PSYCHOLOGICZNE PODSTAWY REWALIDACJI OCIEMNIA�YCH TOWARZYSTWO NAUKOWE KATOLICKIEGO UNIWERSYTETU LUBELSKIEGO -----------------------------------79----------------------------------- ZOFIA S�KOWSKA PSYCHOLOGICZNE PODSTAWY REWALIDACJI OCIEMNIA�YCH LUBLIN 1965 ZOFIA S�KOWSKA PSYCHOLOGICZNE PODSTAWY REWALIDACJI OCIEMNIA�YCH LUBLIN 1965 TOWARZYSTWO NAUKOWE KATOLICKIEGO UNIWERSYTETU LUBELSKIEGO Ok�adk� projektowa� Krzysztof Kurz�tkowski ZAK�ADY DLA NIEWIDOMYCH w LASKACH 05-080 !zabel!n k/Warszawy BIBLIOTEKA TYFLOLOGICZNA S&� WYDAWNICTWO TOWARZYSTWA NAUKOWEGO KATOLICKIEGO UNIWERSYTETU LUBELSKIEGO Wydanie I. Nak�ad 1000 + 20 egzemplarzy. Arkuszy wydawniczych 10. Arkuszy drukarskich 9,75. Papier druk. sat. kl. III, g. 70, 70 X 100. Oddano do sk�adu 3 marca 1965 r. Podpisano do druku 20 sierpnia 1965 r. Druk uko�czono we wrze�niu 1965 r. Zam. 105 17. III. 1965 r. � W-027 � Cena z� 40.� Krakowskie Zak�ady Graficzne, Zak�ad Nr 1. Krak�w, ul. Kazimierza wielkiego 95 WST�P Tematem tej pracy jest analiza prze�y� cz�owieka, kt�ry utraci� wzrok, wykrycie mo�liwo�ci jego adaptacji psychicznej i spo�ecznej oraz wska- zanie dr�g przezwyci�ania ujemnych skutk�w �lepoty. Cel ksi��ki to pog��bienie stosunku do zada�, kt�re spe�nia akcja rewa�idacyjna inwa- lid�w ociemnia�ych. Akcj� t�, tj. pomoc �rodowiska zewn�trznego udzielan� ociemnia�ym celem uzdolnienia ich do pracy i odpowiedniego zatrudnienia 1, b�dziemy wi�c rozpatrywa� wszechstronnie, nie tylko z punktu widzenia aktualnych warunk�w i potrzeb ekonomicznych, ale r�wnie� ze stanowiska psycho- logii wychowawczej i spo�ecznej. Aspekt psychologiczny rewalidacji nie pozwala ograniczy� jej tylko do produktywizacji zawodowej, lecz jest punktem wyj�cia do humanizacji i pedagogizacji stosunku do inwalid�w. Zjawisko rewalidacji ociemnia�ych, jego rozleg�o��, a niejednokrotnie zawi�o�� wyst�puje w charakterystycznej i dotychczas w naszym kraju nie spotykanej formie na tle rzeczywisto�ci wsp�czesnej. Aktualno�� problematyki rewalidacji wynika st�d, �e wi�kszo�� ociemnia�ych to ofiary bezpo�rednie i po�rednie II wojny �wiatowej, to ociemniali �o�- nierze lub ludzie poranieni od�amkami pocisk�w, czy wreszcie dzieci, kt�re wskutek manipulacji znalezionymi niewypa�ami utraci�y wzrok. Podejmuj�c badania dotycz�ce problematyki psychologicznej i peda- gogicznej rewalidacji ociemnia�ych, wykrywamy przemiany w ich za- chowaniu si� i sytuacji spo�ecznej, spowodowane utrat� wzroku, oraz zmierzamy do wskazania dr�g maksymalnej adaptacji psychologicznej i spo�ecznej ludzi pozbawionych wzroku. Nale�y rozpatrywa� te sprawy na tle �rodowiska, w kt�rym ociemniali �yj�, na tle ustawowo uregulo- wanej i praktycznie realizowanej akcji rewalidacyjnej. Szczeg�owy opis terenu bada� i sposobu ich przeprowadzania za- mieszczony jest w rozdziale specjalnie temu po�wi�conym. W ramach 1 A. H u 1 e k, Podstawowe wiadomo�ci z zakresu produktywizacji (rehabilitacji) zawodowej inwalid�w, Warszawa 1957, s. 10; M. S w i � c i c k i, Ekonomika pracy, Warszawa 1954, s. 216. 6 rozwa�a� wst�pnych przedstawi� tylko og�lne wskazania metodologiczne, kt�re przyj�to w niniejszej pracy. Badania prowadzone by�y metod� intensywn�, to znaczy ograniczono ilo�� badanych wypadk�w na rzecz pog��bienia ich analizy. To za�o�enie metodologiczne wydaje si� s�uszne ze wzgl�du na charakter pracy. Rewalidacja jest bowiem z�o�onym procesem psychicznym i spo�ecznym, a badania naukowe maj� tu ods�ania� r�norodne sytuacje warunkuj�ce rozw�j, drogi �yciowe i losy ludzi, odbijanie si� obiektywnych sytuacji w �wiadomo�ci badanych, rodzaj i charakter towarzysz�cych im prze- �y� itp. Ten r�norodny materia� wymaga nast�pnie przejrzystej i wyra�nej klasyfikacji, usystematyzowania zezwalaj�cego na przedstawienie typo- wych sytuacji i ich prawid�owo�ci. Do tego zmierzam w toku pracy. Zasadniczy punkt wyj�cia moich bada� to kontakt osobisty i obserwacja uczestnicz�ca, daj�ca d�ugotrwa�y i wszechstronny wgl�d w �ycie psy- chiczne i spo�eczne ociemnia�ych. Umo�liwia to zrozumienie ich potrzeb, unormowanie stosunku do nich i w�a�ciw� koncepcj� zada� i przebiegu procesu rewalidacji. Literatura naukowa wykorzystana przy pisaniu tej pracy obejmuje polskie i zagraniczne publikacje psychologiczne oraz spo�eczne, dotycz�ce niewidomych. Nale�y zaznaczy�, �e o ile psychologia niewidomych mo�e poszczyci� si� pewnym dorobkiem, to psychologia ociemnia�ych po raz pierwszy jest w mojej pracy wyodr�bniona, ogniskuj�c przy tym swoj� proble- matyk� wok� ludzi doros�ych. Ze wzgl�du na to, i� wi�kszo�� ociemnia- �ych (90%) traci wzrok po 20 roku �ycia, psychologia rewalidacji os�b doros�ych wyrasta z rzeczywistych i pal�cych potrzeb spo�ecznych. Opracowana jest tu ona na podstawie bada� w�asnych i w o�wietleniu literatury tyflologicznej, kt�ra uwzgl�dnia w ostatnim dziesi�cioleciu konieczno�� zaanga�owania psychologii teoretycznej i stosowanej do dzie�a rewalidacji inwalid�w. Pragn� na tym miejscu z�o�y� podzi�kowanie prof. dr Marii Grzego- rzewskiej, tw�rczyni polskiej pedagogiki specjalnej i dyrektorowi Pa�- stwowego Instytutu Pedagogiki Specjalnej, za cenne wskaz�wki i pomoc przy pisaniu tej pracy oraz drowi Aleksandrowi Hulkowi, przewodnicz�- cemu Sekcji Rewalidacji Inwalid�w UNESCO, za �yczliw� zach�t� do jej kontynuowania. Rozdziali �: .. : \ �) REWALIDACJA OCIEMNIA�YCH : RYS HISTORYCZNY KSZTA�CENIA OCIEMNIA�YCH Los ociemnia�ych do wieku XVIII i wyst�pienia Valentin Haiiy by� tragiczny i beznadziejny. By� pozbawionym wzroku znaczy�o to samo, co oczekiwa� na �mier� w m�ce, najcz�ciej w n�dzy, a zawsze w poni- �eniu. Wyklucza�o wszelk� mo�liwo�� przystosowania si� do zada� �ycia cz�owieka niewidomego, wszelk� skuteczno�� kszta�cenia go i wyuczenia zawodu. Po raz pierwszy dopiero Denis Diderot (1749) na przyk�adach z �ycia wykaza� mo�no�� kszta�cenia i przygotowania do �ycia w spo�ecze�stwie ludzi niewidomych1, lecz pocz�tkowo nie poci�gn�o to za sob� na- st�pstw praktycznych. Prze�om, stawiaj�cy spraw� niewidomych na nowej, humanitarnej drodze, zainaugurowa� Francuz, Valentin Haiiy, kt�ry przy ko�cu XVIII w. (1784) za�o�y� pierwsz� szko�� dla niewido- mych w Pary�u. Pos�ugiwano si� przy tym zwyk�ym alfabetem wy- puk�ym, dost�pnym dotykowi niewidomych2. Inicjatywa Haiiy pobu- dzi�a i inne kraje, tak �e w ci�gu XIX wieku szko�y dla niewidomych powsta�y w wielu pa�stwach cywilizowanych. Wkr�tce jednak sta�o si� oczywiste, �e sama szko�a dla niewidomych jest tylko cz�stkowym i niekompletnym rozwi�zaniem sprawy i �e po- winny j� uzupe�nia� instytucje, dostarczaj�ce niewidomym ksi��ek i po- mocy szkolnych, zapewniaj�ce wyszkolonemu niewidomemu mo�no�� zastosowania nabytych umiej�tno�ci przez zorganizowanie warsztat�w pracy, wyrobienie rynk�w zbytu oraz stanowisk dla os�b zdolnych do pracy umys�owej. 1 D. Diderotj Lettre sur les Aveugles, London 1749. 