WIT SZOSTAK sny guślarza Drażniąca zwyczajność tej zasadzki zmierziła Kiliana. Wóz wjechał na przełęcz kołysząc się skrzypliwie i brnął przez wciągające w głąb koleiny. Błoto mlaskało nieprzyjemnie, a wokół trwał gęsty świerkowy las. Listopad doskwierał Kilianowi. Siedział na wozie, grał na korbowej lirze i mruczał pod nosem rzewne strofy swoich gnomskich sag. Woźnica co chwila wydychał mgliste chmurki. Przymrozek ścinał myśli. I wtedy przez dziurę w pokryciu wozu Kilian zobaczył drzewo walące się z hukiem na drogę. Konie stanęły dęba i zarżały strachliwie. Drugi świerk zagrodził szlak za nimi. Wozy stanęły bezradnie, a gnomowie rzucili się do skrytej w jukach broni. Przerafinowany w swych gustach Kilian skrzywił się mimowolnie. Szybko jednak uświadomił sobie, że nie jest to bardowska ballada. Świst strzał przeszył mroźne powietrze. Konie zakwiczały. Z lasu wypadli nieogoleni zbójcy, odziani w liche skóry. Mieli tępe topory, kamienne maczugi i dzikie pożądanie w oczach. Kilian wtulił się szczelniej pomiędzy beczki śliwowicy, gdzie wymościł sobie gniazdo. Groty darły płótno pokryć, groźnie ostrzegając przed śmiercią. Nim otrząsnął się z niemrawego zaskoczenia, poczuł ciepło w żołądku. Zbłąkana strzała dosięgła jego kapoty. Ciepło rozlało się po całym ciele. Gnom zamknął oczy. Świat, nakryty powiekami, zawirował i odpłynął i Kilian osunął się w ciemność. Nie wiedział, co dzieje się z jego towarzyszami, nie wiedział, czy ktoś ocalał. Nie wiedział, czy sam jeszcze żyje, i nic już nie wiedział. Nawet tego, że nic nie wie. Zobaczył podziemne miasto i przechadzających się górników. Gwar wyrobiska mącił mu myśli. Wtem, nie wiadomo skąd, pojawił się jego ojciec. Był blady, jak zwykle we snach. Mówił coś do syna, lecz Kilian nie rozumiał ani słowa. A potem ruszył w gąszcz korytarzy. Gnom zanurzył się za nim w pogmatwany i zacieniony labirynt. Tymczasem zbójcy dotarli do wozów. Splądrowali zawartość, zaciągnęli trupy w las i wyruszyli do swej kryjówki. Zapewne upili się od razu zdobyczną śliwowicą. Zapewne cieszyli się jak dzieci z beli materiału. A kiedy wytrzeźwieli, zapewne zaczęli się zastanawiać, czy gnomowie z Baraghonu nie ruszą pomścić swych braci. Nad szlakiem, w okolicy Przełęczy Rogu zaczęły zbierać się kruki. Orły ostrzyły dzioby o przyczajone w chmurach turnie. Nie wypadało im łapczywie rzucać się przy świadkach na stygnące ciała. Godność przede wszystkim. Kilka dni wcześniej wozy wyruszyły z Chitry. Tam gnomowie sprzedali cały przywieziony z Baraghonu miedziany złom - kotły, ozdoby, sztaby na monety. Brzęczącą o każdy kamień zawartość wozów wymienili na beczki śliwowicy, wełnę i żywność. Listopad osiągnął swą pełnię i góry odziewały się w białe kożuchy. Kupcy chcieli jak najszybciej wrócić do domostw i kramów. Wiedzieli, że droga przez Przełęcz Rogu jest ryzykowna. Dotarły do nich wieści o zbójcach, którzy ponoć krążyli w okolicy. Ale jadąc starym szlakiem straciliby tydzień. A na to nie mogli sobie pozwolić. Wozy wyturkotały się z miasta i osiadły na górskim szlaku. Żmudne, monotonne skrzypienie osi akompaniowało końskim krokom. Rytm podróży kołysał