Strona 1 PL ISSN 0033–2186 PRZEGL¥D HISTORYCZNY TOM XC Zeszyt 1 WARSZAWA 1999 Strona 2 PRZEGL¥D H I S T O R Y C Z NY Pismo Towarzystwa Mi³oœników Historii w Warszawie Oddzia³u Polskiego Towarzystwa Historycznego i Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego Tom XC, 1999 Zeszyt 1 KOMITET REDAKCYJNY Jacek Adamczyk — sekretarz, Andrzej Garlicki, Stefan K. Kuczyñski, W³odzimierz Lengauer, Antoni M¹czak, Krzysztof Skwierczyñski — sekretarz, Andrzej Szwarc, Andrzej Wyrobisz — redaktor Publikacja dofinansowana przez Komitet Badañ Naukowych © Copyright by Towarzystwo Mi³oœników Historii & Wydawnictwo DiG, 1999 Abstrakty i spis treœci w jêzyku polskim i angielskim znajduj¹ siê w internecie: Korektor Jolanta Ob³êkowska Redakcja techniczna Wydawnictwo DiG ADRES REDAKCJI Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego 00–325 Warszawa, ul. Krakowskie Przedmieœcie 26/28 PL 00–322 Warszawa, ul. Krakowskie Przedmieœcie 62 tel./fax 828–00–96 (7 linii) E–mail: [email protected]; Nak³ad 500 egz. Do druku oddano i druk ukoñczono w marcu 1999 r. w Drukarni Wydawnictw Naukowych S.A. w £odzi Strona 3 R O Z P R A W Y ANDRIJ HURBYK Narodowa Akademia Nauk Ukrainy Instytut Historii Ukrainy Wspólnota wiejska na Ukrainie w XIV–XVIII w. Ewolucja podstawowych form spo³eczno–terytorialnych Wspólnota wiejska na Ukrainie w XIV–XVIII w. przesz³a skomplikowan¹ ewolucjê, WSPÓLNOTA WIEJSKA NA UKRA INIE W XIV–XVIII W. charakteryzuj¹c siê nie tylko znaczn¹ ró¿norodnoœci¹ form, lecz tak¿e z³o¿on¹ dialektyk¹ ich przekszta³ceñ. Wspólnota by³a wa¿nym oœrodkiem ¿ycia spo³ecznego, w którym za- chowano nie tylko poprzednie osi¹gniêcia, lecz równie¿ dalej rozwijano w nowych warun- kach historycznych gospodarcze, prawne i kulturalne tradycje ukraiñskie. Praktycznie do koñca XIX w. na Ukrainie zachowano spo³eczn¹ organizacjê o cechach ¿ycia wspólno- towego z minionych epok. Znany badacz ukraiñskiej spo³ecznoœci, I. W. £ u c z y c k i, spotka³ siê z faktami, kiedy spo³ecznoœæ wiejska korzysta³a z ró¿norodnych wspólnych u¿ytków i dzia³ek ziemi nie tylko w latach trzydziestych i czterdziestych, lecz równie¿ osiemdziesi¹tych XIX w.1 Oparte na szerokiej bazie Ÿród³owej dalsze badania I. W. £uczyckiego, M. M. K o - w a l e w s k i e g o, W. A. M i a k o t i n a2, studia M. W. D o w n a r a – Z a p o l s k i e g o, M. F. W ³ a d y m y r s k i e g o – B u d a n o w a, M. S. H r u s z e w s k i e g o3 poœwiêco- 1 I. W. £ u c z y c k y j, Sledy obszczinnogo ziemlew³adienija w Lewobierie¿noj Ukrainie XVIII wieka, „Otiecze- stwiennyje Zapiski” 1882, nr 11, s. 91–93; t e n ¿ e, Obszczinnyje formy ziemlew³adienija na Dnieprowskom pobie- rie¿e, 1884 (osobna odbitka), s. 16. 2 I. W. £ u c z y c k y j, Obszczinnoje ziemlew³adienije w Ma³orossii, „Ustoi” 1882, s. 39–60; t e n ¿ e, Ma³oros- sijskaja sielskaja obszczina i sielskoje duchowienstwo w XVIII w., „Ziemskij Obzor” 1883, nr 6, s. 72–77; t e n ¿ e, Sbornik matieria³ow dla istorii obszcziny i obszczestwiennych ziemiel w Lewobiere¿noj Ukrainie w XVIII w., Kijew 1884; t e n ¿ e, Siabry i siabrinnoje ziemlew³adienije w Ma³orossii, S. Peterburg 1889; t e n ¿ e, Formy zaimocznogo w³adienija w Ma³orossii, „Juridiczeskij Wiestnik” [dalej: JW] 1890, nr 3, s. 391–424; M. K o w a l e w s k i j, Ob- szczinnoje ziemlew³adienije w Ma³orussii w XVIII w., JW 1885, ks. I, s. 36–69; t e n ¿ e, Trud kak istocznik prawa sobstwiennosti na ziemlu w Ma³orussii i na Ukrainie, JW 1892, t. XI, s. 3–36; W. A. M i a k o t i n, Oczerki socialnoj istorii Ukrainy XVII–XVIII ww., Praha 1924–1926, t. I, wyp. 1–3. 3 M. S. H r u s z e w s k y j, Istorija Ukrajiny–Rusy, t. V, cz. 1, Lwiw 1905, s. 356–384; M. W. D o w n a r – Z a p o - l s k i j, Oczerki po organizacii zapadno–russkogo kriestianstwa w XVI w., Kijew 1905, s. 42–107; M. F. W ³ a d y m y r - s k i j – B u d a n o w, Formy kriestianskogo ziemlew³adienija w Zapadnoj Rossii XVI w., Kijew 1911, s. 1–24. PRZEGL¥D HISTORYCZNY, TOM XC, 1999, ZESZ. 1, ISSN 0033–2186 Strona 4 2 ANDRIJ HURBYK ne ró¿norodnym aspektom wspólnotowych stosunków na Ukrainie, poszukiwania M. D. I w a n y s z e w a, W. B. A n t o n o w y c z a, I. A. £ y n n y c z e n k i, A. J. J e f y - m e n k i, I. P. N o w y c k i e g o4 dotycz¹ce stosunków prawnych i s¹downictwa w groma- dzie, nie tylko postawi³y w sposób naukowy pytania dotycz¹ce ukraiñskiej wspólnoty, których do tego czasu nie stawiano w historiografii w zwi¹zku z panuj¹c¹ teori¹ niewspól- notowego rozwoju wsi na Ukrainie, lecz dokona³y równie¿ powa¿nego zwrotu zarówno w gromadzeniu materia³u faktograficznego, jak i w doskonaleniu teoretycznych rozwi¹- zañ tego wa¿nego tematu naukowego. Jednak stopniowo zainteresowania problematyk¹ wspólnotow¹ mala³o. W latach dwudziestych ukaza³y siê tylko prace poœwiêcone s¹downictwu wspólnoty na Ukrainie5. A w latach trzydziestych i czterdziestych problematyka ta praktycznie zniknê³a z pola widzenia badaczy. Na pocz¹tku lat szeœædziesi¹tych do problemu ewolucji wspólnot na Ukrainie powracano o tyle, o ile by³o to niezbêdne dla naœwietlenia ró¿norodnych aspek- tów historii feudalizmu6. Ukazywa³y siê natomiast prace poœwiêcone historiografii problematyki wspólnoty7, co by³o pewnym wk³adem do dalszego jej opracowania. W po³owie lat siedemdziesi¹tych zainteresowanie problematyk¹ wspólnotow¹ odra- dza siê nie tylko na Ukrainie, ale i w innych pañstwach Europy. Pojawiaj¹ siê regionalne prace poœwiêcone zarówno odrêbnoœci, jak te¿ prawid³owoœci ewolucji struktur wspólno- towych na Ukrainie. Miêdzy innymi zbadaniu stosunków wspólnotowych na Podkarpaciu halickim poœwiêcona jest dysertacja W. F. I n k y n a8, w której autor, charakteryzuj¹c etapy istnienia ziemskich spó³ek ch³opskich, pragn¹³ uzasadniæ podobieñstwo dróg roz- woju wspólnoty wschodnioeuropejskiej. 4 N. I w a n y s z e w, O driewnich sielskich obszczinach w Jugozapadnoj Rossii, Kijew 1863, s. 1–34; W. A n - t o n o w y c z, Issledowanije o kozaczestwie, Kijew 1863, s. 1–25; t e n ¿ e, Sodier¿anije aktow ob okolicznoj szlachtie, [w:] Archiw Jugozapadnoj Rosii [dalej: AJZR] cz. 4, t. I, Kijew 1867, s. 43–48; I. A. £ y n n y c z e n k o, Czerty iz istorii sos³owij w Jugo–Zapadnoj (Galickoj) Rusi w XIV–XV ww., Moskwa 1894, s. 72–209; A. J. J e f y m e n k o, Kopnyje sudy w Lewobiere¿noj Ukrainie, „Kiewskaja Starina” [dalej: KS] 1885, nr 10, s. 189–202; t e n ¿ e, Narod- nyj sud w Zapadnoj Rusi, „Russkaja Mysl” 1893, nr 8, s. 6–19; nr 9, s. 22–38; I. P. N o w y c k y j, Sodier¿anije aktow o kriestjanach. Priedis³owije, [w:] AJZR cz. 6, t. I, Kijew 1876, s. 45–96. 5 R. £ a s z c z e n k o, Kopni sudy na Ukrajini, jich pocho¿ennia, kompetencija i ustrij, „Zbirnyk prawniczoji komisji pry istoryczno–fi³osofskij sekciji naukowoho towarystwa imeni Szewczenka”, Lwiw 1925, s. 1–67; Lwiw 1927, s. 1–87; A. J a k o w l i w, Do pytannia pro genezu kopnych sudiw na Ukrajini, Lwiw 1928, s. 1–11; I. C z e r - k a s k y j, Hromadskyj (kopnyj) sud na Ukrajini–Rusi XVI–XVIII ww., „Praci Komisiji dla wyuczuwannia istoriji zachidnoukrajinskoho ta ukrajinskoho prawa”, wyp. 4, 5, Kyiw 1928. 6 W. A. R o m a n o w s k i j, Osnownyje problemy istorii feodalizma na Lewobiere¿noj Ukrainie w XVII–XVIII ww., „Je¿egodnik po Agrarnoj Istorii Wostocznoj Jewropy 1961 g.” [dalej: EAIWE], Riga 1963, s. 191–192; D. I. M y s z k o, Socialno–ekonomiczni umowy formuwannia ukrajinskoji narodnosti, Kyiw 1963, s. 72–113; I. D. B o j k o, Selanstwo Ukrajiny w II po³owyni XVI–I po³owyni XVII st., Kyiw 1963, s. 7–25. 7 P. G. M a r k o w, A. J. Jefymenko — istorik Ukrainy, Kijew 1966; P. F. £ a p t i n, I. W. £uczyckyj pro obszczynu na Ukrajini, „Ukrajinskyj Istorycznyj ¯urna³” [dalej: UI¯] 1970, nr 6, s. 127–130; ten¿e, Obszczina w russkoj istoriografii, Kijew 1971; N. O. H e r a s y m e n k o, Stan wywczennia obszczynnoho zemlewolodinnia selan i riadowych kozakiw na Liwobere¿nij Ukrajini w XVIII st., UI¯ 1986, nr 7, s. 109. 