NIEMCY ZARYS DZIEJÓW ZYGMUNT ZIELINSKI NIEMCY ZARYS DZIEJOW Redaktor Jerzy Skwara Łamanie komputerowe i przygotowanie do druku GraphiSTUDIO Piotr Butlewski Tychy Zakątek 6 teł. 501 438 303 Okładkę projektował Maciej Sadowski Komputerowe kreślenie map Tilpol-JH Warszawa Inflancka 15/198 Wydawnictwo Unia dziękuje Wydawnictwu Naukowemu PWN za nieodpłatne udzielenie prawa do przedruku: 3 map z „Nowej Encyklopedii Powszechnej PWN" t. 4, 1966 - s. 464, 465, 466; 3 map (1, 2, 5) z „Historii powszechnej 1789-1870" Mieczysława Żywczyńskiego, wyd. 7, PWN 1996; 4 map (2, 4, 6, 10) z „Polskich dziejów od czasów najdawniejszych do współczesności" Alicji Dybkowskiej, Jana Żaryna, Małgorzaty Żaryn, wyd. 3, PWN 1996. Do potrzeb tej książki wymienione mapy dostosował oraz opracował 6 nowych map zespół: Anna Kuklińska, Marianna Rychlicka, Agnieszka Talma, Bożena Zaraś pod redakcyjnym kierunkiem Sławomiry Jarocińskiej. Wydawnictwo Unia dziękuje za nieodpłatne udzielenie prawa do reprodukcji ilustracji: Deutscher Bundestag na str. 220 II, 221 II Landesbildstełle Berlin na str. 205, 219, 268, 272, 276 I, 277 II Presse- und Informationsamt der Bundesregierung, Bundesbildstelle, Bonn na str. 277 II, 282, 296, 304. PAP/CAF reprodukcje na str. 231, 235, 242 II, 247, 248 I, 252, 254 I, 256, 257, 260, 266, 285, 291, 295 II. Jerzy Undro fot. na str. 269. Inne ilustracje - archiwum autora i wydawnictwa Copyright © 2003 by Zygmunt Zieliński Copyright © 2003 by Wydawnictwo Unia Wydanie II uzupełnione ISBN 83-86250-30-5 Wydawnictwo Unia Jerzy Skwara Katowice Okrzei 1, tel./fax (032) 2580 901, tel. 2585 046 Wydrukowano w styczniu 2003 w Drukarni Wydawniczej im. W.L. Anczyca w Krakowie Od autora Odbiorca, co samo przez się zrozumiałe, chce w takiej syntezie o charakterze podręcznikowym znaleźć wszystko co mu może być przydatne. To stawia przed książką ambitny wymóg jak najbogatszej zawartości faktograficznej. Zaspokojenie tego wymogu jest stosunkowo najłatwiejsze, ale trudno go pogodzić z limitem objętości i przejrzystością treści - cechami jakich każdy od podręcznika oczekuje. Opracowanie podręcznikowe musi koniecznie prezentować całościowy obraz obranego przedmiotu. Na tym więc należy skupić największą uwagę, także dobierając materiał ilustracyjny, zarówno słowny jak i ikonograficzny. Z tego ostatniego w tym wydaniu wprawdzie nie rezygnujemy, ale z powodów technicznych może on okazać się niedostateczny. Dyskusyjność wyboru tych czy innych szczegółów, ożywiających i przybliżających ważniejsze wątki narracji, jest oczywista, bowiem przywilejem, a nawet obowiązkiem autora jest wyjaśnienie procesów dziejowych w oparciu o własny dobór kryteriów zastosowanych przy selekcjonowaniu tworzywa. Jest ono obfite i trudne do obiektywnego wyważenia. Zadanie z tym związane jest bodaj najważniejszym, jeśli zgoła nie jedynym, trudem intelektualnym. Potem pozostaje już żmudna praca, niemalże fizyczna, polegająca na wyciosaniu z tego materiału zwartej i jasnej całości. Całość wywodu obraca się wokół centralnego zagadnienia, jakim w książce jest państwowość niemiecka, jej kształtowanie się i warunki, w jakich to następowało. Stąd duży akcent położony na sprawach dynastycznych. Z kolei z powyższego założenia wynika idea Rzeszy i stale z nią niejako konkurujący separatyzm, czy autonomizm książąt terytorialnych. W tak zarysowujący się, i dopełniany rozwojem organizmu państwowego obraz Rzeszy, wpisuje się jej infrastruktura społeczna, którą w książce ukazano w postaci jej istotnych etapów rozwojowych. Podobnie, gdy chodzi o kulturę, trudną do uchwycenia jako zjawisko wspólne dla wszystkich warstw społecznych. Wskazano więc raczej na trwałe jej elementy, niestety, z uszczerbkiem dla bogatej, lecz trudnej do uchwycenia we wspólnym mianowniku kultury ludowej. Problematyka występująca również jedynie jako integralna część rozwoju państwowości niemieckiej,, to gospodarka i w znacznej mierze od niej zależne stosunki społeczne. Rzesza była państwem stanowym i fakt ten przede wszystkim określał panujące w niej przedziały społeczne. Ale także w obrębie poszczególnych stanów kondycja ekonomiczna tworzyła zróżnicowania, czego w wykładzie nie można było pominąć. Zatem, zachowując limity miejsca przyjęte w książce, należało zrezygnować z pewnych analiz ekonomicznych, zwłaszcza w odniesieniu do czasów wcześniejszych. Kwantum informacji nie jest zresztą jednakowe dla całej książki. Pierwsze cztery rozdziały doprowadzają dzieje Niemiec do roku 1848 i zajmują około połowę tekstu. Pozornie wydaje się to być naruszeniem proporcji, w istocie zaś jest ona korzystniejsza dla wcześniejszego okresu dziejów niemieckich, aniżeli w przytaczanej książce Helmuta M. Müllera, Schlaglichter der deutschen Geschichte, w której analogiczne proporcje są jak 1 do 3, a dzieło przeznaczone jest dla szerszego grona odbiorców aniżeli niniejszy podręcznik. Już zresztą od Reformacji starano się zwracać baczniejszą uwagę na proces historyczny, jego przyczynowość i działające w nim siły. Szczególną uwagę poświęcono roli Prus, jednocześnie ukazując konsekwentne odchodzenie Austrii na margines politycznego życia krajów niemieckich, co przesądzało także byt cesarstwa w znaczeniu średniowiecznym. Wreszcie od czasów zjednoczonych przez Bismarcka Niemiec do ponownego ich zjednoczenia w 1990 r. należy śledzić ich dzieje pod kątem polityki światowej, która Niemcom -5- przyniosła dwie totalne klęski militarne, i zwycięstwo zapewniające im przodującą pozycję w Europie. Siłą rzeczy zatem należało w książce odpowiednio operować materiałem faktograficznym, by bliskie nam dzieje ostatnich dwóch wieków posiadały dobrze dostrzegalne korzenie w dalszej przeszłości. Podręcznik jest syntezą syntez. Tutaj sięgano także głębiej, do opracowań szczegółowych, czy do dzieł rejestrujących chronologicznie ujęte fakty, jak praca Ploetza i jej podobne, choć nie tak doskonałe. Zwłaszcza