ZBIGNIEW ŻAKIEWICZ WILIO, W GŁĘBOKOŚCIACH MORZA Tower Press 2000 Copyright by Tower Press, Gdańsk 2000 „...Wilija gardzi doliny kwiatami, Bo szuka Niemna, swego oblubieńca, Litwince nudno między Litwinami, Bo ukochała cudzego młodzieńca. Niemen w gwałtowne pochwyci ramiona, Niesie na skały i dzikie przestworza, Tuli kochankę do zimnego łona, I giną razem w głębokościach morza...” Adam Mickiewicz W KNIAZIOWSKICH DRAJACH Wilcze jary Wilcze jary ciągną się w dół, głębinne i na szerokość wiosennego rozlewiska, porosłe ostrężyną, maliną i srebrnolistnym piołunem. Kto się w wilczych jarach kryje, rzecz wiadoma: każdy, komu zagraża i śmierć w ślepia zagląda, czy to zwierz będzie, czy człek ze zwierzem zrównany. Jarami toczyły się wody przedpotopowe i polodowcowe, wysłały one koryto żwirem, gliną i nasieniem skamieniałym. Aż oto powtórnie odżył wiek kamienny i z kamiennego nasienia zaczęło promieniować pradawnym, lecz przypomnianym. I wyzwoliły się uśpione moce – tyranozaury i pterozaury odżyły, po raz wtóry, a więc w przeinaczeniu i w przedrzeźnianiu. Po Okolicy, po wioskach i chutorach, po osadach i miasteczkach: Mołodecznach, Wilejkach, Smorgoniach, Łoskach, Krewach, Wołożynach i Oszmianach rozpełzło się i rozleciało tałatajstwo z czasów nieludzkich. I wszędzie zapanowała trwoga, bo pomiot z kamienia wyłupany przeinaczał się i przeistaczał na wszelkie sposoby, mądrzejszy o miliony lat letargicznych. I żeby być poza wszelkim podejrzeniem, zwierz ów upodabniał się, do kogo chciał i jak chciał – i niestraszna mu była ni mroźna zima, ni żywy ogień, ani beztlenowe oddychanie. Żył on bowiem nienawiścią do wszystkiego, co trwało przez miliony wschodów słońca w ciepłokrwistym utuleniu, w miłowaniu i głaskaniu, gdy gadom wystarczał dym, proch i dynamit. Ludzie i zwierz wszelaki kryli się po Wilczych Jarach, okrywani płaszczem leszczyny, wierzbiny i ostrej ostrężyny; świadomi tego, że gdy się strzela, to kule lecą torem prawie płaskim lub parabolicznym (gorsza sprawa z bombami i z pociskiem z moździerza). Lecz i tam dościgał ich zwierz ery kamiennej. I kamienieli nieświadomi, że umierają, niepewni swojej śmierci, przepoczwarzając się w sposób przerażający. A ci, co ocaleli, do końca dni swoich czują w przełyku pestkę, której ani przełknąć, ani skruszyć się nie da. I pozostali pamiętliwi i napiętnowani tamtym czasem, ale też oślepiła ich gwałtowność życia, przeniknęły moce kosmiczne i Wilcze Jary zdały się być stecką1 wiodącą w mnogość i bezmiar Wszechświatów. * * * A z jaszczurami tak się rzecz miała. Było to jeszcze do wojny, gdy dziedzic na Drajach wpuścił narybek karpia złocistego, rzecz nader pokuśną na stół wigilijny, w czas Wielkiego Postu zaś pokrzepienie nadwątlonych sił, bo ryba choć cielista, mięsem przecież nie jest. Ale karp ginął, jakby go jakiś szczurołap ściągał rzeczką w stronę Siniek, Daubuciszek – do stawów Kozłowskiej, wdowy po carskim generale. Zbudowano więc przegrodę z łoziny. Cóż z tego, kiedy dziurę w niej wygryzało na szerokość chłopskiej piersi. Założono metalową kratę i siatkę drucianą, ale ją również łamało, a karp, przecież ryba leniwa, znikał, jakby przeistoczywszy się w węgorza lub mydłka – śliskiego piskorza. Wreszcie starszy pan postawił do pilnowania okulawionego parobka od oporządzania stajni – Lawona Cichego, przezwanego Kaczarhą, bo zagarniał nogą jak baba w piecu koczergą2. Pewnej księżycowej nocy Kaczarhá3 ujrzał na środku stawu coś, co mu przypominało berwiono, kostropate jak pień starego dębu lub wiekowej sosny. I kiedy z nicnierobienia cisnął kamykiem w pień, ten ożył i poszedł pod prąd, zostawiając za sobą srebrzysty wachlarzyk. 1 Stecka – ścieżka 2 Koczerga – ożóg, pogrzebacz 3 Znakiem „´” zaznaczono głoskę lub sylabę akcentowaną. Kaczarhá dał nogę, ale zawadził kulasem o deskę, przewrócił się jak był długi i leżał bez pamięci. A kiedy się ocknął, coś nad nim stało śmierdząc tym gazem, który szedł od ruskich sołdatów zagazowanych pod Smorgoniami w piętnastym roku. I przypomniało się mu, co starsi ludzie mówili, że dużo w tamten czas nieboszczyków spłynęło wezbraną Drają do Wilii. I omdlał po raz drugi. Od tej pory począwszy, Kaczarhá za żadne skarby nie godził się stróżować, a parobcy z czworaków zaczęli sobie przypominać różne sprawki: jak to ściąganie babskich koszul i spódnic z płotu, zadeptane płótno rozłożone do bielenia nad wodą, bulgoty i gazy ze stawu bijące, jakby kto gęste zacierki jadł. Pan na Drajach gadki te brał za dowód opilstwa i ciemnoty ludu białoruskiego. Do czasu jednak. Pewnego razu, miast starym zwyczajem załatwiać się koło klombu, wokół którego zakręcały bryczki podjeżdżając pod ganek, dziedzic zawędrował nad staw, bo księżyc był w pełni. A gdy kucnąwszy ulżył sobie, w tym czasie coś wylazło ze stawu, chlasnęło jakby glaspapierem po zadku i uszło w wodę z cichym chlupotem. Kniaź tatarski, namiętny pożeracz książek, akurat czytał rzecz niejakiego Bułhakowa o inwazji ożywionych siłą ludzkiej wiedzy jaszczurów. I chociaż rzecz była fantastyczna i zgoła nieprawdopodobna, to starszy pan poczuł się dotknięty pazurem gadziego barbarzyństwa. I nie wiedział dobrze, co było silniejsze, czy wizja bolszewickiego pisarza, czy doznanie szklistej i ostrej szorstkości. Lecz w czasach, do których dane mu było dożyć, wszystko stawało się możliwe, uwierzył więc w chłopskie przywidzenie. Postój na rozstajach Krewejko nastroszył krzaczaste brwi, koniec oblodzonego wąsa przygryza, a jego siwe oczy z wielką surowością patrzą w koński zad. Piszczą płozy, sanie chylą się to w lewo, to w prawo. Nad nami wielkie góry śniegu się piętrzą. Na tym śniegu pancerz twardy, cienkim szkliwem pokryty. Po śniegu biegają małe