i usypiał czujność. O dzień drogi od Chitry z lasu wychynął okożuszony gnom. Miał na głowie rdzawą czapkę, na szyi kościane naszyjniki, a pod pachą dźwigał korbową lirę. Zbójcy zbójcami, ale ziomka należy przygarnąć. Konie przystanęły i po chwili Kilian kołysał się miarowo w stronę Baraghonu. Był towarzyski i wesoły. Gwarzył z woźnicą, grał na lirze, śpiewał pieśni. Przy ogniskach rozweselał i wzruszał, w ciągu dnia powoził, pozwalając woźnicy przespać poranną burzę w głowie. Śliwowica zbliżyła ich i zbratała. Przecież jako gnomowie wręcz powinni trzymać ze sobą. Kilian był guślarzem, co poznali po naszyjniku. U pasa miał kilka sakiewek z monetami, ziołami i specyfikami, które leczyły i odczyniały uroki. Kupcy mieli więc dlań szacunek i poważanie. Wierzyli też, choć bez przesady, że ochroni ich przed złem. Kolejne dni wychładzały ich obawy. - Jesteście guślarz, więc pewno wiecie - zaczął pewnego ranka Carolan, jeden z kupców. - Musicie wiedzieć, jak to jest... Siedzieli we dwóch na koźle i podskakiwali na tych samych wybojach. Kilian grał niezobowiązująco i liczył przydrożne jałowce. Wokół rozpościerała się połatana płatami śniegu hala. Żółta trawa kryła kamienne legowiska świstaków. - Na pewno wiecie, jak to jest ze światem. Podróżuję dużo i widzę dużo zła. Widzę oszustów, targuję się z banitami. Wszędzie, gdzie się nie ruszysz, zło. A skąd ono, skoro, jak powiadają, bóg nasz darował nam świat w swej dobroci? Po cóż by darował coś tak zepsutego? - Mądrze mówicie, zacny Carolanie, ale głupio jakoś. Jest w świecie dobro, jest i zło. Jakbyśmy mogli czynić dobrze, skoro nie byłoby zła? Skąd byśmy wiedzieli, że to jest dobre? Gdyby nie było dolin, nie wiedzielibyśmy, że jesteśmy w górach, rozumiecie? - No, mądrze mówicie. Jest coś na rzeczy. - A widzicie. A wy się buntujecie. Musi być zło, bo jest dobro. Na to nie ma rady. Ale wy pytacie, dlaczego więcej zła niż dobra. I macie za złe, że zło dotyka również dobrych, jak wy. - Właśnie, o to się rozchodzi. - No to znów pomyślcie. Gdyby zło dotykało tylko złych, tobyście nie widzieli w tym nic złego. Sądzilibyście, że dobrze się dzieje, kiedy giną zabójcy, cierpią łajdacy i chorują złoczyńcy. A więc zło byłoby dla was dobrem. - A byłoby. - A ponieważ musi istnieć też złe zło, by równoważyło dobro i to dobre zło, dlatego nie jest nam najlżej. I oto odpowiedź. - Nie obraźcie się, panie guślarz, ale kiedy tak mówicie, to zdaje mi się, że głupio mówicie. Bo z jednej strony jest tak, jako gadacie. Zło, dobro i jakaś równowaga. Zgoda. Ale z drugiej strony, to wydaje mi się, że opowiadacie jak ci uczeni, co kroją słowa i bawią się nimi. A potem, kiedy pójdą w miasto i ktoś im nogę podłoży, to dziwują się, że tego nie przewidzieli. Widzicie, panie guślarz, mądrość to jedno, a życie to drugie. A wy, kapłani, guślarze, mędrcy, wy tego nie rozumiecie. Macie swoją naukę, księgi i bujacie w chmurach. Carolan cmoknął na konie, a Kilian powrócił do zarzuconej melodii. Błąkała się wraz z myślami gnoma po bezdrożach i uroczyskach. Ciszę skrzypiącego poranka znów naruszył głos woźnicy. - I z tej waszej mądrości to całe zło płynie, panie