w partiach poświęconych najnowszej historii, pomoce takie są wprost nieodzowne, bowiem opracowania zbyt mocno narzucają punkt widzenia ich autorów. W zestawionych na końcu książki wskazaniach bibliograficznych odwołano się tylko do literatury bardzo zasadniczej; przeważnie w języku polskim. Kierowano się głównie zamiarem odesłania czytelnika do literatury, która łatwo dopomogłaby mu do znalezienia odpowiedzi na nasuwające się szczegółowe pytania. Wiele takich pytań sugerują wzmianki obecne w podręczniku. Niekiedy zbyt syntetyczne ujęcia mogą budzić niedosyt. Zasadniczo przytoczone opracowania powinny w pełni zaspokoić bardziej wnikliwego czytelnika. Przy doborze literatury nie kierowno się wprawdzie chęcią preferowania jakiejś konkretnej opcji interpretacyjnej w historiografii, niemniej unikano prac, które zbyt jednostronnie podporządkowują sądy historyczne wymogom ideologii i polityki. Odnosi się to do wielu opracowań powstałych w epoce nazizmu i komunizmu. Dzieje Niemiec, przynajmniej od 1870 roku, wymagają, jak wspomniano, od historyka wielkiej ostrożności w formułowaniu sądów. Prawie w każdej dziedzinie występuje rozbieżność między kryteriami ocen spotykanymi w historiografii niemieckiej, a tymi jakimi kierują się historycy z innych krajów. W przypadku autorów polskich wysiłek utrzymania się w granicach osiągalnego obiektywizmu jest szczególnie trudny, bowiem dzieje niemieckie zbyt mocno, właśnie w tym okresie, splatają się z historią Polski. Spojrzenia na te dzieje po obu stronach bardzo się od siebie różnią. A przecież nie może to decydować o kształcie podręcznika, będącego - jak w tym przypadku - wizją z sąsiedniego podwórka. Wszystko zależy od rzetelności i jasności zawartej w nim konstrukcji myślowej. Podręcznik ma zazwyczaj konkretne przeznaczenie. Wydaje się, że porcja wiadomości zawarta w tej książce wystarcza na ogół dla studenta germanistyki, który i tak w pewne rejony wiedzy o Niemczech, jak kultura, czy problemy codzienności musi się zagłębić o wiele dokładniej. Przedstawiciele modnych dziś dziedzin, jak zawodowa obsługa turystyki, czy profesji wymagających bliższych kontaktów z Niemcami mogą także z powodzeniem sięgnąć po ten zarys. Książka jest także zredagowana pod kątem potrzeb repetycyjnych. Wreszcie wydaje się, że może ona służyć jako bardzo rozbudowane hasło encyklopedyczne i w ten sposób trafić do rąk szerszego grona osób. -6- Rozdział I Niemcy od podziału Cesarstwa Karolińskiego do Wielkiego Bezkrólewia 843-1273 1. Państwo „Franków Wschodnich" Karolingowie i partykularyzm książąt Układ w Verdun 843 roku ostatecznie kładł kres imperium karolińskiemu. Jego wschodnia część przypadła Ludwikowi I (843-876). Granice tego państwa, początkowo płynne, na zachodzie sięgały Mozeli, Mozy i Skaldy, na południu Karyntii i Lasu Czeskiego, na wschodzie Saali i Łaby. Rządy Ludwika I Niemieckiego stopniowo prowadziły do zerwania więzów „Wschodniej Frankonii" z dawną wspólnotą karolińską. W istocie powstające na wschód od ziem Karola Łysego (późniejsza Francja) państwo składało się z 5 księstw plemiennych, których pełne podporządkowanie polityczne było celem kolejnych władców „niemieckich". Były to: Szwabia (Alamania), do której na lewym brzegu Renu należała Alzacja, dalej Bawaria, Turyngia, Saksonia i Fran-konia. Silny partykularyzm tych księstw zderzał się z nie zagasłą ideą uniwersalizmu karolińskiego. Kolejni władcy karolińscy po śmierci Ludwika II (876), z których Karol III Gruby zdołał jeszcze na krótko dzięki spuściźnie po Karolu Łysym zjednoczyć Wschodnią i Zachodnią Frankonię, muszą walczyć z Normanami nękającymi nieustannie kraj, a także powtarzającymi się od 900 r. napadami Węgrów. Mianem Normanów określa się Skandynawów, którzy bądź to opanowywali, osiedlając się na nich, obce tereny (Anglia i północna Frankonia - Normadia w IX w. i południowa Italia oraz Sycylia w XI w.), bądź też prowadzili najazdy rabunkowe, zwłaszcza na wybrzeżach i wzdłuż większych rzek, gdzie mogły docierać ich łodzie bojowe. Tereny nie- -9- mieckie były celem ich łupieskich napadów. Próba stawienia oporu przez saskiego księcia Brana w 880 r. skończyła się klęską Sasów. Węgrzy, lub właściwie Madziarzy, przywędrowali nad Dunaj dopiero w początkach X w. Byli wówczas organizującymi się dopiero pod wodzą Arpada jako państwo wędrownymi plemionami. Napadami swymi nękali południowe Niemcy, Bizancjum i podbite przez nich Państwo Wielkomorawskie. Jedynie silny i jednoczący plemiona w swym ręku władca niemiecki mógł położyć kres tym wyniszczającym kraj napaściom. Koronacja Karola III na cesarza (przez Jana VIII w 881) była wprawdzie wyrazem jego jedynowładztwa we wschodniej części cesarstwa, ale dynastia karolińska zakończyła swój byt wraz ze śmiercią w 911 r. króla Ludwika Dziecięcia, ostatniego władcy dziedzicznego. Monarchowie elekcyjni Pierwszym monarchą z wybory został książę frankoński Konrad. Wprawdzie wyboru dokonano w przekonaniu, że należy podtrzymać karolińską konsolidację państwową, sprzeciwiając się tendencjom odśrodkowym książąt, ale zbyt silna władza królewska, do której dążył Konrad, mniej skuteczny w polityce zagranicznej (nie odzyskał Lotaryngii), spowodowała walkę z książętami. Konrad umiera z ran odniesionych w walce z Arnulfem Bawarskim w 918 r. 2. Ludolfingowie czyli dynastia saska (919-1024) a) Protoplasta: Henryk I (919-936) Konsolidacja Rzeszy Ofiarowany, zgodnie z życzeniem Konrada, Henrykowi Ludolfingowi tron (919) znalazł się w rękach człowieka, który przede wszystkim starał sobie zjednać opozycyjnych książąt, odzyskał też Lotaryngię i narzucił zwierzchnictwo Rzeszy Czechom, podporządkował Słowian Połabskich (Obodrytów, Luciców Redarów, Branibor), zhołdował też Łużyce, otaczając w ten sposób Rzeszę wieńcem państw wasalnych, tworzących wschodnią marchię. Z najgroźniejszymi przeciwnikami - Węgrami próbował najpierw układów, osiągając chwilowy spokój