2 V. Haiiy, Essai sur l'education des AveUgles, Paris 1786. 8 Potrzeby te dostrzeg� wybitny francuski niewidomy i tyflofil, Maurice de la Sizeranne 3. W drugiej po�owie XIX wieku rozpocz�� on dzia�alno�� maj�c� na celu zapewnienie' niewidomym r�norodnej pomocy, kt�ra nie le�a�a w zamierzeniach zak�ad�w kszta�cenia. W r. 1883 za�o�y� w Pary�u instytucj� pod nazw� Association Valentin Haiiy pour le Bien des Aveugles, obejmuj�c� ca�okszta�t pracy dla niewidomych. G��wn� zas�ug� Maurice de la Sizeranne by�o to, �e powo�a� elit� odpowiednio przygotowanych niewidomych do wsp�pracy, a nawet do kierownictwa instytucji dla niewidomych. By� to prawdziwy przewr�t w samej kon- cepcji pomocy niewidomym, by�o to w pewnym znaczeniu ich wyzwo- lenie, gdy� dot�d traktowani byli oni w tych instytucjach wy��cznie jako podopieczni. Sizeranne unikn�� jednocze�nie i drugiej kra�cowo�ci, polegaj�cej na traktowaniu niewidomych jako elementu zupe�nie samo- wystarczalnego i nie potrzebuj�cego pomocy widz�cych. Koncepcja Maurice de la Sizeranne polega�a na wprowadzeniu racjonalnej i harmo- nijnej wsp�pracy mi�dzy niewidomymi a widz�cymi. Podobne insty- tucje powstawa�y jednocze�nie na ca�ym �wiecie, zale�nie od lokalnych potrzeb i mo�liwo�ci. Trzecim momentem prze�omowym w dziejach kszta�cenia niewido- mych by�o wyst�pienie Ludwika Braille'a4. Braille stworzy� prosty, a jednocze�nie doskona�y system pisma punktowego, kt�ry przetrwa� do dzi� bez �adnych zmian. Alfabet Braille'a nie od razu zyska� popu- larno��. Pocz�tkowo nawet w Instytucie Paryskim nie by� uznany. Przez d�ugie lata uczniowie tego instytutu pos�ugiwali si� nim po kryjomu. Trzeba by�o 25 lat wysi�k�w Braille'a, w�wczas ju� pedagoga, i jego przyjaci�, aby jego system uznany zosta� przez w�adze o�wiatowe. Pierwsza ksi��ka przepisana r�cznie systemem Braille'a wysz�a w 1829 r. Wprawdzie sze�ciopunkt Braille'a sam przez si� nie rozwi�zywa� pro- blemu niewidomych, lecz by� kluczem otwieraj�cym bramy zamykaj�ce dost�p do �wiata ksi��ek, �wiata nauki i sztuki. By� to moment prze�o- mowy w dziejach kszta�cenia niewidomych. W Polsce pierwsz� szko�� dla niewidomych by� oddzia� otworzony w r. 1842 przez ks. Szczygielskiego przy powsta�ym ju� dawniej, a istnie- j�cym do dnia dzisiejszego Instytucie dla G�uchoniemych w Warszawie 5. We Lwowie pod zaborem austriackim za�o�ono w roku 1845, pocz�t- kowo dla 12 niewidomych, prywatn� szko��, tzw. Zak�ad Ciemnych. 3 M. de la S u z e r a n n e, Niewidomy o niewidomych (t�um. z franc), Warszawa, (brw.). 4 P. H e n r i, La Vie et l'oeuvre de Louis Braille, Paris 1952. 5 Ks. T. G1 e m m a, Z dziej�w mi�osierdzia chrze�cija�skiego w Polsce, Kra- k�w 1947. 9 W prowincji pozna�skiej, w Bydgoszczy^ powsta�a w 1872 r. szko�a w specjalnie na ten cel wybudowanym gmachu. W r. 1926 ociemnia�a lekarka dr Maria Strzemi�ska za�o�y�a w Wilnie Towarzystwo Kuratorium nad Ociemnia�ymi, zajmuj�ce si� wychowaniem niewidomych dzieci oraz przygotowaniem do pracy zawodowej doros�ych niewidomych. Staraniem tego� Towarzystwa stworzono w Wilnie w la- tach 1928�1929 Pa�stwow� Szko�� Specjaln� dla Dzieci Niewidomych; W roku 1944 Niemcy ust�puj�cy z Wilna pod naporem wojsk radzieckich podpalili budynek Zak�adu i rozstrzelali wszystkich wychowank�w i pra- cownik�w. W ten spos�b po 15 latach istnienia plac�wka kszta�cenia niewidomych w Wilnie przesta�a istnie�. W r. 1910 R�a Czacka (p�niej matka El�bieta, franciszkanka) za- �o�y�a w Warszawie O�rodek Szkolenia Niewidomych. Z powodu wy- buchu I wojny �wiatowej O�rodek ten mia� ograniczone pole dzia�ania. Dopiero po unormowaniu si� stosunk�w powojennych zosta� przeniesiony do Lasek, gdzie maj�c odpowiedni teren i fachowy personel, znalaz� normalne warunki rozwojowe. Zak�ad dla ociemnia�ych w Laskach opr�cz pracy wychowawczej i dydaktycznej prowadzi� od r. 1918 dzia�alno�� eksperymentaln� o du�ej warto�ci spo�eczno-naukowej. Do roku 1963 obj�� on swoimi wp�ywami 650 niewidomych. Za�o�ycielka Towarzystwa powo�a�a zakon �e�ski (SS. Franciszkanki S�u�ebnice Krzy�a) celem zapewnienia Zak�adowi sta�ego, ideowego i bezinteresownego personelu. Formami dzia�alno�ci by�y tu szko�y wraz z internatami, zak�ady opieki zamkni�tej dla do- ros�ych, patronat i jego agendy jako forma opieki otwartej. �Celem zak�a- d�w Towarzystwa Opieki nad Ociemnia�ymi by�o kszta�cenie i wycho- wywanie zast�pu dzielnych niewidomych, kt�rzy powinni sta� si� pio- nierami sprawy i s�u�y� innym niewidomym swoj� prac� i przyk�adem, pomagaj�c towarzyszom niedoli i sami znajduj�c rado�� w u�ytecznej pracy'"8. Szko�a stawia�a sobie ambitne zadania, aby �doprowadzi� nie- widomych do przeci�tnie wy�szego poziomu umys�owego i kulturalnego ni� ten, kt�ry by mogli osi�gn�� w szkole powszechnej dla widz�cych". Uwa�ano to za konieczne z dw�ch powod�w: aby przyzwyczaiwszy umys� niewidomego do powa�nej pracy i drobnych zainteresowa� odsun�� od niego apati�, nud� i zniech�cenie, oraz aby uzbroi� go lepiej w walce o byt i da� mu przewag� pod wzgl�dem duchowym i kulturalnym nad tymi, kt�rym zwykle musi ust�powa� pod wzgl�dem zaradno�ci fi- zycznej 7. 6 Sprawozdanie z dzia�alno�ci Towarzystwa Opieki nad Ociemnia�ymi, Laski, 1938, s. 36. 7 Tam�e, s. 32. 