8 W. F. I n k y n, Kriestianskij obszczinnyj stroj w Galickom Prikarpatie (Opyt srawnitielnogo izuczenija poziemielnych sojuzow), autoreferat dysertacji doktorskiej, Lwów 1978. Strona 5 WSPÓLNOTA WIEJSKA NA UKRAINIE W XIV–XVIII W. 3 W drugiej po³owie lat osiemdziesi¹tych niektóre aspekty stosunków wspólnotowych na Ukrainie Lewobrze¿nej (w drugiej po³owie XVII — pierwszej po³owie XVIII w.) omawiali w swych monografiach W. J. B o r y s e n k o i A. I. H u r ¿ y j9. W ostatnim czasie pojawi³y siê monografie poœwiêcone historii wspólnoty wiejskiej na Ukrainie w XIV–XVI w. Problematyka ta podejmowana by³a równie¿ w pracach ogólnych10. Mo¿na wiêc dokonaæ podsumowania badañ tej problematyki i spróbowaæ przeœledziæ ogólny proces ewolucji wspólnoty ukraiñskiej w XIV–XVIII w., chocia¿ je- szcze niedostatecznie wyjaœniono w literaturze specjalistycznej swoistoœæ wspólnot na Prawobrze¿u w XVII–XVIII w. oraz na Lewobrze¿u w pierwszej po³owie XVII i w dru- giej po³owie XVIII w. ród³a odnotowa³y œlady wo³oskiej wspólnoty na ziemiach ukraiñskich w XIV–XV w. W ci¹gu XVI stulecia region, na którym istnia³y wo³oskie wspólnoty terytorialne, zawêzi³ siê i obejmowa³ przewa¿nie pó³nocn¹ Kijowszczyznê, Podkarpacie halickie i czêœciowo Wo³yñ. W innych regionach Ukrainy w XVI w. by³e wspólnoty wo³oskie mo¿na by³o obserwowaæ w zwi¹zkach czêœci sk³adowych, na które siê one rozpad³y (centrów w³oœci, wsi bêd¹cych w³asnoœci¹ prywatn¹, wsi wielkoksi¹¿êcych, osiedli bojarskich). Te ostatnie zgodnie z tradycj¹ jeszcze wspólnie wykorzystywa³y u¿ytki, razem odbywa³y jednorodne powinnoœci itp.11 W podobnych przypadkach gmina traci³a cechy wspólnoty terytorialnej i przekszta³ca³a siê w administracyjno–terytorialny twór pañstwa feudalnego. Charakteryzuj¹c wspólnotê gminn¹, nale¿y zaznaczyæ, ¿e strukturalnie sk³ada³a siê ona z mniej wiêcej skupionych gospodarstw, sió³ i wiosek. Oprócz gospodarstw jako czêœci gmin wystêpowa³y tak¿e „s³u¿by”, a w gminach Kijowszczyzny wspomina siê o potuhach i tiah³ach12. Gminy mia³y dok³adnie wyznaczone terytoria, sk³adaj¹ce siê nie tylko z nale¿¹cych do gospodarstw zieem ornych i u¿ytków, ale obejmuj¹ce te¿ obrobione przez gminê ziemie wykorzystywane wspólnie, niezagospodarowane dzia³ki ziemi (które mieszkañcy gmin mogli zajmowaæ) oraz ziemie, które dzielone by³y pomiêdzy gospodarstwa proporcjonal- nie do ich rozmiarów13. Ostatnie trzy rodzaje ziemi stanowi³y gminny fundusz ziemski — 9 W. J. B o r y s e n k o, Socialno–ekonomicznyj rozwytok Liwobere¿noji Ukrajiny w druhij po³owyni XVII st., Kyiw 1986, s. 88–95; A. I. H u r ¿ y j, Ewolucija fieodalnych otnoszenij na Lewobierie¿noj Ukrainie w pierwoj po³owinie XVIII w., Kijew 1986, s. 38–55. 10 Istorija kriestianstwa SSSR, t. II, Moskwa 1990, s. 171–175, 291–292; A. O. H u r b y k, Pro obszczynne sudoczynstwo na Ukrajini doby feodalizmu, [w:] Problemy ukrajinskoj istorycznoj mediewistyky, Kyiw 1990, s. 61–64; ten¿e, Kopni sudy na ukrajinskych zemlach y XIV–XVI st., UI¯ 1990, nr 10, s. 110–116; t e n ¿ e, Silska obszczyna na Ukrajini w XIV — 60–ch rokach XVI st. (socialno–ekonomicznyj i prawowyj aspekty problemy), autoreferat dysertacji kandydackiej, Kyiw 1991; ten¿e, Wo³oczna pomira na ukrajinskych zemlach u sk³adi Welikoho knia¿i- stwa Litowskoho w XVI st., UI¯ 1996, nr 4, s. 49–61. 11 Gosudarstwiennaja Publicznaja Biblioteka im. M. B. Sa³tykowa–Szczedrina AN Rossii [dalej: GPB AN Rossii], Oddzia³ rêkopisów f. 293, op. 1, d. 21, 52; Akty Litowskoj Metriki [dalej: ALM] t. I, Warszawa 1896, s. 167; Gramoty wielikich kniaziej litowskich [dalej: GWKL] 1868, s. 3, 10, 18, 22; W. F. I n k y n, op. cit., s. 15. 12 Rossijskij Gosudarstwiennyj Archiw Driewnich Aktow [dalej: RGADA] f. 389, op. 1, d. 7, k. 575–675v; d. 9, k. 35–35v; Pamiatniki izdannyje Wriemiennoju komissieju dla razbora driewnich aktow [dalej: PKK] t. IV, Kijew 1859, s. 161–167. 13 A. O. H u r b y k, Silska obszczyna na Ukrajini, s. 11. Strona 6 4 ANDRIJ HURBYK tak zwan¹ gminn¹ almendê. W³oœcianie, zgodnie z wewnêtrznym porz¹dkiem, mogli korzystaæ z almendy, lecz nie mog³a ona nigdy przejœæ w ich w³adanie14. Starostowie gminni na co dzieñ reprezentowali gminê w stosunkach z innymi gmina- mi, z namiestnikami hospodarskimi lub z poszczególnymi feuda³ami. W miarê potrzeb starcy lub inni cz³onkowie gminy ciesz¹cy siê autorytetem (mu¿y dobryje, ludy dobryje) zwracali siê do przedstawicieli w³adzy pañstwowej i nawet do samego wielkiego ksiêcia z proœbami, które dotyczy³y interesów gminy15. W³adcy Polski i Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego uznawali wybranych przez ludnoœæ gmin starostów za oficjalnych urzêdników ni¿szego szczebla aparatu pañstwowego16. Wa¿n¹ funkcj¹ starca we wspólnocie gminnej by³o regulowanie pobierania podatków gminnych, które zazwyczaj nak³adano na gminê jako ca³oœæ. Starzec i ludy dobryje dzielili je na poszczególne gospodarstwa jako czêœci sk³adowe gminy. W razie, gdy któreœ z nich zosta³o opuszczone, gmina albo prosi³a o pozwolenie na niep³acenie podatków od ugorów, albo zmuszona by³a obci¹¿yæ t¹ sum¹ wszystkich w³oœcian17. Inaczej, mówi¹c w gmi- nie obowi¹zywa³a wspó³odpowiedzialnoœæ. Œwiadectwem jednolitoœci wspólnoty gminnej, jednoœci interesów w³oœcian by³o zbieranie przez starców od wszystkich gospodarstw pewnych sum „na ich potrzebê gminn¹”18. W³oœcianie raz do roku zbierali siê na wiecach, na które zazwyczaj przychodzili wszyscy gospodarze, czêsto równie¿ kobiety i dzieci. Wiece odbywa³y siê w tradycyjnych miejscach i w okreœlonym czasie. Podejmowano na nich decyzje co do p³acenia przez gminê podatków, wysokoœci wspólnych wydatków gminnych, rozgraniczenia ziemi, usta- nawiano tryb prowadzenia prac rolnych oraz czêstotliwoœci odbywania s³u¿by wartow- niczej. Rozpatrywano tak¿e ró¿ne sporne sprawy oraz — w obecnoœci przedstawicie- li miejscowej administracji pañstwowej (wy¿iw, woŸnych) — przeprowadzano œledztwa w sprawach kryminalnych i sprawowano s¹dy. W poszczególnych przypadkach w celu rozwi¹zania skomplikowanych spraw na wiecach (które od XVI w. zaczêto nazywaæ kopami) zbierali siê mieszkañcy kilku s¹siaduj¹cych ze sob¹ wspólnot gminnych19. Praktycznie do XVI w. gminy obejmowa³y zarówno ch³opów, jak i szlachtê, a wiece gminne (znane ju¿ od XII w.), pocz¹tkowo wspólne, stopniowo przekszta³ca³y siê w osob- ne zebrania tych dwóch stanów: z jednej strony w prowincjonalne wiece szlacheckie, a z drugiej strony w wiece (kopy) ch³opskie. Dok³adnie mo¿na to przeœledziæ na przyk³a- dzie ziemi halickiej. Cech¹ szczególn¹ ustroju gminnego tego regionu by³o tak¿e to, ¿e w ramach gmin od koñca XIV w. wyodrêbnia³y siê gminy — „krainy” na prawie wo³oskim, pod kierownictwem „wojewodów wsi wo³oskich”. Naczelników krain — wojewodów i krajników w XIV–XVII w. wybierano na ogólnych zebraniach wiecowych w³oœcian, 14 Akty Jugo–Zapadnoj Rossii, t. I, S. Peterburg 1863, s. 62; Russkaja Istoriczeskaja Biblotieka izdawajemaja impieratorskoju archeograficzeskoju komissieju [dalej: RIB] t. XXVII, s. 535; AJZR cz. 6, t. I, s. 38; M. B. D o - w n a r – Z a p o l s k i j, Oczerki po organizacii, s. 47–60. 15 AJZR cz. 8, t. V, s. 469–470; RIB t. XXVII, s. 535. 16 M. L u b a w s k i j, Ob³astnoje dielenije i miestnoje uprawlenije Litowsko–russkogo gosudarstwa ko wriemieni izdanija pierwogo Litowskogo statuta, Moskwa 1892, Pri³o¿enije nr 12, s. 12–13. 17 Tam¿e, nr 2, 12, 46, s. 2, 13, 48. 18 M. W. D o w n a r – Z a p o l s k i j, Oczerki po organizacii, s. 96–97; M. L u b a w s k i j, Ob³astnoje dielenije, Pri³o¿enije nr 51, s. 56. 