Strona 1 Strona 2 Niniejszy ebook jest w asno ci autorów. Zabrania si kopiowania ani w jakikolwiek sposób reprodukowania, powielania ani odczytywania w rodkach publicznych zebranych materia ów bez zgody serwisu Valkiria.net Ebook zosta wydany przez Wydawnictwo Publikacji Elektronicznych Odyn.pl które ma wy czne prawo do rozpowszechniania poni&szej publikacji © Copyright by Wydawnictwo Publikacji Elektronicznych Odyn.pl Data: 09.06.2007 Tytu : Silva Rerum – Maj tno ci i Ziem opisanie Autor: Materia y s w asno ci serwisu Valkiria Network Wydanie I ISBN: 978-83-925205-5-9 Projekt Ok adki: Aleksy Lisowski Korekta: Szymon Nykiel Sk ad: Aleksy Lisowski Internetowe Wydawnictwo Publikacji Elektronicznych Odyn.pl WWW: www.odyn.pl EMAIL: [email protected] Wszelkie prawa zastrze&one All rights reserved Strona 3 Str.3 SPIS TRE CI Spis tre ci...................................................................................................................................3 Strona Tytu owa........................................................................................................................7 Folwark, Pars I..........................................................................................................................8 Wiadomo ci Podstawowe...............................................................................................8 Wie ................................................................................................................................8 Powinno ci ch opskie......................................................................................................9 Przyleg o ci.....................................................................................................................9 Intrata..............................................................................................................................9 Dworu opisanie.............................................................................................................10 Oficjali ci, Czelad>, Inwentarz, Dobytek.....................................................................10 Regiony.........................................................................................................................10 Oficjali ci dworscy.......................................................................................................11 Plony.............................................................................................................................11 Dzier?awa.....................................................................................................................12 Folwark, Pars II......................................................................................................................13 Prusy.............................................................................................................................13 Ukraina, Wo yA i Podole............................................................................ ................ .14 Litwa.............................................................................................................................14 Folwark litewski............................................................................................................14 Zapad a dziura...............................................................................................................15 Gospodarka litewska.....................................................................................................15 Wiek XVI, druga po owa..............................................................................................16 Lata 1625-1660.............................................................................................................17 Wiek XVII, druga po owa.............................................................................................17 T umaczenia..................................................................................................................17 Gospodarstwo Szlacheckie.....................................................................................................18 Folwark - regiony..........................................................................................................18 Rolnictwo......................................................................................................................19 Sad i ogród....................................................................................................................20 Rybo ówstwo................................................................................................................20 Pasieka..........................................................................................................................21 Hodowla........................................................................................................................21 Las.................................................................................................................................22 Propinacja...................................................................................................... ...............22 Wie - wygl d...............................................................................................................23 Wsie nietypowe.............................................................................................................23 Ustrój gromadzki...........................................................................................................23 Orka...............................................................................................................................24 Iniwa............................................................................................................................24 Zwózka..........................................................................................................................25 Dziesi cina....................................................................................................................25 Gospodarka hodowlana.................................................................................................25 Szkody, których si strzec.............................................................................................26 Copyright by Wydawnictwo Odyn.pl & Dzikie Pola Strona 4 Str.4 O czeladzi szlacheckiej............................................................................................................27 S u?ba szlachecka.........................................................................................................27 S u?ba plebejska...........................................................................................................28 