ptaszki, „cirli, cirli, świr, świr!” – piszczą cienko i cierpko. Wyżej niebo wielkie i siwe jak burka furmańska, a pod tym niebem krążą gawrony i szarobokie wrony. W świeżym powietrzu ożył zapach kożucha i jak ocet wkręca się w nozdrza koński pot. Krewejko wyciąga kapciuch i ścisnąwszy kolanami lejce, skręca kozi rożek. Potem długo potrzaskuje zapalniczką z żółtej gilzy zrobioną. Skaczą srebrne iskry, aż wreszcie bucha płomyczek i do zapachu podróży dołącza się smród złej machorki. Raźno dzwonią bałabony4: ktoś jedzie naprzeciw i trzeba drogę dać. O mało co Krewejko z sań się nie zwalił, a ja razem z nim. – Taka twoja mać! – gniewa się Krewejko. – Wiedział, kiedy jechać! Mija nas baba, kraśna jak pisanka, w żółtym półkożuszku. Siedzi za furmana, a z tyłu, półleżąc, chłop rozwalony za pana. – Niech będzie pochwalony – mówi Krewejko, baranicy się dotknąwszy, ale czapy nie ściąga: baba choćby furmanem była, zawsze babą pozostanie. – Na wieki wieków – odpowiada krasnolica, błyskając zębami i rzucając zuchwałym okiem. Chłop jej podnosi się na łokciach i patrzy na nas w tępym zdumieniu. A kiedy sanie wmościły się w wyślizgane koleiny i odjechały nieco, woła schrypniętym barytonem: 4 Bałabon – dzwoneczek – Patrzajcie, co by wam sraki nie zerżnęli... Tam policaje so! – Tfu! – spluwa Krewejko. – Babski chwost! Policjanty! Takie tam i policjanty: w łapciach i dziegciem śmierdzo! Ale widać, że Krewejko poważnie się zafrasował: nietutejszy ja i akurat w takim wieku, że policajom muszę w oko wpaść. – Ty lepiej nic nie mów – poucza, skręta z gęby nie wypuszczając. – Ja za ciebie będe mówił. Do dochtora jedziem, ot i wszystko. Milczymy czas pewien. Zahorze nie darmo zwie się Zahorzem. Ściśnięte jest z dwóch stron wysoczyzną, przykucnęło przy ziemi, zakopało się w śniegu, że chatę trudno od zaspy śnieżnej odróżnić. Tylko dymek siny i zapach czadu drzewnego i gnoju uprzedzają, że do wioski się zbliżamy. Za horami, za lasami leży Zahorze, choć Abaczowszczyzna, którą Krewejko obrabia, jeszcze bardziej zagubiona jest wśród gór i pagórków, lasów i jarów. – Starszy pan się ucieszą, że ty zechciał do nich przyjechać... Co tam Abaczowszczyzna: niby folwark, a po prawdzie chutorek drennieńkij5... – jakby usprawiedliwia się Krewejko. – Mnie tam wszystko jedno – mówię i widzę, jak od chaty idzie dwóch w kożuchach, z patykami karabinków nad ramieniem. – Dziwaczysz się ty, nic więcej. Żyć jeszcze sia nie nauczył – zrzędzi Krewejko. Patrzę w niebo, które przeciera się gdzieniegdzie i spłowiałą niebieskością prześwieca. Jestem samym okiem, uchem i myśleniem, ale nie czynem i nie sprawczą wolą. Wciąż się dziwaczę i ani rusz być mi niedziwakiem. A kiedy się prostaczkiem nie jest, jak sprostać tym czasom, prostym aż do obnażenia tego, co jest rdzeniem życia? Bowiem prostactwo tych czasów i tych okolic, osobliwych i jedynych, jakby po raz pierwszy stworzonych, zabójcze jest dla takich jak ja. Czuję to doskonale, ale przecież coś jest jeszcze we mnie ponad to wszystko. Bo w końcu jestem nieodrodnym dziecięciem tej krainy anachronicznej, trwającej w zgodzie nie z czasem, a jedynie z sobą, ze swym ciemnym przeznaczeniem, cierpkim losem i ze swoją niepojętą naturą. O tak, jestem „nietutejszy” i jak najbardziej „tutejszy”. – My tutejsze – mówi Krewejko do dwóch z karabinami. – Do dochtora jedziem. On chworeńki... Policaje grzebią w słomie. Gęby dobrotliwe, pucułowate, oczy jak u wszystkich – niebieściutkie. Rozparzyło ich gorąco w izbie: czapki na tył głowy zsunięte i wyglądają na junaków z wieczorynki wracających. – Papiery macie? – pyta jeden. – Papiery? Tyle, żeby machorkę skręcić – chytrzy Krewejko. – Skąd my, proste ludzie, będziemy mieli papiery? – Adkul6 jedziecie? – Z Abaczowszczyzny, zaraz za Łoszanami, ze trzy skoki zająca, z chutorów znaczy sia. A ja jakby was skądsik znam – zaczyna z innej beczki Krewejko. – Nie Kowzana wy syn? – Ten i sam bende. – Ot i dogadali sia! Dobre ludzie zawsze sia dogadajo! – cieszy się Krewejko. – Żydów żadnych po drodze nie widzieli?! – pyta Kowzaniuk. – Uchowaj Panie Boże! – Patrzajcie, uciekło ich paru z majątków. Żandarmów zabili. Broń mają, żeby was z kożuchów nie obedrali – przestrzega z powagą Kowzaniuk. – Pojechał! – krzyczy unosząc rękę. Krewejkowa kobyła płoszy się lekko i kłusem rusza przed siebie. 5 Drennienkij, drenny – lichy 6 Adkul – skąd? – Czy czasem komendantem waszym nie jest Dowgiałło z Kopanego Błota? – na odjezdne upewnia się Krewejko. – On sam! – zgodnie odpowiadają kożuchy, śpiesznie tupcząc do ciepłej izby. – Tfu! – spluwa Krewejko. – Policjanty sia znaleźli! Szczuny zasmarkane. A Dowgiałło ze szlachty jest. Coś musi w tym być, kiedy on za komendanta się zgodził. Czasy ciężkie na ludzi przyjdo, takie same jak dla Żydów. Znak od Boga jest dany – mruczy Krewejko. – Od północy wielka zorza wstawała sia na pół nieba. I takimi słupami chodziła, jakby ją kto biczem chlastał. Wyjechaliśmy z Zahorza na otwarte przestrzenie. Wiatr zaczął chodzić po polach, czystych, wymiecionych. Cukier śnieżny przesypuje z miejsca na miejsce, zaspy białym dymkiem się kopcą. Na krzaku ostrężyny, osłoniętym od wiatru, siedzi stadko kraśnych gilów. Wiatr wzmaga się, gile nastroszyły swe krwawe piórka, a od lasu pędzi Ahaswer – Żyd wieczny tułacz. Cały złachmaniony, broda siwa aż do pasa sięga, na głowie ma siwą baranicę, a ręce mu chodzą jak wiatraczne skrzydła. Oczy ma nie widzące, nie w dal, lecz w siebie wpatrzone. – Biedny to naród – Żydy, przez Boga wybrany i przez Boga wyklęty. Bo kogo Bóg dotknie, temu nie ma życia – żegna się Krewejko i koniuszkiem bata zacina kobyłkę. – Mówio, że po wojnie będo Żydy głowami naszymi drogi mościć i brukować! – przekrzykuje wiatr Krewejko. – A ci który z nich przeżyje? Bojący się jest lud tutejszy i ostrożny jak mało który. Żyda żaden nie tknie, ale też i ręki mu nie poda. Siedzi po swoich chatach z drewna, słomy i gliny, jakby wyrosłych wprost z tej siermiężnej i bujnej ziemi, i patrzy spod strzechy na świat boży: „Co też tam nowego wymyślili? Jak być, jak żyć, żeby przeżyć?”