, e wadcy angielscy je zaprowadzili, e pacono je zawsze po denarze od rodziny, e wszystka percepta nie wpywaa do skarbu papieskiego, lecz jedynie stay ryczat, który by rozoony na dyecezye, e pierwotnie wybierali je archidyakonowie odsyali bi- i skupom, a ci wrczali je zazwyczaj arcybiskupowi kantuaryj- skiemu, który je odsya do stolicy apostolskiej, e od pocztku XIII stulecia papiee poruczali generaln kolektur osobnym funkcyonaryuszom w charakterze nuncyuszów, którzy ca akcy poboru skupiali w swoim rku, wreszcie e w roku 1534 przez uchwa parlamentu zostao znie- sione ^). Okrom Anglii istniao witopietrze w krajach skandynaw- badania naukowe nie poday dotychczas cakiem pe- skich, lecz wnych szczegóów o waciwociach jego o zmianach, jakim i podlegao. Nie da si ustali, kto i kiedy wprowadzi t opat w Danii, jedynie pewnem jest, e istniaa w drugiej poowie XI przetrwaa stulecia i a do czasów protestantyzmu. W Szwecyi a prawdopodobnie w Norwegii zostao wi- i topietrze wprowadzone przez ustawy krajowe w poowie XII wieku, za wpywem legata Mikoaja Breakspeare przyczem zna- Abraham w „Organizacyi kocioa w Polsce" twierdzi, e od XI w. ^) take Wgrypaciy witopietrze (zob. str. 180 n. 1), ale opata ta, jako ty- powa, po*a wymienionymi krajami nigdzie nie bywaa pacona std pocho- i dzio zapewne, e terytoryum spiskie, chocia póniej wcielone zostao do dye- cezyi krakowskiej, nie pacio witopietrza. *) Zob. Fabre: „Etude sur le Lieber censuum de Teglise romaine". Pary 1892. str. 129 148.~ To samo znachodzi si w pracy tego uczonego p. t. „Recherches sur le denier de S. Pierre en Angleterre", zam. w „Melan- ges d'Archeologie et d'Histoire'' z r. 1892, str. 159-182. Jensen: ,The de- narius S. Petri in England", zam. w „Transactions of the royal historical So- ciety" z r. 1900, str. 171 247. —Tene autor przerobi prac wydal sw i w r. 1903 w Heidelbergu p. t. ,,Der englische Peterspfening und die Lehens- steuer aus England und Irland an den Papststuhl im Mittelalter". Strona 18 12 iTiienn jest ta okoliczno, e ten legat byl Anglikiem, co na- prowadza na myl, e w podobny sposób jak w Anglii usio\x^al t opat unormowa. witopietrze w Szwecyi Norwegii po- i dobnie jak angielskie, pozostao przez dugi czas opat podymn po jednym denarze od rodziny, czyli domowego ogniska, co zaznacza „Liber censuum ecclesiae romanae" ^), a dopiero w XIV wieku s lady, e domagano si opaty od gów ^). Nie wiemy take, czy jedynie ryczat odsyano do skarbu papie- skiego, czy ca percept, zdaje si jednak, e odsyano wszystko, co zebrano, wyjwszy poborem. Kolektura koszta poczone z bywaa zorganizowana wszdzie mniej wicej jednakowo, gene- ralni kolektorowie, ustanawiani przez papiea, skadali przysig na rzeteJne sprawowanie swego urzdu w rce podskarbiego papieskiego zwanego cameraus, a subkolektorowie, któryci oni mianowali, skadali tak przysig wobec nici. We wszystkicti krajaci podlegajcycti tej opacie uwaano j w rónycli czasaci za dowód opieki w. Piotra tak nad kra- jem, jak jego wadcami wnioskowano, rzeczone kraje maj i e ulega papieowi, on jest obowizany broni je a zastpowa i ich interesy; do tej obrony kraje si uciekay jej wzyway. i Ze wzgldu na to, e witopietrze angielskie byo najda- wniejszym typem tej opaty, a wprowadzane w innycli krajaci mniej albo wicej dostrajay si do tego typu, niejeden wtpliwy szczegó mona wyjani przez zestawienie