Relacje pan-s uga..........................................................................................................28 Konflikty.......................................................................................................................29 Dzikie Pola....................................................................................................................30 Podzia administracyjny.........................................................................................................31 Wielkopolska................................................................................................................31 Kujawy – prowincja Wielkopolska...............................................................................31 Mazowsze – prowincja Wielkopolska..........................................................................32 Prusy Królewskie – prowincja Wielkopolska...............................................................32 Ma opolska....................................................................................................................32 Ukraina – prowincja Ma opolska..................................................................................33 Ru czerwona, Wo yA, Podole – prowincja Ma opolska..............................................33 Inflanty – dominium Litwy i Korony........................................................................................ 34 Wielkie Ksi stwo Litewskie............................................................................................34 Wsi zacnej opisanie..................................................................................................................................35 S%o&sk i Ciechocinek...............................................................................................................39 Pomys y na przygody.....................................................................................................40 Bydgoszcz w XVII wieku.......................................................................................................................41 Kupcy i kramarze...........................................................................................................................41 Handel sp awny............................................................................................................................. 42 Szyprowie, sternicy i pomagierowie............................................................................................42 Cechy rzemie(lnicze......................................................................................................................43 Mennica...........................................................................................................................................43 Papiernia........................................................................................................................ 43 Wodoci*gi i a+nie..........................................................................................................44 Rajcy miejscy..................................................................................................................44 Obronno(0.....................................................................................................................45 Z tarcz* w pole...............................................................................................................46 Ludno(0.........................................................................................................................46 Szko y............................................................................................................................47 U Bernardynów..............................................................................................................47 Kolegium jezuickie.........................................................................................................48 5piewacy, kapele i zabawy...............................................................................................48 Czary i czarownice..........................................................................................................49 Górale.......................................................................................................................................50 Wygl*d..........................................................................................................................50 Domostwa.....................................................................................................................51 Zaj cia...........................................................................................................................51 Obyczaje.......................................................................................................................52 Zbójniki........................................................................................................................52 Zakl cia góralskie..........................................................................................................53 S owniczek gwary..........................................................................................................53 Brenna - wie( w (l*sku cieszy8skim...............................................................................53 Copyright by Wydawnictwo Odyn.pl & Dzikie Pola Strona 5 Str.5 O Tatarach litewskich.............................................................................................................................57 Naród tatarski w XVI-XVII wieku.............................................................................................58 Sytuacja gospodarcza...................................................................................................................59 Sytuacja prawna.............................................................................................................................59 Wojsko............................................................................................................................................60 Kultura i Aycie codzienne.............................................................................................................62 Bycie religijne.................................................................................................................................62 G ówne zasady islamu..................................................................................................................63 Lipkowie.........................................................................................................................................64 Bunt