10 Szko�a dla niewidomych w Laskach istnieje tak�e obecnie i stoi na wysokim poziomie8. Poza ni� istniej� szko�y podstawowe dla dzieci niewidomych w Bydgoszczy, Wroc�awiu, Krakowie i w Owi�skach pod Poznaniem. Dost�pne dane liczbowe wskazuj�, �e w szko�ach dla niewi- domych w roku szkolnym 1939 by�o 390 uczni�w. Obecnie w szko�ach podstawowych dla niewidomych uczy si� ok. 700 uczni�w, szacunkowo za� liczba niewidomych dzieci wynosi 1300. W szko�ach podstawowych dla doros�ych uczy si� ponad 100 os�b, w szko�ach �rednich 121 os�b, w wy�szych uczelniach 39 os�b. USTALENIE POJ�� SPECYFICZNYCH Zdawa�oby si�, �e okre�lenie poj�cia �lepoty jest bardzo proste. W istocie jednak sprawa komplikuje si�, gdy� nie budz�cy w zasadzie zastrze�e� termin ��lepota medyczna" nie jest jednoznaczny z takimi poj�ciami, jak �spo�ecznie niewidomy", �praktycznie niewidomy", albo nawet �zawodowo niewidomy". Problematyczno�� wielu rozstrzygni�� spowodowana jest konieczno�ci� uwzgl�dnienia praktycznej u�yteczno�ci wzroku lub jego szcz�tk�w. Prawie na wszystkich kongresach niewido- mych, jak i na wielu fachowych naradach okulist�w radzi si� nad w�a�ci- wym okre�leniem poj�cia �lepoty. Do dnia dzisiejszego jednak nie usta- lono w skali mi�dzynarodowej jednolitego i zadowalaj�cego poj�cia. ��lepota medyczna", okre�lana r�wnie� jako ��lepota czarna", zachodzi w �ci�le naukowym znaczeniu wtedy, gdy brak jest nawet poczucia �wiat�a. W tym stadium cz�owiek prze�ywa najg��bsze psychiczne i prak- tyczne skutki �lepoty. Zachowanie nawet s�abego poczucia �wiat�a jest pewnym u�atwieniem i z�agodzeniem losu cz�owieka dotkni�tego �lepot�. Wielk� warto�� stanowi dla niego rozr�nianie dnia i nocy, silnego �wiat�a i cieni, zauwa�enie �r�d�a �wiat�a, np. lampy czy jasnego dnia, a mo�e jeszcze b�yszcz�cych, barwnych reflektor�w. Odczu�by on bardzo bole�nie strat� nawet tak nik�ego reagowania na �wiat�o. Strach przed ca�kowit� �lepot� u takich niewidomych jest bardzo du�y, cho� w tym wypadku nie mo�e by� mowy o �widzeniu", tzn. dostrzeganiu przed- miot�w. Poniewa� jednak takie s�abe reagowanie na �wiat�o ma warto�� wy��cznie subiektywn�, psychologiczn�, nie przeszkadza ono do uznania takiego niewidomego za �medycznie niewidomego". Ze wszystkich ludzi uj�tych statystycznie jako �niewidomi" mo�na tylko 30�40% uzna� wed�ug do�wiadcze� lekarskich za �medycznie niewidomych". Pozosta�ych 60�70% uwa�a si� za �spo�ecznie" lub �prak- 8 W. Dola�ski, Nasze szkolnictwo i jego zadania, Warszawa 1955. 11 tycznie niewidomych". Chodzi tu o tak wielkie ograniczenie wzroku, �e zachowane jego szcz�tki s� praktycznie bezu�yteczne. Okre�lenie s�abo�ci wzroku i uwzgl�dnienie dalszych jego uszkodze�, jak ograniczenie pola widzenia, jest w r�nych krajach r�nie ustalane, np. w Niemczech 1/25. Oznacza to, �e cz�owiek ograniczony w widzeniu mo�e przy pomocy optycznych �rodk�w pomocniczych rozpozna� z od- leg�o�ci 1 m to, co normalne oko widzi z odleg�o�ci 25 m. W Anglii przyjmuje si� 3/60 normalnej ostro�ci widzenia, tzn. widoczno�� z 3 m odleg�o�ci taka, jak� normalnie widz�cy cz�owiek posiada z odleg�o�ci 60 m. �wiatowa Rada Opieki nad Niewidomymi przy ONZ w wyniku posiedzenia w 1954 r. rozszerzy�a to ograniczenie nawet do 1/10. M�wi�c po prostu znaczy to, �e jako niewidomi maj� by� rejestrowani ludzie, kt�rzy z odleg�o�ci 1 m widz� to, co normalne oko widzi z odleg�o�ci 10 m. Te bardzo znaczne odchylenia w okre�leniu poj�cia �lepoty gmat- waj� i zamazuj� obraz faktycznej liczebno�ci �lepoty w poszczeg�lnych krajach, a wi�c i w �wiecie. Faktycznie przy takim ograniczeniu obejmuje si� poj�ciem �lepoty r�wnie� �jeszcze widz�cych niewidomych". Takie poj�cie zawiera niemo�liw� do przyj�cia sprzeczno��. Poj�cie �lepoty nie zezwala na obj�cie nim zachowanej jeszcze obiektywnie zdolno�ci widzenia nawet wtedy, gdy ona jest tak znikoma, �e staje si� praktycznie bezu�yteczna. Przy pomocy wzroku 1/25 mo�na bez trudno�ci policzy� palce na 1�2 m odleg�o�ci, a na ciemnym tle nawet przy pomocy 1/60. Tak ograniczona mo�no�� widzenia nie wystarcza jednak do czytania i pisania czy wykonywania zawodu. W wielu czynno�ciach codziennego �ycia osoby te s� uzale�nione tak�e od obcej pomocy, musz� pos�ugiwa� si� pismem punktowym i ucz�szcza� do szko�y dla niewidomych. Stoj� one poniek�d na progu �lepoty. Ale oko ich, cho� w silnym ograniczeniu, mo�e si� jeszcze zachwyca� barwami i formami. Co ta reszta wzroku znaczy dla cz�owieka, przekona� si� mo�na tylko wtedy, gdy si� j� straci. Pe�ne tragicznej tre�ci s�owo �niewidomy" traci sens, je�li obejmiemy nim posiadaj�cych jeszcze obiektywne mo�liwo�ci widzenia. Dlatego rzecz� niedopuszczaln� jest s�owne czy poj�ciowe zamazywanie okre- �lenia �niewidomy". Trzeba stosowa� je oszcz�dnie. Pogl�d taki zwyci�y� w Niemczech i z j�zyka ustawowego usuni�to tak niejasne poj�cia, jak �spo�ecznie niewidomy" czy �praktycznie nie- widomy", wprowadzaj�c na ich miejsce okre�lenie jasne i jedynie w�a�ciwe: �w wysokim stopniu s�abo widz�cy". W wypadku �wysokiego stopnia s�abego widzenia" chodzi o te osoby, kt�re ze wzgl�du na silne ograniczenie widzenia musz� by� gospodarczo i spo�ecznie zr�wnane w pra- wach z niewidomymi. Takie uj�cie jest jednoznaczne i uniemo�liwia wszelkie zamazywanie poj�cia �niewidomy". Nale�a�oby sobie �yczy�, 12 �eby takie okre�lenie poj�cia �lepoty zwyci�y�o na ca�ym �wiecie i zo- sta�o uznane jako wi���ce w ustawodawstwie mi�dzynarodowym. Uj�cie takie w �adnym wypadku nie oznacza lekcewa�enia sytuacji �w wysokim stopniu s�abo widz�cych". Ich problemy w praktycznym �yciu pokrywaj� si� z problemami niewidomych, s� oni pod wzgl�dem spo�eczno-gospo- darczym nierozerwalnie zwi�zani ze spraw� niewidomych. Ale to nie narusza w �adnym wypadku konieczno�ci rozr�nienia �niewidomych" i �w wysokim stopniu s�abo widz�cych". Mo�na by s�dzi�, �e ka�dy zdrowo my�l�cy cz�owiek b�dzie unika� nazywania go niewidomym. Ale im bardziej pa�stwo i spo�ecze�stwo w ustawodawstwie b�d� �agodzi� skutki tego kalectwa, tym bardziej wzro�nie niebezpiecze�stwo, �e s�abo widz�cy b�d� usi�owali wedrze� si� do grona niewidomych i zr�wnanych z nimi w �wysokim stopniu s�abo widz�cych" celem korzystania z ich przywilej�w. Nie mo�emy w naszych rozwa�aniach pomin�� tego nadu�ywania �lepoty. Przy okre�laniu obiektywnej si�y wzroku okulista jest