. – Chiba zajedziem do Karabanów. Nogi skostnieli, żeb ich licho! Nu, paszła! – raźno pokrzykuje Krewejko i wali rękawicami o kolano, żeby pokazać, że ręce, i te ma nie swoje. Karabany siedzą na rozstajach, niedaleko skrzyżowania dróg. Domek ich nieduży, ale pojemny: kiedyś sklepik tam był, a za sklepikiem wyszynk dla pomniejszych dziedziców i poważniejszych gospodarzy. Karabany ziemi prawie nie mają, ale dziś samogon pewniejszy jest od pieniędzy. Podobnie jak pud żyta, połeć słoniny i wiązka machorki-samosiejki. – Patrzaj ty, żeby którejś Karabanisie w oko nie wpadł! Żywy nie wyjdziesz! – chichoce Krewejko. – Wszystko to panienki jeszcze. Brat też kawaler. Ojca i matkę pochowali i teraz na gospodarce siedzą: psami orają, kozy doją i kota za gospodarza mają. Tfu, zgiń ty, przepadnij! – swoim zwyczajem spluwa Krewejko. I pod ganek domu akuratnie oszalowanego, krytego gontem, z fasonem zajeżdża strzelając parę razy z bata. Kobyłkę okrywa derką i pod pysk jej podrzuca słomy owsianej. – Zagrzejem się, co my nie ludzie? – dodaje sobie otuchy Krewejko i z rozmachem otwiera drzwi. Siedzimy za stołem, który w kącie, pod świętymi obrazami ustawiono. Butelka z żółtawym samogonem już na stole króluje, obok bochen ciemnego chleba, a na płycie skwarki na jajecznicę się skwarzą. – Myślę, że krzywdy nie będzie. Przywiózł ja wam siemia lnianego. Siemie czyste jak złoto – mówi Krewejko zdradzając, że od samego początku miał w planie postój na rozstajach. Karabanicha – mała, przysadzista, twarz w puckach, nos kartoflany, oczka okrągłe i ciemne jak dwa zaśniedziałe pieniążki, rozprasza Krewejkowe obiekcje. Druga siostra, wyższa, czarna jak Cyganka, o oczach cierpiących i niespokojnych, przy piecu stoi. Czuję na sobie jej spojrzenie dotkliwe i czujne: takim wzrokiem patrzą kobiety nawiedzone, prorokinie tej ziemi, które w histerycznym napadzie wykrzykują prawdy tajemne. I te najcięższe, zdradzające sprawy płci i duszy, która brzydzi się tym siedliskiem namiętności, jakim jest ciało. Ale nie być duszy bez ciała, więc dusza się męczy i ciało jest zmaltre- towane tą wieczną niezgodą. Wielką grę toczą kobiety nawiedzone – wszak wszystko jest tu z ducha, ale też z krwi, z żył, z hormonów, i cała ta kraina cierpi w spazmach, oplatana dzikim życiem. Cyganicha wywala do michy jajecznicę, stawia dwie szklanki i nalewa po połówce. Krewejko ściąga brwi w dwa siwe jeżyki i widać zamierza udzielić pouczenia, że gimnazjalistom pić nie uchodzi, ale ta bierze szklankę i przepija do Krewejki. A ja patrzę w te oczy obłąkane i widzę, że nie są one czarne, ale jak studnia: im głębiej się w nie spojrzy, tym więcej w nich mroku. – On gimnazista jest. Mózg jemu od samogonki rozmięknąć może, albo, nie daj Boże, kurze oczki dostać – zrzędzi Krewejko po drugim nalaniu, kiedy i na mnie przyszła kolej. – Jaki on gimnazista, kiedy gimnazjów już dawno nie ma – przytomnie zauważa puckowata. – I jak dobrego bysia sołoduchą7 czy kwasem chlebowym poić? Czysty byłby to grzech. Jak oczy mnie nie mylą, będzie to jakiś wasz krewniak? – Prendzej powinowaci my sobie przychodzim sia, albo wcale... – chytrzy Krewejko. – Dosyć, że z naszych stron on sia wywodzi. Swojak i tutejszy! – Wszyscy my swojaki albo krewniaki – i te z Okolicy, i te z folwarków, i te z majątków – nie bez dumy oświadcza Karabanicha. – Tak my i jedziem do majątku! – cieszy się Krewejko, widząc, że tym razem nalano mu całą szklaneczkę, a w drugiej tylko dno zabarwiono żółcizną. – Do Drajów jedziem, znaczy sia. Są Draje Antuszewicza, Draje Kozłowskiego i wreszcie Draje Tatarskie, więc Cyganicha z cicha pęk pyta: – A do których to Drajów? Ci do tych, co nic nie zjedzą, a gadają, że mają, ci do tych, co mniej zjedzą, a więcej wysrają? – A żeb ciebie! Ty chiba szaleju sia najadła! – wali Krewejko radośnie kułakiem po stole. – Wiadomo, że do Tatarskich. Tatarczuk on jakby trocha od strony matki. Kiedyś oni wszyscy Tatarami byli, a dziś nic – miast koniny najlepsze kumpiaki8 żrą, jedna żona majo, choć jak on pan, to może wprzódy i pięć żon mieć. Kto ich tam dojdzie. Szlachta – to i w wielkim poważaniu jest, choć czasami coś nadto dzika. Przecie on starego Dowgiałły – Ahanouskaho9 wnukiem jest. Karabanicha bez słowa wyciąga spod pieca drugą butelkę, nie patrząc na to, że siemienia było na połówkę z zakąską. Rozlewa samogon: mnie pół szklanki i sobie też. – Tak ja mówił, że jemu pić nie uchodzi – oponuje Krewejko, ale przywiędły jest w sobie. Wola tego, co stawia, i do tego kobietą jest. Niechby nawet Karabanichą. – Coś tam niewesoło w tych Drajach – mówi puckowata, szerokim gestem otarłszy wargi. – Straszy tam coś... Do tego rybę zżera: chcieliśmy na wigilię – i nie było. – Co miałoby straszyć? Bolszewik! granatami wygłuszyli w trzydziestym dziewiątym, ot i wszystko – mówi Krewejko, patrząc gdzieś w sufit. – A potem mużyczjó10 z Siwicy wyłapało. Grabili przecież, co się dało. Rybie, i tej nie przepuścili. – Mówią ludzie, że jakaś gadzina w stawie siedzi. Spuścili staw: ni czarta. Polazła w krzaki, w ajery i tataraki, czy co? – frasuje się Karabanicha. – At, przestaliby jerundú jerundzić!11 – oburza się Krewejko. – Wiadomo, jakie czasy nastali: gdzie nie spojrzysz, strasznowato. I gada żadnego nie trzeba... 