Lipków..............................................................................................................................................65 Geneza buntu.................................................................................................................................65 Nieunikniony konflikt...................................................................................................................66 Zdrada.............................................................................................................................................66 Wojna...............................................................................................................................................67 Po stronie tureckiej........................................................................................................................68 Bejostwo barskie............................................................................................................................69 Dalsze zmagania.............................................................................................................................69 Pokój i amnestia.............................................................................................................................70 Odsiecz wiede8ska i lata pó+niejsze............................................................................................70 Koniec Lipków kamienieckich.....................................................................................................71 Bibliografia......................................................................................................................................71 Nacji pludrackich opisanie....................................................................................................................72 Francuzi...........................................................................................................................................72 W osi................................................................................................................................................72 Niemcy............................................................................................................................................72 Austriacy.........................................................................................................................................73 Hiszpanie........................................................................................................................................73 Portugalczycy.................................................................................................................................73 Anglicy............................................................................................................................................73 Szkoci..............................................................................................................................................73 Irlandczycy.....................................................................................................................................74 Szwedzi...........................................................................................................................................74 Dodatek I: Przys%owia %aci&skie..........................................................................................................75 A.......................................................................................................................................................75 B.......................................................................................................................................................76 C.......................................................................................................................................................76 D......................................................................................................................................................76 E.......................................................................................................................................................77 F........................................................................................................................................................78 G.......................................................................................................................................................78 H.......................................................................................................................................................79 I.........................................................................................................................................................79 L........................................................................................................................................................79 M/N.................................................................................................................................................79 O/P..................................................................................................................................................80 Q/S...................................................................................................................................................80 T/U..................................................................................................................................................80 V.......................................................................................................................................................80 Z.......................................................................................................................................................81 Copyright by Wydawnictwo Odyn.pl & Dzikie Pola Strona 6 Str.6 Dodatek II: Sejmiki ziemskie i generalne.........................................................................................82 Procedura wst pna.........................................................................................................82 Przed sejmikiem............................................................................................................83 Pocz tek obrad..............................................................................................................83 Przed sejmowe..............................................................................................................84 Relacyjne.......................................................................................................................84 