19 Centralnyj Der¿awnyj Istoriczeskyj Archiw Ukrajiny w Kyewi [dalej: CDIA] f. 25, op. 1, spr. 45, k. 100. Strona 7 WSPÓLNOTA WIEJSKA NA UKRAINIE W XIV–XVIII W. 5 które zwane by³y „zborem”, spoœród kniaziów — naczelników poszczególnych gromad wiejskich20. Analiza porównawcza œwiadczy o podobieñstwach nie tylko gminnych wspólnot Wo- ³ynia i Naddniestrza z krainami gminnymi ziemi halickiej, lecz tak¿e o identycznoœci uprawnieñ wieców gminnych i starców w prawie ruskim z wiecami oraz krajnikami prawa wo³oskiego. Pomimo pewnej konsolidacji wspólnoty gminnej w XV w. coraz bardziej nasila³y siê procesy prowadz¹ce do rozpadu terytorium gminnego, jego mechanizmu gospodarczego, a tak¿e do ograniczenia kompetencji administracji gminnej. Znaczny wp³yw na rozpad organizacji wspólnoty gminnej mia³y zachodz¹ce w niej procesy wewnêtrzne. Najwa¿niejszymi by³y te, które spowodowa³y, ¿e pewna liczba w³oœcian wychodzi³a ze sk³adu wspólnoty, wy³¹czaj¹c w ten sposób swoje gospodarstwa (z ca³ym kompleksem ziem ornych i u¿ytków) z systemu ziem gminnych. Poœrednim etapem prowadz¹cym do pe³nego wyjœcia by³y wysi³ki w³oœcian maj¹ce na celu wyko- nywanie osobnej s³u¿by z równoleg³ymi zwolnieniami od ogólnogminnych obci¹¿eñ. Wydzielenie ze sk³adu wspólnoty gminnej poszczególnych gospodarstw s³u¿ebnych doprowadzi³o do naruszenia jednolitoœci terytorium gminnego i zwiêkszenia powinnoœci, którymi obci¹¿ani byli cz³onkowie wspólnoty z jednej strony, a tak¿e do wyrównywania ich sytuacji ekonomicznej — z drugiej, bowiem zamo¿ni w³oœcianie przechodzili na osob- n¹ s³u¿bê. Prowadzi³o to do ekonomicznego zró¿nicowania mieszkañców gminy. Bardziej rujnowa³ wspólnotê gminn¹ dalszy proces przechodzenia ró¿nych czêœci gminy we w³adanie œwieckich feuda³ów i cerkwi. W znacznym tempie wzrasta³a wielkoœæ obszarów ziemskich w rêkach bojarów, co by³o kontynuacj¹ procesów, które mia³y miejsce na ziemiach ukraiñskich w XII–XIII w.21 Od XIV w. dalszy rozwój pomiesti odbywa³ siê przewa¿nie dziêki wielkoksi¹¿êcym nadaniom ziem gminnych z domeny monarszej. W³adcy oddawali swoim wasalom po- szczególne dworzyszcza, wsie na terytorium gminy, jak równie¿ ca³e gminy w dzier¿awê lub dziedziczne w³adanie. Nadania by³y ró¿norodne. W pewnych regionach Ukrainy, ale równie¿ Bia³orusi, istnia³a tradycja, zgodnie z któr¹ miejscowi bojarzy w³adali ca³ymi gminami po kolei (kolejeju). Miêdzy innymi gminy Byryn, Zo³wia¿, Uteszkiw, £opatyn, Choteñ, Olewsk w latach siedemdziesi¹tych XV w. przekazywane by³y we w³adanie po kolei (na rok) bojarom kijowskim i ¿ytomierskim22. Za to ci ostatni byli zobowi¹zani odbywaæ s³u¿bê wojskow¹. Nadania wa¿ne by³y: „do woli i ³aski hospodarskiej”, „do ¿ywota” (do œmierci wasala), „do dwóch ¿ywotów” (do œmierci wasala i jego syna)23 itp. W procesie rozdawania terytoriów gminnych zauwa¿alna jest, opisana w literaturze przedmiotu, ogólna tendencja do przekszta³cenia feudalnego warunkowego w³adania 20 W. F. I n k y n, Wo³ost´ (kraina) i wiecze (sbor) na Galiczinie w XVI–XVIII wiekach, EAIWE 1970, Riga 1977, s. 71–79; Istorija kriestianstwa SSSR, t. II, s. 173. 21 O. M. R a p o w, K woprosu o bojarskom ziemlew³adenii na Rusi w XII–XIII ww., [w:] Polsza i Rus´: Czerty obszcznosti i swojeobrazija w istoriczeskom razwitii Rusi i Polszi w XII–XV ww., Moskwa 1971, s. 205. 22 ALM t. I, s. 116; M. L u b a w s k i j, Ob³astnoje dielenije, s. 21. 23 RGADA f. 383, op. 1, d. 35, k. 219v–220v; d. 39, k. 329; d. 43, k. 40v; d. 50, k. 162; d. 51, k. 181v, 184–184v, 224–225, 228. Strona 8 6 ANDRIJ HURBYK ziemi¹ (przede wszystkim bojarskiego) w pe³ne bezwarunkowe24. W XVI w. znacznie wzros³a liczba darowizn na wiecznost´25. Wydzielenie ze sk³adu gmin osiedli, wsi i posiad³oœci doprowadza³o do deformacji struktury wspólnoty gminnej, a zmniejszenie terenów gminnych narusza³o ustalone w niej stosunki ekonomiczne i spo³eczne. Wspólnoty gminne znacznie zmniejsza³y swe rozmiary, a te, których obszary zosta³y rozdzielone pomiêdzy wielu w³aœcicieli feudalnych, zniknê³y, ustêpuj¹c miejsca gromadom wielozagrodowych wsi, mniejszej formie wspólnoty teryto- rialnej. Gromady kszta³towa³y siê w ramach wsi zarówno przekazanych feuda³owi, jak i pozostawionych w sk³adzie wielkoksi¹¿êcego (królewskiego) dominium. Dynamika przechodzenia osiedli, a nawet ca³ych ich kompleksów, od jednego w³aœciciela do innego oraz zmiana statusu prawnego osiedli (prywatne — wielkoksi¹¿êce i na od- wrót), co by³o charakterystycznym zjawiskiem dla XIV–XVI w., doprowadza³a do powstania rozmaitych odmian wspólnot. Wynikiem tego by³y wspólnoty terytorialne o ró¿norodnej strukturze. U drobnych feuda³ów, we w³adanie których przechodzi³y nie- wielkie czêœci gmin (jedna — dwie wsie), tworzy³y siê gromady wiejskie z niewielk¹ liczb¹ zagród. U œrednich i wielkich magnatów, gdzie nadane im czêœci gmin przy³¹czane by³y do istniej¹cych posiad³oœci, powstawa³y faktycznie wspólnoty–gminy, nie mówi¹c ju¿ o tych przypadkach, kiedy wspólnota gminna w ca³oœci przechodzi³a do w³aœciciela feudalnego. Bior¹c pod uwagê wymienione czynniki, mo¿na stwierdziæ, ¿e ewolucja form wspól- noty terytorialnej w pewnej mierze zale¿na by³a od czynników zewnêtrznych. W procesie obrotu posiad³oœciami feudalnymi jedno i to samo osiedle mog³o tworzyæ albo prost¹ gromadê wiejsk¹, albo po przejœciu do r¹k innego feuda³a mog³o staæ siê czêœci¹ bardziej skomplikowanego tworu wspólnotowego. Na os³abienie wspólnoty gminnej mia³o wp³yw wydzielenie centralnego miasteczka lub miasta ze sk³adu gminy. W po³owie XVI w. tylko na pó³nocy Kijowszczyzny zauwa¿al- ny by³ bliski zwi¹zek gminy z jej centrum (w³oœæ mozyrska, bczycka)26. W innych regionach Ukrainy w XVI w. zwi¹zek gminy i jej centralnego osiedla nie by³ tak wyraŸny. Mo¿na wy- jaœniæ to w ten sposób, ¿e w danym okresie pewna czêœæ wspólnot gminnych by³a ju¿ zrujnowana, a na ich miejscu powsta³y gospodarstwa wydzielonych z w³oœci osób pe³- ni¹cych s³u¿bê wojskow¹, prywatne wsie hospodarskie — pozosta³oœci wspólnot gmin- nych, które przesz³y pod jurysdykcjê urzêdów zamkowych. Dlatego te¿ dawniejsz¹ wspól- notê takich miast z otaczaj¹cymi gminami mo¿na stwierdziæ, badaj¹c zwi¹zki miast z bo- jarami i s³ugami, a tak¿e z mieszkañcami wsi prywatnych i wielkoksi¹¿êcych. Zauwa- ¿alne jest to miêdzy innymi w Ÿród³ach dotycz¹cych gminy owruckiej czy osterskiej i in- nych w³oœci27. W taki sposób wydzielenie miast ze sk³adu wspólnoty gminnej oraz rozgraniczenie ich terytoriów i powinnoœci, obok procesów rozdawania gminnych wsi i posiad³oœci, do- prowadza³o do znacznego os³abienia gmin, a czêsto nawet do ich unicestwienia. Podzia³ 24 M. W. D o w n a r – Z a p o l s k i j, Gosudarstwiennoje chozjajstwo Wielikogo Knia¿estwa Litowskogo pri Jagiellonach, Kijew 1901, s. 626–630; W. I. P i c z e t a, Bie³orussija i Litwa w XV–XVI ww. Issledowanija po istorii socialno–ekonomiczeskogo, politiczeskogo i kulturalnogo razwitija, Moskwa 1961, s. 196–198; J. M. J u r g i n i s, Bojarie i dworianie i ich ziemlew³adienije w Wielikom Knia¿estwie Litowskom, EAIWE 1969, Kijew 1979, s. 21–22. 25 RGADA f. 389, op. 1, d. 35, k. 157v–158; d. 38, k. 2v–3; d. 41, k. 168v–169; d. 50, k. 189; d. 51, k. 197. 26 AJZR cz. 7, t. I, s. 86, 616–617, 624. 27 AJZR cz. 4, t. I, s. 38–45; cz. 8, t. V, s. 103–106, 283, 293. Strona 9 WSPÓLNOTA WIEJSKA NA UKRAINIE W XIV–XVIII W. 7 powinnoœci w proporcji 2 do 128 mniej wiêcej dok³adnie wyra¿a³ stosunek mo¿liwoœci gospodarczych wydzielonego miasta i gminy. W momencie wyodrêbnienia centralnego osiedla z gminy odchodzi³a ta czêœæ, która by³a29 pod wzglêdem ekonomicznym i organi- zacyjnym najsilniejsza, co w znacznym stopniu os³abia³o wspólnotê gminn¹. Czynnikiem wp³ywaj¹cym na os³abienie wspólnot gminnych na Ukrainie by³y te¿ spustoszenia czynione przez ordy tatarskie, zw³aszcza od koñca lat siedemdziesi¹tych XV w. Odt¹d zbrojne napady Tatarów, czasem wraz z wojskami Turcji, sta³y siê sta³ym czynnikiem, istotnie wp³ywaj¹cym na zaludnienie i strukturê ustroju gminnego ziem ukraiñskich. W zwi¹zku z tym zaludnienie Brac³awszczyzny i po³udniowej Kijowszczyzny by³o znacznie mniejsze ni¿ Wo³ynia, ziemi halickiej i pó³nocnej Kijowszczyzny. Ci¹g³e zagro¿enie napadami tatarskimi spowodowa³o, ¿e gminy w po³udnio- wo–wschodnich regionach Ukrainy zyska³y równie¿ znaczenie militarne. Starostowie pe³nili w nich funkcjê dowódców oddzia³ów zbrojnych, na których organizacjê otrzymy- wali pewne sumy z dochodów zamków30. Podobny charakter mia³y równie¿ przygraniczne gminy ziemi