z ich strony, następnie, mobilizując armię złożoną z wszystkich szczepów niemieckich pokonał ich 13 marca 933 nad Unstrutą. Zabezpieczając następstwo na tronie swemu synowi Ottonowi, stopniowo Henryk zapewnił Rzeszy zwartość wewnętrzna i korzystna pozycję międzynarodowa. b) Otton I (*912, 932 król, 962 cesarz -f973) Umacnianie wschodniej rubieży Koronacja Ottona na króla Niemiec odbyła się w Akwizgranie w obecności książąt Lotaryngii, Frankonii, Bawarii i Szwabii pełniących w czasie ceremonii służbę dworską. Otton zwrócił się przede wszystkim ku wschodowi umacniając marchie i osadzając nad Łabą i Salą markgrafów Her- -10- manna Billunga (936) i Gerona (936). Z Madgeburga (klasztor św. Maurycego) wyszła też misja do Słowian Połabskich. Otton na tle swego dążenia do umocnienia władzy królewskiej popadł w zatargi z książętami dzielnicowymi, a nawet z członkami własnego rodu. W końcu jednak starał się obsadzić księstwa krewnymi, prowadził też aktywną politykę w stosunku do Frankonii Zachodniej, zyskując tam wpływy i odcinając frondującym książętom drogę do ewentualnych sojuszy przeciwko sobie. Polityka kościelna Otton potrafił także podporządkować sobie biskupów, rozszerzając m.in. poprzez Kościół terytorialny zasięg swych wpływów. Na północy założył biskupstwa w Hobolinie (Havelberg) i Braniborze (Brandenburg), obliczone na chrystianizację Słowian. W Czechach zhołdował Bolesława I. Jednakże najważniejszym terenem była Italia, poprzez którą prowadziła droga do korony cesarskiej. Sprawy włoskie; pierwsza wyprawa; cezaropapizm Otton skorzystał z sytuacji, kiedy jego wasal Berengar z Ivrei ogłosił się królem Italii, a Adelajda, młoda wdowa po Lotarze wezwała go na pomoc: wyprawił się do Włoch, gdzie poślubił Adelajdę i w Pawii zhołdował możnowładców Lombardii (951), Berengariuszowi pozostawił tytuł króla, jako swemu wasalowi. Otton wyraźnie rywalizował o wpływy w Italii z władcami Burgundii, książętami Bawarii i Szwabii. Powstanie syna -11- Ottona z pierwszego małżeństwa Liudolfa przeciw ojcu udało się opanować m.in. dzięki poparciu Kościoła. Z trudności Ottona skorzystali jednak Słowanie Połabscy buntując się w 954 r. W następnym, 955 r. najazd węgierski został odparty zwycięstwem nad Lechem. Zabezpieczywszy państwo od tej strony, utrwalał Otton system cezaro-papistyczny w Rzeszy, stosując inwestyturę wobec biskupów i opatów przy pomocy pastorału i pierścienia, a więc insygniów duchownych. Dobra kościelne zostały też obciążone serwitutem królewskim (stan, daniny). Beneficja obsadzane były najczęściej członkami tzw. kaplicy królewskiej, a więc urzędnikami z najbliższego otoczenia monarchy. Poprzez koronację (namaszczenie) i funkcję opiekuna Kościoła posiadł Otton w szczególny sposób znamiona osoby poświęconej (sakralnej), mającej z tego tytułu prawo zabierania głosu w wielu jego sprawach. Z kolei kler uzyskiwał coraz więcej przywilejów i stawał się najważniejszym ze stanów. Ten system cezaropapistyczny mógł zyskać na zwartości jedynie poprzez włączenie weń samego papiestwa. Tutaj jednak, mimo sukcesów politycznych w Italii, na przeszkodzie stanęło papiestwo doby reformy. Draga wyprawa wioska; koronacja Ottona I Druga wyprawa włoska (961-965) nastąpiła znowu na wezwanie, tym razem papieża Jana XII, który znalazł się w opresji ze strony Berengara. Otton zabezpieczył się w Rzeszy, koronując na króla syna swego Ottona II. Słaby papież Jan XII zgodził się na koronację Ottona I na cesarza rzymskiego, 2 II 962. Odtąd tytuł cesarski pozostanie już przy królu niemieckim. Ce- -12- sarz odwzajemnił się papieżowi potwierdzeniem wcześniejszych darowizn, ale odnowił także cesarskie prawa frankońskie w stosunku do papiestwa i Państwa Kościelnego, który to akt nosi nazwę Privilegium Ottonianum. Uniwersalizm cesarski a poczucie suwerenności innych panujących Cesarstwo mogło istnieć tylko jako kontynuacja imperium rzymskiego. To jednak istniało de facto w Bizancjum. Sens zatem istnienia cesarstwa zachodniego polegał na ochronie papiestwa i chrześcijaństwa zachodniego w ogóle. Stąd też cesarze rościli sobie prawo do zwierzchności nad innymi władcami, którzy z kolei dążyli do suwerenności politycznej. W pełni egzekwowali ją wówczas królowie Francji (Frankonii zachodniej). Inne ziemie, jak Węgry, Polska, Dania uznawały zwierzchność władcy niemieckiego nie jako cesarza, ale w zależności od sytuacji politycznej i wynikającej z niej przewagi cesarskiej. Tak więc Gero zdołał chwilowo narzucić zwierzchność Mieszkowi I, ale tylko z terytoriów między Odrą i Wartą, co jednak nie oznaczało wejścia tych ziem w skład Rzeszy. Cesarstwo zachodnie a Bizancjum Otton I koncentrował swe wysiłki na opanowaniu trudnej sytuacji w Rzymie i Italii, gdzie znajdował się klucz do jego godności cesarskiej. Po opanowaniu południowej Italii, do której rościło sobie prawo Bizancjum, Otton popadł z nim w konflikt. Kompromisowe wyjście to rezygnacja z części terytorium południowo-włoskiego (Apulii) i koronacja w 967 r. na współcesarza syna Ottona II ożenionego z Teofano, bratanicą cesarza bizantyńskiego Jana. -13- Metropolia magdeburska i ekspansja na wschód Drugim kierunkiem ekspansji ottoniańskiej był wschód. W 967 r. utworzył arcybiskupstwo w Magdeburgu z sufraganiami: Hawelberg, Brandenburg, Miśnia i Merseburg. Był to punkt wyjściowy do szerokiej ekspansji kościel-no-politycznej na wschód od Odry, a zarazem główna przyczyna szukania przez Mieszka I innej, niż niemiecka, drogi do chrześcijaństwa zachodniego. Otton I zmarł w jesieni 973. Symboliczne, bo wskazujące niejako drogę „parcia na Wschód", jest jego miejsce spoczynku w katedrze magdeburskiej. c) Ostatni cesarze dynastii saskiej Dalsze próby konsolidacji Rzeszy i walka z Saracenami w Italii Otton II (*955, 961 król, 967 współcesarz - f983). Musiał najpierw zabezpieczyć cesarstwo przed zewnętrznymi wrogami (Harald Sinozęby duński) i siłami odśrodkowymi