guślarz. Ja to do was nic nie mam, odczyniacie uroki, liszaje leczycie, jak trzeba to i klątwę zarzucicie. Ale wszelkie zło to przez was. - Jak to przez nas? - zapytał uśmiechnięty Kilian, prostaczkowie zawsze wprawiali go w dobry nastrój. - Bo jesteście spisek. Omotaliście nas, prostaczków, swymi mądrościami, przekazujecie nam jakieś prawdy, coś taicie, ukrywacie. Nic z tego nie rozumiemy. Słuchałem w Baraghonie takiego kaznodziei. Plótł strasznie, gnomiska oczy wybałuszali. Ale nikt takiego nie ruszy, bo ten ze świątyni jest. Jesteście spisek, ot cała prawda. Może w Księdze jest dana od boga prawda. Ale wy ją wymieszaliście z waszymi domysłami, waszymi naukowymi traktatami. I mówicie nam tylko część prawdy, a resztę ukrywacie. I stąd zło. Bo gdybyście całą prawdę po normalnemu wyłożyli, bez tych trudnych słów, toby nam się lepiej żyło. - A jak by się wam to życie poprawiło, zacny Carolanie? - Ano, taki mój brat. Pobożny, szczery, ale jako ja, prosty gnom z niego. Do świątyni chodzi i pilnie nauk kapłańskich słucha. Pyta się kiedyś kapłana, czy może żonę zdradzić. A ten mu prosto nie odpowie, tylko kluczy, zwodzi, autorytety przywołuje, zaprasza do czytania Księgi i tych, egez... egzo... egzemplarzy... - Egzegetów. - Właśnie, egzotyków. A mój brat jedno chce wiedzieć i reszta go nie interesuje: wolno zdradzać żonę czy nie. No więc tak jest, że wy ukrywacie prawdę, obudowujecie ją waszymi naukami. I jesteście spisek, wszyscy tak mówią. - Nieprawda, zacny Carolanie. Jeśli już, to tworzymy spisek, a nie jesteśmy spisek. - Mówię przecież. Spisek, nic innego. - A wasz brat lub jego żona to jedyne ofiary spisku? - Gdzie, jedyne! - Carolan ściszył konspiracyjnie głos. - Spisek jest wszędzie. Mówią, że więzicie proroków, co wbrew wam przepowiadają. Spisek. W wojnie z kamiennymi olbrzymami nie zginął żaden kapłan. Spisek. Znowu Królem Gór został jeden z Irianidów. Spisek. Kto nie płaci podatków na świątynię, musi większe przewozowe uiszczać. Spisek. Rosną ceny żywności i spadają metali. Spisek. Nie wiadomo, jak zginął Tigran III. Spisek... - Spokojnie, rozumiem, o co wam chodzi. Wygodnie wam wierzyć w spisek. Spisek tłumaczy wszystko zło, które spotyka was i waszych bliskich. Powiem wam, dlaczego wierzycie w spisek. Bo on daje wam wygodę, drogi Carolanie. Nie staracie się już zrozumieć świata ani jego mechanizmów. W ogóle nie musicie myśleć. Przecież wszystkiemu winny jest spisek, który rządzi światem ponad waszymi głowami. Nie pomyśleliście, że susza w Międzygórzu spowodowała wzrost cen żywności. Wygodniej wam obciążyć winą spisek. Nie zastanawiacie się, dlaczego Irianidzi są niepokonani w szachy, gdyż wszystko tłumaczy spisek. Lubicie spisek, bo nie zmusza was do myślenia. Nie mówię, że wasz spisek jest bez winy, przecież spowodował waszą głupotę. - Tylko sobie nie pozwalajcie, panie guślarz, bo do Baraghonu podreptacie piechotą. A droga daleka i przymrozki coraz dotkliwsze. A w ogóle, to nie mój spisek, ale wasz. - Ja tam zwykły guślarz jestem. Pojawiam się na szlaku i znikam. Chcecie mnie zostawić, zostawcie. Niejedną zimę w drodze przeżyłem, od lat