zdany w du�ej mierze na subiektywne dane pacjenta, kontroluj�c je dopiero swoj� metod� badania. Z wy�ej podanych powod�w wypowiedzi pewnych pacjent�w maj� w�tpliw� warto��. Lekarz musi mie� du�e do�wiadczenie, w kt�rym obok wiedzy fachowej po��dana jest r�wnie� znajomo�� psy- chiki cz�owieka. W niekt�rych wypadkach konieczna jest d�u�sza obser- wacja pacjenta. Na podstawie prostej konsultacji i w ramach godzin przyj�� lekarskich cz�ciowa �lepota rzadko mo�e by� oceniana bez- b��dnie, zw�aszcza wtedy, gdy pacjent chce by� uznany za niewidomego lub zr�wnany z nim w prawach. Systematycznie od czasu do czasu ponawiane badania r�nicy mi�dzy niewidomymi b�d� te� �w wysokim stopniu s�abo widz�cymi" a s�abo widz�cymi le�� zar�wno w interesie spo�ecze�stwa, jak i w interesie spo�eczno-prawnego po�o�enia faktycznie niewidomych. Wed�ug Schoefflera �niewidomym jest cz�owiek, kt�ry nie widzi nic"; �w wysokim stopniu s�abo widz�cy" to ten, kt�ry posiada nie wi�cej jak 1/25 normalnej ostro�ci wzroku w lepszym oku przy u�yciu jak naj- lepszych �rodk�w pomocniczych1. Na takie uj�cie problemu zgadzaj� si� zar�wno najbardziej kompetentne ko�a niewidomych, jak i najwy- bitniejsi oftalmologowie. Takie uj�cie problemu jest r�wnie� zgodne z zasadami praktycznego zaopatrzenia niewidomych. Tylko te dwie wymienione grupy zar�wno z medycznego, jak i spo- �ecznego punktu widzenia tworz� problem niewidomych. Niestety � do- tychczas brakuje jednolitego, oficjalnego dla ca�ego �wiata okre�lenia 1 M. Schoeffler, Der Blinde im Leben des Volk.es, Lipsk�Jena 1956, s. 29. 13 �lepoty, przeznaczonego do u�ytku szkolnictwa dla dzieci niewidomych, do cel�w pomocy spo�ecznej, rewalidacji itp. Odbywszy w�dr�wk� przez r�ne instancje mi�dzynarodowe, jak Komisja Spo�eczna i Rada Gospodarczo-Spo�eczna Organizacji Narod�w Zjednoczonych, Konferencja �wiatowych Organizacji dla Spraw Os�b Upo�ledzonych, Techniczna Grupa Robocza Narod�w Zjednoczonych dla Rehabilitacji Upo�ledzonych, przyj�ta zosta�a rezolucja, kt�r� rozes�ano przez Sekretariat ONZ do ministerstw spraw zagranicznych pa�stw wchodz�cych w sk�ad ONZ. W Polsce rezolucja ta zosta�a uznana przez Rad� Naukow� przy Ministerstwie Zdrowia za �miarodajn� dla wszyst- kich czynnik�w urz�dowych i spo�ecznych, zajmuj�cych si� zwalczaniem �lepoty i opiek� nad niewidomymi". W t�umaczeniu polskim definicja ta ma nast�puj�ce brzmienie: �Za �lepot� uznaje si�: a) zupe�ny brak wzroku, b) ostro�� wzroku nie prze- kraczaj�c� 3/60 lub 10/200 (Snellen) w lepszym oku przy zastosowaniu szkie� wyr�wnuj�cych wad� wzroku. Niestety, i to �okre�lenie mi�dzy- narodowe" nie przyj�o si� praktycznie ani w Polsce, ani w innych kra- jach, czego dowodem u nas jest stosowanie przez lekarzy procentowego okre�lania stopnia utraty wzroku. Z uwagi na potrzeby praktyczne wynikaj�ce z opracowywania specjal- nych uprawnie� dla niewidomych komisja powo�ana przez Polski Zwi�zek Niewidomych opracowa�a projekt obowi�zuj�cej i w praktyce stosowanej definicji �lepoty. Brzmi on nast�puj�co: 1. Do niewidomych w �cis�ym tego s�owa znaczeniu zalicza si� dzieci i doros�ych, kt�rzy nic nie widz� od urodzenia albo od tak wczesnego dzieci�stwa, �e nie pami�taj�, aby kiedykolwiek cokolwiek widzieli. 2. Do ociemnia�y ch zalicza si� wszystkich bez wzgl�du na wiek, kt�rzy pos�ugiwali si� wzrokiem, lecz go ca�kowicie utracili: nagle, np. w okresie dzia�a� wojennych (inwalidzi wojenni i cy- wilne ofiary wojny), podczas wypadku przy pracy (inwalidzi pracy), skutkiem nieszcz�liwych wypadk�w, zatru�, po r�nych operacjach itp. stopniowo, np. w wyniku przewlek�ych chor�b, braku bezpie- cze�stwa i higieny pracy, jako p�niejsze nast�pstwa dzia�a� wojennych, wypadk�w itp. 3. Do szcz�tkowo widz�cych zalicza si� ludzi bez wzgl�du na wiek, kt�rzy maj� bardzo du��, lecz nie ca�kowit� utrat� wzroku, to znaczy: odr�niaj� tylko �wiat�o od ciemno�ci i nie mog� poprawi� widzenia szk�ami, 14 z odleg�o�ci 1 m rozpoznaj� zarys s�upa, drzew, ludzi, ale nawet przy zastosowaniu szkie� nie mog� si� pos�ugiwa� wzrokiem przy zabawie (dzieci), podczas nauki, w pracy itp., maj� bardzo ograniczone pole widzenia, np. patrz� jakby przez ma�y otw�r, poza kt�rym wszystko jest dla nich zakryte. Niewidomi od urodzenia, ociemniali i szcz�tkowo widz�cy mog� ko- rzysta� ze wszystkich uprawnie� przys�uguj�cych niewidomym i po- winni nale�e� do Polskiego Zwi�zku Niewidomych. Nie dotyczy to natomiast: posiadaj�cych jedno oko dobrze widz�ce bez szkie� lub przy pomocy szkie� � nawet wtedy, gdy drugim okiem nic nie widz� lub tylko szcz�tkowo, oraz niedowidz�cych, kt�rych du�y ubytek wzroku daje si� uzupe�ni� odpowiednio dobranymi szk�ami, tak �e mog� oni pos�ugiwa� si� wzrokiem przy zabawie (dzieci), podczas nauki, w pracy itp. Z kolei zajmiemy si� wyja�nieniem poj�cia rewalidacji. Jest ono swoistym odpowiednikiem pierwotnie przyj�tego (i zwi�zanego ze spraw� produktywizacji inwalid�w) okre�lenia �rehabilitacja". R�wnie� w s�- downictwie u�ywa si� terminu rehabilitacja. Wyrazem �rehabilitowa�" okre�la si� tam przyj�cie z powrotem do spo�ecze�stwa cz�owieka, kt�ry zosta� z niego wykluczony na podstawie wyroku s�dowego. W��czenie � na nowo � inwalidy w normalny tok �ycia spo�ecznego nazywano tak�e rehabilitacj�. Jednak�e przyczyna pierwotnego wytr�cenia z normalnego �ycia jest w obu wypadkach zasadniczo r�na. Dlatego te� niewidomi, jak i inni inwalidzi mog� do okre�lenia �rehabilitacja" przywi�zywa� znaczenie pejoratywne. Z tego w�a�nie wzgl�du przyj�o si� obecnie ju� prawie powszechnie okre�lenie rewalidacja, kt�re oznacza szeroko poj�te usprawnienie, przygotowanie do mo�liwie normalnego �ycia i wyj- �cie ze stanu inwalidztwa w celu rozwoju w�asnej osobowo�ci i podj�cia samodzielnej tw�rczej pracy. Rozwa�ania etymologiczne wyja�niaj� zajmuj�cy nas termin z punktu widzenia lekarskiego. Validus w j�zyku �aci�skim oznacza zdrowy, in jest zaprzeczeniem. St�d invalidus t�umaczy si� �niezdrowy", czyli wy- ��czony ze zdrowych. Zast�pienie przedrostka in przedrostkiem re, a wi�c revalidus oznacza �z powrotem zdrowy", co w j�zyku polskim t�umaczy si� �ozdrowiony". Okre�lenie