halickiej i odbudowane na ich podstawie gminy peryferyjne, które zachowa³y znaczenie militarne praktycznie do koñca XV w.31 Gminn¹ formê wspólnoty odtwarzali tak¿e kozacy na zagospodarowywanych przez siebie stepach. Gminy, gdy by³o to konieczne, tworzy³y organizacje wojskowe, na czele których stali atamani. Jednoczeœnie by³y to spó³ki ziemskie, których ziemie gminne nale¿a³y do grup osiedli (wsi, uchodów, chutorów), a z ziemi korzysta³y zarówno spó³ki terytorialne, jak i wielkie rodziny na podstawie zajmanszczyzny, czyli prawa pierwszeñstwa do zajêcia danej ziemi. Ró¿norodne posiad³oœci pozostawa³y we wspólnym w³adaniu wszystkich mieszkañców32. Radykalne zmiany mia³y miejsce w XVI w., równie¿ gdy idzie o dworzyszcza bêd¹ce podstawowymi elementami struktury wspólnoty terytorialnej. W wyniku rozwoju si³ wy- twórczych i wprowadzenia bardziej intensywnych form uprawy ziemi (trójpolówka) po- wstawa³y warunki do koncentracji gospodarstw gminy we wsie. Dlatego te¿ w strukturze wspólnoty gminnej mo¿na zauwa¿yæ zarówno poszczególne gospodarstwa, jak i wieloza- grodowe wsie, z których stopniowo formuj¹ siê gromady — inna forma wspólnoty teryto- rialnej. Przez pewien czas gromady istnia³y w ramach wspólnoty gminnej. Utwierdzanie siê systemu folwarczno–pañszczyŸnianego, pog³êbianie siê zró¿nico- wania maj¹tkowego oraz rozwarstwienia spo³ecznego w³oœcian, zagarnianie gminnej al- mendy oraz rozdawanie wsi prywatnym w³aœcicielom, wyodrêbnianie centralnych osiedli z gminy, a tak¿e agresja tatarsko–turecka, wszystkie te czynniki sk³ada³y siê na proces upadku wspólnoty gminnej na ziemiach ukraiñskich. Najbardziej intensywny by³ on w ziemi halickiej, na Wo³yniu i KijowszczyŸnie. Natomiast na Polesiu jeszcze w XVI w. zachowa³y siê œlady organizacji gminnej z gminnymi starcami i zebraniami wiecowymi w³oœcian. Co prawda Regulamin Gminny wydany przez w³adze Wielkiego Ksiêstwa 28 M. W. D o w n a r – Z a p o l s k i j, Oczerki po organizacii, s. 42–46; M. L u b a w s k i j, Ob³astnoje dielenije, Pri³o¿enije nr 10, s. 9–11. 29 W. W. P a n a s z e n k o, Ahresija Krimskoho chanstwa i su³tanskoji Tureczczyny na Ukrajinu w kinci XV — perszij po³owyni XVI st., [w:] Feodalizm na Ukrajini, Kyiw 1990, s. 114–115. 30 Istorija kriestianstwa SSSR, t. II, s. 290. 31 W. F. I n k y n, Wo³ost´ (kraina), s. 73, 85. 32 Istorija kriestianstwa SSSR, t. II, s. 291. Strona 10 8 ANDRIJ HURBYK Litewskiego w 1560 r. okreœla³, ¿e starszych gminy powinny wybieraæ miejscowe urzêdy z grona zaproponowanych przez gminê kandydatów. Natomiast pozosta³oœci wspólnego w³adania posiad³oœciami przez kilka wsi trwa³y do koñca XVIII w. Na miejscu gminnych wspólnot, czasem znacznych pod wzglêdem rozmiarów, pozo- stawa³y przewa¿nie gromady poszczególnych wiosek, rzadziej ich grup. Wprawdzie cza- sem zachowywa³y siê cz¹stki gmin, licz¹ce do dziesiêciu wsi, nale¿¹ce do jednego w³aœci- ciela, lecz podstawowym oœrodkiem ¿ycia gminnego w XVI w. stawa³y siê gromady wsi wielozagrodowych, które przekszta³ca³y siê w struktury samorz¹du lokalnego ziem ukra- iñskich, zachowuj¹c staroruskie tradycje ¿ycia gromadzkiego. Na czele tych gromad na Ukrainie stali wiejscy starostowie, którzy w dokumentach nazywani byli starcami, atamanami, wójtami lub ciwunami, a niekiedy dziesiêtnikami. Naczelników gromad wiejskich zwano starcami, analogicznie do starców gminnych, przewa¿nie na KijowszczyŸnie i Wo³yniu33. Na terenie ziemi halickiej instytucja starców funkcjonowa³a g³ównie we wsiach na prawie ruskim34. Ciwuni jako przedstawiciele admi- nistracji wspólnotowej w drugiej po³owie XV w. spotykani byli przewa¿nie na Kijowsz- czyŸnie, w ziemi halickiej i na Wo³yniu. Ale ju¿ w XVI w. instytucja ta wymieniana by³a w dokumentach wy³¹cznie na Wo³yniu i w ziemi halickiej35. O atamanach jako naczelnikach administracji gminnej wspominano poczynaj¹c od XIV w., w szczególnoœci w tej czêœci „Powieœci o Podolu”, w której opisywano ustrój ziemi podolskiej w okresie jej zajêcia przez Koriatowiczów36. W okresie póŸniejszym atamanów spotykamy w lustracji ziemi kijowskiej z 1471 r. na czele gromad wiejskich tego regionu, a tak¿e we wsiach halickich na prawie ruskim (XV w.)37. W XVI–XVII w. instytucja atamana wystêpowa³a we wsiach zamku kijowskiego, ¿ytomierskiego i czerkaskiego, w po- wiecie owruckim i kijowskim, a tak¿e na Wo³yniu i w ziemi halickiej (starostwo œniatyñ- skie, przemyskie, halickie, trembowelskie, rohatyñskie, drohobyckie, samborskie, za- mechskie, lubaczowskie, gródeckie)38. Zaœ na lewobrze¿nej Ukrainie w XVII–XVIII w. atamani stali na czele tej czêœci gromady wiejskiej, która sk³ada³a siê wy³¹cznie z kozaków, a w dokumentach nazywana by³a „towarzystwem” (przywódcami ch³opskiej czêœci groma- dy byli wójtowie)39. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e w ziemi halickiej równolegle z gromadami wiejskimi na prawie ruskim istnia³y tak¿e wsie na prawie niemieckim i wo³oskim. Gromady na prawie niemieckim kierowane by³y przez so³tysów i wójtów, a na wo³oskim — przez kniaziów i krajników40. 33 CDIA f. 25, op. 1, spr. 15, k. 224v; RGADA f. 389, op. 1, d. 51, k. 204v; AJZR cz. 6, t. I, s. 140–142, 215–216, 250, 251. 34 AGiZ II, nr 8, 78, 114; VI, nr 12; VII, nr 80; XI, nr 116; I. A. £ y n n y c z e n k o, op. cit., s. 163, 164. 35 RGADA f. 389, op. 1, d. 51, k. 204v; AJZR cz. 6, t. I, s. 111–116, 270; cz. 7, t. II, s. 7; PKK t. IV, s. 164; M. H r u s z e w s k y j, op. cit., s. 291; ¯ere³a do istorji Ukrajiny–Rusy t. I, Lwiw 1895, s. 203, 248; t. II, Lwiw 1897, s. 46, 83, 214; t. III, Lwiw 1900, s. 104, 160, 226, 260, 318, 349. 36 Letopisi bie³orusko–litowskije, Po³noje sobranije russkich letopisej, t. XXXV, Moskwa 1980, s. 66, 74. 37 AJZR cz. 7, t. II, s. 1–3; M. H r u s z e w s k y j, op. cit., s. 367; I. A. £ y n n y c z e n k o, op. cit., s. 166. 38 AJZR cz. 6, t. I, s. 31–33, 175–188, 244–253, 413–414; cz. 7, t. I, s. 105, 117–122, 147–152; cz. 7, t. II, s. 93; cz. 8, t. VI, s. 45; ¯ere³a, t. I, s. 13–18, 32–36, 60, 124, 159, 202, 239; t. II, s. 212; t. III, s. 286–414. 39 I. W. £ u c z y c k y j, Sbornik matieria³ow, s. 1, 4, 33, 45, 61, 92, 125, 142, 164, 223, 257, 264, 270; M. K o w a l e w s k i j, Obszczinnoje ziemlew³adienije, s. 56; W. J. B o r y s e n k o, op. cit., s. 88. 40 I. A. £ y n n y c z e n k o, op. cit., s. 166. Strona 11 WSPÓLNOTA WIEJSKA NA UKRAINIE W XIV–XVIII W. 9 Struktura gromad wiejskich Ukrainy charakteryzowa³a siê pewn¹ ró¿norodnoœci¹. Najczêœciej gromada sk³ada³a siê z jednej centralnej wsi, która dawa³a jej nazwê, i kilku s¹siednich przysió³ków lub niewielkich wiosek41. W niektórych przypadkach w sk³ad gromady wiejskiej wchodzi³ szereg równoprawnych s¹siednich osiedli42, gromada przypo- mina³a wtedy niewielk¹ gminê. W koñcowym efekcie wszystko zale¿a³o od czynników, które ukszta³towa³y wieœ. Pierwszy z wymienionych typów gromad wiejskich powstawa³ wtedy, kiedy wieœ formowa³a siê w drodze rozrastania wielkiej siedziby (zarówno w drodze przyrostu naturalnego, jak te¿ w zwi¹zku z do³¹czaniem osób z zewn¹trz) i z podzia³em jej w dalszej kolejnoœci. Natomiast drugi powstawa³ w skutek zjednoczenia kilku osobnych osad w jedn¹ wieœ. W ramach gromad wiejskich na Ukrainie zachowa³y siê w dalszym ci¹gu wielkoro- dzinne dworzyszcza, szczególnie na Wo³yniu i w ziemi halickiej43, chocia¿ ¿ród³a z XVI w. coraz czêœciej wspominaj¹ o „pó³zagrodach”, „jednej trzeciej zagrodach”, „æwieræzagro- dach”, „¿erebkach”, „pó³¿erebkach”44. Jednak najbardziej rozpowszechnion¹ strukturaln¹ jednostk¹ gromady wiejskiej w ba- danym okresie by³ „dym” („dom”, „podymie”) — gospodarstwo ma³ej rodziny ch³opskiej sk³adaj¹cej siê z 2–3 pokoleñ bliskich krewnych. Podymny ustrój gromady wiejskiej by³ charakterystyczny dla wsi zamku kijowskiego, mozyrskiego, osterskiego, czerkaskiego, kaniowskiego, ¿ytomierskiego i winnickiego45. Cech¹ charakterystyczn¹ ustroju gromad wiejskich na Wo³yniu by³o to, ¿e dymy wchodzi³y w ich sk³ad, tworz¹c przewa¿nie siedziby, rzadziej s³u¿by. Bywa³o, ¿e