wędruję i domu własnego nie mam. I klątwy też potrafię, mimo przymrozków, rzucać. - No, nie unoście się tak bardzo, jakoś sobie razem poradzimy, nie trzeba się od razu kłócić. Kilian naciągnął kapotę na czoło i zerknął w stronę woźnicy. Ten potrząsał zwichrzoną czupryną. Założył lejce na kołek i zaczął palcami skręcać skłębioną brodę. Jego zmarszczone czoło świadczyło o intensywnym myśleniu. Kilian przeciął to. - Wiecie, co wam powiem, panie Carolan? Już wiem, dlaczego wierzycie w spisek. Spisek pozwala wam widzieć się lepszymi. Skoro bowiem musiał powstać spisek, by was oszukiwać, to jesteście ważni. Skoro mędrcy i kapłani wytężają umysły, by zwodzić was, znaczy, jesteście groźni. Lubicie wiarę w spisek, bo to pozwala wam patrzeć na siebie z dumą. Nikt was nie lekceważy, tylko traktuje poważnie i walczy z wami na każdym polu. Kupiec milczał, układał sobie w głowie słowa guślarza. - Ale muszę was rozczarować. Nie ma spisku. Nie było i zapewne nie będzie. Musicie radzić sobie sami. Nikt wami nie rządzi, za swoją głupotę sami jesteście odpowiedzialni. Nie jesteście też tak ważni i niezbędni, żeby poświęcać życie skrytej walce z wami. Radźcie sobie sami. Wasze pytanie, skąd zło, jest nadal aktualne. Zbliżali się do Przełęczy Rogu. Kilian skrył się przed wiatrem pod rozłopotane pokrycie i zaczął śpiewać jedną z niedokończonych sag. Lira mruczała sennie. Wozy zasłuchane chrobotały po kamieniach. Kiedy Kilian przed laty opuszczał Dorkhabor, nie miał pomysłu na dalsze życie. Wszystkie swoje nadzieje i przyzwyczajenia związał z tym miastem, a przebywanie poza nim jawiło mu się jak melancholijne wygnanie. W Dorkhaborze znał każdy kąt, przesiąkł atmosferą Kwadratu Kapłańskiego. Poruszał się pomiędzy kodeksami i zwojami. Świat za bramą wydawał mu się obcy i rozległy. Przemierzał otwarte pustkowia, sklepione niebosiężnym niebem. Zagubienie potęgowały przestrzenie, które przeganiały go od horyzontu do horyzontu. Trochę obijał się po Międzygórzu. Wiatry rzucały go od Gór Smoczych po Wężowe, a on bezwolnie dawał się im nieść, żeglując od nieznanego w nieznane, wędrując od karczmy do karczmy. Wreszcie los zawiódł go na Północne Bagniska, które odurzały swym zatęchłym oddechem całe Aspis. Tam zapadł wśród sitowia, gdzie przesiąkał intensywnymi wierzeniami i pajęczynami uroków. Czas spowijał go w gęstą sieć zapomnianych i bezdomnych klątw. Wreszcie strząsnął z siebie wieloletnie zabłądzenie i wrócił pomiędzy gnomów. Powrócił odmieniony i świat zastał go guślarzem. Krążył od sztolni do sztolni, radził, leczył, zaklinał i odklinał. Guślarstwo odgrodziło go od innych murem obcości. Lęki, które wzbudzał, równoważyły spokój, jaki swymi obrzędami zaprowadzał. Koił ciała i dusze, ale również siał dreszcze. Wiedział, że guślarzami straszy się małe gnomiątka, wiedział, że ci, którym uratował życie, czuli, że przechodzą z rąk jednej mocy w drugą. Z konieczności sam sobie stał się jedynym przyjacielem. Grał na lirze korbowej, chrypiał dawnymi sagami i przenikał w świat wymyślonych bohaterów. Starał się nie śnić zbyt intensywnie i niechętnie zanurzał się w odmęty snu. Swoje życie rozwłóczył