stanu inwalidzkiego i rewalidacji w uj�ciu Ministerstwa Pracy i Opieki Spo�ecznej jest jednostronne i wyja�nia tylko stosunek inwalidy do pracy. Rewalidacja z tego punktu widzenia polega na doborze odpowiedniej pracy dla inwalidy. Za tak� uwa�a si� wszelk� prac�, w kt�rej wykonaniu inwalida osi�gnie przeci�tn� wydajno�� pracownika nieinwalidy i jest zdolny pracowa� 8 godzin dziennie bez szkody dla zdrowia. Przez danie inwalidzie r�wnych szans z nieinwalid� mo�na 15 m�wi� o pe�nym przywr�ceniu go spo�ecze�stwu. Kryteria odpowiedniej pracy nie odnosz� si� do wszystkich inwalid�w. Maj� one zastosowanie g��wnie w tych przypadkach, w kt�rych proces chorobowy jest w za- sadzie zako�czony mimo istniej�cego inwalidztwa (np. u inwalid�w z utrat� s�uchu, mowy, wzroku, ko�czyn). W tym wypadku mamy do czynienia z inwalid� zdrowym 2. Rewalidacja ociemnia�ych zawiera w rzeczywisto�ci jeszcze inne czyn- niki, a mianowicie gospodarczo-ekonomiczny, spo�eczny i kulturalno-pe- dagogiczny3. Czynnik gospodarczo-ekonomiczny uzasadnia kierunek re- walidacji, stanowi�c o potrzebie szkolenia ociemnia�ego w danym za- wodzie. Czynnik spo�eczny konieczny jest ze wzgl�du na fakt, �e ociem- nia�y �yje w spo�ecze�stwie, kt�re kszta�tuje sw�j stosunek do niego na podstawie pracy i udzia�u w �yciu spo�ecznym. Udzia� w tym �yciu mo�e by� r�ny. Najbardziej b�dzie ceniony talent czy praca umys�owa na wysokim poziomie (praca naukowa, talent literacki, muzyka, �piew), nast�pnie walory gospodarcze, etyczne, kulturalne, zwi�zane z prac� odpowiedni� dla niewidomego, daj�c� mu mo�no�� rozwoju jego zdol- no�ci. Przy tym im bardziej praca ociemnia�ych b�dzie po�yteczna, za- spokajaj�ca potrzeby og�lne spo�ecze�stwa, tym bardziej zwi�kszy si� powa�ny stosunek do nich. Pozytywna ocena spo�ecze�stwa daje niewi- domemu wielkie zadowolenie i jednocze�nie wi��e go ze spo�ecze�stwem, do kt�rego wnosi on jakie� warto�ci czy to pracy umys�owej, czy osi�gni�cia w dziedzinie kultury, czy te� prac� fizyczn�. Termin rewalidacja, rozumiany nawet jako szeroko poj�te uspraw- nienie, przygotowanie do mo�liwie normalnego �ycia i wyj�cie ze stanu inwalidztwa w celu rozwoju w�asnej osobowo�ci i podj�cia samodzielnej tw�rczej pracy, budzi jednak pewne refleksje i zastrze�enia. Podstaw� bowiem kszta�cenia niewidomych, ociemnia�ych czy w inny- spos�b upo�ledzonych (z wyj�tkiem przewlekle chorych) nie mo�e by� � w znaczeniu pierwotnym � �d��enie do wyj�cia ze stanu inwalidztwa". do przywr�cenia im ca�kowitego zdrowia. W przyt�aczaj�cej wi�kszo�ci wypadk�w by�oby to nieliczenie si� z rzeczywisto�ci�. Ich powr�t i w��- czenie do spo�ecze�stwa, ich praca i osobista spokojna afirmacja �ycia maj� si� dokona� nie dzi�ki ich uzdrowieniu, lecz raczej dzi�ki p r z y- s t o s ow a n i u ich do tego, aby w warunkach swego kalectwa byli warto�ciowymi, u�ytecznymi i szcz�liwymi lud�mi. W stosunku do ociemnia�ych proces przystosowania, czyli adaptacji, polega przede wszystkim na: 2 A. H u 1 e k, Dob�r pracy dla inwalid�w, Warszawa 1951, s. 5. 3 H. Ruszczyc, Szkolenie zawodowe, Warszawa 1955, s. 11; Niewidomi w Pol- sce Ludowej, Warszawa 1955. 16 1. przeciwdzia�aniu zjawiskom frustracyjnym celem osi�gni�cia r�w- nowagi i og�lnego dynamizmu psychofizycznego; 2. rozszerzaniu zakresu adekwatno�ci poznania �wiata zewn�trznego; 3. rozwoju osobistych dyspozycji psychofizycznych, umo�liwiaj�cych maksymalne przezwyci�enie ogranicze� zwi�zanych z kalectwem; 4. w��czeniu si� do tw�rczego udzia�u w �yciu spo�ecznym przez przygotowanie do pracy i uspo�ecznienie. M. Grzegorzewska 4 wskazuje nast�puj�ce czynniki akcji terapeutycz- no-wychowawczej, zmierzaj�cej do adaptacji upo�ledzonych: 1. Kompensacja, kt�ra ma zast�pi� w mo�liwie najwi�kszej mierze zamkni�te czy uszkodzone, a wi�c tak czy inaczej utrudnione drogi kon- taktu ze �wiatem zewn�trznym (przyrodniczym i spo�ecznym), z pozna- waniem go, prze�ywaniem i przystosowaniem si� do �ycia w warunkach, jakie stwarza kalectwo i jakie narzuca �wiat zewn�trzny. 2. Korektura niesprawnego czy nieprawid�owego dzia�ania analizatora wzrokowego, co w odniesieniu do ociemnia�ych mo�e mie� zastosowanie przy zachowaniu przez nich resztek wzroku. Korektura czynno�ci zmy- s��w nie uszkodzonych, cennych dla procesu kompensacji. Korektura og�lnych czynno�ci �yciowych. Korektura adekwatno�ci wyobra�e� su- rogatowych. 3. Usprawnienie czynno�ci, np. �wiczenie orientacji przestrzennej 1 w og�le �yciowej niewidomych. Usprawnienie do wy�szego poziomu czynno�ci nie uszkodzonych przez upo�ledzenie, zapewniaj�ce inwalidzie poczucie pewnej niezale�no�ci i u�yteczno�ci spo�ecznej, dzia�aj�ce wi�c w kierunku defrustracyjnym. 4. Usprawnienie techniczne (aparaty, protezy, okulary). 5. Dynamizowanie, kt�re dzia�a wychowawczo, wzmagaj�c napi�cie uczuciowe i wol�, a wi�c aktywno�� i inicjatyw�, tw�rczo��, zapa� do pracy, si�� woli, pasj� do walki z trudno�ciami. Drog� ku temu jest u�atwienie upo�ledzonemu realizowania jego potrzeb zwi�zanych z d�- �eniem do spo�ecznie tw�rczej afirmacji w�asnego �ja", potrzeb o cha- rakterze intelektualnym, spo�ecznym, artystycznym, moralnym, funkcjo- nalnym. Uwzgl�dnienie wymienionych czynnik�w w pracy pedagogicznej 2 ociemnia�ymi ma na celu przystosowanie ich do po�ytecznego uczestni- czenia w pe�nym �yciu spo�ecznym, a przez to udost�pnienie im dobrego samopoczucia. Mimo wszystkich wysi�k�w jednak �ycie to musi odbiega� od �normy", bo poza nieprzekraczaln� barier� �lepoty, kt�ra pozbawia ociemnia�ych 4 M. Grzegorzewska, Adaptacja osobista i spo�eczna jednostki upo�le- dzonej (skrypt z wyk�ad�w pedagogiki specjalnej), Warszawa 1959. 