dym wchodzi³ w sk³ad gromady jako samodzielny sk³adnik strukturalny obok siedzib i s³u¿b (w powiecie ³uckim, w³odzimierskim, krzemienieckim)46. Specyficzna by³a struktura gromad na pó³nocno–zachodniej KijowszczyŸnie. W nie- których wsiach zamku mozyrskiego i owruckiego gromady tworzy³y wy³¹cznie s³u¿by, które sk³ada³y siê z 2–3 dymów47. Poczynaj¹c od XVI w. zaczê³a przewa¿aæ tendencja do rozpadu gospodarstw wielko- rodzinnych. Sk³aniali siê do tego przede wszystkim naczelnicy ma³ych rodzin wchodz¹cych w sk³ad gospodarstw i s³u¿b, d¹¿¹cy do niezale¿noœci oraz uzyskania prawa do wolnego wykorzystywania efektów w³asnej pracy, co ciê¿ko by³o uzyskaæ w wielkorodzinnej grupie, a co najproœciej uzyskiwano w ma³orodzinnym gospodarstwie. Podstaw¹ materialn¹ tej tendencji by³o wprowadzenie systemów polowych uprawy ziemi oraz pojawienie siê znacznej iloœci sta³ych pól, co powodowa³o, ¿e istnienie gospodarstw wielkich rodzin w celu zagospodarowania ugoru stawa³o siê bezprzedmiotowe. W stosunkach spo³ecz- nych istotne by³o kszta³towanie siê wokó³ dworzyszcz gromad wiejskich, w sk³adzie któ- rych ma³e rodziny, w³¹czaj¹c siê do systemu parzystych i zbiorowych uk³adów, których 41 Ju¿norusskije gramoty, t. I, Kijew 1917, s. 59, 118. 42 RGADA f. 389, op. 1, d. 43, k. 10v. 43 RGADA f. 389, op. 1, d. 50, k. 81, 168, 255v–256; GPB AN Rossii, Oddzia³ rêkopisów f. 293, op. 1, d. 21, 52; ALM t. I, s. 166; GWKL, s. 3, 10, 18, 22. 44 Centralnyj Gosudarstwiennyj Istoriczeskij Archiw Rossii w Sankt–Peterburgie [dalej: CGIA] f. 823, op. 1, d. 54, k. 1; RGADA f. 389, op. 1, d. 22, k. 69v, 76; RIB t. XXVII, s. 657, 658; PKK t. III, s. 21–24, 34–35. 45 AJZR cz. 6, t. I, s. 244–253; cz. 7, t. I, s. 90, 97–102, 117, 122, 147–152, 607–611, 623–647; cz. 7, t. II, s. 1–9. 46 AJZR cz. 7, t. I, s. 177–184; cz. 6, t. I, s. 111–116; cz. 7, t. II, s. 32–34, 117–118, 381–383. 47 RGADA f. 389, op. 1, d. 51, k. 181v–183, 186, 193, 197–197v. Strona 12 10 ANDRIJ HURBYK celem by³a wzajemna pomoc, otrzymywa³y gwarancje stabilizacji spo³eczno–ekonomicz- nej i bezpieczeñstwa, co wczeœniej osi¹gano za cenê wchodzenia do gospodarstw wielko- zagrodowych. Potrzebê wspó³pracy ma³e rodziny realizowa³y równie¿ poprzez w³¹czenie do swego gospodarstwa dodatkowych r¹k do pracy w postaci zbiednia³ych mieszkañców wioski (w wyniku równoczeœnie postêpuj¹cego rozwarstwienia maj¹tkowego w gromadzie wiejskiej oraz w drodze tworzenia spó³ek zwanych siabrowstwami). Ale gospodarstwa zagrodowe niepodzielonej (wielkiej) rodziny ch³opskiej w dalszym ci¹gu regenerowa³y siê na bazie ma³orodzinnych zagród a¿ do XVIII w. W szczególnoœci dotyczy³o to po³udniowo–wschodniej Brac³awszczyzny, po³udniowej Kijowszczyzny, Le- wobrze¿a i S³obodañszczyzny, które kolonizowane by³y przewa¿nie przez wielkorodzinne grupy lub siabrowstwa w ci¹gu XVI–XVIII w. Ale równie¿ kolonizacjê wewnêtrzn¹ by³y w stanie prowadziæ tylko du¿e grupy. Dotyczy³o to w szczególnoœci Polesia. Terytorium gromady wiejskiej formowa³o siê w ci¹gu d³ugiego czasu i mia³o dobrze znane cz³onkom wspólnoty granice. W sposób szczególnie intensywny nastê- powa³o rozgraniczenie ziem wspólnotowych w procesie rozpadu gminnej wspólnoty terytorialnej, kiedy to ziemie gromady zbli¿a³y siê do granic w³aœciciela feudalnego lub s¹siedniej wsi. Jednak w wielu przypadkach nie dokonano rozgraniczenia posiad³oœci i pozostawa³y one do koñca XVIII w. przedmiotem wspólnego wykorzystywania kilku s¹siednich gromad. Ziemia wsi zazwyczaj dzieli³a siê na trzy czêœci. Do pierwszej nale¿a³y indywidualne nadzia³y ch³opskie (allodia). Do drugiej — ziemie wykorzystywane wspólnie czyli gro- madzka almenda. By³y to zarówno pastwiska, siano¿êcia, lasy i rzeki, jak równie¿ dzia³ki orne do wspólnego wykorzystywania. Natomiast do trzeciej zaliczane by³y ugory, które s³u¿y³y jako rezerwy, na których powstawa³y nowe gospodarstwa48. Dominacja praw gromady do ziemi znajduj¹cej siê na jej terytorium przejawia³a siê nie tylko w ustanawianiu sposobu wykorzystania zasobów wspólnej ziemi i ugorów, lecz tak¿e w regulowaniu trybu robót rolnych na ziemi allodialnej. W celu unikniêcia zniszczenia zasiewów przez stado gromadzkie i podwy¿szenia efektywnoœci wykorzy- stania ugoru i œciernisk gromada ustanawia³a przymusowe zmiany siewów, wyznacza- j¹c kolejnoœæ wykorzystania pól trójpolowego systemu rolnictwa. Dominacja praw gromady tak¿e nad indywidualnymi dzia³kami przejawia³a siê podczas przechodze- nia do wspólnego wykorzystywania opuszczonych allodiów. Traktowanie wszystkich ziem wsi jako jednolitego terytorium przejawia³o siê równie¿ we wspólnych wyst¹pie- niach gromad w obronie nie tylko gromadzkiej almendy, ale równie¿ indywidualnych allodiów49. Ch³opi uwa¿ali swe allodia, podobnie jak gromada sw¹ almendê, za pe³n¹ w³asnoœæ zgodnie ze starowyn¹ — tradycyjnym prawem zwyczajowym. Jednak feudalne prawo Królestwa Polskiego i Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego widzia³o ch³opów wy³¹cznie jako takich, którzy u¿ytkuj¹ ziemiê, i których mo¿na by³o w dowolnym czasie z niej wygnaæ50. 48 RGADA f. 389, op. 1, d. 31, k. 234v–235; d. 38, k. 500; d. 50, k. 150; GPB AN Rossii, Oddzia³ rêkopisów f. 293, op. 1, d. 9, k. 1; d. 129, k. 1; AJZR cz. 6, t. I, s. 10. 49 GPB AN Rossii, Oddzia³ rêkopisów f. 293, op. 1, d. 189, k. 1; CGIA f. 823, op. 1, d. 54, k. 1; AJZR cz. 7, t. II, s. 6–9. 50 Istniej¹ na to dowody w Ÿród³ach, poczynaj¹c od czasów Witolda (1392–1430). M. L u b a w s k i j, Ob³astnoje dielenije, s. 308. Strona 13 WSPÓLNOTA WIEJSKA NA UKRAINIE W XIV–XVIII W. 11 Mimo to do po³owy XVI w. w³adcy, chocia¿ nie uprawomocniali, to tak¿e nie anulowali licznych aktów kupna–sprzeda¿y ziemi ch³opskiej. Nie by³a ona sama z siebie szczególn¹ wartoœci¹ dla feuda³ów. Dlatego te¿ w³adza królewska i wielkoksi¹¿êca zain- teresowana by³a wy³¹cznie tym, aby ziemia nie sta³a pustk¹, zaœ osoba u¿ytkownika ziemi nie budzi³a zainteresowania, gdy¿ podstawow¹ form¹ renty w omawianym okresie by³a renta naturalna i pieniê¿na. Dlatego te¿ przejœcie ziemi z r¹k jednego ch³opa do innego w granicach, jak równie¿ poza granicami gromady nie wywo³ywa³o reakcji ze strony administracji pañstwowej. W zwi¹zku z tym, ¿e takie operacje nie uprawomocnia³y siê poprzez listy i przywileje, sprzedane–kupione ziemie w dowolnym czasie mog³y byæ ode- brane ka¿demu z nich korzystaj¹cemu. Od koñca XV w., wraz z utrwaleniem siê feudalnego w³adania ziemi¹, w tym tak¿e cerkiewnego, znacznie wzros³o niebezpieczeñstwo przejœcia ziemi wielkoksi¹¿êcej w pry- watne rêce feuda³ów w wyniku sprzeda¿y jej przez ch³opów posiadaj¹cych gospodarstwa. Dlatego te¿ podobne operacje coraz czêœciej uznawane by³y za niewa¿ne i anulowane, bo jak podkreœla³ w jednej ze swych hramot wielki ksi¹¿ê Aleksander (1501): zañ ¿e ludem naszym nelze zemel prodawaty ani zaprodawaty bez naszeho proizwolenija51. Kontrola i zdecydowana reakcja na akty kupna–sprzeda¿y ziemi ch³opskiej nasili- ³a siê szczególnie w po³owie XVI w., kiedy wobec rozpowszechnienia siê folwarcznego systemu gospodarowania wzros³a cena samej ziemi, na której powstawa³y dwory hospo- darskie i feudalne folwarki. W pewnych regionach Ukrainy (powiat krzemieniecki, starostwo ratneñskie i kowel- skie)52, które w drugiej po³owie XVI w. objê³a pomiara w³óczna, zlikwidowano tradycyjne ch³opskie w³adanie ziemi¹. Opieraj¹c siê na przepisach prawa feudalnego, dotycz¹cych pe³nej w³asnoœci hospodara odnoœnie ziem jego poddanych, w³adcy Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego odebrali ch³opom ich tradycyjne otczyny i diediny i nadali ka¿demu gospoda- rzowi jedn¹ w³ókê ziemi. W ten sposób nie tylko wprowadzono porz¹dek w opodatkowa- niu ch³opów, ale pozbawiono ich równie¿ podstaw do dziedziczenia ziemi, któr¹ u¿ytkowali. Pomiara w³óczna zmniejszy³a obszar gospodarstw ch³opskich, jednak ich struktura radykalnie siê nie zmieni³a. W obrêbie wsi nadal zachowano wspólne w³adanie ziemi¹. Co prawda wspólne ziemie wsi by³y tak¿e wymierzone na w³óki, a za korzystanie z nich gromada czêœciowo p³aci³a podatki53. Ustanowiono równie¿ pewne ograniczenia dotycz¹ce korzystania z lasów hospodar- skich i prawa do polowañ. Jednak¿e twierdzenie niektórych badaczy, ¿e dosz³o do likwi- dacji wspólnotowego w³adania ziemi¹ nie ma ¿adnych podstaw54. Na przewa¿aj¹cej czêœci ziem ukraiñskich, których nie objê³a pomiara w³óczna, do koñca XVI w. zachowa³y siê tradycyjne stosunki w³asnoœciowe w gromadzie, a ch³o- pi dokonywali aktów kupna–sprzeda¿y ziemi. Jednak rozwój gospodarki folwarcznej w XVII–XVIII w., szczególnie na prawobrze¿nej Ukrainie i w ziemi halickiej, prowadzi³ do ca³kowitej utraty praw ch³opów do ziemi, bowiem znaczna czêœæ wsi zmienia³a jurys- dykcjê staj¹c siê w³asnoœci¹ prywatn¹, czêsto tak¿e w wyniku bezpoœredniego zaw³adniêcia 51 Cyt. za: M. L u b a w s k i j, Oczerki istorii Litowsko–Russkogo gosudarstwa do lublinskoj unii wkluczitielno, Moskwa 1910, s. 106. 