pomiędzy Chitrą i Baraghonem, zaś domem stała mu się lira, pełna melodii i skrzypień, przywołująca mu rzeczy bliskie i minione. I tak niepostrzeżenie nadeszła owa jesień. Powoli wraz z mgłą spływał z gór i przeciął szlak kupiecki. Przypadkiem posłyszał zrezygnowane końskie kroki, więc zatrzymał się i zakładając dobrą wolę kupców krajanów zabrał się do Baraghonu. Nadzieja zimy spędzonej z dala od mrozu nieśmiało zakiełkowała w jego przemarzniętym wnętrzu. Pochodził znikąd. Bezdomne kudłate niemowlę podrzucone pod świątynną bramę. Płacz, odbijając się od sklepienia, sprowadził pomoc. Wychowali go kapłani i wychowali po kapłańsku. Czytał i pisał, spierał się z uczonymi i podążał labiryntami mądrości. Sam, siłą własnego umysłu, wydostawał się ze ślepych zaułków herezji i zamurowywał pokręcone odnogi schizm. Powoli świat, który kupczył dobrami i brzęczał monetą, stawał mu się obcy. Wprawdzie nadal chodził po dorkhaborskim targowisku, a każdej jesieni wyczekiwał młodego wina z Maticory, by móc wraz z towarzyszami rozjaśnić ciemność skupionych rozmyślań. Jednak każda taka wyprawa w głąb prostego świata napawała go lękiem. Lękiem przed codziennością, przed bezrefleksyjnością świeckich rytuałów. I nastąpił taki moment, kiedy przecięte zostały więzi z uładzoną zwyczajnością i z tętniącym życiem światem. Pewnego dnia poznał tajemnicę, która wciągnęła go w serce spisku. Bo istniał wśród gnomów spisek. Ukrywał pewne prawdy. Zwracał uwagę na rzeczy błahe, by odciągnąć od sedna tajemnicy. I właśnie tajemnica zjednoczyła Kiliana ze spiskowcami. Sednem sprawy był sen. Sen gnomów, badany przez uczonych od lat. Przez wieki mędrcy mniejszego ludu tropili nieliczne wzmianki w Księdze. Przez wieki ich tropiono jako heretyków. Aż wreszcie znaleźli dowód swych domysłów. A jasność prawdy, z takim trudem wydobytej, oślepiła ich. I poczuli zazdrość. Nie chcieli, by inni poznali tę prawdę. Nie chcieli, by innym dostało się darmo to, co ich kosztowało całe pokolenia wyrzeczeń. Więc skryli ją za gęstym splotem tajemnicy, tajemnicę zaś obudowali intrygami i zwodniczymi złudzeniami. I tylko nielicznym przekazywali swój skarb. A Kilian dostąpił tej nieliczności. Został wybrany i poznał prawdę. A prawda mówiła, że świat snu jest jeden. Nie jest tak, że każdy gnom śni w swoim śnie własne urojenia. Nie jest tak, że tylko jemu dostępne są obrazy, które wówczas widzi, i osoby, z którymi rozmawia. Nie jest wreszcie tak, że wszystko to jest iluzją jedynie i urojeniem. Świat snu jest u gnomów spójny i równoległy do świata jawy. Wspólna jest przestrzeń i czas. I kiedy we śnie jeden gnom rozmawia z drugim, to drugi śni to samo. Gdyby pamiętali swoje sny, mogliby powtórzyć treść rozmowy. Kiedy syn we śnie odwiedza matkę, to matka we śnie gości syna. Istnieją jednak trudności, by do tego dojść. We śnie gnomowie spotykają bowiem wiele osób nieznanych. Nie oznacza to, że są to postacie nie istniejące. One żyją gdzieś w świecie i również śnią o nieznajomych. Uczeni gnomów przez lata przeprowadzali badania swych domysłów. Zebrali tyle opowieści o snach, że ponad wszelką wątpliwość mogli stwierdzić