17 wra�e� wizualnych, specyficzne s� tak�e zwi�zane z tym faktem pewne zjawiska ich �ycia psychicznego oraz warunki �ycia w spo�ecze�stwie. Zubo�enie i deformacja obrazu poznawczego �wiata, pewien brak pro- porcji i w�a�ciwego uwarunkowania w rozwoju i wsp�pracy I i II uk�adu sygnalizacyjnego, ograniczenie dozna� estetycznych, podobnie jak i szereg innych ogranicze�, kt�re w dalszym ci�gu tej pracy szczeg�owo om�- wimy, s� nieuniknionymi konsekwencjami braku wzroku. St�d te� swoisto�� �ycia psychicznego i spo�ecznego ludzi ociemnia�ych jest tak oczywista i nieodwracalna, �e okre�lenie �rewalidacja" zdaje si� nie oddawa� w pe�ni sensu i tre�ci ich rozwoju. � a nawet go zw�a� � przez wy��czenie aspektu indywidualnych dyspozycji i warunk�w �ycio- wych, okre�laj�cych w du�ej mierze spos�b i granice osi�gni�� inwalidy. Rozumiane nawet jako pewna przeno�nia, okre�laj�ca akcj� pomocy �rodowiska zewn�trznego, zmierzaj�c� do dostosowania inwalidy do spo�ecze�stwa, musi si� oprze� na jego mechanizmach przystosowawczych, czyli kompensacji, korekturze, usprawnieniu, defrustracji, dynamice. Dlatego wi�c, chocia� wszystkie czynno�ci i osi�gni�cia ociemnia�ego dziej� si� w fizjologicznych, psychologicznych i spo�ecznych warunkach �lepoty, s�dz�, �e d��enia akcji rewalidacyjnej polegaj� nie na �wyj�ciu ze stanu inwalidztwa", lecz opieraj� si� na adaptacji, czyli przystosowaniu dyspozycji psychofizjologicznych ociemnia�ego i specy- ficznych warunk�w jego �ycia do tego, by sprosta� wymogom �ycia spo- �ecznego i osobistym d��eniom mimo braku wzroku z jego wszelkimi konsekwencjami. St�d te� adaptacja psychiczna i spo�eczna ociemnia�ych wyznacza cel i metody akcji terapeutyczno-wychowawczej w�r�d ociemnia�ych. Uwzgl�dnia ona indywidualn� sytuacj�, stan i mo�liwo�ci osobiste ociemnia�ego, otwieraj�c szerokie drogi dzia�ania i rozwoju w warunkach braku wzroku. Rewalidacja ociemnia�ego, czyli jego dostosowanie do spo�ecze�stwa, dokonuje si� wi�c w tej mierze, w jakiej zdo�ano osi�gn�� jego adaptacj� psychiczn� i spo�eczn�. Analiza i wyja�nienie procesu adaptacji ociemnia�ych, a nast�pnie wp�yw na jego prawid�owo�� i osi�gni�cia s� kluczowym zadaniem tyflo- pedagogiki. WSPӣCZESNA SYTUACJA OCIEMNIA�YCH W POLSCE LUDOWEJ Wed�ug statystyki sporz�dzonej w okresie mi�dzywojennym przez Lig� Narod�w ilo�� niewidomych na kuli ziemskiej wynosi�a w przy- bli�eniu ponad 6 000 000 os�b. Jest to liczba olbrzymia, wymagaj�ca przeciwdzia�ania: po��czonych wysi�k�w wielu ga��zi wiedzy, jak me- Psychologlczne podstawy � 2 1-8 dycyny og�lnej, medycyny okulistycznej, eugeniki, higieny pracy i pro- filaktyki, kt�re mog� i powinny przyczyni� si� do zmniejszenia ilo�ci wypadk�w �lepoty. Rozmieszczenie �lepoty na kuli ziemskiej jest bardzo nier�wnomierne,, np. w Europie mamy przeci�tnie 114 niewidomych na 100 000 miesz- ka�c�w, a w Azji i Afryce � ok. 700 na 100 000 mieszka�c�w. Z�e wa- runki �ycia, brak higieny, urz�dze� sanitarnych, brak opieki lekarskiej oraz bezpiecze�stwa i higieny pracy, ciemnota, przes�dy i zabobony stwarzaj� warunki sprzyjaj�ce �lepocie. Ilo�� niewidomych w Polsce wed�ug aktualnej statystyki wynosi ponad 17 000 os�b, w tym oko�o 1600 dzieci i m�odzie�y do lat 20. Ta ostatnia grupa, wymagaj�ca przede wszystkim kszta�cenia og�lnego i za- wodowego, podlega w�adzom o�wiatowym, reszt� niewidomych zajmuje si� Ministerstwo Zdrowia i Opieki Spo�ecznej, kt�rego zadaniem jest reedu- kacja i przystosowanie do nowych warunk�w �ycia oraz zapewnienie bytu tym wszystkim, kt�rzy z racji podesz�ego wieku, nie mog�c pracowa�, potrzebuj� opieki. Ca�o�ci� spraw niewidomych w PRL zajmuje si� Polski Zwi�zek Niewidomych � organizacja, o kt�rej losach i zadaniach decyduj� na zasadach samorz�du wewn�trznego sami niewidomi. Co- najmniej 90% niewidomych traci wzrok po 20 roku �ycia. To jest punktem wyj�cia dla akcji reedukacyjnej, za kt�rej naczelny cel uwa�a si� pro- duktywizacj� we wszystkich dost�pnych dziedzinach pracy. Obecnie Departament Spraw Spo�ecznych ONZ opracowuje projekt przeprowadzenia akcji zapobiegania �lepocie we wszystkich krajach^ akcji opartej na najnowszych zdobyczach naukowych. Je�li chodzi o szczeg�lnie nas zajmuj�c� spraw� rewalidacji doro- s�ych ociemnia�ych w Polsce, to ju� w 1945 r. Ministerstwo Pracy i Opieki Spo�ecznej zorganizowa�o szkolenie ociemnia�ych inwalid�w wojennych w G�uchowie w dzia�ach: dziewiarskim, koszykarskim, szczotkarskim i w introligatorskim. Poza tym Ministerstwo prowadzi�o r�wnie� w tym okresie kilka turnus�w kr�tkofalowych kurs�w przysposobienia do prze- mys�u w Poznaniu, Gda�sku, Nowej Soli i w Chorzowie oraz par� kurs�w dla telefonist�w, kt�re jednak wygas�y z powodu niemo�no�ci zatrud- nienia wi�kszej ilo�ci niewidomych w tym zawodzie. Ministerstwo Pracy i Opieki Spo�ecznej prowadzi�o te� kursy masa�u w Warszawie, a na- st�pnie w Krakowie. Od czasu powstania sp�dzielczo�ci inwalidzkiej niewidomi szkoleni s� w du�ym zakresie przywarsztatowo przy r�nych sp�dzielniach pracy; pr�cz tego istnieje o�rodek szkoleniowy sp�dzielczo�ci pracy w Byd- goszczy, kt�ry prowadzi� szkolenie w koszykarstwie, metalu i tapicerstwie. We Wroc�awiu prowadzono � r�wnie� w ramach sp�dzielczo�ci pracy � " 19 kursy podnoszenia kwalifikacji niewidomych w zawodzie szczotkarskim, w wyniku kt�rych absolwenci uzyskuj� tytu� mistrzowski. Polski Zwi�zek Niewidomych wykazuje du�� inicjatyw� i efektywno�� w zakresie szkolenia. Prowadzone by�y w Warszawie przez Zwi�zek kursy szkolenia w pracach w rogo�ynie, wiklinie oraz tapicerskich, labo- rant�w fotograficznych we Wroc�awiu, kursy kr�tkofalarstwa w Po- znaniu i inne. Akcja rewalidacyjna z inicjatywy PZN, wychodz�c poza ramy szkolenia zawodowego, uzupe�niana jest zawsze przez nauk� czy- tania i pisania alfabetem Braille'a. Wyniki akcji rewalidacyjnej s� du�e, lecz jeszcze w pe�ni nie zaspokajaj� potrzeb ociemnia�ych. Og�em zatrudnionych w Polsce jest 5259 niewidomych m�czyzn i kobietx. Z tej liczby oko�o 3484 os�b pracuje w sp�dzielczo�ci, 302 w przemy�le fabrycznym, 694 umys�owo, 94 w r�nych zawodach i po- zostali jako rolnicy. W r. 1956 istnia�o 17 sp�dzielni niewidomych, prze- wa�nie wielobran�owych, osi�gaj�cych bardzo dobre wyniki pracy. Obecnie liczba ta wzros�a do 23. Spo�r�d zdolnych do pracy oczekuje na zatrudnienie oko�o 2000 os�b. Dr Hulek podaje liczb� 200 r�nych zaj�� odpowiednich dla niewi- domych 2. Jednak�e wi�kszo�� z nich mo�e wykonywa� zaj�cia jedynie najmniej skomplikowane, najcz�ciej rezerwowane dla niewidomych i wykazuj�ce w praktyce odpowiednio du�� rentowno��. Zaj�cia dost�pne dla niewidomych podzielono na grupy wed�ug