7 Sołoducha – rodzaj napoju wyrabianego z zakwasu chlebowego 8 Kumpiak – szynka wieprzowa 9 Znakiem „u” zaznaczono tzw. „u” długie, wymawiane jak polskie „ł” 10 Mużyczjó, mużyk – chłopstwo, chłop 11 Jerundú jerundzić – opowiadać bzdury, brednie Cyganicha przysiada się do stołu. Nalewa sobie sama. Cedzi ze szklaneczki, jak to robiły przyzwoite panienki na filmach z Bodo czy z Dymszą. Usta ma wąskie, niespokojne, spieczone przez gorąco wewnętrzne. – Nie myśl, że jestem taka sobie. Ja też do gimnazjów chodziłam. Łacinę znam. I dziewica ja jestem! – bucha gorącem prosto w moją twarz. – Jadźka, wstydu nie masz! – strofuje siostra. Cyganicha wstaje. Wyniosła jest jak posąg, oczy ma piękne: pałające i dzikie jak u ptaka, którego do klatki wtrącono. – Powiesz, że nie jestem dziewicą! Dziewicą jestem, wiedzcie o tym wszyscy! – A jakżeż, panna ty i dziewica! – potakuje Karabanicha z wielką żarliwością. – Jadźka dziewicą jest, nie da się zaprzeczyć. Ślubowała ona Bogu być dziewicą, pakul12 narzeczony na białym koniu nie wróci! – A czemuż jej nie być panienko? – równie szczerze dziwi się Krewejko. – Cała okolica wie, że Jadziunia panienko się została. A jak wojna sia skończy, tak zrobimy wesele, jakiego świat nie widział. A teraz wypijem my na ta konta! – nie wytrzymuje Krewejko i sam sobie nalewa, pełen życzliwości wobec świata, a szczególnie wobec Jadziuni. Ta piękna jest i wzniosła, niedostępna i podniosła. Kołysząc biodrami jak łabędzica, którą zmuszono na ziemię wstąpić, oddala się w kąt najciemniejszy. Krewejko, przy udziale Karabanichy, szybko załatwia się z butelką i wylewnie się pożegnawszy, wychodzi na dwór. – Ażeby ich cholera wzięła! Ażeby ich korszun13 rozedarł!... – zrzędzi usadawiając się w saniach. – I nie wiedzieć nam, co było robić: ci śmiać sia, ci płakać? Ot życie ty, życie... Jedziemy czas pewien. Widzę przecierające się krajobrazy Drajów, w nizinnym uniżeniu leżące. Są niby znajome, ale inne. Tamto, co było w nich sprzed wojny, zawaliło się i spopieliło. I inny zapach jest w powietrzu: groźny, wyuzdany, metaliczny i psi zarazem. Gdzieś od północy, spod Zalesia, kędy prowadzi stary trakt, dudni, jakby letnia burza się tam turlała. Dźwięk to nowy, ale już zwyczajny, i w tym też jest coś nieprzyzwoitego. – Jado i jado na wschód. Skąd tyle żelaza na świecie. A i ludzi! Chiba cała Jewropa na Ruskich idzie. Napatrzymy sia my jeszcze niejednego, napatrzymy, mówia ja tobie... – wzdycha Krewejko. – Jadźkin narzeczony na wojnie zginął? – pytam. – Może i zginął, a może gdzie na drodze z Mińska Ruskie jego zatłukli. Kto jego wie. A widział ty, jak ona na ciebie patrzała? Może ona i wiedźma z tego wszystkiego zrobiła sia. Wiadomo, jak to baba, kiedy jej zanadto pod spódnicą parzy. Pomilczawszy chwilkę, Krewejko dodaje: – Coś tak wygląda, że ty Jadziuni w oko wpadłszy. Trzymaj się, Maaruśka! – pokrzykuje dziarsko i zacina kobyłkę po skołtunionych kłębach, bo nie było kiedy konika wyzgrzeblić. Karmiciele pożarów Drewniany dworek, pracowicie oszalowany, z oszklonym ganeczkiem, wychyla się spoza ośnieżonych drzew i krzaków, jakby z pocztówki żegnającej wiek dziewiętnasty albo wyjęty z kresowych zdjęć Bułhaka. Zbytnio on jest swojski, aby być prawdziwym dworkiem, coś ma nie dokończonego albo przesadnego, jak wszystko chcące być przedwojniem. Znowuż zabu- 12 Pakul – dokąd, aż 13 Korszun – jastrząb dowania gospodarcze, otaczające wielki majdan ze studnią i korytem do wodopoju, rysują się solidnie i trwale na tle śniegów jarzących się blaskiem przedwieczornym – karminowych, sinych w zagłębieniach i dołkach, bo wiatr przedmuchał i przenizał całą okolicę na nocne rozjaśnienia i tęgi mróz. Zajeżdżamy przed ganek. Nikt nam na spotkanie nie wychodzi i pies żaden nie szczeknie, bo psy wszystkie wybito albo poszły do wiosek, aby żyć na swą psią łapę. Krewejko, uwiązawszy kobyłkę do kółka przy ganku, tupie po schodkach skrzypiących mrozem i odchrząknąwszy raźno, sam sobie drzwi otwiera. A widząc moje znieruchomienie, wesołkowato pokrzykuje: – Co to, dupa przymarzłszy? Wylazaj, starszy pan sie ucieszo! Nogi mam zdrewniałe i na tych szczudłach wstępuję na znajome trzy schodki. I zza pleców Krewejki widzę sień pustą i głuchą: ani uprzęży w niej paradnej, ani zapachu skóry, ludzi i machorki – strychem niesie i piwnicą. Krewejko, nic sobie nie robiąc z pańskości, wali na prawo, prosto do salonu. Dostrzegam białe królowanie kaflowego pieca, żelazne łóżko, stół z wytartym blatem i parę krzeseł z plecionym oparciem. A kiedy przestępujemy próg, widzę pod oknami stos starych chomątów, uzdeczek, sznurów i warkocze lin konopnych. Jeden warkocz zahaczony o okno, rozpleciony na końcu, z dużym kruczkiem14 drewnianym. – Starszy pan nie próżnuje, lejce wiąże! – szczerze cieszy się Krewejko. – Ot my i przyjechali! – głośno obwieszcza. Otwieram drzwi do stołowego. Coś trzepocze nam nad głową i do salonu wpada sikorka bogatka i parę wróbli. – Wszelki duch Pana Boga chwali! – żegna się Krewejko. – Czyjaś dusza sia tu plącze... W stołowym stół, dopiero co sklecony z podheblowanych desek, dwa łóżka żelazne, kredens kuchenny, a w kącie wielka sterta żyta, rozgrzebana po brzegach przez ptaszki. – Widzisz ty, jakie gospodarstwo?! – jakby dziwi się Krewejko. – Beniczka teraz została. Ona tu wszystkim rozporządza, bo pan nie chciał u Niemców za administratora być. Siedzi i wierówki15 wiąże, a Beniczka grabi, co się da, i do rodziców ciągnie jak mysz jaka. „Wszystko to dla Tolińki, jak z wojny wróci” – przedrzeźnia babskim głosem Krewejko. – Będziesz miał lepiej jak na Abaczowszczyźnie. My dla ciebie ludzie prości, choć katoliki, a może nawet i szlachta jaka. Pożyjesz tu lepiej jak na chutorze – rozrzewnia się Krewejko, klepiąc mnie po