porównanie go i z waciwociami tej opaty w Anglii w innych krajach, które i j uiszczay. II. PlKRWOTN\' CZYNSZ POLSKI PACONY DO RZYMU. Pamita naley o tem, e witopietrze b}'o czynszem na rzecz w. Piotra. W pocztku dziejów chrzecijaskiej Polski, znachodz si dowody na to, e w kraju uiszczano opat w. Piotrowi. ^) Notandiim, singiilac domus Siieciac singiilos dant denarios (jiiod monetae Singulac lores in Norwegia dant nriam inonetam eitis- ipsiiis terrae. dem terrae. Zob. Muratori MAntiuitates ital." T. IV, str. S^, oraz: „Gsta : pauperis scholaris Albiiii". Mign: „r\itrol lat," T. 08, col. 486 D. -) Zob. Spittler: 1. c. str. 140 141. Ta praca mimo, i jest przesta- e rzaa mocno tendencyjna, pozostaje dotychczas jako podstawa o witopie- i trzu skandynawskiem. Obok niej zaznaczamy: „Observaliones circa histonam denarii Petrini in Siiecia", Abo 1802; jest to dyssertacya akademicka pro gradu Michelina Tuderusa pod przewodnictwem profesora Portiana, str. i 10 i 11. Strona 19 13 w. Bruno, aposto mczennik, pisa ol<oo r. 1008 do króla i niemieckiego, Henryka II, e Bolesaw Chrobry si za uwaa trybutaryusza w. Piotra, zatem paci Mu trybut ^). Równie* spóczesny Bolesawowi kronikarz, Thietmar, podaje, Bolesaw e okoo r. 1013 skary si przed papieem Benedyktem VIII na e to, wskutek skrytych machinacyi króla niemieckiego nie móg zoy czynszu przyrzeczonego w. Piotrowi ^). Dwie te wiadomoci okrelaj stanowisko Bolesawa Chro- brego do stolicy apostolskiej i z tego wzgldu posiadaj pier- wszorzdn wag. Nie mona tu podawa w wtpliwo wiary- godnoci tych wiadectw raz dlatego, e wspomniani wiadko- wie sami Bolesawa nie nazywaj czynszownikiem, wzgldnie trybutaryuszem . Piotra, lecz podaj, i on sam uwaa si za takiego, powtóre, e otDydwaj byli spóczesnymi Bolesawowi, a wreszcie dlatego, i e stan rzeczy mogli zna dokadnie. Wy- pada wic pozna bliej, co oznaczay wyrazy census tributa- i us, których wymienieni pisarze uywaj. Wyraz census posiada rozmaite znaczenie. staroytnoci W by on opisaniem dóbr poszczególnych obywateli, celem pro- porcyonalnego rozoenia podatku ^), albo bywa spisem obywa- teli, w celu ewidencyi ich zdolnoci lub siy podatkowej *). W rednich wiekach przez ten wyraz okrelano ogólnikowo wszystko, co bywao opacane zwierzchnikowi na znak podle- goci wzgldem niego ^). W szczególnoci byo to prawo po- bierania opaty z jakiej posiadoci lub rzeczy, która przynosia poytek bez naruszania prawa wasnoci posiadacza rzeczy, a wic nie na znak podlegoci Wedug Thietmara Bolesaw wyzna- *'). wa, e przyrzek S. Piotrowi paci czynsz, stosownie za do poj utartych w rednich wiekach, ksi uwaa kraj swój za dziedzictwo, które mu przynosio korzyci, przeto czynsz, który przyrzek Bolesaw, przedstawia si nie inaczej, jak tylko czynsz z kraju, który by dla niego przedmiotem, przynoszcym mu korzyci. Ale czynsz ten móg by pojmowany z podwójnego punktu widzenia, mianowicie móg by albo znakiem podlego- ^j w. Bruno wyrzuca Henrykowi II, enajecha wraz z poganami Luty kami ziemi Bolesawa, którego opiekunem by w. Piotr któremu on i paci trybut: 5. Petrus, Cuiiis tbutamun se asserit et S. Martyr Adalber- tus nonne protexenint? zob. „Mon. Pol.'' T. I str. 228. 