52 Istorija kriestianstwa SSSR, t. II, s. 287; Akty Jugozapadnoj Rossii, t. III, s. 77. 53 AJZR cz. 7, t. II, s. 75–110. 54 I. D. B o j k o, op. cit., s. 7–8. Strona 14 12 ANDRIJ HURBYK przez feuda³ów gromadzk¹ almend¹ i opuszczonymi gospodarstwami ch³opskimi. Ale i w takich warunkach gromada wiejska istnia³a w dalszym ci¹gu, broni¹c swej „starowi- zny”, zachowuj¹c gminne w³adanie ziemi i tradycyjny sposób jego wykorzystania. Dla zrozumienia istoty gromady wiejskiej Ukrainy wa¿na wydaje siê analiza stosun- ków ekonomicznych pomiêdzy jej czêœciami sk³adowymi — poszczególnymi gospodar- stwami. ród³a ukazuj¹ istnienie w gromadzie szerokiej pomocy wzajemnej zarówno w ¿yciu codziennym, jak i w wykonywaniu powinnoœci, za które gromada wiejska ponosi³a zbiorow¹ odpowiedzialnoœæ55. Te fakty wzajemnej pomocy pomiêdzy mieszkañcami w literaturze przedmiotu uzy- ska³y nazwê „wymiany pomocy”56. Mo¿na j¹ by³o spotkaæ w dwóch formach. Najczêœciej w nadzwyczajnych warunkach gospodarstwo, które potrzebowa³o wielkiej iloœci dodatko- wych r¹k do pracy, zwraca³o siê do gromady z proœb¹ o pomoc (budownictwo itp.). Pomoc, jakiej w takich przypadkach udziela³a gromada, nazywana by³a na Ukrainie to³oka, czyli wspólna praca (w Rosji — pomocz). Cz³onek wspólnoty, który zwo³ywa³ tak¹ to³okê, nie p³aci³ niczego gromadzie, zobowi¹zany by³ tylko braæ udzia³ w podobnej pomocy na rzecz innego cz³onka gromady. W takim przypadku wymiana pomocy nosi³a charakter zbioro- wy. Lecz w codziennym ¿yciu gromady wiejskiej czêœciej mia³a miejsce parzysta wymiana pomocy, kiedy jeden cz³onek wspólnoty zwraca³ siê do drugiego o pomoc (w zebraniu urodzaju, w wybudowaniu budynku gospodarczego itp.). Cz³onek gromady, który otrzy- ma³ tak¹ pomoc, zobowi¹zany by³ w razie potrzeby odp³aciæ tym samym swemu s¹siadowi. W zwi¹zku z tym, ¿e stosunki miêdzy cz³onkami wspólnoty trwa³y d³ugo, a ich gospodar- stwa by³y w przybli¿eniu równe pod wzglêdem ekonomicznym, pomoc wzajemna wyrów- nywa³a siê, co w koñcowym efekcie gwarantowa³o bezpieczeñstwo ekonomiczne gospo- darstw. W ten sposób stanowi³a ona skomplikowan¹ sieæ stosunków pomocy wzajemnej pomiêdzy praktycznie wszystkimi gospodarstwami57. Analiza wzajemnych stosunków daje odpowiedŸ równie¿ na pytanie dotycz¹ce przy- czyny odtworzenia gminnych struktur w drodze zarówno bli¿szej, jak i dalszej kolonizacji. Wyjaœnienie kryje siê tutaj nie tylko w psychice ch³opów, te¿ w pewnej mierze sprzyjaj¹cej odtworzeniu poprzedniej organizacji gromadzkiej, w której odbywa³o siê ca³e œwiadome ¿ycie ch³opów. G³ówn¹ przyczyn¹ by³a koniecznoœæ odtworzenia systemu stosunków, których celem by³a wymiana pomocy, bez której poszczególne gospodarstwa ch³opskie w warunkach gospodarki naturalnej nie potrafi³yby normalnie funkcjonowaæ. A odtwo- rzenie wymiany pomocy przy istnieniu pewnej iloœci wolnych ziem i u¿ytków odtwarza³o gromadê wiejsk¹. Jaskrawym przyk³adem tego by³a gromadzka organizacja na nowozasiedlonych zie- miach Lewobrze¿a i S³obodañszczyzny. W czasie, gdy gromady wiejskie Prawobrze¿a i ziemi halickiej coraz bardziej traci³y funkcje publiczno–prawne i przekszta³ca³y siê w element pomocniczy lokalnej administracji, a podstawow¹ ich funkcj¹ stawa³o siê organi- zowanie wykonania powinnoœci feudalnych, gromady wiejskie Lewobrze¿a w XVII–XVIII w. by³y wp³ywowymi oœrodkami ¿ycia spo³ecznego ze znacznymi uprawnieniami w zakresie 55 PKK t. IV, s. 162, 167. 56 J. N. S e m e n o w, Pierwobytnaja kommuna i sosiedskaja kriestianskaja obszczina. Stanowlenije k³assow i gosudarstwa, Moskwa 1976, s. 59. 57 Tam¿e, s. 50–63. Strona 15 WSPÓLNOTA WIEJSKA NA UKRAINIE W XIV–XVIII W. 13 rozporz¹dzania ziemi¹ i wyborów administracji wspólnotowej oraz demokratycznymi tradycjami wspólnego rozwi¹zywania licznych problemów. W znacznej mierze by³o to efektem wojny wyzwoleñczej w po³owie XVII w., która praktycznie zlikwidowa³a porz¹dki pañszczyŸniane i po której poprzez zajmowanie wolnych gruntów (zajman- szczyzny) wzros³o ch³opskie korzystanie z ziemi. Da³o to podstawê do twierdzeñ o „zmianie starego modelu stosunków spo³eczno–ekonomicznych na nowy — kozacki”58. W pewnej mierze odzwierciedli³o siê to równie¿ w ustroju gromadzkim Lewobrze¿a. W regionie tym istnia³o kilka typów organizacji wspólnotowych. Po pierwsze, czysto kozackie wspólnoty, które w dokumentach otrzyma³y miano „towarzystwa” i zarz¹dza- ne by³y przez wiejskich atamanów. Po drugie, wiejskie wspólnoty — „gromady” z wójtami wiejskimi na czele oraz kozacko–wiejskie gromady o mieszanym typie59. Co siê tyczy form wspólnoty, na Lewobrze¿u by³o ich kilka. Miêdzy innymi w po- ³udniowych i centralnych rejonach mo¿na wydzieliæ gminne formy wspólnoty teryto- rialnej60. By³y one wynikiem kolonizacji tego regionu w XVI–XVIII w., zazwyczaj przez grupy wielkorodzinne, ch³opskie i kozackie („towarzystwa”). Dlatego te¿ w XVI–XVIII w. wchodzi³y do nich zarówno poszczególne chutory, s³obody, jak i ma³ozagrodowe wsie, w których wspólnym w³adaniu pozostawa³y przewa¿nie ró¿norodne posiad³oœci, rzadziej zaœ ziemie orne. W XVIII w., w miarê kszta³towania siê poszczególnych gromad wiej- skich, rozgraniczenia ziem ornych i posiad³oœci miêdzy nimi, zaw³adniêcia wspólnych niegdyœ gminnych ziem przez szlachtê, monastery i kozack¹ starszyznê, podstawowym oœrodkiem ¿ycia gromadzkiego stawa³a siê wieœ z wyraŸnie wyznaczonymi granicami ziem wspólnotowych. Poczynaj¹c od drugiej po³owy XVIII w., wraz z nasilaniem siê poddañstwa, coraz wyraŸniej wystêpowa³y podzia³y ziemi gromadzkiej wywo³uj¹ce konflikty miêdzy groma- dami ch³opskimi a towarzystwami kozaków61. Z jednej strony trwa³ proces rozgraniczania gminnych posiad³oœci i ustanawiania dok³adnych granic poszczególnych wsi. Z drugiej zaœ, szczególnie w osiedlach z mieszanymi gromadami kozacko–ch³opskimi, stwierdzamy d¹- ¿enie kozaków, by nie dopuszczaæ do zaw³aszczania ziem gromadzkich przez szlachtê i starszyznê w drodze umacniania poddañstwa ch³opów. Przynosi³o to jednak tylko tym- czasowe skutki, bowiem nowopowsta³a klasa feudalna lewobrze¿nej Ukrainy, otrzymaw- szy w koñcu XVIII w. prawa rosyjskich dworian, przechodzi³a do w³¹czania do poddañ- stwa tak¿e szeregowych kozaków, bior¹c w ten sposób pod kontrolê wszystkie strony ¿ycia wspólnotowego i wykorzystuj¹c organizacjê gromadzk¹ do otrzymywania mo¿liwie mak- symalnej renty feudalnej. Na pó³nocy Lewobrze¿a i na S³obodañszczyŸnie rozpowszechnione by³y spó³ki sia- browskie (siabrina)62. Ich funkcjonowanie w tym regionie w XVII–XVIII w. uzasadnione by³o przewa¿nie poziomem rozwoju si³ wytwórczych, bowiem zagospodarowywaniem nowych terytoriów i rozwi¹zywaniem powstaj¹cych przy tym problemów (budowanie 58 W. S m o l i j, W. S t i e p a n k o w, U poszukach nowoj koncepcij istoriji Wizwolnoj wijny ukrajinskoho narodu u XVII st., Kyiw 1992, s. 33. 59 I. W. £ u c z y c k y j, Sbornik matieria³ow, s. 1, 3, 6, 13, 17, 45, 119, 127, 140, 198. 60 I. W. £ u c z y c k y j, Sledy obszcinnogo ziemlew³adienija, s. 109–112. 61 I. W. £ u c z y c k y j, Formy zaimocznogo w³adienija, s. 412; M. K o w a l e w s k i j, Obszczinnoje ziemlew³a- dienije, s. 65–68. 