Elekcyjne.......................................................................................................................85 Deputackie....................................................................................................................85 Gospodarcze..................................................................................................................86 Królewskie....................................................................................................................86 Kaptury.........................................................................................................................87 Sejmiki generalne.........................................................................................................87 Uk ad si ........................................................................................................................88 S owem zako<czenia...............................................................................................................89 Copyright by Wydawnictwo Odyn.pl & Dzikie Pola Strona 7 Str. 7 SILVA RERUM Czyli opisanie rzeczy pióra zacnych waszmo(ciów, coby braci szlacheckiej Aywot upro(ci0 Owa ksi ga traktowa0 b dzie o: Maj:tno;ciach i Ziem opisaniu Copyright by Wydawnictwo Odyn.pl & Dzikie Pola Strona 8 Str. 8 Folwark, pars I - Autorstwa Tomasza Micha owskiego i Micha a Mochockiego dla wsi koronnej z pierwszej 0wierci wieku siedemnastego NaleAy zaznaczy0, Ae nie by o wsi “typowej” czy “przeci tnej” - kaAda by a inna, róAny by teA (redni dochód w zaleAno(ci od regionu, od urodzajno(ci gleby, odleg o(ci od sp awnych rzek i miast targowych itd. Niemniej jednak, na potrzeby gry i na uAytek Panów Starostów i Panów Graczy dokonano uproszczenia i tak* “typow*” wie( stworzono. Wyliczenia oparte s* na rzetelnych podstawach i stanowi0 maj* wzór i punkt wyj(cia dla Starostów Gry. Co niech wezm* pod uwag znawcy tematu, którzy tych uproszcze8 si dopatrz*. Wiadomo;ci podstawowe Pierwej nazw wsi wpisujemy. Dalej Województwo, Powiat lub ziemi - tu takoA w a(ciwe nazwy. Potem w a(ciciela - imi i nazwisko posesjonata (lub dzierAawcy). Dalej wsi opisanie - tu ogólny opis wsi poda0 naleAy: czy nad rzek* leAy albo wedle traktu; czy pod lasem czy u gór podnóAa; czy w niej ko(ció , karczma, m yn czy co inszego stoi; jak do miasta jest daleko i jak ono si zowie etc, etc. - co tam kto opisa0 zechce. Na koniec s*siedzi - tychAe tutaj wymieniamy: jako si zowi*; jak zamoAni; czy przyjació mi s* czyli teA wrogami; ile procesów z nami tocz* i kiedy ich z torbami pu(cimy. Wie; Teraz wielko(0 wsi podanie. Pierwej ile anów pa8skich, czyli do folwarku przynaleAnych, których (redni folwark mia od 3 do 5 (60-80ha na nasze), oraz kmiecych, których by o 3 do 6 razy wi cej aniAeli pa8skich. Dalej liczb dymów - (rednia wie( od 20 do 30 liczy0 ich powinna, z czego kmieci anowych ze 20-30%, drobnych kmieci z 50-60%, reszta za( to zagrody biedoty (zagrodnicy i cha upnicy), co prócz ogrodu i obej(cia zgo a niczego nie posiada. Dalej dusz - tu nie tylko gospodarzy, ale ich kobity i dzieciarni ((rednio po 3 szt.) wyliczamy, takAe komorników i komornice w cudzych chatach mieszkaj*cych, wreszcie dziadów i bab starych ilo(0 pewn*, czyli wszystkich wsi mieszka8ców. Copyright by Wydawnictwo Odyn.pl & Dzikie Pola Strona 9 Str. 9 Powinno;ci ch%opskie Pa8szczyzny - na pocz. XVII wieku z ana zwykle 4-5 dni ch op na pa8skim robi0 musia , a z pó anka 2-3 dni, z 0wierci lub ogrodu 1 albo 2; lecz od pana wszystko zaleAa o, a zdarza o si , Ae ca e 5 dni robi0 musia kaAdy, czy to kmie0, czy teA zagrodnik Czynszów - od wieku XVI po koniec XVII czynsze sta * warto(0 zachowa y, ko o 1 z z ana wynosz*c* (24-35 gr.), a i czasem tylko pó z otego spotykamy. Danin - warto(0 danin z ana 2-3 z ote wynosi a, a sk ada y na to si przeróAne rzeczy: a to kilka korców zboAa, to kap onów albo g si para, a to serów, mas a, jajec ilo(0 pewna, a to grzybów z lasu, a to ryb z jeziora koszy par ; takoA si wliczaj* tu op aty rozmaite, jako to kot owne (za piwa warzenie we dworze), karbowne (za drzewo z pa8skiego lasu), wiecne (za s*dów przez pana askawe odbywanie) i inne jeszcze. I pos ugi rozmaite ch opi przecieA pe ni0 musz*, a te w kaAdej wsi s* inne, bo teA w róAnych okolicach róAne s* potrzeby. Ot, podwody czyli transport, a to zwózka drewna z lasu, a to flisówka do Gda8ska, a to stróAa czyli pilnowanie dniem lub noc* pól i lasów pa8skich - co teA komu do ba przyjdzie, a Starosta Gry dopu(ci. Przyleg%o;ci Przyleg o(ci takie by0 mog* (acz nie musz*): las, *ki i pastwiska (dochodów nie daj*, ale s* potrzebne), pasieka, karczma (z której 15-50 z czynszu karczmarz p aci ), m yn (m ynarz ze 20-30 z na rok dawa ), staw rybny, komora celna bezprawnie na drodze postawiona dla kupców upienia (w której od wozu po 1-2 z ote pobierano, albo i wi cej, je(li pan by chciwy), ku+nica albo warsztat rzemie(lniczy, wreszcie prom przez rzek , z czego takAe par groszy mie0 b dziemy, a od szlachty równieA (chyba Ae to zabijaki jakie, to lepiej odpu(ci0). Intrata Intrata, na któr* przede wszystkim dochód ze sprzedaAy folwarcznego zboAa si sk ada, a czynsze i daniny ch opskie ma o co si licz*: a) ze zboAa sprzedaAy - z pa8skiego ana zwykle 2-3 aszty gda8skie (1 aszt = ok. 2 tony) zboAa zbierano, a za jeden aszt onego zboAa w g bi kraju ok. 30-70 z kupiec p aci , w handlu gda8skim za( niemal dwa razy tyle, bo od 50 z aA do ponad 100. b) z czynszów ch opskich - 1 z z ana (patrz wyAej - Czynsze). c) z przyleg o(ci (takoA patrz wyAej). d) inne dochody - tu pole do popisu dla pomys owo(ci graczy: rozbój, spekulacja, pieni dzy publicznych rozkradanie, zwierz*t hodowla na handel albo we n , dzierAawa podatków itp. e) Dworu utrzymanie - z dochodów naszych starannie zsumowanych t* jedn* czwart* odejmijmy, co na s uAby utrzymanie i oficjalistów op acenie wyjdzie. f) Na r k summa - tutaj roczny dochód wyliczony wpisujemy. Typowy nasz folwark ze zboAa i ch opskich (wiadcze8 ko o 300-400 z rocznie przynosi0 powinien (je(li dobre zbiory by y, a za( kupiec dobrze p aci - z czym od lat 20-tych gorzej juA bywa o, bo i cena zboAa spada0 j a, i pieni*dz na warto(ci traci0). Do tego za( osobno dojd* wp ywy z przyleg o(ci. Copyright by Wydawnictwo Odyn.pl & Dzikie Pola Strona 10 Str.10 Dworu opisanie Dwór - tu nasz dworek zgrabnie opiszemy lub rzut jego szkicujemy, jak wygodniej. Obej(cie - zabudowania dworskie wymieniamy: stajni , stodo , obor , chlewik, browar, a+ni itp.; takoA narysowa0 plan obej(cia moAna wraz z umocnieniami (palisada, wieAe-czatownice, brama itd.) Oficjali;ci, CzeladB, Inwentarz, Dobytek Oficjali(ci dworscy - to szlachecka s uAba, która par z otych za us ugi bierze, wyAywienia nie licz*c. Tu nazwiska ich i wiek, takoA kilka s ów opisu zamieszczamy iAby Ay0 zacz li, a nie