2) Insuper antea domno papae gaaestus non liceret sibi pro- est.... ut pter latentes regis insidias promissam Principi Apostolonim Petro persohere censiim. Zob. „Mon. Pol." T. II. str. 292. '') Ulpianus in i. „Yitia" et in 1. „Forum'* ff. de Censibus. *) Budaeus in 1. ultima ff. de Senat. '") c. 4 „Quaesitum" C. I qu. 3. *) Zob. l.ucius Ferraris: „Prompta bibliotheca" etc. ad v. Census, wyd. z r. 1865, T. II, col. 485. Strona 20 14 ci wzgldem w. Piotra czyli papiea, albo móg by opat bez podlegoci. To ostatnie jednak pojmowanie rzeczy jest wy- kluczone, wobec sów listu w. Brunona, i Bolesaw uwaa sie za trybutaryusza w. Piotra. Jeeli bowiem by on trybuta- ryuszem, to ów czynsz, jaki przyrzek by paci w. Piotrowi, móg mie wycznie ceciy opaty na znak podlegoci w. Piotrowi, aw takim razie pozostawienie dominu directi kraju polskiego przy Bolesawie byo wykluczone. Wyraz tributum bowiem, od którego pochodzi przymiotnik tributaus, oznacza z reguy opat na znak poddastwa ^), gdy za czynsze pacono kocio- owi rzymskiemu w pewnych terminach z posiadoci ziemskich *) i gdy moemy przytoczy dowody na to, wanie w XI wieku e sam koció rzymski nakada czynsze roczne w posiadociach, które jemu zostay nadane na znak swego prawa posiadania ^), gdy wreszcie w koach rzymskich w owych czasach byo po- wszechnie przyjte przekonanie, e czynsz stolicy apostolskiej pacony jest znakiem jej zwierzchnictwa na ziemi, która czynsz pacia *), wypada nam pój za zdaniem Fabre'a, który twierdzi, e Bolesaw paci dlatego czynsz w. Piotrowi, e kraj jego by wasnoci w. Piotra ^). Co do chronologii faktu opacania czynszu, nie ulega wt- pliwoci, e ju w pierwszych latach XI stulecia paci go Bole- saw, a wic jeszcze przedtem musia zosta czynszownikiem i trybutaryuszem w. Piotra. Bliej czas ten okrela nam w. *) Zob. c. 2 De censibus. X. lib. III, tit. 39. W znaczeniu klasycznem tribu- um byo sta opat, uiszczan przez lennika zwierzchnikowi, zob. Du Cange: „Glossarium mediae et infimae Latinitatis* ad v. tributum. Waitz w dziele: „Deutsche Yerfassungsgeschichte" w T. II, na str. 76 n. 1, uznaje pacenie tr)'butu na znak zawisoci wngóle, zatem tributum uznaje za czynsz osobli- wego rodzaju. W istocie tributum oznaczao nietylko opat na znak zawisoci take inn opat, uiszczan zwierzchnikowi skutkiem zobowizania. lennej, ale Grzegorz W. w dziele: „De glona Confessorum" c. 103, oznacza przez wyraz tributum opat, do jakiej zobowizywali si wierni za zyskiwane u grobu witych Paskich aski. Czytamy tame: Qui, cum sanitatem recipiunt, sta- tim se tributarios loco Uli faciunt, ac recurrente circulo anni pro reddita sani- tatis gratia tributa dissolvunt. W takich razach tributum miewao znaczenie zblione do wyrazu census, o czem czytamy w kronice w. Benigna: Homi- nes liberi ibidem commorantes se et sua commiserunt patrocinio S. Benigni annisque singulis persohebant ad Eius altare censum a semet constitutum, zob. Dom Bouquet: „S. S. rerum gillicarum et francicarum" T. III, str. 469. Wobec tego jest rzecz dla nas jasn, dlaczego witopietrze angielskie nazywano równoczenie census tributum, podobnie jak witopietrze polskie, zwaszcza, i jeeli si zway, e ono miewao cech opaty za opiek w. Piotra nad krajem, któr technicznie nazywano: Patronantia. a któr Du Cange susznie okrela jako: jus seu tributum, quod patrona ratione tutelaeseuprotectionis debetur, zob. jak wy ej *) Zob. Fabre: „Etiide sur le Liber censunm" str. 26. *) Fabre: „Ya Pologne et le Saint- Siege" str. 13. *) Zob Fabre: „Etude" jak wyej str. 117. *) Fabre: ,La Pologne" jak wyej str. 13.