62 I. W. £ u c z y c k y j, Siabry, s. 2–20; W. J. B o r y s e n k o, op. cit., s. 93–94; A. I. H u r ¿ y j, op. cit., s. 47–50. Strona 16 14 ANDRIJ HURBYK domów mieszkalnych i pomieszczeñ gospodarczych, oczyszczanie pól i zagospodarowy- wanie ugoru) mog³y z pozytywnym skutkiem zajmowaæ siê stosunkowo du¿e grupy. Jednym ze Ÿróde³ tworzenia spó³ek siabrowskich by³ rozpad wielkorodzinnego gos- podarstwa, które, po wspólnym zagospodarowaniu pewnego terytorium, czêœæ ziem ornych dzieli³o pomiêdzy poszczególne ma³e wsie, a inn¹ ich czêœæ pozostawia³o przewa¿nie do ogólnego u¿ytkowania. Od tego czasu w stosunkach pomiêdzy poszczególnymi gospodarstwa- mi, jako jednostkami posiadaj¹cymi wyodrêbnion¹ w³asnoœæ, na czo³o wychodzi³y interesy ekonomiczne, natomiast interesy rodzinne przesuwano na plan dalszy. Wskutek tego spó³ka siabrowska wystêpowa³a jako typowo terytorialna organizacja — forma gromady wiejskiej, chocia¿ formalnie mieszkañcy osiedla uwa¿ani byli za krewnych. Stopniowo, wraz ze zjawianiem siê cz³onków postronnych, w wyniku realizacji prawa poszczególnych siabrów do sprzeda¿y swej czêœci, spó³ka siabrowska stawa³a siê typowo terytorialnym tworem — wielozagrodow¹ wsi¹, w ramach której kszta³towa³a siê gromada wiejska. Innym i najbardziej rozpowszechnionym na Lewobrze¿u w drugiej po³owie XVII i XVIII w. Ÿród³em formowania siê spó³ek siabrowskich by³o mechaniczne jednoczenie siê gospodarstw nierodzinnych63. Takie sztuczne spó³ki siabrowskie tworzone by³y w celu wspólnego zaorywania stepu, oczyszczania i wykorzystywania siano¿êci i innych u¿ytków. We w³adaniu gospodarstwa w podobnych przypadkach pozostawa³y tylko te ziemie, bar- cie, budowle i jazy, które by³y rezultatem ich wspólnej pracy. W ten sposób jeszcze bardziej przypomina³y ustrój wiejskich gromad terytorialnych z indywidualnymi allodiami i syste- mem almendy gromadzkiej. Jednak siabrowstwa nie by³y cech¹ charakterystyczn¹ wy³¹cznie Lewobrze¿a. Szero- ko rozpowszechnione by³y one równie¿ na poleskim, ukraiñsko–bia³oruskim pograniczu Prawobrze¿a64 we wczeœniejszym okresie. Spó³ki siabrowskie by³y zjawiskiem zauwa¿al- nym w ¿yciu tego regionu w XV–XVI w. W celu regulowania stosunków miêdzy siabrami wydawano niekiedy wielkoksi¹¿êce hramoty65. Na podstawie podobnych precedensów stworzono odpowiednie sta³e normy, które w okresie póŸniejszym zosta³y skodyfikowane w Statucie Litewskim z 1529 r.66 W wieku XVIII artyku³, który regulowa³ stosunki ziem- skie w spó³ce siabrowskiej, wprowadzono do „Praw wed³ug których s¹dzony jest naród ma³orosyjski” (1743)67. Spó³ki siabrowskie i wspólne w³adanie ziemi¹, które istnia³o rów- nie¿ w œrodowisku szlachty i starszyzny, przetrwa³o na Lewobrze¿u do koñca XVIII w.68 Analizuj¹c rolê siabrowstw w ewolucji stosunków wspólnotowych na Ukrainie, warto zaznaczyæ, ¿e w XV–XVI w. na KijowszczyŸnie i CzernihowszczyŸnie powstawa³y one przewa¿nie w wyniku rozpadu gospodarstw wielkorodzinnych i by³y poœredni¹ form¹ wspólnotow¹ pomiêdzy gospodarstwem jako czêœci¹ sk³adow¹ gminnej wspólnoty teryto- rialnej i gromad¹ wielozagrodowej wsi, która formowa³a siê na bazie takiej zagrody. W podobnych przypadkach na podstawie cz¹stkowej w³asnoœci siabrów powsta³a gromada 63 W. A. M i a k o t i n, Oczerki socialnoj istorii Ma³orossii, b. m. i r. wyd., s. 106–107. 64 CGIA f. 823, op. 1, d. 24, k. 1; D. I. M y s z k o, op. cit., s. 107; AJZR cz. 4, t. I, s. 56–61. 65 RIB t. XX, s. 528–530. 66 Statut 1529 g.: Materia³y, „Wriemiennik impieratorskogo moskowskogo obszczestwa istorii i driewnostiej rossijskich”, Moskwa 1854, ks. XIX, s. 53, rozdz. 6, art. 32. 67 Prawa po kotorym suditsia ma³orossijskij narod, pod. red. A. F. K i s t i a k o w s k o g o, Kijew 1879, rozdz. 17, art. 15, p. 1. 68 W. A. M i a k o t i n, Oczerki, s. 106–108. Strona 17 WSPÓLNOTA WIEJSKA NA UKRAINIE W XIV–XVIII W. 15 wiejska. W tym te¿ okresie niekiedy tworzono sztuczne spó³ki siabrowskie. W XVII– –XVIII w. zaczê³y one przewa¿aæ, poniewa¿ proces podzia³u wspólnot wielkorodzinnych zakoñczy³ siê praktycznie w owym okresie. Czêœciowo jednak przetrwa³o takie Ÿród³o siabrowstwa jak rozpad wielkorodzinnych gospodarstw (w nieznacznej liczbie odradza³y siê one bowiem na bazie ma³orodzinnych gospodarstw a¿ do koñca XVIII w.). Wspólnota wiejska na ziemiach ukraiñskich, reprezentuj¹c sob¹ organizacjê samo- rz¹dow¹ pewnego terytorium, zachowywa³a i w dalszym ci¹gu rozwija³a normy prawa zwyczajowego — teoretycznej podstawy rozwi¹zywania wszystkich kwestii ¿ycia wewnêtrz- nego. Szczególnie wysokim poziomem kultury prawnej cechowa³o siê s¹downictwo wspól- notowe, którego zadaniem by³a regulacja codziennych stosunków miêdzy cz³onkami gromady i walka z przestêpczoœci¹ na terytorium wspólnoty. Poczynaj¹c od XIV w., dzia³ania s¹dowe cz³onków wspólnoty okreœlane s¹ w Ÿród- ³ach jako slid „œlad” i sok. „Œlad” znalaz³ siê nawet w Statucie Wiœlickim z 1347 r. (p. 49), a sok by³ uprawomocniony w Sudiebniku króla Kazimierza Jagielloñczyka wydanym na Litwie w 1468 r.69 W tym te¿ okresie (XV w.) Ÿród³a halickie opisuj¹ slid lub slidohin jako zjawisko gromadzkiego s¹downictwa70. Bezsprzecznie wymienione dzia³ania s¹dowe cz³onków wspólnoty w XIV–XV w. by³y wynikiem ewolucji odpowiednich norm z czasów Rusi Kijowskiej. Sok i slidohin by³y bowiem dobrze znane w staroruskiej wspólnocie — wierwi IX–XII w. i obok zak³ycza, zapowedi na targu, swodom po zemlem, kunam, poszu- kiwaniem przestêpcy po wierwi by³y zapisane w Ruskiej Prawdzie71. Na ziemiach ukraiñskich wchodz¹cych w sk³ad Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego, instytucja „gonienia za œladem” by³a szeroko rozpowszechniona. Znaczna liczba faktów slidohinu (gonienia za œladem) zosta³a odnotowana w Ÿród³ach wo³yñskich nie tylko w ci¹gu XVI, ale tak¿e w drugiej po³owie XVII w.72 Œwiadectwem szerokiego stosowania i wielkiego znaczenia spo³ecznego tej normy prawa zwyczajowego by³o wpisanie jej do wszystkich Statutów Litewskich (1529, 1566, 1588)73. Do XVI w. zachowa³ siê termin wicze w znaczeniu zebrania s¹dowego gromady. Jednak w owym czasie zaczyna przewa¿aæ nazwa kopa, kupa. Najwczeœniejsze wiadomoœci o s¹dach kopnych pochodz¹ z pocz¹tku XVI w., a fakt, ¿e by³y one uprawomocnione przez I Statut Litewski z 1529 r.74, œwiadczy³ o znacznym ich rozpowszechnieniu i znacze- niu. Terytorium, na którym wystêpowa³y s¹dy kopne, by³o dosyæ znaczne. W XVI w. stanowi³y one cechê ¿ycia gromadzkiego nie tylko na Wo³yniu, w ziemi halickiej, na Prawobrze¿u i lewobrze¿nej KijowszczyŸnie, lecz tak¿e w wielu powiatach Bia³orusi75. 69 Akty Jugozapadnoj Rossii, t. I, s. 9, 82. 70 I. A. £ y n n y c z e n k o, op. cit., s. 161; AGiZ XII, s. 425–426; B. D. G r i e k o w, Kriestianie na Rusi s driewniejszich wriemien do XVII wieka, Moskwa–Leningrad 1946, s. 294–295. 71 Prostrannaja redakcija sud. Jaros³awl Wo³odimiericz Prawda Russkaja, Rossijskoje zakonodatielstwo X–XX wiekow. Zakonodatielstwo Driewniej Rusi, Moskwa 1984, s. 64–72. 72 GPB AN Rossii, Oddzia³ rêkopisów f. 823, op. 1, d. 185, k. 1; Matieria³y dla istorii sudoustrojstwa w Litowsko–Russkom gosudarstwie. Akty o kopnych i panskich sudach [dalej: Akty KPS], pod red. M. N. J a s i n - s k o g o, t. I, Kijew 1897; s. 300–302, 479, 514; AJZR, Pri³o¿enije, cz. 6, t. I, s. 54–56. 73 Statut 1529 g., s. 98–99; Statut Wielikogo Knia¿estwa Litowskogo 1566 r. [dalej: Statut 1566 g.], „Wriemien- nik impieratorskogo moskowskogo obszczestwa istroii i driewnostiej rossijskich”, Moskwa 1855, ks. XIII, s. 179; Statut 1588 g., tam¿e, Moskwa 1854, ks. XIX, s. 310–311. 74 RIB t. XX, s. 22–23, 140–145, 452–454, 1334; Akty KPS t. I, s. 737; Statut 1529 g., s. 50, 68. 