w Rzeszy, zwłaszcza zdusić powstanie swego kuzyna Henryka Kłótnika bawarskiego. Te trudności starał się wszakże Otton II przezwyciężyć głównie za pomocą kompromisów. Lotaryngia przejściowo opanowana przez Francję, pozostała jednak przy Niemczech. W Italii, dokąd udał się w latach 980-983, opanował sytuację w Rzymie, zgłosił też pretensje do południowych Włoch z tytułu swych prerogatyw cesarskich, poniósł jednak klęskę od Saracenów w 982 r. pod Cap Colonne. W roku 983 koronował w Weronie swego dwuletniego syna Ottona na króla. Jednak sztucznie stworzona przewaga niemiecka na wschodzie została zachwiana przez powstania Dunów i Słowian Połabskich (zburzono Hobolin, Brandenburg, Hamburg). Zwierzchnictwo Rzeszy cofnęło się do linii Łaby. 7 grudnia 983 Otton II umarł w Rzymie, co jest również o tyle symboliczne, iż punkt ciężkości jego rządów wyraźnie mieścił się w Italii. Regencja Teofano i Adelajdy Otton III (*980, król 983, cesarz 996 - l002). Nie udała się próba zagarnięcia przez Henryka Kłótnika opieki nad Ottonem III. Regencję powierzyli możnowładcy cesarzowej matce Teofano. Po jej śmierci w roku 991 opiekę przejęła babka Adelajda. -14- Polityka wioska Ottona III Już w wieku 14 lat Otton III przejął osobiście rządy. Państwo znajdowało się w trudnym położeniu. Otton zaczynał wprawdzie od opanowania sytuacji w rejonie Słowian Połabskich (Obodryci), ale główne zainteresowanie skupił na Italii, gdzie w roku 996 osadził na tronie papieskim swego kuzyna Brunona Karynckiego jako Grzegorza V i od niego otrzymał koronę cesarską. Razem z następnym papieżem Sylwestrem II, swym dawnym nauczycielem (Gerbert Aurillac), próbował Otton III odnowić ideę cesarstwa rzymskiego. To wymagało obecności w Rzymie, gdzie na Awentynie w czasie drugiej wyprawy włoskiej założył swój dwór. Uniwersalne imperium chrześcijańskie; wizyta w Gnieźnie Otton marzył o chrześcijańskim uniwersalnym imperium rzymskim. W Gnieźnie w roku 1000 u grobu swego przyjaciela Wojciecha Sławniko-wica asystował przy założeniu tam przez papieża arcybiskupstwa, które wraz z sufraganiami obejmowało tereny będące we władaniu „brata i pomocnika cesarskiego" Bolesława Chrobrego. Faktycznie oznaczało to uznanie suwerenności Polski w stosunku do cesarstwa. Podobnie jak Polska, w planach uniwersalistycznych cesarza znalazły się Węgry, które otrzymały arcybiskupstwo w Granie, Stefan zaś koronę królewską. Otton III wrócił do Rzymu, gdzie napotkał na opozycję, której nie zdążył opanować, zmarł bowiem na malarię w wieku 21 lat, w styczniu 1002. Polityka wewnętrzna i wschodnia Henryk II (*973, 1002 król, 1014 cesarz - l024). Syn Henryka Kłót-nika bawarskiego widział punkt ciężkości swego władania w Niemczech. Starał się zjednać sobie książąt, ale oparł się głównie na książętach duchownych, biskupach. Na wschodzie skupił cały swój wysiłek ekspansyjny, napotkał tam jednak na mocarstwową politykę Bolesława Chrobrego. Pod znakiem wojny z nim stało niemal całe panowanie Henryka II. Po wypędzeniu przy pomocy Czechów Chrobrego z Czech w 1004, odzyskał Henryk II koronę włoską. Zyskał prawa lenne nad Burgundią. Obok utrwalania wpływów na wschodzie, co wyrażało się m.in. korzystnym dla Henryka pokojem merseburskim zawartym z Chrobrym w roku 1013 i małżeństwem Mieszka II z Rychezą, córką Ezzo hrabiego Palatynatu, zadbał w 1014 Henryk o koronację cesarską w Rzymie, poniechał jednak rozwiązywania trudności nurtujących Państwo Kościelne i zwrócił się ponownie przeciw Chrobremu, nie uzyskując jednak korzystniejszego rozstrzygnięcia w pokoju budziszyńskim z r. 1018, niż to miało miejsce pięć lat wcześniej w Merseburgu. Trzecia wyprawa wioska i zholdowanie Normanów sycylijskich W trzeciej wyprawie włoskiej 1021-1022 zdołał zhołdować na południu Normanów, osiadłych tam od 1017 r. Trudno jednak mówić o opanowaniu sytuacji politycznej we Włoszech, zwłaszcza że papież Benedykt VIII zabiegał o pomoc cesarską nie tylko przeciw Normanom, ale o wiele bardziej szukał poparcia cesarskiego dla koniecznej reformy kościelnej, na której urzeczywistnienie trzeba było jeszcze czekać z górą pół wieku. Henryk II zmarł w 1024 r., a 1146 został przez Eugeniusza III kanonizowany. -15- d) „Renesans ottoniański" Kultura karolińska; szkoły, twórczość piśmiennicza Tak z wieloma zastrzeżeniami można by nazwać nawrót do kultury karolińskiej widoczny w czasach dynastii saskiej, zwłaszcza za ostatnich jej przedstawicieli. Poprzez Italię dokonywał się zwrot ku twórczości starożytnej, nie tylko rzymskiej, ale wskutek styczności z Grekami w południowej Italii, także greckiej. Powszechne panowanie łaciny sprawiało, iż szkoły katedralne - ówcześnie główne centra oświatowe, przygotowywały nie tylko do stanu duchownego, ale także do służby państwowej. Twórczość ówczesna czerpała głównie ze skarbca patrystycznego, ale powstały też nowe gatunki, zwłaszcza w dziedzinie historiografii - kroniki, jak Widukinda z Kor-wei, Luitpranda z Cremony, czy Thietmara z Merseburga, żyjących pod koniec X i na początku XI w. Centrami bibliotecznymi i szkolnymi były również klasztory, św. Emerana w Regensburgu, Maksymina w Trewirze, St. Gallen, Reichenau. Obok Kościoła głównymi mecenasami ówczesnej nauki byli władcy, których kancelarie nie tylko potrzebowały ludzi wykształconych, ale stwarzały też okazję kształcenia się. 3. Frankowie saliccy (1024-1125) Powiększenie terytorium i wpływów Rzeszy: Lombardia i Burgundia; Czechy i Węgry Konrad II (*ok. 990) wybrany 4 IX 1024 królem przez większość możnych był prawnukiem Ottona I. Po koronacji, w czasie objazdu państwa zyskał powszechne uznanie. W roku 1026 odbył koronację w Mediolanie i podporządkował sobie Lombardię. Następnie w 1027 r. w Rzymie koronował się na cesarza. Od bezdzietnego Rudolfa III burgundzkie-go otrzymał potwierdzenie obietnicy dziedziczenia tronu Burgundii. Już w 1026 desygnował swego syna Henryka (III) jako swego