mo�li- wo�ci os�b o r�nym stopniu kalectwa: a) niewidomi, b) niewidomi z dodatkowym kalectwem, c) s�abo widz�cy, d) s�abo widz�cy lub o jednym oku z dodatkowym kalectwem. a) Niewidomi: obs�uga tokarek rewolwerowych, wiertarek, frezarek do gwint�w; obs�uga maszyn trykotarskich; obr�bka drewna i prace stolarskie przy wyrobie mebli; automatyczne wytwarzanie zakr�tek na tubkach cyno- wych; torebkarstwo; monta� piast rowerowych; sztancowanie; produkcja pude�ek do papieros�w; nabijanie ogniw do baterii elektrycznych; dzie- wiarstwo; powro�nictwo; wyr�b obuwia filcowego; pakowanie czekolady i cukierk�w; spinanie karton�w w fabrykach obuwia; liczenie �rub; szczotkarstwo; wyplatanie sieci rybackich; krajanie r�cznymi, mecha- nicznymi no�ycami metalowych arkuszy; masa�e; stroicielstwo fortepia- n�w; obs�uga stacji telefonicznej; wiklmiarstwo artystyczne; niekt�re 1 J. S i 1 h a n, Jak pracuj�, niewidomi, Warszawa 1956. 2 A. Hulek, Dob�r pracy dla inwalid�w, Warszawa 1951. 20 zaj�cia w ciemniach fotograficznych; wyplatanie krzese�; roboty na drutach; garncarstwo; tkactwo; wyciskanie powietrza z d�tek. b) Niewidomi z dodatkowym kalectwem (ko�czyna g�rna): Karbowanie i zakr�canie termos�w; kontrola no�y tokarskich; nak�a- danie dr��k�w do gum-peda��w; nak�adanie patent�w na butelki; obs�uga telefonu (aparat klapkowy); pakowanie szpulek do pude�ek; pikowanie wycink�w komutatorowych; wycinanie rog�w tektury; wygniatanie sera szwajcarskiego; wbijanie klock�w drewnianych do obcas�w gumowych; sztancowanie; szczotkarstwo. c) S�abo widz�cy: Ogrodnictwo; introligatorstwo; cukiernictwo; tapicerstwo; pszcze- larstwo; obs�uga telefonu w du�ej centrali; magazynierstwo; niekt�re czynno�ci w ciemni fotograficznej; sk�adanie i prasowanie odzie�y w pral- niach i farbiarniach; naprawa but�w. d) S�abo widz�cy lub o jednym oku z uszkodzeniem jednej ko�- czyny g�rnej: Telefony; telegraf; kontrola (pewnych dzia��w); obs�uga megafon�w; galanteria metalowa. Zaj�cia podane dla grupy niewidomych os�b z dodatkowym kalectwem mog� by� tym bardziej wykonywane przez osoby o zdrowych r�kach lub z reszt� wzroku. Jedynie zaj�cia podane dla grupy os�b mniej po- szkodowanych nie mog� by� wykonywane przez osoby o kalectwie wielo- rodzajowym. Z wypowiedzi samych niewidomych wynika, �e najbardziej odpowiednie s� dla nich czynno�ci, przy kt�rych zachodz� sta�e elementy czynno�ci3. O kierunkach kszta�cenia zawodowego decyduje obecnie przede wszystkim gospodarka pa�stwowa i jej zapotrzebowanie na pracownik�w w rozmaitych dziedzinach �ycia. Produktywizacja niewidomych nie uwzgl�dnia dostatecznie indywidualnych zdolno�ci umys�owych i spraw- no�ci fizycznej niewidomego pracownika, gdy� wymaga to wielu pr�b i eksperyment�w maj�cych na celu rozszerzenie kr�gu zawod�w dla os�b pozbawionych wzroku. Istnieje powszechna tendencja, aby kandydat�w skierowywa� przede wszystkim do szczotkarstwa i dziewiarstwa. Trzeba przyzna�, �e chwilowo jest to naj�atwiejsze wyj�cie, mo�e w wielu wypad- kach s�uszne, ale nie najlepsze. R�czna praca przy wyrobie szczotek i arty- ku��w dziewiarskich jest dro�sza od pracy maszynowej ?� mechanicznej. Korzystnym warunkiem rozwoju sp�dzielni inwalidzkich szczotkarskich J. Dziedzic, Rewalidacja i mo�liwo�ci pracy niewidomych, Warszawa 1957. 21 i dziewiarskich by�oby zagwarantowanie im wy��cznego odbioru surowca. Jednak z punktu widzenia ekonomicznego stosunki tego rodzaju, sztucznie utrzymywane, nie by�yby zdrowym objawem i mog�yby mie� racj� bytu jedynie w okresie niedopuszczenia konkurencji do rywalizacji o rynek zbytu. Obecnie przestawienie gospodarki krajowej na nowe tory na skutek uwzgl�dnienia samodzielno�ci przedsi�biorstw rolnych i przemys�owych, a tak�e dzi�ki dopuszczeniu do drobnej wytw�rczo�ci inicjatywy pry- watnej z jej pomys�owo�ci� i zaradno�ci� handlow�, mo�e stanowi� powa�n� konkurencj� dla r�cznej pracy niewidomych sp�dzielc�w. Nadto sp�dzielnie mog� odczu� bardzo dotkliwie brak surowca, kt�rego ilo�� tak�e w minionym okresie by�a niewystarczaj�ca. Te wzgl�dy musz� spowodowa� szersz� mechanizacj� prac niewidomych oraz prze- stawienie si� na wi�ksz� r�norodno�� produkcji, je�eli sp�dzielnie maj� skutecznie rywalizowa� z rozwijaj�c� si� konkurencj�. Warunki, jakie si� wytworzy�y, si�� rzeczy wymaga� b�d� od CSI, wojew�dzkich referat�w zatrudnienia i szkolnictwa specjalnego zwi�kszonych wysi�- k�w w poszukiwaniu nowych dr�g zatrudnienia niewidomych i nowych zawod�w tak�e w przemy�le. Istniej� du�e ograniczenia w opanowaniu nowych zawod�w przez niewidomych. W zasadzie trudno�ci te polegaj� na tym, �e w wi�kszo�ci zaj�� uznanych za niedost�pne dla niewidomych istnieje rzeczywi�cie pewna ilo�� czynno�ci, kt�rych ca�kowite opanowanie nie le�y w mo�li-. wo�ciach cz�owieka pozbawionego wzroku; natomiast niekt�re odcinki tej pracy niewidomy mo�e wykonywa� z tym samym powodzeniem, co cz�owiek widz�cy. Wed�ug Henryka Ruszczyca, wybitnego znawcy zagadnie� produkty- wizacji niewidomych, szkolenie niewidomych mo�na prowadzi� w czterech zasadniczych kierunkach4: rzemie�lniczym, przemys�owym, umys�o- wym i artystycznym. Zawody rzemie�lnicze mo�na podzieli� na �atwiejsze i trudniejsze; te ostatnie wymagaj� specjalnego wprowadzenia do pracy. Prace w prze- my�le mog� by� wykonywane albo w fabryce, albo w sp�dzielni prze- mys�owej. Mo�na je r�wnie� podzieli� na zaj�cia dost�pne dla prawie wszystkich niewidomych i na prace trudniejsze, wymagaj�ce specjal- nego wprowadzenia oraz wi�kszej sprawno�ci i inteligencji pracownika. Inne zawody � umys�owe i artystyczne � wymagaj� du�ej inteligencji i zdolno�ci w pewnych kierunkach, tote� dost�pne s� tylko nielicznej grupie niewidomych. 4H. Ruszczyc, Szkolenie zawodowe, Warszawa 1956. 