ramieniu. Smarka zamaszyście, podeszwą wojłoka rozcierając nasmarkane. Zza desek przepierzenia słychać szuranie i oto mam przed sobą pana na Tatarskich Drajach – mego dziadunię. Ale czy starowierny i książęcy, jeśli nie królewski, może być czyimkolwiek dziadunią? – My pana szukali, a pan spał sobie jak dzieciuczek jaki! – cieszy się Krewejko, podchodzi do starca i całuje go w ramię. – A ja przywiózł wam gościa. Ździśka, znaczy sia, waszego! Starzec patrzy na mnie długo spod nawisłych brwi, jakby mierzył do samej głębi. Jego siwe oczy coś wiedzą i coś rozumieją, ale nie udziela on tej wiedzy należytej uwagi, więc oczy patrzą z samego przyzwyczajenia, aby patrzeć, surowo i dogłębnie. – Ździśka ja przywiózł! – pokrzykuje Krewejko. Przypadam do zwięzłej jeszcze i twardej ręki, coś tam mówiąc i słysząc własny glos jak coś obcego i wbijającego się w samo jądro mojej jaźni. A tak podwójnie i z oddalenia słysząc, rozbudzam w sobie to, czego obawiam się najbardziej, co jest śmiercią i trwaniem mojej duszy, co jest udręką świadomości siebie samego i trwaniem w opuszczeniu zupełnym. Unoszę wzrok i dzieje się ze mną to, co zawsze przeżywam w podniosłych i pełnych napięcia chwi- 14 Kruczek – haczyk z drewna służący do plecienia sznurów 15 Wierówka – powróz, sznur lach: świat widziany zmniejsza się, wszystko robi się maleńkie, jakby dostrzegane przez odwróconą lornetkę, ale też jest czyste, klarowne i bardzo konkretne. – Witaj, mój chłopcze – wreszcie odzywa się pan na Drajach, kładąc dłoń na mojej głowie. – Jak tam, w Czarnym Borze, u ojca? A kiedy wyjaśniamy, że ostatnio przebywałem na Abaczowszczyźnie, coś tam burczy pod nosem i nagle zaczyna grzmieć, groźnie potrząsając pięścią: – A tutaj, obacz tylko! Rozgrabili! Rozebrali do szczętu! Później jakiś sowchoz zrobili, a teraz ptaki niebieskie hodujemy! Bandyci, hultaje! Złodziej na złodzieju, a na tym złodzieju jeszcze jeden złodziej! –powtarza swój ulubiony refren odwiecznej zaśpiewki, powstałej na tych ruchomych piaskach wiecznej niestabilności, grabieży, najazdów i epickiego rozpasania ludu tutejszego. A ja widzę twarz starca niby okaz wąsatego owada gmerzącego się w krystalicznej zawiesinie. Jest malutki, ale dotkliwie bliski, z twardą grdyką, zrogowaciałością gulastego nosa, wachlarzami monstrualnych uszu i siwą sierścią, co się może stać pierzem, gdy tylko jaszczur zapragnie lotu. Idę za nim. Patrzymy obaj na krwawe zachody, obmywające spichlerz i rozłożystą jak morenowe wzgórze stodołę. – Pożary wielkie w życiu widziałem. Pożary i zgliszcza. Obacz, wszystko to w dwadzieścia lat pobudowałem. I po co? Żeby znów pożary karmić? „Pożary będziemy karmić. Pożary karmić, salamandry ogniste hodować...” – powtarzam w myślach, niejako do rytmu i do wtóru. I chociaż opuszcza mnie owo uprzykrzone pomniejszenie świata, czuję napięcie i lęk. Nie wiem, czy źródło tej trwogi kryje się w tym dworze ogołoconym i wystygłym z ludzkiego ciepła, czy czai się w zimowym powietrzu, rozedrganym od pracy dalekich maszyn, czy może zgoła jest czym innym... Z głośnym tupotem buciorów do salonu wchodzi Śnitko. Ma niezmiennie tę samą twarz prowincjonalnego radykała albo sumiennego anarchisty, który nie zawaha się rzucić piekielną machinę pod koła carskiej karocy. Spoza szkieł w drucianej oprawie spozierają ironicznie oczy mędrca, co zna swoją wagę. Lekko kędzierzawa czupryna, przyprószona siwizną, hiszpański wąsik pod kształtnym nosem, jak zawsze akuratnie przystrzyżony. Śnitko ściąga przypudrowany mąką kożuch, bo jest jakby zarządzającym i zarazem mechanikiem w drajowskim młynie. Siada ciężko na krześle i dopiero raczy mnie zauważyć. A kiedy wyjaśniam, że przybywam z folwarku, ożywia się. – A gdzież ten Maciej się zapodział? – pyta raźno, zacierając ręce. Wiem już, do jakich rozmiarów rozrósł się w nim ten siny ogienek alkoholowych wtajemniczeń, tak skutecznie jednoczący go z ludem, że z nadejściem bolszewików mógł pozostać w majątku, będąc za pan brat choćby z samym Stieńką Razinem, więc lojalnie uprzedzam: – Samogonki to on nie będzie miał. Sam u Karabanów popasał. Akurat Krewejko wnosi mój drewniany kuferek, schowany pod sianem i workiem z sieczką, żeby policajom w oko nie wpadł. Książki są w nim jakieś, a książka dziś jak mina: nie wiadomo, kiedy i komu może wybuchnąć. – Dobry dzień, bratók! Jak tam, panu starszemu nic nie przywiózłszy? Kulícz albo barýcz?16 – Harelki nie ma, panók – śmieje się Krewejko. – Przyjeżdżaj za tydzień, tak ugościm. Rozczyn na brahę17 dopiero co nastawiwszy. – Jaki ja panók. Won panók – odpowiada Śnitko wskazując na starca. – Wierówkę sobie kręci, aż ukręci. Kniaź tatarski bacznie spogląda spod nastroszonych siwych daszków na swego szwagra i z godnością odpowiada: 16 Kulícz albo barýcz? – pieróg albo podarek? 17 Braha – zacier – Wiesz przecież, że wierówki kręcić mnie nie nowina. Na Abaczowszczyźnie kołki olchowe strugałem, żeby zelówki naprawić, i tak szedłem do Smorgoń. Drajów jeszcze nie odkupiłem i dzieci nie miałem, a teraz co? Znów wierówki kręcę. – Komu w droga, temu z proga – oznajmia Krewejko. – Pojada ja, pókij nie za późno. Za drugim razem kiełbaska i kumpiaczka jednego przywiozą. Kabana18 kłuć będziem pod gody. – Niech zostanie. Wilki mogą naskoczyć – burczy starzec, ale o Abaczowszczyznę nie pyta. – Wilki puszczy sia trzymajo. Na wielki post pora im swoja piosenka śpiewać. A te znowuż, co na dwóch nogach chodzo – i we dnie, i przed północką jednakowo bezpieczne są, żeb ich trasca19 wytrzensła! Krewejko gęsto spluwa i wychodzi zamaszystym krokiem, na mnie nawet nie spojrzawszy. – Wielkiej poczciwości ten Krewejko. Jemu jednemu jeszcze można zawierzyć. Ale złotego rubla nie pokazuj: razem z palcem chwyci – mruczy starszy pan. Za oknem słychać smętny głos Krewejkowego bałabona, a od gościńca gęste pobrzękiwanie janczarów. – Wracają nasze balowniczki. Szybko jakoś... – podśmiewa się Śnitko. Swój wąsik, podobny do kępki wyrosłej na rojstach, podszczypuje i rzucając ostre błyski zza okularów opowiada, jak to Béniczka z ciotką Zośką od rana się fryzowały, szczypcowały, prasowały, a wszystko dla sołtysa. Sołtys przedwojenny, z kulturą, kiedyś nawet z radyjkiem na słuchawki, a dziś z mandoliną i z jajcami jak balony. Wychodzę przed ganek. Słońce już zapadło za horyzont, zorze stoją w samym zenicie, gdy wschód granatowieje. Okrwawione tym złudnym słońcem sanie podjeżdżają pod ganek. Béniczka twarz ma jak befsztyk. Jest w nowym, rumieniącym się ciepło kożuszku. – Paatrzaj, Zośka, kogo my widzim! – z wiejska, rozlewnie i z zaśpiewem woła i ostro pokrzykuje na konia – prrr, stój, paadła! Szarpnięty lejcą rosły gniadosz ryje podkową pryskając bryłkami lodu. Bucha parą, pysk ma oszroniony, wielkie oczy patrzą na świat z końską rezygnacją. Béniczka unosi swój tęgi, twardy odwłok pszczoły robotnicy i tyłem pcha się na ubity śnieg. Ciotka Zośka też jest w kożuszku, omotana szydełkową chustą, cała w rumieńcach wrzosowych przechodzących w róż – mierzy mnie swym błękitnym okiem rusałki i nic nie mówi. – Dawno już była pora do nas przyjeżdżać. Wesele będzie, choć z jedzeniem nie najlepiej. Widziałeś, wszystko rozgrabili! Jak wróci mój Tolińka, co on biedny powie? Taaki majątek – śpiesznie przejawia swą troskę Béniczka. Spoza pleców ciotki Zośki wyłania się ostry, lisi pyszczek Rysia. Patrzy na mnie z żarłoczną ciekawością, a mnie się zdaje, że to ja patrzę na siebie samego i widzę siebie w tym rozdwojeniu, które jest moją wieczną chorobą i zwykłą normalnością. Uprzytamniam sobie, że Rysio musi już mieć dziesięć lat. Co zdążył zobaczyć przez te lata i miesiące maligny, grozy i zapierającej dech gwałtowności życia? – A nasz sołtys zapomniał, że był zaprosił – cienkim głosikiem pieje Béniczka. – Siedział, o tak, i żonki cięgiem się bał. I czegóż tu było się bać? – Konia trzeba do stajni. Zgrzany mocno! – strofuje starszy pan, rozglądając się za parobkiem. Ale nikogo na podorędziu nie ma. – Mówiłem – cham na chamie i złodziej na złodzieju! – pokrzykuje. Zza węgła, od czworaków kuśtyka Lawón Kaczarhá. – Ot i przyjechali – mówi wesoło ni to do mnie, ni to do gniadosza, zuchowato podmrugując zaropiałym okiem. Bierze konia za oszronioną uzdeczkę i prowadzi pod wielką stajnię. 18 Kaban – wieprz 19 Trasca – febra Lawón Kaczarhá Stoję na samym środku stawu, z jednej strony mam czworaki, z drugiej młyn, a za plecami zimowe splątanie wierzby i olchy. Młyn, założywszy kamienny ząb za ząb i rozluźniwszy konopne transmisje, oczekuje na odligę20 i przypływ wód. Korzystając z przestoju, Śnitko z młynarzem remontują to i owo. Ciągnie z młyna odwiecznym zapachem mącznego rozkurzu, dziegciowym smarowaniem i słodkawym odorem harełki. Czasami młynarz huknie jakąś przyśpiewkę, Śnitko rzuci białoruskim powiedzonkiem, i znów słychać tylko łomot łomów. „Wszystko tu jest swojskie i jakby bardziej prawdziwe od samej prawdy. Ciesz się, pókij czas, przybyszu skądinąd, choć jesteś bardziej tutejszy niźli tamtejszy, to przecież skądinąd” – tak myślę sobie, pokrzepiając się widzianym, a potem za kołnierz mi się leje, jakby kto czajnikiem polewał. – Na gówno im ten lód potrzebien, taka jego mać! – złości się Lawón Kaczarhá, któremu pospieszyłem z pomocą bardziej z nudów niźli z konieczności. – Pierdola ja taka robota! – poprawia się mową uczonych, bo w Grudziądzu w wojsku polskim był i tam nogę pod jaszcz armatni wsadził, co mu się opłaciło, bo ominęła go polska wojna i sowieckie wojsko. – Krów nie ma, starej pani nie ma, po chiera ten lód? – dalej męczy się Lawón. – W piwnicy babcia mleko, śmietanę, sery i twarogi trzymała. Latem lody z tego były: śmietana bita z cukrem i twarożkiem... – wspominam jak coś niby nie mnie dotyczące. – Dobrze wam było, taka wasza mać! – radośnie obnaża resztki zębów Lawón. – Drajowe krówki teraz w Siwicy doją. Nam choćby jałóweczka z tego sia dostała. Gdzie tam! My parobki, naród cichy. Ledwo ja w trzydziestym dziewiątym po łbie hołoblo21 nie oberwał, jak krówka jedna chciał przytrzymać. A co, my to nie ludzie? – Grabí nagráblennoje22! – podrzucam Lawonowi, ale ten przy swojej krzywdzie i niedawnych wspomnieniach. – Drzewo, i te, dawaj, na furmanki ładować. Zobaczył to Śnitko, podszedł do Łabatego i mówi, żeby zostawił, bo my, parobki, też człowiecza mamy natura i czymś w zima musim palić. A Łabatyj, widać podpiwszy sobie, chwyć za żerdeczka i po łbie Śnitce. Ten sia zasłoniwszy, żerdka sia złamała i renka też. Łabatyj poszedł szukać nowej, a Śnitko w pokrzywy i tyle go widzieli. Dopiero Łabatyj sia rozeźlił: idzie do pokojów starszego pana zabić. Paniczka, jak to bywało, zaległa w chorobie. Wiencej z przeżywania, jak z samej niemocy. Pan dziedzic siedzi koło niej i tylko mówi: „Dobre ludzie, bierzcie usio23, czahó wasza czórnaja dusza zapragnie, no pościeli spod mojej Wandeczki nie wyciongajcie, taka wasza mać, bo jak coś się jej stanie, dyk24 nie zapomnimy wam tego!”