tylko jak z papieru byli. Czelad+ - to poddani nasi, których na s uAb do dworu bierzem, ma o lubo zgo a nic nie p ac*c, jeno wyAywienie a odzienie daj*c. Czeladzi wiele nie bywa o, sztuk niAej 10, a to: dziewki s uAebne, wyrostki do pos ug, parobcy, stajenny, psiarczyk, s odownik do piwa warzenia itp. WszakAe kogo by o sta0, ten czeladzi ponad miar trzyma dla parady, np. hajduków zbrojnych kilku. Inwentarz - tu liczb zwierz*t naszych wpisujemy: koni kilka najmniej, byd a kilkana(cie (mlecznych krów zwykle po owa, buhaj jeden, reszta wo y i ja ówki), kilkana(cie takoA (wi8, w Wielkiej Polszcze i na Podkarpaciu kilkana(cie lubo wi cej owiec, drobiu i go bi bez liku, a o ownych psach nie zapomnijmy. Dobytek - tu wpiszemy ile jakich pojazdów mamy i broni we dworze (a to muszkietów, rusznic, pistoletów, szablic, berdyszów, moAe teA hakownic czy falkonecików, gdy nas sta0 na one); takoA co cennego i waAnego mamy (jak zastaw srebrn* sto ow*, abo kilimy tureckie, abo siod a kamieniami sadzone) teA zapisa0 trzeba w Innych. Insze - to rubryka pusta, gdy nam na co wyAej miejsca nie stanie, tu szczegó y róAne wymienimy, je(li teA co( przepomnimy, albo co( nam w grze przyb dzie, tu dopisa0 moAna. Regiony Oto u(redniony folwark koronny nie uczestnicz*cy w handlu gda8skim (czyli typowy dla obszarów Wielko- i Ma opolski, a dla Litwy w okolicach wi kszych miast). Przeci tnej wielko(ci, jednowioskowy, o do(0 dobrej glebie, nastawiony na duA* upraw zboAa, po oAony blisko miasta lub miasteczka, z dala za( od sp awnej rzeki. O folwarkach innych typów w ksi dze Gospodarstwo. Folwark zboAowy eksportowy oraz sp aw wi(lany omówimy dok adnie w numerze grudniowym. PoniAej za( (ci*gawka regionalna, naturalnie z wy *czeniem dorzeczy Wis y, Bugu i D+winy, gdzie wsz dzie dominowa folwark zboAowy nastawiony na handel ba tycki. Copyright by Wydawnictwo Odyn.pl & Dzikie Pola Strona 11 Str.11 Pomorze - wysoce dochodowa produkcja zboAowa, wysoki odsetek wsi czynszowych, na folwarku duAy udzia pracy najemnej. Wielkopolska - liczne stada owiec, równowaga mi dzy produkcj* zboAow* a hodowlan*. Ma%opolska - liczne stawy rybne, wzgl dna równowaga w produkcji zboAowohodowlanej (z przewag* zboAowej). Podkarpacie - wsie pasterskie: wielka hodowla owiec, ma a uprawa zbóA. Litwa - duAe znaczenie gospodarki le(nej, mniejsze pa8szczyzny na rzecz danin w naturze i czynszów. Ukraina - wielka hodowla byd a stepowego, duAa produkcja zboAowa, liczne pasieki. Oficjali;ci dworscy Ekonom (zwany teA rz*dc*, w odarzem albo podstaro(cim) wszystkim na folwarku zawiadowa . Dopilnowa0 musia , kiedy ora0, sia0 i zbiera0, jakie naprawy poczyni0, kiedy byd o kupi0 i sprzedawa0, sprzedaA p odów rolnych teA organizowa , s owem, ca e gospodarstwo mia na g owie. Pisarz prowentowy by od ksi*g prowadzenia i prowentu (tj. zysku) obliczania, gdyA ekonom i bez tego dosy0 mia roboty. W ma ych folwarczkach posta0 zb dna, bo ekonom albo sam gospodarz dawa sobie rad . Karbowy od ch opów nadzoru, Aeby kaAdy ile mu przypada pa8szczyzny w tygodniu odrabia , a b*ków przy pracy nie zbija . W wi kszych maj*tkach karbowych kilku by o. Klucznik (lub klucznica, ochmistrzyni* albo Pani* Star* w domu zwana) od zawiadywania samym dworem i obej(ciem, to jest kuchni*, spiAarni* i dworsk* czeladzi*. W ubogim, ma ym folwarku rol t pe ni a pani domu. Inni: Polowy, co polach azi i od szkody strzeg . Le;niczy to samo w pa8skim lesie czyni . Koniuszy (masztalerz) od zarz*du stajni*. Piwniczy (podczaszy) od piwniczki. Dowczy od my(listwa i owów uk adania. R:kodajnych kilku do r czników podawania, do kompanii i kielicha, czasem co poAytecznego nawet mog* zrobi0. Plony Wydajno(0 2-3 asztów z ana obliczono dla u(rednionego plonu, który wynosi w XVI stuleciu 5 ziaren z 1 ziarna zasianego, w wieku XVII 4 ziarna z 1. 5redni* t* dla XVII w. zmodyfikowa0 trzeba do 2-3 ziaren na glebach ubogich (Mazowsze, Podlasie), a do 6-8 na Ay+niejszych (sandomierskie, lubelskie, Ukraina). To s* plony (rednie, czyli dobre. Lecz bardzo wysokie by y Copyright by Wydawnictwo Odyn.pl & Dzikie Pola Strona 12 Str.12 wahania w poszczególnych latach, gdyA zbiory spa(0 mog y nawet do 1 ziarna na 1 wysiane, Aeby w innym roku wzrosn*0 aA do ziaren kilkunastu - i to w tym samym folwarku! Zatem (rednia to tylko punkt odniesienia. Niech wahania urodzaju b d* duAe i Starosta (albo ko(ci) co rok o nich decyduje. Niechaj szlachcic zawsze z niepokojem czeka na opady i przymrozki, nie wie bowiem nigdy, czy w tym roku folwark wyAej 600 z otych mu przyniesie, czy teA marne 150. DzierEawa JeAeli Pan Gracz nie posiada folwarku na w asno(0, lecz go tylko wydzierAawia, fakt dzierAawy (arendy) zaznaczamy w ostatniej rubryce Karty - Insze. Wpisujemy tam: • Tnazwisko w a(ciciela i miejsce jego pobytu; • Ttermin up ywu dzierAawy; • Twysoko(0 czynszu i (wiadcze8 w naturze wyp acanych w a(cicielowi; na przyk ad z wsi pasterskiej “pó kopy czerwonych z otych, dwadzie(cia i dwie miary lnu, dwie kopy serów, we ny runów dwana(cie i wi*zk kiszek baranich na struny; po ow na (wi ty Jan, po ow za( na Gody” (Z. Kossak, Z ota wolno(0). Warto(0 ogóln* czynszu i (wiadcze8 dolicza si do Kosztów utrzymania folwarku, co naturalnie obniAa dochód wyraAony w pozycji Na r k summa. Copyright by Wydawnictwo Odyn.pl & Dzikie Pola Strona 13 Str.13 Folwark, pars II - Autorstwa Tomasza Micha owskiego i Micha a Mochockiego dla reszty krain w tym specyficznych Mówiono poprzednio o folwarku po oAonym na ziemiach koronnych, lecz poza zasi giem handlu wi(lanego. Dane te dotyczy y równieA cz (ci folwarków litewskich - tych, które funkcjonowa y w pobliAu duAych o(rodków miejskich w ludnych okolicach. Teraz czas si przypatrze0 dwóm specyficznym regionom Korony oraz reszcie folwarków litewskich. Raz jeszcze przypominamy, Ae jakkolwiek dane obliczono na realnych podstawach, to s* one w duAej cz (ci szacunkowe. S uAy0 maj* jako pomoc i wzorzec dla Starostów Gry, któr* to funkcj , mamy nadziej , spe niaj* w zupe no(ci. Prusy Region po oAony w bezpo(redniej blisko(ci Gda8ska, najwaAniejszego portu RP. Wsz dzie tam kwit y folwarki zboAowe, mniejsze niA gdzie indziej (za to wi ksze ziemie ch opskie), lecz bogate i dobrze zagospodarowane. Folwark tameczny “ca y zboAem sta ”, a produkowa po cz (ci na handel gda8ski, po cz (ci za( karmi ludne i liczne miasta pruskie. Stosunkowo duAo (15%) uprawiano j czmienia na potrzeby browarnictwa. Transport zboAa do Gda8ska kosztowa niewiele, po(redników nie potrzebowano, wi c na zboAu zarabiano niemal dwukrotnie wi cej niA w g bi kraju. Niespodziewanie okazuje si , Ae cena zboAa w (rednich miastach (np. S upsk, Szczecinek, S awno) bywa a o 20% wyAsza niA w Gda8sku, a to z uwagi na olbrzymi* podaA taniego ziarna na rynku gda8skim. Nawet ch op pomorski by bogaty - w asne p ody rolne sam sprzedawa , a pa8szczyzny