następcę, ko- -16- ronowanego na króla w Akwizgranie. Mając nadto władzę nad księstwem Bawarii zyskał w Rzeszy silne oparcie. Konrad II z powodzeniem powiększał swe terytorium. W 1032 r. po śmierci Rudolfa III przyjął godność króla burgundzkiego. Zyskał przez to kontrolę nad wszystkimi drogami przez Alpy do Italii. W roku 1033 podporządkował sobie też Mieszka II, pozbawiając go tytułu królewskiego. Konrad zhołdował Normanów na południu Italii, umocnił też swe panowanie w Mediolanie. W chwili śmierci w 1039 r. syn jego Henryk III, w międzyczasie koronowany też na króla Burgundii i władający obok Bawarii Szwabią, bez trudu uzyskał następstwo po ojcu (*1017, 1028 król, 1046 cesarz - f 1056). Zaczął panowanie od podporządkowania sobie króla czeskiego Brzety-sława i opanowanych przez tego ostatniego terenów polskich. Węgry utraciły w 1043 na rzecz Niemiec ziemie między Litawią i Fiszą. Nadto król Węgier Piotr w zamian za pomoc niemiecką musiał uznać się lennikiem Henryka III. I i II wyprawa rzymska; wpływ na papiestwo; Patricius Romanus W czasie swej pierwszej wyprawy włoskiej król zlikwidował schizmę papieską (synod w Sutri 1046) osadzając na tronie apostolskim Klemensa II, który z kolei dokonał koronacji cesarskiej pary królewskiej (1046). Jako „patricius romanus" cesarz miał wpływ na wybór papieży, co wszakże by- -17- ło o tyle pomyślne, że pomogło ukrócić machinacje rodów rzymskich przy obsadzaniu Stolicy Apostolskiej. To z kolei torowało drogę reformie kościelnej, zapoczątkowanej już w benedyktyńskim opactwie w Cluny. Henryk III wspierał ją, m.in. odbywając w 1055 r. wraz z papieżem Wiktorem II synod reformistyczny we Florencji. W 1053, podobnie jak kiedyś Konrad, Henryk III nakazał wybrać królem swego syna Henryka (IV). W czasie drugiej podróży rzymskiej (1055) cesarz rozbił wrogie sobie przymierze w północnej Italii, co przyczyniło się do rozpadu sprzysiężenia południowo-niemieckich książąt. Henryk III zmarł w 1056 w wieku 39 lat w obecności papieża Wiktora II, którego opiece powierzył syna Henryka i cesarstwo. Regencja i rozprzężenie w Rzeszy Henryk IV (*1050, król 1053, cesarz 1084 - f 1106) miał więc wówczas 6 lat. Z konieczności uprawiany przez ostatnich monarchów cezaropapizm umacniał ich władzę zarówno w Rzeszy jak i Italii. Teraz w czasie regencji (cesarzowa Agnieszka do 1062) książęta Rzeszy zyskali daleko idącą samodzielność. Psuły się też stosunki w Rzymie, gdzie partia cesarska wybrała antypapieża Honoriusza II przeciwko Aleksandrowi II, wybranemu bez zgody dworu przez koła reformistyczne (1061). Walka Henryka IV o zwartość Rzeszy Henryk IV przejął rządy osobiście w r. 1065. Musiał też od razu podjąć walkę przeciwko broniącym nabytych w czasie regencji suwerenności książętom, a także przeciwko powstaniom Obodrytów pustoszących organizację kościelną i przywracających kult pogański. Stosując metodę przywileju i represji opanował Henryk IV sytuację wewnętrzną. Z kolei komplikowały się sprawy w Rzymie i w Italii. -18- Spór o inwestyturę między Henrykiem IV i Grzegorzem VII Na synodzie wielkopostnym w 1075 r. Grzegorz VII ekskomunikował niektórych nie przybyłych biskupów niemieckich i wszczął sprawę przeciwko doradcom Henryka IV i jemu samemu za udzielenie inwestytury na arcybiskupstwo mediolańskie. Wywołało to oburzenie na dworze królewskim. Także biskupi niemieccy w większości wypowiedzieli papieżowi posłuszeństwo na synodzie w Wormacji w 1076 r. Wprawdzie i Henryk wezwał papieża do złożenia urzędu, ale Grzegorz VII w tymże roku na wielkopostnym synodzie rzymskim zabronił królowi dalszego sprawowania władzy, i rzucając nań klątwę, zwolnił poddanych z przysięgi. Postępowanie papieża należy rozumieć w kontekście podjętej przezeń reformy Kościoła polegającej na poddaniu agend kościelnych wyłącznie władzy duchownej. Najważniejszą sprawą było obsadzanie biskupstw, które w monarchii karolińskiej było całkowicie w gestii monarchy. To monarcha udzielał inwestytury (gest przekazania urzędu przez wręczanie insygniów: berła i pastorału) zarówno w dziedzinie duchownej, jak i świeckiej, polegającej na przekazaniu uposażenia (beneficjum) związanego z urzędem. Grzegorz VII chciał zreformować Kościół także na niższych szczeblach hierarchicznych, zwalczając małżeństwa kleru i świętokupstwo (zdobywanie godności kościelnych drogą przekupstwa). Chodziło nadto o zastąpienie tzw. kościołów prywatnych (fundator był właścicielem kościoła) pa-tronatem nad kościołami (fundator posiadał pewne przywileje, w zamian za pewne ciężary ponoszone na rzecz kościoła). W istocie więc reforma gregoriańska nie miała ostrza politycznego. Na linii cesarz - papież przybrała ona jednak charakter walki o hegemonię jednego z nich, zatem automatycznie schodziła na tory walki politycznej. Miało to konkretne reperkusje w Rzeszy. -19- Opozycja antycesarska w Rzeszy; Canossa i schizma królewska w Niemczech Teraz podniosła głowę opozycja książąt, która groziła Henrykowi pozbawieniem tronu jeśli w ciągu najpóźniej jednego roku nie pojedna się z papieżem. Król udał się więc z konieczności do Górnej Italii i przeciął papieżowi zmierzającemu do Niemiec na synod drogę w pobliżu zamku Canossa, gdzie odbył trzydniową pokutę i 28 I 1077 otrzymał absolucję. Król zobowiązał się przyjąć rozjemstwo papieża w swym sporze z książętami. Ci jednak nie chcieli pojednania, obierając królem Rudolfa z Rheinfelden. W Niemczech zapanowała więc schizma królewska. Papież zachował wobec niej neutralność, większość biskupów stanęła jednak po stronie Henryka. Liczba jego zwolenników wzrosła jeszcze kiedy Grzegorz VII w 1080 r. ponownie ekskomuniko-wał króla za stosowanie inwestytury insygniami kościelnymi przy obsadzaniu biskupstw. Synod w Brixen pozbawił nawet papieża władzy i wybrał antypapie-ża w osobie arcybiskupa Rawenny Wiberta jako Klemensa III (1080). Równocześnie zmarł antykról Rudolf. Henryk IV wyruszył w r. 1081 do Włoch. Wyprawa