tę prawidłowość. Sen ponadto, jak dowiedział się Kilian, jest bytowaniem bezcielesnym. Stąd obecność zmarłych i rozmowy z nimi. Kiedy więc gnomowie umierają, wedle potocznych wyobrażeń zasypiają na zawsze. Tak się też dzieje w rzeczywistości. Nigdy nie wracają ze świata snu, nie zmieniają też swojego wyglądu. We śnie nie można już drugi raz umrzeć, nie można się zestarzeć ani też wrócić do świata jawy. I nie można śnić. Kilian pamiętał, jak jego mistrzowie z poważną miną objawiali mu tajemnicę. Nie od razu, lecz delektując się, krok po kroku. Wreszcie po roku wiedział wszystko, miał dowody i był przekonany, że jest to prawdą. Był uczestnikiem spisku. Spisek nie tylko krył tajemnicę, lecz także usiłował opanować rzeczywistość snu. Kapłani i uczeni gnomów nie chcieli śnić bezmyślnie, jak cała reszta. Kontrolowali swoje sny i zanurzali się w ich materię. Mogli sterować po tamtym świecie, zapisując sposoby nawigacji. W ten sposób porozumiewali się, mimo że na jawie dzieliło ich wiele setek mil. We śnie jednak spotykali się i wymieniali informacje. Poprzez sen wpływali na władców i możnych. Przez pierwsze lata Kilian zachłannie i łapczywie chronił zdobytą tajemnicę. To zajmowało go zrazu całkowicie, dopiero po dłuższym czasie zaczął sam eksperymentować ze snem. Wreszcie posiadł umiejętność swobodnego przenoszenia całej swojej świadomości z jednego świata w drugi. Już nie musiał ograniczać wizyt w świecie snu do kilku godzin nocnych. Przebywał tam całymi miesiącami, bez przerwy, skacząc z miejsca na miejsce. Nauczył się śnić we śnie, badał możliwości czasu i przestrzeni. Powoli tkał wokół siebie zasłonę, tworzył w spisku uczonych własny, jednoosobowy spisek. Spiskował sam ze sobą i ze zmarłymi. Dotarł do tych spośród zmarłych, którzy sami badali własności swego świata. Zanurzał się w ich rozmyślaniach. Dużo czasu spędzał z ojcem. Wreszcie jego przełożeni wykryli spisek w spisku. Domyślili się tego raczej, niż wykazali, lecz oskarżyli Kiliana o sprzeniewierzenie się tajemnicy. Bowiem ten zachowywał większość zdobytej własnym wysiłkiem wiedzy tylko dla siebie. I tak gnom musiał opuścić Dorkhabor. Zrozumiał swoją winę i starał się nie nadużywać powierzonych mu prawd. Ruszył w świat, wydając swój los na pastwę wiecznej poniewierki. Kilian otworzył oczy. Jawa, bez wątpienia jawa, owionęła go mroźnym oddechem. Rana zakrzepła w niewielką kałużę. Powoli przywracał się światu. Kruki już napoczęły stygnących kupców. Gnom westchnął ciężko. Wiedział, że powrócił z drogi bez powrotu. Wiedział, że los zamienił jego światy. I nigdy nie będzie mógł wrócić do tamtego drugiego. Nigdy już nie będzie śnił, nigdy nie zobaczy swego ojca. Nigdy też nie umrze. Takie były nieubłagane, choć zamienione prawa. Wstał i otrzepał szron z ubrania. Lira, wzgardzona przez rozbójników, jęknęła boleśnie. Kilian wrócił na drogę. Przed nim rysowała się nieskończona i biała perspektywa tysięcy zim. Dlatego postanowił czym prędzej dotrzeć do ciepłego Baraghonu. Drażniąca zwyczajność tej zasadzki nie mierziła już Kiliana. Guślarz wściekły był na nieodwracalność zaproponowanego przez ojca rozwiązania.