zazwyczaj nie robi , bo we wsi czynszowej siedzia (w XVII w. 50% na pó anku albo pe nym anie i 38% na zagrodach - ale w XVI w. pruski “gbur” pe norolny trzyma aA dwa any!). Za( na pa8skim pracowali najemni parobcy, którym pan w pieni*dzu p aci , ale niewielkie by y to sumy wobec osi*ganych zysków, zw aszcza, Ae pan w asnych zagrodników zmusza do pracy za pó darmo. Wi kszy koszt przy Aniwach, bo tam trzeba robotników sezonowych, co prócz jad a za dzie8 12 gr. wo aj*, gdy parobek (rataj) dworski ledwie 3 grzywny (144 gr.) za rok ca y bierze - dane z 1569. Wielki teA by w Prusiech dochód z karczem, bowiem mnóstwo ludzi do i z Gda8ska zawsze przejeAdAa o, po go(ci8cach dobrych a bezpiecznych, w tym bogaci kupcy, szlachta, cudzoziemcy, a i ch op pomorski mnóstwo do przepicia mia pieni dzy. Wi c teA liczne by y tam gospody i najlepsze w ca ym kraju, a gdzieniegdzie murowane. Dobra teA intrata z kaAdego rzemios a, bo tu lud zamoAny wsz dy mieszka . Copyright by Wydawnictwo Odyn.pl & Dzikie Pola Strona 14 Str.14 Ukraina, Wo%y& i Podole NajAy+niejsze ziemie uprawne, rozleg e trawiaste stepy doskona e dla hodowli byd a, a przy tym liczne sady i pasieki - oto obraz po udniowo-wschodnich ziem RP. Niestety, zbyt wielka odleg o(0 do Ba tyku sprawia, Ae handel zboAem op aca si jedynie magnatom, którzy transportuj* ogromne ilo(ci. Szlachcic sprzedaje swoje zboAe w ukrai8skich miasteczkach, sk*d dochód niewielki, bo zboAa tu w bród. A wi c gorza k si z niego p dzi i swym ch opom kaAe j* kupowa0, zatem z pod ej, wiejskiej karczmy bywa zysk zdumiewaj*cy. Wielka za( intrata jest z hodowli wo ów na szerokich stepach wypasanych, których ca e stada potem si przep dza na jarmarki w miastach w ca ej Rzeczypospolitej, czasem aA na 5l*sk albo w g *b Niemiec. Pieni*dz b dzie jeszcze z sadów, osobliwie ze (liwek, bo suszone (liwki ukrai8skie aA do Gda8ska docieraj*. Szlachcic je sprzedaje kupcom w wi kszym mie(cie w okolicy, ci za( dalej je przewoA*. TakAe z pszczó ek jest intrata, a to z miodu oraz z wosku, który jest na (wiece i piecz cie. Wspania e warunki s* na Ukrainie, lecz pami ta0 trzeba, Ae to ziemie od najazdów niebezpieczne, które nieraz wszystko zniszcz*, a poza tym s* magnaci, którym szlachta drobna za pó ceny p ody swoje musi sprzeda0, bo inaczej bieda b dzie. Litwa Ziemie litewskie w wielkiej cz (ci s* pokryte borami i lasami, cz sto podmok e, przeci te rzeczkami i strumieniami, upstrzone jeziorami, czasami bagniste i zdradzieckie, a wi c rzadziej zaludnione niA koronne. St*d teA w g bi Litwy niewiele znajdziemy typowych folwarków nastawionych na upraw zboAa. Jedynie na pó nocy kraju, w zasi gu handlu d+wi8skiego (ok. 50, góra 100 km od D+winy i jej sp awnych dop ywów), pod koniec w. XVI upowszechni si zboAowy folwark, gdyA tam Ryga miejsce koronnego Gda8ska zajmowa a. PodobnieA rozwin y si folwarki w bardziej cywilizowanych stronach Litwy, zw aszcza w pobliAu wi kszych miast, które zapewnia y rynek zbytu. W innych okolicach, nie licz*c zreformowanych odgórnie dóbr hospodarskich, folwark zboAowy trafia si niecz sto. Folwark litewski Folwarki zawdzi czaj* Litwini reformie z lat 1557-1570, tzw. “pomierze wo ocznej” (pomiara w óczna). Uczyniona z woli monarchy, dotyczy a tylko dóbr do niego naleA*cych - ale najwaAniejsze dla nas, Ae za przyk adem hospodara poszli i magnaci i zwyczajna szlachta. Dzi ki temu mamy wzorcowy model folwarku litewskiego, b d*cy doskona ym punktem wyj(cia dla naszych rozwaAa8: 1. Ziemi podzielono na w óki po 30 morgów (co odpowiada o koronnemu anowi mniejszemu, uAywanemu w I cz.), przydzielaj*c 1 w ók dla 1 kmiecia, a 2 w óki dla bojarów putnych, m ynarzy, strzelców, osoczników i koniuchów. Ogó em ziemi ch opskiej by o 7 razy wi cej niA pa8skiej. Warto zaznaczy0, Ae ch opi litewscy uzyskiwali po ca ej w óce, gdy w Koronie wskutek rozdrobnienia gruntów najcz stsze by y juA gospodarstwa pó anowe. Copyright by Wydawnictwo Odyn.pl & Dzikie Pola Strona 15 Str.15 2. Pa8szczyzn wyliczono na 2 dni z w óki tygodniowo, z moAliwo(ci* zamiany na op at 1 z rocznie (je(li dwór jej nie potrzebowa ). Ponadto w roku obowi*zywa o 12 t ok, a w razie potrzeby gwa ty. 3. Czynszu p acono z 1 w óki dobrej ziemi - 21 gr., (redniej - 12, pod ej - 8 igr, bardzo pod ej (piasek lub b oto) 6 gr. 4. Danin dawano 2 beczki owsa i 1 wóz siana od gruntów dobrych i (rednich, 1 beczk owsa i wóz siana od pod ych, bardzo pod e tych danin nie sk ada y. Za to z kaAdej w óki dawano jeszcze g (, 2 kury, 20 jaj i 4 grosze w pieni*dzu. Na pieni*dz moAna by o zamieni0 kaAd* danin , a wówczas ogólna warto(0 (wiadcze8 wynosi a z w óki dobrej ziemi - 54, (redniej - 45, pod ej - 31, bardzo pod ej - 14 gr. 5. Przy pomiarze ziemi uporz*dkowano uk ad gruntów, przenosz*c osadników wraz z chatami wed ug konkretnego planu, tworz*c wzorcowe ulicówki, gdzie chaty sta y w równym szeregu po jednej, ew. po obu stronach ulicy. Ziemi dzielono na trzy pasy równoleg e do drogi, a owe pasy w poprzek dzielono na w óki. Oczywi(cie, nie zawsze kszta t terenu na to pozwala , wtedy dzielono pola tak, jak si da o. Poza ziemi* uprawn* do wsi naleAa y wspólne grunta: pastwiska, *ki, lasy, a je(li ziemi ornej zostawa o, ch opi odp atnie mogli j* dzierAawi0. Oto wzorzec doskona y. Rzadko w pe ni na(ladowany, lecz d*Aono do niego w miar moAno(ci. To górna granica, jak* nasz folwark moAe osi*gn*0. Zapad%a dziura Dolnym punktem na naszej skali jest wie( zacofana niczym sprzed pomiary w ócznej, gdyA i takie w dzikszych okolicach wci*A si zachowa y. Prowadzi y gospodark w pe ni naturaln*, nie stosuj*c nawet trójpolówki, a zboAe produkowa y wy *cznie na w asne potrzeby (co najwyAej w ma ej ilo(ci na targ do miasteczka), praktycznie nie uczestnicz*c w wymianie handlowej. St*d i pa8szczyzna by a potrzebna w znikomym wymiarze, za to podstawowe znaczenie mia y daniny naturalne - z lasu, rzeki, kurnika i ogrodu. W produkcji rolnej gospodarstwa te by y duAo mniej wydajne, gdyA brak trójpolówki (i rotacji gruntów) oznacza g st* szachownic poletek uprawianych latami w ten sam sposób, a wi c szybko ja owionych. Najwi kszy zysk litewski by z produktów le(nych: futra i skóry, drewno (klepki na poszycie statków, pnie na maszty, wa8czos tj. listwy do ok adania (cian, wreszcie bale, dyle i deski, czyli materia budowlany), smo a, dziegie0, popió i potaA. Tak zacofane osady, o charakterze prawie nie zmienionym od wieków, spotykano w XVII w. przede wszystkim w regionach puszcza8skich, oddalonych od centrów handlowych i sp awnych rzek (np. wschodnia Bia oru( i b ota Polesia). Gospodarka litewska Las na Litwie najwaAniejszy, potem jeziora i rzeki, potem dopiero zboAa. Dla folwarków nie uczestnicz*cych w masowym handlu zboAowym wyliczyli(my nast puj*ce moAliwe +ród a dochodów *. Rzecz jasna, Aaden folwark nie dzia a we wszystkich ga ziach