Henryka do Wioch, koronacja cesarska przez anrypapieża Dopiero po trzech latach udało się Henrykowi przełamać opór rzymian i wprowadzić na Stolicę Apostolską Klemensa III, który koronował go na cesarza. Najazd Normanów z południa zmusił Henryka IV do odwrotu, ale jego władza w Italii i w Niemczech była ustabilizowana. Wprawdzie korono- -20- wany na króla najstarszy syn Konrad zwrócił się przeciwko ojcu, co go kosztowało koronę oddaną młodszemu Henrykowi (V) (1099), ale i ten pozbawiony za życia cesarza prawa do współrządów, widział w polityce ojca wobec papiestwa i książąt niebezpieczeństwo dla Rzeszy. Pojmał więc cesarza i zmusił do abdykacji (1105). Henryk IV uwolnił się wprawdzie i podjął próbę odzyskania władzy, ale 7 VIII 1106 zakończył życie. Dopiero w 1111 r. po zdjęciu klątwy mógł się w Spirze odbyć jego kościelny pogrzeb. Polityka wschodnia Henryka V Henryk V (* 1086, król 1098 (wybór), cesarz 1111 - tH25) kontynuował wewnętrzną politykę ojca i jak on stosował inwestyturę. Z Saksonii z powodzeniem utrwalał panowanie nad północnowschodnimi Słowianami (książę saski Lotar z Supplinburga). Wyprawy Henryka V przeciwko Polsce i Węgrom pozostały bezowocne, natomiast udało się przywrócić zwierzchność nad Czechami. Układ w Sutri 1111; uwięzienie papieża i koronacja cesarska W czasie swej pierwszej wyprawy do Italii, król układem w Sutri z Paschalisem II w 1111 uzyskał rozdział między urzędem biskupim a beneficjum nadawanym przez władcę, co dzieliło także inwestyturę i wynikające z niej zależności feudalne na świecką i kościelną. Papież nie mógł się wobec opozycji biskupów wywiązać z umowy, dlatego został przez Henryka uwięziony do czasu aż przyznał mu prawo inwestytury i koronację cesarską. Cesarz musiał jednak stłumić rewoltę książąt w Niemczech (1115), zanim wrócił do Rzymu, gdzie spór o inwestyturę wlókł się, skłaniając cesarza do wyniesienia na tron papieski w r. 1118 powolnego sobie antypapie-ża Grzegorza VIII. Konkordat wormacki 1122 Dopiero jednak nowy papież Kalikst II (1119-1124) skłonny był do dalszych negocjacji z Henrykiem kończących wojnę o inwestyturę na korzyść papieża tzw. konkordatem wormackim. Wybrany biskup lub opat Rzeszy otrzymywał odtąd od cesarza tzw. regalia (dobra związane z urzędem, czyli beneficjum) poprzez inwestyturę przy pomocy berła. To zrównywało biskupów Rzeszy z książętami jako lenników cesarza. Misja Ottona z Bambergi na Pomorzu Pod koniec rządów Henryka V biskup z Bambergi Otton podjął za zgodą papieża i cesarza misję na Pomorzu (1124-1125). Inicjatywa wyszła od Bolesława Krzywoustego i cieszyła się poparciem wielmożów pomorskich, rozumiejących korzyści płynące z chrystianizacji. Kolejna wyprawa misyjna w 1128 r. przyniosła również sukcesy na polu chry-stianizacyjnym, hamując reakcję pogańską, częściowo wywołaną ekspansją polityczną Krzywoustego na Pomorzu. Dawało to z kolei nowemu królowi niemieckiemu Lotarowi III okazję do budowania tam wpływów niemieckich, czemu druga misja Ottona w pewnym stopniu służyła, zwłaszcza że do końca życia (1139) posiadał on jurysdykcję biskupią nad schrystianizowanymi terenami pomorskimi. Henryk V zmarł w 44 roku życia jako ostatni władca salijski. -21- 4. Lotar III (*1075, król 1125, cesarz 1133 ~ 1137) Lotar z Supplinburga i opozycja Hohenstaufów Henryk V zmarł bezpotomnie. Do spodziewanego wyboru Fryderyka Szwabskiego nie doszło wskutek interwencji arcybiskupa Moguncji Adalberta na korzyść Lotara z Supplinburga, księcia saskiego. Lotar bardziej niż poprzedni władcy bliski był reformie kościelnej. W Rzeszy jednak Staufo-wie zignorowali nowego władcę, a na oblężenie przezeń bastionu frankońskiego, Norymbergi odpowiedzieli wyborem w 1127 r. antykróla w osobie Konrada, brata Fryderyka Szwabskiego. Wprawdzie uzyskał on w Mediolanie żelazną koronę oddającą mu we władanie Lombardię, nie miało to jednak istotnych następstw politycznych. Pojednanie z papiestwem i koronacja cesarska W Rzymie Lotar opowiedział się po stronie Innocentego II, a przeciwko antypapieżowi Anakletowi II (1130). Miało to o tyle większe znaczenie, iż po tej samej stronie był niemiecki episkopat. Król, ulegając perswazjom Bernarda z Clairvaux, zrezygnował z roszczeń o przywrócenie inwestytury w dawnym kształcie. Lotar koronował się na cesarza w bazylice laterańskiej w 1133 r., bowiem bazylika św. Piotra była w tym czasie w rękach króla Rogera II Sycylijskiego. -22- Ekspansja na wschód i wewnętrzne sprawy Rzeszy W polityce zagranicznej Lotar popierał ekspansję na wschód, o czym świadczy choćby nie zrealizowany zamysł podporządkowania Gniezna i Lundu Magdeburgowi. Bolesław Krzywousty płacił jednak trybut jako lennik z tytułu Pomorza i Rugii (!), podobnie król Danii Eryk II. W polityce wewnętrznej odnotował jednak sukces doprowadzając do abdykacji anty-króla Konrada i ugody ze Hohenstaufami. Zwycięstwo nad Normanami na Sycylii (Roger II) było przejściowe (1137). Innocenty II uważający Sycylię za swe lenno bez entuzjazmu przyjął sukcesy cesarskie. Nadto brakowało Lotarowi sił do dalszego prowadzenia działań wojennych. W drodze powrotnej, tuż po przekroczeniu Alp zmarł 4 grudnia 1137. 