22 Wskazane jest, aby ociemniali odznaczaj�cy si� walorami intelek- tualnymi mieli mo�no�� pracy w zawodach umys�owych lub takich, w kt�rych praca umys�owa stanowi znaczny procent czynno�ci. Prze- wa�nie niewidomi lub ociemniali zatrudnieni s� przy prostych pracach fizycznych, przy kt�rych pracownik nie ma okazji w��czenia wysi�ku umys�owego. Prowadzi to do tego, �e pracownik nie podnosi swych kwa- lifikacji i nie rozwija zdolno�ci tw�rczych. Praca mechaniczna powoduje zawsze bezmy�lno��, a brak bod�ca, kt�ry by zach�ca� do podnoszenia kwalifikacji, wp�ywa na zanik wszelkich zainteresowa� i na obni�enie og�lnego poziomu umys�owego. Polski Zwi�zek Niewidomych zwraca uwag�, �e szkolenie zawodowe jako podstawowy i zale�ny od inicjatywy w�adz o�wiatowych czynnik rewalidacji ociemnia�ych winno uwzgl�dnia�: 1. wyzyskiwanie r�norodnych uzdolnie� niewidomych, zar�wno fizycznych, jak i umys�owych; 2. specyficzne warunki regionalne, kt�re w pewnych okr�gach powo- duj� charakterystyczne potrzeby (np. na terenach nadmorskich i przy jeziorach � sieciarstwo, w okr�gach przemys�owych � metalurgia, w okr�gach miejskich � koszykarstwo itp.); 3. trudno�ci w zdobywaniu surowca dla rozwijania niekt�rych zawo- d�w (np. trudno�ci surowcowe dla szczotkarstwa). O wyborze rodzaju zawodu decydowa�yby wi�c rozstrzygni�cia w za- kresie problem�w: a) czy nauka danego zawodu jest gospodarczo uzasadniona, b) czy zapewnione jest dostateczne zaopatrzenie w surowce, c) jaki jest stosunek wydajno�ci niewidomego do wydajno�ci pracow- nika widz�cego, d) czy kalkulacja wypadnie zadowalaj�co dla niewidomego pracow- nika. Wsp�czesny stan rewalidacji ociemnia�ych w Polsce realizuje si� dzi�ki uprawnieniom, jakie s� im ustawowo zagwarantowane. Niewi- domi s� pe�noprawnymi obywatelami Polski Ludowej, tym samym za� korzystaj� ze wszystkich praw przys�uguj�cych og�owi obywateli i wy- konuj� w granicach swych mo�liwo�ci wszystkie obowi�zki obywatel- skie. Uczestnicz� te� we w�adzach terenowych jako cz�onkowie woje- w�dzkich, powiatowych i miejskich rad narodowych oraz mog� kandydowa� na pos��w do sejmu. Brak wzroku powoduje jednak niew�tpliwie trudniejsz� w por�w- naniu z lud�mi widz�cymi sytuacj� ociemnia�ych w wykonywaniu przez nich obowi�zk�w obywatelskich, w �yciu codziennym, w pracy, w nauce, w zaspokajaniu potrzeb spo�ecznych, kulturalnych i innych. Tote� aby w pewnej przynajmniej mierze zr�wna� mo�liwo�ci widz�- 23 cych z niewidomymi, pa�stwo daje szereg uprawnie� dodatkowych obywatelom pozbawionym wzroku. Sprawa uprawnie� tego rodzaju dla inwalid�w wojennych i inwalid�w pracy by�a uregulowana prawnie po pierwszej wojnie �wiatowej. Dlatego obecne ustawodawstwo opiera si� w tym zakresie na aktach prawnych z lat 1918�1939. Uregulowanie natomiast sytuacji prawnej niewidomych wskutek wypadk�w losowych I chor�b oraz ociemnia�ych, kt�rzy nie s� inwalidami wojennymi ani inwalidami pracy, jest dokonywane stopniowo przez obecne organa pa�- stwowe. Odpowiednie artyku�y konstytucji PRL s� fundamentem stosunku pa�stwa do niewidomych. S� oni uznani za ludzi pracy i otoczeni spe*- �cjaln� opiek�, zapewniaj�c� zatrudnienie. Mianowicie w Ministerstwie Zdrowia i Opieki Spo�ecznej, do kt�rego nale�y ca�okszta�t spraw niewido- mych, istnieje departament rehabilitacji inwalid�w. W prezydiach woje- w�dzkich, powiatowych i miejskich rad narodowych istniej� inspektorzy rehabilitacji inwalid�w. Zadaniem ich jest zatrudnianie niewidomych w r�nych zak�adach pracy oraz czuwanie nad nimi. Ponadto na pod- stawie zarz�dzenia Ministerstwa Finans�w z 31 V 1957 r. wszyscy pra- cuj�cy niewidomi zostali zwolnieni od p�acenia podatku od wynagrodze�. Przedmiotem specjalnej troski jest zatrudnianie niewidomych w prze- my�le, gdy� mo�liwo�ci tam istniej�ce s� tylko minimalnie wykorzystane wskutek niew�a�ciwego stosunku dyrekcji zak�ad�w do kwestii zatrud- nienia inwalid�w. Opr�cz prawa do pracy i jej przywilej�w niewidomi korzystaj� w Pol- skiej Rzeczypospolitej Ludowej z prawa do wypoczynku, do ochrony zdrowia, do nauki i uczestnictwa w �yciu kulturalnym, z prawa do renty oraz z ulg w op�atach za komunikacj�, radio. Realizacja has�a przyj�tego w Polsce w zakresie rehabilitacji inwa- lid�w, a mianowicie: �Rehabilitujemy si� poprzez prac� w sp�dzielczo�ci", stworzy�a mo�liwo�ci niemal masowego zatrudnienia niewidomych. Jed- nak�e praktyka �yciowa wykaza�a, �e istnieje konieczno�� �podbudowania i uzupe�nienia rehabilitacji zawodowej odr�bnym przystosowaniem do �ycia i wsp�ycia"5. Uwzgl�dniaj�c t� konieczno��, Polski Zwi�zek Niewidomych rozpocz�� organizowanie kurs�w rehabilitacji podstawowej i spo�ecznej, poprzedzaj�cych w�a�ciw� rehabilitacj� zawodow�. Kurs rehabilitacji podstawowej ma za zadanie maksymalne usamodzielnienie �yciowe inwalidy, doprowadzenie go do psychicznej akceptacji kalectwa, u�wiadomienie mu dalszych perspektyw �yciowych mo�liwych mimo ka- lectwa oraz poradnictwo zawodowe. 5M. Micha�a k, Zmiany w systemie rehabilitacji niewidomych w Polsce, �Szko�a Specjalna", t. XXII, nr 4. Ze wsp�czesnym pojmowaniem zada� rehabilitacji ociemnia�ych wi��e si� wi�c bardzo �ci�le problematyka psychologiczna i wychowawcza. W�a�nie w tej dziedzinie �ycia szczeg�lnie dobitnie uwypukla si� tera- peutyczno-wychowawcza rola psychologa, kt�ry nie poprzestaje na sta- wianiu diagnozy na podstawie metodycznych bada�. W celach huma- nitarnych i szkoleniowych psycholog rewalidacji zmierza r�wnocze�nie do zapewnienia inwalidom pomocy w procesie adaptacji. Jest to mo�liwe dzi�ki naukowemu opracowaniu zasad i metod szkolenia, zatrudnieniu oraz psychicznej rewalidacji ludzi upo�ledzonych. Metody diagnostyczne pracy psychologa s� tu analogiczne do metod stosowanych w innych dzia�ach psychologii. A wi�c stosowanie obser- wacji, bada� testowych, eksperymentu naturalnego i laboratoryjnego, kwestionariusza, metod projekcyjnych, wywiadu. Postawa psychologa rewalidacyjnego musi by� jednak nacechowana specjaln� wra�liwo�ci� i wnikliwo�ci�. Ze wzgl�du na tragiczne prze- �ycia inwalid�w, na szczeg�lnie du�e ich zr�nicowanie indywidualne oraz z uwagi na trudne zadanie adaptacji, przed kt�rym stoj�, wymaga si� od psychologa nie tylko wiedzy i umiej�tno�ci, lecz tak�e szczeg�lnych cech osobowo�ci. Cechy te powinny by� tego rodzaju, aby psycholog umia� pozyska� zaufanie inwalidy, aby umia� pokierowa� procesem jego adaptacji odpowiedzialnie, a nawet z zaanga�owaniem si� uczuciowym, pe�nym �yczliwo�ci, zapa�u i realizmu. Ono bowiem wzmaga napi�cie woli osoby rewalidowan