produkcji, a jedynie w kilku: Copyright by Wydawnictwo Odyn.pl & Dzikie Pola Strona 16 Str.16 • futra i skóry - 20-150 z (zaleAnie od ilo(ci my(liwych i od rodzaju futer) • drewno: maszty, klepki, dyle, deski itp. 40-100 (jeAeli mamy drwali i traczy) ** • popió , potaA, dziegie0, smo a, w giel drzewny - 40-100 (jeAeli mamy smolarzy, w glarzy, potaAników) ** • ryby i raki - 30-50 z • miód i wosk z le(nych barci - 20-30 z • zboAe - 20-50 z (jeAeli w okolicy istnieje ma y lub (redni rynek zbytu) * policzono *cznie zysk ze sprzedaAy produktów oraz wp ywy z czynszów p aconych przez robotników ** równie wysokie dochody moAna uzyskiwa0 tylko przez kilka(na(cie) lat, aA do wytrzebienia lasu; wykarczowane ziemie sz y pod upraw zbóA Tak duAa rozpi to(0 dochodów zaleAy przede wszystkim od po oAenia osady. Je(li mamy blisko do miasteczka, gdzie na targu sprzedajemy swe produkty, zarobimy (rednio; je(li miasto duAe - odpowiednio wi cej. Ale je(li siedzimy gdzie( w le(nej g uszy, dok*d raz do roku przyjeAdAa kupiec po futra i produkty drzewne, to zap aci nam o wiele mniej niA jest to warte. Bywaj* osady na poleskich bagnach, co w gotówce ledwie 40 z otych rocznie z ryb i raków nam przynios*, a bywaj* ludne wsie w pobliAu Wilna albo Mi8ska, gdzie za samo zboAe drugie tyle dostaniemy. Tablica porównawcza dla I 0wierci XVII wieku Korona Prusy* Ukraina Litwa Liczba anów 3-5 2-3 4 -10 2-3 Liczba dymów 20-30 20-30 15-30 10-20 Dochód ze zboAa 350 500 100-150 50-80 Czynsze 16 16 12 10 Daniny 40-50 40-50 25 25 Pa8szczyzna 4 4 3 2 Karczma 35 90 50 20 * Pruski folwark pa8szczy+niany. Wie( czynszowa winna mie0 charakterystyk : czynsz razy 5-10, pa8szczyzny zero lub do kilkunastu dni w roku, koszt utrzymania folwarku wi kszy o 10-15% Wiek XVI, druga po%owa Najwspanialszy, najbogatszy okres Rzeczypospolitej! Wan folwarczny dawa wówczas 35-55 z czystego zysku (ch opski ledwie 2-3 z ), a wi c (redni dochód z jednej wioski mie(ci Copyright by Wydawnictwo Odyn.pl & Dzikie Pola Strona 17 Str.17 si pomi dzy 150 a 250 z rocznie - ale teA si a nabywcza pieni*dza polskiego duAo wi ksza by a aniAeli pó+niej, a za owe 200 z otych w 1570 r. wiele wi cej moAna by o kupi0 niA za 300 z otych w 1630. A do tego ceny zboAa ros y wówczas szybciej aniAeli inne ceny, zatem z kaAdym rokiem szlachcic by bogatszy. Lata 1625-1650 W latach dwudziestych pogarsza si sytuacja. Monety polskie coraz mniej zawieraj* prawdziwego srebra, a wi c wszystkie ceny szybko rosn*, spada za( realna si a nabywcza pieni*dza. Od roku 1620 do 1625 mamy do czynienia z inflacj* wynosz*c* aA 40%! Pewne zachwianie w handlu gda8skim wywo a a teA wojna o uj(cie Wis y (1626-29). Przede wszystkim za( podkre(li0 trzeba, Ae jakkolwiek wzrasta ci*gle dochód nominalny (wyraAony w z otych), to dochód realny (si a nabywcza z otego) mimo wszystko spada - i to wyra+nie. Generalnie szlachta nie przymiera jeszcze g odem, lecz ma coraz mniej gotówki, a Ae nie ogranicza zbytkownego trybu Aycia, to popada w d ugi - najuboAsi musz* zatem wyprzedawa0 ziemie i szuka0 chleba w czyjej( s uAbie. Wiek XVII, druga po%owa Zniszczenia wojenne w latach 1648-1667, jakkolwiek niewspó miernie, dotkn y wszystkie regiony. Stracono nie tylko uprawy, budynki, sprz Aaj i zapasy, ale równieA wielk* cz (0 si y ludzkiej, bez której niemoAliwa by a odbudowa zniszczonych gospodarstw. Wsz dzie brakowa o r*k do pracy, a do tego nast*pi a dalsza lawinowa dewaluacja monety. Gospodarka RP zosta a doszcz tnie zrujnowana. • Korona i Prusy: spadek dochodów o 50-60%. • Ukraina: po 1648 r. dobra ukrai8skie nie przynosz* Aadnych dochodów, a wo y8skie i podolskie - dochód minimalny. • Litwa: po 1655 r. wskutek rekwizycji i rabunków moskiewskich dochody spadaj* o 50- 80%. Wsz dzie zdarzaj* si folwarki zniszczone ca kowicie: dochód zerowy, wymagaj* za to sporych inwestycji na odbudow . T%umaczenia bojar putny - zanikaj*ca warstwa litewskich wolnych ch opów albo szlachty s uAebnej: osobi(cie wolni, posiadaj*cy ziemi , obowi*zani do s uAby wojskowej. potaE - w glan potasu, wytwarzany z popio u, uAywany w przemy(le przy wytwarzaniu szk a i ceramiki. wa&czos - listwy lub klepki na ok adziny. strzelcy, osocznicy, koniuchowie - ludno(0 s uA. zajmuj*ca si owiectwem/hodowl* koni. t%oki i gwa%ty - t oka: odwieczny obyczaj s*siedzkiej pomocy w pracy przerastaj*cej si y samego zainteresowanego, zwyczaj wykorzystywany przez dwór do zapewnienia sobie dodatkowej robocizny; gwa t: obowi*zek pracy na pa8skim w razie nag ej potrzeby, z regu y podczas Aniw. Copyright by Wydawnictwo Odyn.pl & Dzikie Pola Strona 18 Str.18 Gospodarstwo szlacheckie - Autorstwa Micha a Mochockiego kolejne gospodarstwa opisanie Folwark – regiony Pa8szczy+niany folwark zboAowy produkuj*cy na eksport via Gda8sk, tak typowy dla XVII-wiecznej polskiej gospodarki, wcale nie by typem dominuj*cym. Przez Gda8sk sz y ogromne ilo(ci zboAa, warte olbrzymie pieni*dze, ale w skali kraju zboAe eksportowe stanowi o ledwie kilka ((rednio 2,5) procent, gdyA o wiele wi cej sz o na rynek wewn trzny. 5rednie folwarki eksportowe wyst powa y przede wszystkim w szerokich pasach wzd uA Wis y i D+winy i ich g ównych dop ywów. W wielkich maj tno(ciach odleg o(0 by a mniejsz* przeszkod*, bo organizacja transportu na masow* skal by a op acalna, w najuboAszych za( folwarczkach nikt o sp awie nie zamy(la , bo na flisu op acenie grosza nie starcza o. Zwyk y szlachcic bowiem, je(li mieszka dalej niA 50 km od sp awnej rzeki, wola wozi0 zboAe na targ do miasteczka czy sprzedawa0 jeAdA*cym po folwarkach kupcom lub teA ekonomom wielkich magnatów. St*d wi kszo(0 zboAowych folwarków produkowa a na rynek lokalny, tj. dla pobliskich miasteczek i miast. Z po udniowozachodniej cz (ci sporo zboAa sz o na ziemie (l*skie, lecz prastare, silne wi zi gospodarcze pozwalaj* uzna0 sprzedaA na 5l*sk nie za eksport, lecz za handel wewn trzny. Zyski ze sprzedaAy zboAa wewn*trz kraju by y oczywi(cie duAo niAsze niA z handlu gda8skiego, bo teA duAo niAsze by y ceny. St*d wi ksz* rol pe ni a hodowla, np. ryb w krakowskiem albo owiec w Wielkopolsce, gdzie owce by y tak waAne, Ae grodzono im pastwiska kosztem ziemi pod upraw ! Folwark hodowlany za( typowy by dla Ukrainy i Podola. Ziemie by y bardzo Ayzne i rozleg e, zatem zboAe ponad miar obradza o, jego cena za( dwu- i trzykrotnie niAsza by a aniAeli w Gda8sku. Lecz i z Ukrainy nad Mot aw zboAa dociera o wiele, a to dzi ki bogatym magnatom, co skupowali zboAe na masow* skal od drobniejszej szlachty. Cz (0 sp awiano Dnieprem albo Dniestrem na po udnie, cz (0 na Litw i do Moskwy w drowa a, a wi kszo(0 Aywi a ruskie, ukrai8skie ziemie. Na tych ziemiach zatem, gdzie taniego zboAa w bród bywa o, op aca o si hodowa0 byd o. Stepy wielkie i trawiaste doskona e by y na pastwiska, wypasano wi c olbrzymie stada wo ów, które potem przep dzano na