. Tak i było: ściągali wszystko, stare chomąta z sieni, i te wzieli, ażeby ich trasca uziała!25 A Łabatyj już na ganeczku. I popatrz ty, jaka mądra dusza u psa! Po domu szwendał sia nasz Walet, pies ostry, wiadomo, no z tego grabienia ogłupiawszy był zupełnie. Tylko Łabatyj na ganek, a Walet jemu do gardła! Ci 20 Odliga – odwilż 21 Hołoble – dwa dyszle poboczne do wprzęgania konia 22 Grabí nagráblennoje – grab zagrabione 23 Usio – wszystko 24 Dyk – tak, przecież, więc 25 Uziałá – wzięła wódka go rozeźliła, ci co? Prendzej chiba poczuł, że siwickie mużyczjó po ludzkie życie idzie. A może dusza ludzka od grzechu śmiertelnego chciał odwieść? Kto jego, sobake, wie! Dosyć, że Walet cionga Łabatego po ganku, jak baba pijanego, dziw, że jego nie rozszarpie. W ta pora starszy pan przez okienko na ogród wylazł. Chrześcijańskie ludzie podali mu panią. Jedne podawali, a drugie cała pościel zabierali. Podły nasz naród, taka jego mać! – spluwa Lawón Kaczarhá. Widać, że zadowolony jest ze swej opowieści, jak każdy artysta, co rzeczywistość przekształca w słowo nieśmiertelne. – I nasze państwo siedziało aż do wieczora w ajerach i tatarakach. Łabatyj w ten czas zabił Waleta i tyle miał z tego, że obszarpany sia został i pogryziony jak durny karpiuk przez szczupaka. – I ty tam byłeś i wszystko widziałeś? – I ja tam był, miód, wino pił, co do gemby sia nie dostało, po brodzie ściekało – mówi Lawón. – A państwo nasze ja w stawie wyczuł. Wyszli z wody jakby nie te: odurniawszy trocha. A naszego dziedzica jakby co ukonsiło: zesztywniały sia zrobił, nic tylko krugom mówi: „Pomóż mnie starsza pani do Kotów zaprowadzić. A tam zobaczym, co bendzie. Nie pożałujesz” – mówi. Do Kotów i do Kotów! I wtedy, nie wiedzieć skond, Béniczka sia wzieła. Jak grabili, dyk i ona grabiła i nosiła do czarnej kuchni. Miała tam swoje dziewczyny. A na tym naścionganym stara Mina posadziła i kazała jej siedzieć jak kwoce na jajcach. A na naród darła morda po naszemu i nie wszystkie wiedzieli, co ona za taka. Myśleli, że moża z jakiej wioski przyszedłszy sprawiedliwości sia dopominać. Wiadomo, młody pan niejednej dziewczynie pod spódnica był wlazłszy, ażeby go trasca wytrzensła, taki już gorońcy był! – cieszy się Kaczarhá, pięścią waląc po krzywym kulasie. – „Tatuńka, tatuńka. Mamuńka, mamuńka” – Béniczka do starszych państwa. „Trzeba ratować, co jeszcze sia da”. A nasz pan dziedzic nic tylko: „Do Kotów” i „Do Kotów”. Potem każe mnie iść na bok. Oho – myśla ja sobie – pan dziedzic ma leworwer schowany. Jak dostanie broń, strzelać bendzie jak w dwudziestym roku. I wtedy ja poszed sobie. Durny ja, ot durny był. Nie o leworwer to szło... – A o co? – To nie wiesz?! Złote rubelki miał w sklepie schowane – śmieje się radośnie Kaczarhá. – Na ta piwnica ja teraz i patrzeć nie moga. A tu jeszcze lód każo ronbać. Pierdola ja taka robota – wraca do rzeczywistości Lawón. Przed młyn wychodzi młynarz, wyraźnie podochocony, i jakby mało było, podśpiewuje sobie: A Lawona dyk i czort nie biaré Nie salonujú kapusiu żare! Nie salonujú, ni skwaranujú Tolki troszaczki prywaranajú!26 – Taka twoja, w te i nazad! – wrzeszczy Lawón, wypuszczając łom, który uderza na płasko i pęka na dwoje, jakby nie stal to była, a szkło. – I jak tu człowiekowi żyć: stal, i ta sia zmenczy? Co ja teraz panu naszemu powiem! – martwi się Lawón i kuca wyciągając swą koczergę na sztywno. – Rewolucji zakosztował, a pana się boisz? Przecież Béniczka tu dziś panią została – mówię. – Prendzej samogonka popłynie kisielowym brzegiem do samej Wilii, jak pan nia bendzie panem na swoim! – oburza się całkiem szczerze Lawón. – Nie, moje oczy oglondać tego nia bendo! 26 A Lawtona czort nie bierze, żre kapustę bez soli, bez soli i bez skwarek, tylko troszeczkę podgotowaną – Krakadiła podobno widział? – badam ostrożnie Lawona. Kaczarhá, jak nisko kucnął, tak wysoko podskoczył. – Nie mów ty nic takiego, Ździśka! Czur czeraz czur27! Chiba ja wypity był, a jak człowiek wypiwszy, dyk wszystko jemu sia widzi! I widzę, że Lawón zupełnie jest przybity. Głową, nawet i tą nie ruszy, a młynarz znów o Lawonie i Lawonisze podśpiewuje. Biorę odłamki łomu i pokazuję młynarzowi. Młynarz gapi się przez chwilę i idzie za węgieł ulżyć sobie. Od dworu biegnie Ryśka. Jest rozogniony. Klapki uszanki podskakują mu jak słuchy u spłoszonego zająca. A Kaczarhá, jakby zapomniawszy o swojej biedzie, wystawiając czarne pieńki zębów, beztrosko obwieszcza: – A idrýt wasze pałki28 z łomem! Ci to moje było? I zaraz przyśpiewkę do młynarzowego śpiewania dokłada: Siadła baba na kurycu, Wyjechała na ulicu. A panoczki nie poznali, babie z kurą czapkowali. I obnaża swą wielką łysinę ni to przede mną, ni to przed Ryśkiem. Zwyczajny jestem tych nagłych zmian nastroju, lecz nigdy mi dosyć zdziwienia, że Lawón ma pamięć na mrugnięcie okiem. Rysio wystawia swój ostry, lisi pyszczek do wiatru i przysłuchuje się dźwiękom płynącym z góry. Od wczorajszego ranka, z parogodzinnymi przerwami, idzie z północy gromowe dudnienie. Stężałe mrozem powietrze przybliża te huki, chociaż źródło ich musi być gdzieś za Wilią. – Bambio tam, ci jak? – zastanawia się Kaczarhá. – A może bolszewiki wracajo? Teraz już śmiejąc się na całe gardło, mówi: – Wczoraj w przedwieczerz byli z Siwicy. Poronbali trocha olchy i poszli sobie. Widać bolszewików wyniuchali, żeb ich! Ot skatina29 proklataja! Rzeczywiście, wczoraj po parunastu godzinach owego dudnienia, a była już szarówka, w zaroślach nad stawem pokazali się jacyś ludzie. Dało się słyszeć uderzenia siekiery, parokrotne, jakby na próbę. Wszyscy wyszliśmy przed dom, tylko kniaź tatarski trwał przy swoim wierówkowym rękodziele. Patrzyliśmy na te cienie i nasłuchiwaliśmy nieśmiałych uderzeń siekiery w milczeniu i w nicnierobieniu. Ale siekiery nie były zbyt pewne swego i kiedy od drogi zarżał ogier, wyzywająco i tęsknie, uderzenia umilkły, aby się więcej nie odezwać. – Ty, słuchaj – trąca mnie nieśmiało cioteczny. – Przyjechał August i dwóch oficerów przywiózł. I zebrawszy się na odwagę, mówi do Kaczarhý: – Panie Leonie, Benia prosiła, żeby końmi Augusta się zająć. – Jakij ja pan! Wot August, ten teraz panem. A co jemu Witold dał w