5. Hohenstaufowie. Konrad III, Fryderyk I Barbarossa, Henryk VI, podwójny wybór: Filip Szwabski i Otton IV, Fryderyk II, Konrad IV Pierwszy Hohenstauf na tronie cesarskim Były antykról Konrad, jako trzeci tego imienia władca na tronie niemieckim (*1093, król 1138 - f 1152) został wybrany dzięki arcybiskupowi Trewira Albero. Naraziło go to na walkę z zięciem zmarłego cesarza Henrykiem Pysznym Welfem, a pośrednio także z innymi popierającymi tego ostatniego książętami. Pierwszy Stauf na tronie niemieckim stracił z oczu groźnego rywala na południu Włoch, Rogera II. Przyczyną tego było nie tylko zaabsorbowanie sprawami wewnątrzniemieckimi, ale także udział w drugiej wyprawie krzyżowej (1147-1149). Kontakty z Bizancjum; wyprawa krzyżowa; pacyfikacja Słowian Połabskich Nawiązał też bliskie kontakty z Manuelem I, cesarzem Bizancjum, któremu oddał za żonę swą szwagierkę Bertę z Sulzbach, w Bizancjum znaną jako cesarzowa Irena. W czasie, kiedy Konrad przebywał na wyprawie krzyżowej, w Rzeszy ogłoszono powszechny pokój, jednak książęta sascy, m.in. Albrecht Niedźwiedź, arcybiskup Fryderyk I z Magdeburga podjęli wyprawę krzyżową przeciw Słowianom Połabskim. Niektóre z tych plemion już były chrześcijańskie, ale chodziło o umocnienie władzy niemieckiej między Odrą i Łabą. Konrad natomiast w czasie wyprawy krzyżowej postarał się o zawarcie sojuszu z cesarzem Manuelem przeciwko Rogerowi II Sycylijskiemu. Walka z wrogami wewnętrznymi Ważniejsze było jednak pokonanie wrogów wewnętrznych. Udało się to wobec Welfa VI, natomiast chybiła wyprawa przeciwko Henrykowi Lwu w 1151 r. Zresztą Konrad umarł w następnym roku w Bamberdze, nie zdążywszy udać się do Rzymu na koronację, gdzie oczekiwał go zarówno papież Eugeniusz III jak i senat rzymski. -23- Fryderyk Barbarossa umacnia autorytet cesarski Fryderyk I Barbarossa (*1122 ?, król 1152, cesarz 1155 - fü90), bratanek zmarłego króla i kuzyn Henryka Lwa, postanowił przede wszystkim uregulować sprawy Rzeszy przez podział księstw między wielmożów. Barbarossa potrafił także ujednać się z Eugeniuszem III, któremu przyrzekł pomoc przeciw Normanom na Sycylii i niesfornym często rzymianom, za co otrzymał obietnicę koronacji cesarskiej. W czasie wyprawy włoskiej w 1155 Fryderyk wprawdzie się koronował, ale nie opanował sytuacji w Rzymie, ani też nie wywiązał się z obietnicy pomocy przeciwko Normanom. Papież Hadrian IV, nieufny wobec Niemców, wolał więc sam z nimi się układać (układ w Benewencie 1156). Wprawdzie do koronacji Fryderyka w Rzymie doszło 18 VI 1155, podobnie jak do zholdowania wasali w północnych Włoszech, pozycja jednak Fryderyka na Półwyspie Apenińskim była niepewna. Walka z papiestwem i Ligą Lombardzką Kanclerz i arcybiskup koloński Rainald z Dassel wypracował plan odnowienia autorytetu cesarskiego, nie tylko w Rzeszy, co oczywiście musiało doprowadzić do sporu z papiestwem. Przez małżeństwo z Beatrix burgundzką zyskał Fryderyk bezpośrednią władzę nad Górną Burgundią i Prowansją. Fryderyk czynny jest też w polityce wschodniej, interweniując w Polsce na rzecz Władysława II, utwierdzając panowanie synów tegoż na Śląsku. Było to zręczne przypomnienie o związkach lennych. -24- Na terenie włoskim polityka cesarska natrafiła na przeciwności, które go uwikłały w długotrwałą walkę zarówno z papiestwem jak i miastami lombardzkimi. Według teorii Rainalda z Dassel uniwersalizm cesarski wymagał podporządkowania innych państw cesarzowi, papiestwo zaś widział jako biskupstwo Rzeszy. Już wtedy odwoływano się w uzasadnianiu istoty władzy cesarskiej do prawa rzymskiego (bolońska szkoła prawnicza). Przede wszystkim postanowił Feryderyk odzyskać utracone na rzecz miast lombardzkich przez poprzedników regalia (przywileje najczęściej natury gospodarczej, monopole, wolność od danin i podatków). Cesarz bezwzględnie tępił opozycję. To obudziło czujność papieża, którym po śmierci Hadriana IV (Anglik) został Włoch Roland Bandinelli - Aleksander III. Znowu nastąpiła schizma papieska, bowiem zwolennicy cesarza w odpowiedzi wybrali papieżem Wiktora IV. Zawiązana antycesarska Liga Lom-bardzka (miast), sprzymierzona z papieżem i Normanami, trapiąca wojska cesarskie epidemia pokrzyżowała plany cesarskie, głównie chęć intronizacji w Rzymie nowego antypapieża, Paschalisa III. Klątwa papieska ciążąca na cesarzu jako popleczniku schizmy zmobilizowała przeciw Fryderykowi pretendentów do tronu cesarskiego, wśród których był nawet Henryk II angielski i cesarz bizantyński Manuel Komnen. -25- Pokój z papieżem i Ligą Lombardzką Nie mogąc zbrojnie pokonać przeciwników w Italii, pogodził się cesarz z papieżem i w pokoju weneckim uznał wyłączność praw Aleksandra III do tronu papieskiego. Z innymi przeciwnikami zawarł cesarz krótkotrwałe ro-zejmy, potrzebne mu do pokonania opozycji Welfów w Niemczech. W 1183 r. zawarł też pokój z Ligą Lombardzką, pozostawiając jej wszystkie przywileje w zamian za uznanie zależności lennej. Układem z bezdzietnym Wilhelmem II sycylijskim uzyskał cesarz tamtejszą koronę dla swego syna Henryka VI. W Rzymie znowu zaczęto obawiać się okrążenia Państwa Kościelnego przez cesarza. Śmierć Barbarossy i panowanie Henryka VI Fryderyk Barbarossa zmarł śmiercią tragiczną w czasie wyprawy krzyżowej w 1189 r. Regentem w Rzeszy był wówczas Henryk VI, który jednocześnie zyskał prawa do tronu sycylijskiego po zmarłym właśnie Wilhelmie II. Mając za plecami opozycję welficką w Niemczech i nieufność papieża, Henryk VI znalazł się w trudnej sytuacji. Henryk VI (* 1165, król 1190, cesarz 1191 - 1197). Z zamieszania skorzystał kuzyn Wilhelma II, Tankred, który objął koronę sycylijską. Henryk VI zdołał się koronować w Rzymie w 1191 r., nadto biorąc podstępnie w niewolę wracającego z wyprawy krzyżowej króla angielskiego Ryszarda Lwie Serce, wymógł na nim m.in. wyrzeczenie się przymierza z Tankredem. Teraz opanowanie Sycylii było kwestią czasu i nastąpiło w 1194 r. (zresztą bez walki, po śmierci Tankreda). Henryk VI usiłował na drodze rokowań z książętami Rzeszy zapewnić sobie dziedziczność tronu niemieckiego i cesarskiego. Odżyły obawy Stolicy Apostolskiej, która w polityce sycylijskiej cesarza widziała naruszenie swych praw lennych w odniesieniu do Sycylii, a nadto obawiała się zbytniego rozbudowania wpływów cesarskich w tym rejonie. Czynna polityka Henryka VI w basenie Morza Śródziemnego, (m.in. chwilowe zyskanie wpływów w Bizancjum) rodziła szansę na sztuczne rozszerzenie wpływów niemieckich, z czym nie godzili się także możni sycylijscy. Powstanie antycesarskie na Sycylii zostało wprawdzie stłumione, ale wyprawa krzyżowa planowana w celu opanowania posiadałości bizantyńskich nie doszła do skutku, gdyż