bardzo nieraz odleg e targi Copyright by Wydawnictwo Odyn.pl & Dzikie Pola Strona 19 Str.19 koronne i litewskie, czasem nawet za granic , a najwi ksze szlaki z Ukrainy do Wroc awia oraz Brzegu wiod y. Wsie pasterskie za( dominowa y w górach, na po udniu Polski - Beskid Niski, Bieszczady, po udnie woj. ruskiego. Ma o ziemi tamAe uprawiano, a podstawa gospodarki to hodowla owiec. Osobliwe te wsie by y, na prawie wo oskim osadzone, w których poddani pa8szczyzny ledwie kilka-kilkana(cie dni do roku odrabiali, za to z owiec, sera dziesi cin oddawali. A wi c je(li wsie wo oskie by y, tam szlacheckie ziemie nie poddani, lecz najemni robotnicy i parobcy za pieni*dze obrabiali. Litwa za(, dzika kraina, tylko tamAe na pó nocy folwarki zboAowe rozwin a, gdzie do D+winy sp awnej blisko by o, albo je(li sta o duAe miasto w okolicy, albo teA w królewskich dobrach. Reszta Litwy takowe folwarki mia a, gdzie pa8szczyzna przedstawia a mniejsz* warto(0, wi ksz* za( daniny w naturze sk adane i czynsze pieni Ane. Bo z Litwy g ównie towary le(ne, a mniej zboAa wywoAono. Rolnictwo Ze zbóA uprawiano g ównie Ayto (40-50%) i pszenic , j czmie8, owies, mniej za( prosa, grochu i tatarki. Siano teA len i konopie. Najpowszechniej trójpolówk stosowano, ta za( na tym polega a, Ae uprawn* ziemi na trzy równe cz (ci rozdzielano, z których jedn* na zboAe ozime przeznaczano (tj. takie, co jesieni* si zasiewa i przez zim w ziemi leAy, a to zwykle Ayto by o i pszenica), drug* zboAem jarym wiosn* obsiewano, a trzecia (tzw. ugór) leAa a od ogiem i s uAy a za pastwisko. Co roku pole ozime na jare zamieniano, jare na ugór czarny, ugór za( ozimym zboAem zasiewano, a to po wszystko po to, Aeby gleb od wyja owienia chroni0. Gdzie za( ziemia bardzo Ayzn* by a albo teA jej by o pod dostatkiem (jak na Ukrainie czy na skraju puszczy pod karczunek przeznaczonej) nieraz dwupolówk tylko stosowano (bez ugoru), czasem za( w ogóle jedno pole by o, a gdy ziemia rodzi0 przestawa a, wtedy pod upraw nowe miejsce obierano. Wiosn* ch opi po zimowych mrozach radzi w pole Awawo id*, z wo y swymi a p ugami, iAby panu rol ora0. Orz* przeto pole jare wraz pod zasiew przeznaczone, orz* ugór takAe (bo trzykrotnie trzeba), bro8 za( Panie BoAe, iAby ozimin ora0 mieli, któr* na jesieni wsiano i w spokoju aA do lata wzrasta0 musi. Potem za( bronami grudy rozbijaj*, a na koniec pole jare ziarnem przechowanym obsiewaj*. Nawóz bardzo jest ceniony, bo zawsze jest go za ma o i na cz (0 jedynie roli starcza. Tam, gdzie zboAem samym ca y folwark stoi, stada byd a tylko dla nawozu s* trzymane. Oprócz gnoju bydl cego jeszcze szlam ze stawów rybnych oraz popió z wypalanych lasów jako nawóz s ugiwa y. Wzrasta tedy ono zboAe aA do lata, oko pa8skie ciesz*c. W maju wed ug odwiecznego kalendarza sianokosy nast puj*, kiedy traw (cina si kosami, w stogi w *kach uk adaj*c pod daszkami (tzw. brogami), a gdy wyschnie - suche do stodó si zwozi. Gdy za( w lipcu albo w sierpniu zboAe nam dojrzeje, wtedy A*0 je trzeba, a roboty przy tym huk i najpracowitszy czas to w roku. Ozime pierwej dojrzewa, nieraz w czerwcu jeszcze, potem za( s* Aniwa duAe. Koniec Aniw ko o po owy sierpnia nast puje, a jest (wi tem wielkim, co doAynki si nazywa. Na jesieni Copyright by Wydawnictwo Odyn.pl & Dzikie Pola Strona 20 Str.20 znowu orka, bo to ca * rol teraz ora0 trzeba i bronowa0 (pod ozime takoA), po czym uroczy(cie siew jesienny ozimego Ayta i pszenicy si poczyna. Po tym juA narz dzia si do stodó chowa. Na (w. Marcina (11.XI) czynsze i daniny chamstwo sk ada, potem za( juA zima nast puje, kiedy w polu nikt nie robi, jeno sprz ty w domu konserwuje i naprawia, zasi w gumnie pa8skim a stodo ach zboAe cepem m óc*. Sad i ogród Gospodyni dba starannie o ogródek przydomowy, w którym rozmaite zio a i warzywa piel gnuje dla poAytku, panny za( grz*dki kwiatowe maj*, które oko ciesz* i na wianki s* sposobne. Dobrze teA mie0 wedle dworu sad cienisty, od letnich upa ów schronienie i owoców +ród o. A przy sadzie chmielnik spory, gdzie po tykach chmiel si wije. Gdy natura si na wiosn budzi, wtedy grz*dki ch op za grosz lub dwa przekopie, to si je wypieli i obsieje czym kto lubi: to rzodkiewk*, to rzeAuch* i sa at*, koprem, majerankiem, sza wi*; sadzi si ogórki, marchew, groch, cebul , kapust i rzep , a brzoskwinie i morele nawet! Oko o drzew w sadzie teA zakrz*tnie si gospodarz, bo okopa0 trzeba krzaczki, ga *zek poprzycina0, nowe szczepy drzewek, róA i wina pozasadza0 (winoro(le bowiem teA nam ros y, najs ynniejsze za( winnice s* spod Lwowa), mszyce albo liszki je(li s* to powybiera0, chwasty precz wyrzuci0, by wilgoci nie zabra y, wreszcie drzewka, krzewy trzaskami podsypa0 wko o. Wszystko potem ro(nie jako malowanie, latem za( do zbiorów dojrzeje bogatych, z czego poAytek niema y. Tak o jab kach Rej powiada: “dobre warzone, dobre smaAone, dobre pieczone, dobrze im g ( nadzia0, dobra kasza z nich, przetarszy przez durszlak, dobrze je ususzy0 i w pudle na ca y rok chowa0, nie wszytko g *by gry+0, jako (winia.” Tak z owoców cz (0 na targu sprzeda0 moAna, je(li duAe zbiory mamy, nade wszystko za( przetwory na zimow* por robi0, co po zbiorach na jesieni pani domu rada czyni. A to konfitury smaAy, to kompoty, 0wik y z chrzanem, ogórki solone, kapust kiszon*, suszone (liwki robi i wiele innych pyszno(ci. TakAe wódki owocowe w domu pal*. Rzepy, marchwi czy kapusty do do ów si zakopuje, by na potem by y. Jesie8 pó+na ko8czy prac przy ogrodzie, przed mrozami tylko delikatne krzewinki chocho ami s omianymi okry0 trzeba. Gdy spiAarnia pe na a ogie8 w kominie bucha, niech si tam za (cian* sroAy zima! Rybo%ówstwo Stawy rybne szlachcic ch tnie utrzymywa , a je(li nie mia , cz sto kopa0 kaza . Na zim nieraz spuszczano z nich wod , wiosn* wi c “nadobnie dno przesuszywszy, a gdy juA traweczk* podro(cie, nie g boko wody przystawi0, siedm albo dziewi 0 karpi pu(ci0, takieA w drug* karasków. Bo silna to lichwa z kilka ryb pu(ci0, a kilkaset kop wzi*0. Je(li teA masz o8skie dobre, tedy to w staweczki rozsadzi0, a nie masz li, naby0 albo kupi0”, radzi Miko aj Rej. Hodowano g ównie karpie i karasie. Przez lato od awiano je z rzadka, okazyjnie, za to na jesieni spuszczano wod i wybierano wszystkie, prócz ma ej ilo(ci przeznaczonej na zarybienie przysz ej wiosny. Lecz z niektórych stawów wody nie spuszczano i owiono przez rok ca y, cho0by i z przer bli. Stawy zwykle by y ma o znacz*c* cz (ci* gospodarstwa, jedynie w krakowskiem gospodarka stawowa bardzo si liczy a (jak na 5l*sku albo w Czechach), bo w krainie od morza odleg ej i nie obfituj*cej w jeziora i rzeki ryba by a w cenie. Sporo stawów by o i na Rusi, chociaA prymitywnych i nieumiej tnie kopanych. Beczki ryb solonych, ususzonych i w dzonych do miast w drowa y, na dni postne zw aszcza przeznaczone. Copyright by Wydawnictwo Odyn.pl & Dzikie Pola