morda, dyk trzyma do dziś. Dziwny to naród Niemcy: „Matka ajer, matka szpek – ja niemiecki czeławiék”. August, Niemiec inflancki, był u dziaduni za specjalistę od bydła. Dziadunia zapragnął swój majątek przekształcić w fermę hodowlaną. Dużo ich musiało łączyć, wszak kniaź tatarski przeszedł całe Inflanty i pół Litwy, służąc u któregoś z Platterów. Któregoś ranka przydybał Tolińka Augusta, jak poddaja krowy i pije świeże mleczko. Dużo nie myśląc zbił go po pysku. Nie wiadomo, czy dziadunio go wyrzucił, czy też August sam odszedł, dosyć, że za- 27 Czur czeraz czur! – wara!, a kysz! 28 Idrýt wasze pałki! – niech was tam! 29 Skatina, skacina – bydło czął pracować w majątku u Żebrowskich. A dziś August to gauleiter na wszystkie okoliczne majątki. Przed gankiem stoją szerokie sanie, pomalowane na orzechowo w żółte zawijasy i czerwone kwiatki. U zaprzęgu parska para koni o przedziwnej maści: siwą, wpadającą w mleczność sierść naznaczają czarne i kasztanowe cętki. Pyski mają gniado-białe, mozaikowate, grzywy i ogony popielate. I to napiętnowanie przydaje im coś z jaszczurki, coś z psa dalmatyńczyka i coś z tygrysa bengalskiego. – August zeprzengnął taranty Żebrowskiej. Czasy zrobili sia, żeb ich małanka30 spaliła! – unosi się Kaczarhá i ująwszy lejce zacina parę ogierów. I konie, poderwawszy dumnie swe mozaikowate łby, ruszają równym kłusem. Jak na paradzie. Baron Münchhausen Rozgwar panuje w salonie niezwyczajny tu od dawna. Zapach cygar, ostry i aromatyczny, nie zapach to, a sama esencja jakichś egzotycznych aromatów dławi zapachy sieni. – Idź tam – pcha mnie do przodu Ryśka. – No idź, zobacz, jaką mają broń. Zupełnie jakby ręczne karabinki maszynowe, mówię ja tobie... August wyciąga ku nam krępą, owłosioną łapę, nawet nie próbując unieść się z krzesła. Jest w tym wielkopańskość podpatrzona we dworach, chociaż sam August, pyknicznej budowy, o szerokiej twarzy, ma w sobie tę twardą niemiecką chłopskość, która potrafi zakorzenić się i wrosnąć w każdą ziemię, czyniąc ją poddaną sobie. A przecież jest w nim też jakaś melancholijność, jakaś słowiańska miękkość i prywatność zarazem. Przedstawia nas towarzyszom. Oficerowie mierzą mnie spojrzeniem bezinteresownym i w swej pewności siebie aż do upokorzenia obojętnym. Podobni są do tysięcy młodzieniaszków, jakich ujrzałem przed rokiem, gdy szli w przepastne przestrzenie Rosji, bez wahań i wątpliwości, pewni, że wszelkie działanie jest celowe, skoro uparty i wytrwały czyn stworzył ich sprawną cywilizację. I przypominam sobie, jak rozebrani do pasa, ogorzali i płowowłosi, oporządzali wieprza w sposób nam nie znany. Sparzywszy go wprzódy wrzątkiem i uczepiwszy za tylne nogi do wysokiej drabiny, rozpłatali wieprza wzdłuż, jak karpia przed Wigilią. Zawieszony kaban wyglądał nader żałośnie, stając się pospolitym połciem mięsa, jak w taniej jatce... I we wszystkim ci chłopaczkowie byli bezbłędni i precezyjni. Zawstydził się lud tutejszy tej lepszości i zdawało się, że wstydzą się nasze drewniane domy, nasze krzywe stodoły, odryny31, świrny32 i chlewiki, nasze liche parkany, tak niedawno pobielone na przyjazd RydzaŚmigłego. A zawstydziwszy się, tutejsi uderzyli się w piersi i uznawszy się za niegodnych, dopiero mogli wyśmiewać i prześmiewać panów nad panami za ich pańskość, bo nigdy i nikomu nie wyszła ona tutaj na dobre. I teraz młodzi oficerowie wydają się być nie na miejscu, bo w drajowskim salonie wszystko utraciło swą formę, rozprzęgło się i rozpełzło po kątach. Pod sufitem przefruwa, siadając na belce, sikorka bogatka i parę wróbli, zwabionych na ganek i przyhołubionych na czas srogich mrozów. Wszędzie wala się stara uprząż, leżą pakuły, kruczki i zdarte podkowy. 30 Małanka – błyskawica bez grzmotu 31 Ordyna – szopa na siano 32 Świren – spichlerz, osobny budynek gospodarski do przechowywania zboża – Będziemy strzelać do wszystkiego, co się rusza i ucieka. Piff, paff! – mówi August, mierząc palcem w sufit. – Kto wie, może to przebrani Żydzi?... – Żydzi, ach ci Żydzi – wzdycha Béniczka. – Wiosną będą nam potrzebni Żydzi. Ziemia zapuszczona, zachwaszczona, muzycy nie chcą pracować... – A kiedy by my spotkali gdzieś Witolda, też strzelać będziemy – dobrodusznie dodaje August. – Ten dureń lasy teraz rąbie na Sybirze. Internowany został na Litwie, a potem na białe niedźwiedzie jego wywieźli! – śmieje się Béniczka. – Honorowy to był pan. I raptus jak każdy polski szlachcic. Z tej honorności to wasza Polska przepadła. A mogliśmy razem na bolszewików pójść. Teraz wy u nas co? – pyta August. – Parobcy... – nagle odzywa się ciocia Zosia. August przygląda się córce starego Dowgiałły-Oganowskiego, coś rozważa i z powagą mówi: – Dobrze pani Zosia powiedziała – na służbie wy u nas. Przecież mogło być inaczej. A gdzież starszy pan się podziewa? – Wierówki wiąże. Popatrzcie tylko... – i Béniczka wskazuje na miejsce, gdzie pan na Drajach – nie wiadomo, czy przeżywa swój upadek, czy też poniża się w zaciekłej pokucie. – Kuferek ma pod łóżkiem, a tam różne takie bogactwo. I znów majątek chce odbudować. – Na wszystko przyjdzie pora. Bydło sprowadzimy z Holandii i prawdziwego hodowcę Holendra – uspokaja August. Młynarzowa, która zajmuje dawną sypialnię państwa, wnosi jajecznicę na skwarkach i litrową butelkę samogonu. Béniczka każe mi sprowadzić pana na Drajach. Idę więc przez stołowy do białej kuchni, gdzie nie tak dawno gospodarzyła niańka i bona wszystkich Oganowskich, Niemka, bo jakżeby inaczej, również z Inflant – Mina Krause-Balsemirg. Dziadunia siedzi przy kuchennym stole i zanurzywszy wąs w glinianej misce, posiorbuje zacierki na mleku. – Na tarantach przyjechali. Słychana to rzecz? August na tarantach pani Żebrowskiej!!