cesarz w wieku 31 lat zmarł 28 września 1197 na malarię. Opieka papieska nad trzyletnim Fryderykiem II Trudne dziedzictwo po Henryku VI znalazło się w rękach papieża, którego umierający cesarz jako seniora Sycylii prosił o opiekę nad trzyletnim synem Fryderykiem II. Papież nie mógł jednak patronować utrwalaniu się władzy cesarskiej w Italii, toteż polityka Rzymu szła w kierunku rozdzielenia panowania na Sycylii od panowania w Rzeszy. Innocenty III obrany papieżem w 1198 r. gotów był zatem strzec praw małego Fryderyka do korony sycylijskiej jako matczynego dziedzictwa, nie chciał jednak, by zasiadał on na tronie niemieckim. Walka o tron w Niemczech między Staufami i Welfami W 1198 r. Niemcy były rozdarte podwójnym wyborem królewskim między stronnictwa Staufów i Welfów. Pierwsze wybrało młodszego syna Fryderyka I, Filipa Szwabskiego (*1176, król 1198 - 1208 ). Z kolei syn Henryka Lwa, hrabia Otton z Poitou wybrany został przez mniejszość, z popar- -26- ciem jednak angielskim i papieskim, a także północnoniemieckich książąt, jako Otton IV (*ok. 1177, król 1198, cesarz 1209 - 1218). Rola Innocentego III Innocenty III utwierdził swe prerogatywy do aprobowania wyboru cesarskiego i konieczności dokonania tego wyboru przez określonych elektorów (późniejsi książęta elektorzy - Kurfürsten). Papież powoływał się na rolę papiestwa w przeniesieniu cesarstwa z Bizancjum do Rzymu i rolę papieża w koronacji Karola Wielkiego. Fronda welficka była słaba, z kolei Otton IV cieszył się coraz większym uznaniem. W zamian za pewne przywileje udzielone papieżowi, zwłaszcza uznanie nie ograniczonego prawa do apelacji rzymskich, papież uznał go i koronował w 1209 r. Było to o tyle proste, że rywal już nie żył. Sięgnięcie Ottona IV po panowanie na Sycylii (1210) ściągnęło na niego klątwę papieską. Innocenty III poparł teraz Fryderyka (II) władającego Sycylią jako antykróla w Niemczech. Koronacja Fryderyka II we Frankfurcie 1212 i w Akwizgranie 1215. Polityka sycylijska cesarza Fryderyk II (*1194, król 1196/1212, cesarz 1220 - l250). Jego pojawienie się w Niemczech spowodowało skupienie się wokół niego zwolenników Staufów. W 1212 został ponownie wybrany i koronowany w Frankfurcie. Koła kościelne uspokoił potwierdzając Złotą Bullą z Eger wszystkie nadane Kościołowi przez Ottona przywileje. Otton IV pokonany w wojnie z Francją (1214 bitwa pod Bouvines) tracił na znaczeniu i umarł w Harz-burgu w 1218. Teraz Fryderyk, mając możnowładztwo niemieckie po swej stronie, koronował się w 1215 w Akwizgranie. W stosunku do papieża prowadził Fryderyk II politykę dwulicową. Nie chciał zrezygnować z Sycylii, którą zgodnie z obietnicą winien przekazać swemu synowi Henrykowi VII. Uczynił to fikcyjnie, faktycznie dążąc do ugruntowania swej zwierzchności -27- nad Sycylią. Następca Innocentego III (f 1216), Honoriusz III, jako były wychowawca Fryderyka miał do niego słabość i on jednak niepokoił się polityką sycylijską króla, nadto jego zwlekaniem z wypełnieniem ślubu udania się na wyprawę krzyżową, złożonego w Akwizgranie podczas koronacji. W 1220 następuje koronacja cesarska, z okazji której Fryderyk potwierdził swą rezygnację z wykonywania większości ze swych uprawnień na terytoriach księstw duchownych. Zatarg z Grzegorzem IX i problem stosunku władzy świeckiej do duchownej W 1227 papieżem został Grzegorz IX wyraźnie szukający okazji do osłabienia zbyt ekspansywnego cesarza. Zwlekanie z wyruszeniem na wyprawę krzyżową było powodem klątwy, zignorowanej przez Fryderyka, który w tym stanie w 1228 podjął jednak krucjatę. Grzegorz IX bez powodzenia próbował pozbawić Fryderyka władzy na Sycylii. Niepowodzenie papieskie (pokój w San Germano 1230) dopomogło Fryderykowi do uzyskania zwolnienia z klątwy. Polityka jednak cesarska podzielona była między Włochy i Niemcy. Cesarz chciał uzyskać dziedziczność korony niemieckiej, a mógł to uzyskać tylko schlebiając książętom i pogłębiając i tak już przesadny partykularyzm niemiecki. We Włoszech dążył do uniwersalnego panowania, pokonując miasta lombardzkie, przez co jednak popadł w ponowny konflikt z papieżem. W 1239 znowu znalazł się pod klątwą. Papież jednak zmarł w 1241, a Fryderyk przez 20 miesięcy nie dopuszczał do ponownego wyboru. Wybrany w 1243 Innocenty IV, raczej życzliwy cesarzowi, wolał jednak ujść do Francji, by uniknąć nacisków cesarskich. Papież nie chciał brać na siebie rozstrzygania spraw, które wychodziły daleko poza polityczny status Rzeszy czy Italii. Tu chodziło raczej o zupełnie nowe pojęcie władzy w chrześcijaństwie: z jednej strony pragmatyczne, bazujące na prawie rzymskim pojęcie suwerennej władzy świeckiej. Z drugiej papocezaryzm, który apogeum swe osiągnął za Innocentego III, największy swój sukces święcić miał na zwołanym w 1245 soborze lyońskim. Detronizacja Fryderyka II i walka o tron niemiecki Sobór orzekł detronizację Fryderyka II i wezwał książąt Rzeszy do obrania nowego władcy. Zderzył się ogromny autorytet Kościoła znaczący także w sferze cywilnej, bowiem w średniowieczu nigdy nie oddzielano ostro sacrum od profanum - i autorytarna władza cesarska, gotowa użyć każdego środka dla uzyskania przewagi politycznej. Cesarz sam sobie zaszkodził twardymi rządami zarówno w Niemczech, jak i - bardziej jeszcze - na terenie Italii. Zawsze bardziej sprawy Italii leżały mu na sercu. Nic dziwnego, że na wezwanie papieskie grupa duchownych książąt reńskich obrała w 1246 królem landgrafa turyńskiego Henryka z Raspe (*ok. 1204, król 1246 - f 1247). Fryderyk II, mając wielu zwolenników na południu budował tam nadal silny organizm państwowy. Po śmierci Henryka z Raspe, antykrólem został obrany przez tęże reńską grupę książąt duchownych Wilhelm Holenderski (*1227, król 1247 - -JT256). Fryderyk zmarł, politycznie nie pokonany, w Castel Fiorentino w Apulii 13 XII 1250. Praktycznie po śmierci Wilhelma Holenderskiego w 1256 do -28- wyboru Ryszarda Rudo