75 CDIA f. 25, op. 1, d. 5, k. 48v; f. 11, op. 1, d. 1, k. 182; AJZR cz. 4, t. I, s. 75–88; cz. 6, t. I, s. 241–243; Akty Strona 18 16 ANDRIJ HURBYK S¹dy kopne zachowywa³y znaczenie na Prawobrze¿u (Wo³yñ, Kijowszczyzna) i Lewobrze- ¿u (Starodubszczyzna) Ukrainy nie tylko w ci¹gu XVII w., ale równie¿ w pierwszej po³owie XVIII w.76 Na drodze zmian zachodz¹cych w procesie podporz¹dkowywania wspólnoty przez feuda³ów coraz bardziej zawê¿a³a siê sfera wspólnotowego s¹downictwa, ograniczane by³y jego kompetencje, lecz na ogó³ œwiadczy³o ono o wysokim poziomie kultury prawnej ch³opów i zwyczajów prawnych tego okresu. S¹dy wspólnotowe s³u¿y³y nie tylko jako wa¿ny œrodek regulacji stosunków spo³ecznych w gromadzie, ale by³y te¿ symbolem jej niezale¿noœci, dlatego przetrwa³y a¿ do po³owy XVIII w. (chocia¿ z dosyæ ograniczo- nymi kompetencjami), co bezsprzecznie by³o wynikiem sta³ej walki ch³opów o swe prawa. Wspólnota wiejska odegra³a wa¿n¹ rolê organizacyjn¹ w walce spo³ecznej ch³opów. W XV–XVI w. przejawia³o siê to w obronie gruntów gminnych przed zakusami feuda³ów. Poczynaj¹c od drugiej po³owy XVI w., w okresie tworzenia systemu folwarcznego, wzra- stania pañszczyzny i poddañstwa ch³opów, gromady pisa³y skargi oraz organizowa³y de- putacje do w³adców77. Przeciwko szczególnie okrutnym wyzyskiwaczom gromady wiejskie podejmowa³y powstania zbrojne, podpalano ich dwory i mordowano. W razie nieznoœne- go zwiêkszenia podatków ch³opi ca³ymi gromadami porzucali wsie i przesiedlali siê na nowe miejsca. ród³a czêsto podkreœla³y, ¿e takie wyst¹pienia organizowane by³y przez atamana wsi, wójta, ciwuna, dziesiêtnika itd.78, czyli przez przedstawicieli administracji wspólnotowej. Udzia³ ch³opów wspólnie z kozakami w powstaniach od koñca XVI do XVIII w. podnosi³ poziom spo³ecznej œwiadomoœci mieszkañców wsi, którzy czêsto, przegnawszy obszarników, organizowali samorz¹dy i skutecznie regulowali wszystkie stosunki spo³ecz- ne. Jaskrawym przyk³adem tego by³o powstanie we wsi Turbaje, gdzie gromada wiejska po zabiciu obszarników i przejêciu pe³nej w³adzy w swe rêce, w ci¹gu kilku lat (1789–1793) z powodzeniem budowa³a samorz¹d lokalny79, bêd¹c w nowych warunkach wysepk¹ wol- nej wspólnoty — ch³opskim idea³em organizacji spo³ecznej. Wspólnota wiejska ogrywa³a wa¿n¹ rolê oœrodka duchowego w ¿yciu ch³opów. Jego centrum by³a wspólnotowa cerkiew, budowana zazwyczaj przez wszystkich cz³onków wspól- noty. W niewielkich gminach parafia pokrywa³a siê czêsto z terytorium wspólnoty gmin- nej. Natomiast w wielkich gminach bywa³o po kilka parafii. W miarê jak powstawa³y wsie wielozagrodowe, ka¿da z gromad stara³a siê budowaæ w nich swe cerkwie. Na zebraniu ogólnym gromada wybiera³a starostê cerkiewnego oraz zaprasza³a duchownego, chocia¿ jego funkcje móg³ tak¿e wykonywaæ ktoœ z wykszta³conych cz³onków wspólnoty. Na KPS, t. I, s. 228–231, 245–247, 741; Akty izdawajemyje Wilenskoju archeograficzeskoju komissieju, t. XVIII, Wilna 1891, s. 3–30; CGIA f. 823, op. 1, spr. 81, ark. 3. 76 CDIA f. 1471, op. 1, d. 1, k. 13v, 100v; f. 11, op. 1, d. 4, k. 200, 202; AJZR cz. 4, t. I, s. 54–56, 374–376; cz. 6, t. I, s. 296–302, 345–347, 366–370, 414–417; Istoriko–statisticzeskoje opisanije Czernigowskoj jeparchii, Czernigow 1873, ks. VII, s. 77–78; A. J e f y m e n k o, Kopnyje sudy w Lewobiere¿noj Ukrainie, KS 1885, nr 10, s. 189–193, 201. 77 ¯izn´ kniazia Andrieja Michaj³owicza Kurbskogo w Lwowie i na Wo³yni, t. II, Kijew 1849, s. 144–155. 78 AJZR cz. 6, t. I, s. 38–39, 88–89, 128–131, 152–154. 79 W. A. S m o l i j, Formuwannia socialnoj swidomosti narodnych mas Ukrajiny w chodi k³asowoj borotby, Kyiw 1985, s. 124–135; W. A. S m o l i j, A. I. H u r ¿ y j, Jak i koli pocza³a formuwatysia nacija, Kyiw 1991, s. 83. Strona 19 WSPÓLNOTA WIEJSKA NA UKRAINIE W XIV–XVIII W. 17 utrzymanie cerkwi wydzielano gromadzkie ziemie orne, u¿ytki i œrodki pieniê¿ne. Cerkwi przekazywano tak¿e ziemie, maj¹tki, pieni¹dze zapisane w testamentach oraz inne œrodki uzyskiwane przez gromadê. We wsiach bêd¹cych w³asnoœci¹ prywatn¹ utrzymanie cerkwi bra³ niekiedy na siebie w³aœciciel, co znacznie ogranicza³o wp³yw wspólnoty na sprawy koœcielne (wybór popa, wykorzystanie ziemi cerkiewnych i œrodków pieniê¿nych itp.)80. Na ogó³ cerkiew wspólnotowa by³a nie tylko oœrodkiem ¿ycia duchowego pobo¿nych ch³opów, lecz tak¿e centrum organizacyjnym. Szczególnie wtedy gdy wspólnota sk³ada³a siê z rozproszonych osiedli, grupowa³a ludnoœæ z wielkich pomiesti. Podsumowuj¹c, spróbujmy wyró¿niæ podstawowe etapy ewolucji wspólnoty wiejskiej na Ukrainie w XVI–XVIII w. Podstawow¹ form¹ w XIV–XV w. by³a wspólnota gminna, która wywodzi³a siê ze staroruskiego ustroju gminnego. Sk³ada³a siê ona przewa¿nie z poszczególnych gospo- darstw, s³u¿b i ich zjednoczeñ (wiosek, wsi) — prototypów wielozagrodowych wsi. Jest charakterystyczne, ¿e forma gminnej wspólnoty terytorialnej funkcjonowa³a do XVI w. na czarnoziemach w centralnej Rosji, a do po³owy XVII w. przetrwa³a w pó³nocnych i pó³nocno–wschodnich rejonach europejskiej czêœci Rosji. Do XVI w. istnia³a wspólnota gminna równie¿ na s¹siednich ziemiach bia³oruskich, szczególnie na terytorium tak zwanych naddnieprzañskich gmin81. Wraz z rozwojem si³ wytwórczych w gospodarstwie wiejskim i pojawieniem siê inten- sywnych form uprawy ziemi (trójpolówki), wraz z równoleg³ym wzrostem liczby mieszkañ- ców gminy oraz znikniêciem rezerw ziem gminnych, powstawa³y warunki dla coraz wiêkszej koncentracji gospodarstw i czêœci, na które siê one rozpada³y, w wielozagrodowe wsie. Poczynaj¹c od po³owy XV w., procesy te przewa¿a³y nad procesami rozpraszania siê. Dlatego te¿ w ramach wspólnoty gminnej, obok terytorialnie wyodrêbnionych lecz powi¹- zanych ze sob¹ w dziesi¹tki gospodarstw, coraz czêœciej spotykano wspólnotê osobnej wsi — „gromadê”. Równoleg³e procesy ugruntowywania systemu pañszczyŸniano–folwarcznego, wzrost zró¿nicowania maj¹tkowego oraz dalsze rozwarstwienie spo³eczne mieszkañców gmin (³¹cznie z wychodzeniem zamo¿nych jej cz³onków ze wspólnoty na odrêbn¹ s³u¿bê), zagarnianie gruntów gminnych oraz nadawanie wsi feuda³om, wyodrêbnienie centralnego osiedla z gminy i agresja tatarsko–turecka zakoñczy³y proces niszczenia wspólnoty gmin- nej. Intensywniej nastêpowa³ on w ziemi halickiej i na Wo³yniu. W XVI w. na Polesiu zachowa³y siê jeszcze œlady wspólnotowej organizacji gminnej ze starcami gminnymi i zebraniami wiecowymi w³oœcian. W taki sposób na miejscu wspólnot gminnych pozostawa³y przewa¿nie gromady poszczególnych wsi, rzadziej ich grup, które z kolei sta³y siê podstawowym oœrodkiem ¿ycia wspólnotowego w XVI w. W ich ramach w dalszym ci¹gu utrzymywa³y siê wielkorodzinne gospodarstwa, chocia¿ wraz z pojawieniem siê znacznej iloœci sta³ych pól potrzeba ich zachowania zmniejsza³a siê. Dlatego te¿ w ci¹gu XVI w. nastêpowa³ szybki zanik wielkich gospodarstw, zaœ podstawowym oœrodkiem strukturalnym gromady stawa³o siê gospodar- stwo ma³ej rodziny wiejskiej, która, w³¹czaj¹c siê do systemu parzystych i zbiorowych 80 ¯izn´ kniazia Andrieja Michaj³owicza Kurbskogo, t. II, s. 155; L. W. £ u c z y c k y j, Ma³orossijskaja sielska- ja obszczina, s. 72–77. 81 M. W. D o w n a r – Z a p o l s k i j, Oczerki po organizacii, s. 42–107; Istorija kriestianstwa SSSR, t. II, s. 273–284. Strona 20 18 ANDRIJ HURBYK stosunków pomocowych gromady, zdobywa³a te same gwarancje bezpieczeñstwa spo³ecz- no–ekonomicznego, które mia³a w gospodarstwie wielkorodzinnym, uzyskuj¹c przy tym wiêksz¹ swobodê inicjatywy ekonomicznej. Równie¿ potrzebê kooperacji si³y roboczej ma³e rodziny realizowa³y poprzez w³¹czanie do swego gospodarstwa dodatkowych r¹k zbiednia³ych wspó³mieszkañców wsi, a tak¿e w drodze tworzenia spó³ek siabrowskich. W ewolucji wspólnoty siabrowskiej mo¿na wydzieliæ kilka podstawowych etapów, Spó³ki siabrowskie zaczê³y powstawaæ w XV w. Pocz¹tkowo by³o to zazwyczaj wynikiem podzia³u wielkorodzinnego gospodarstwa zagrodowego i mia³o charakter fragmentarycz- ny. Jednak w XVI w. w wyniku opisanych wy¿ej procesów, kiedy rozpad gospodarstw nabra³ charakteru masowego, wspólnoty siabrowskie znacznie siê rozpowszechni³y. Sta³y siê one swego rodzaju przejœciow¹ form¹ od nie w pe³ni jeszcze podzielonego gospodar- stwa — sk³adowej czêœci wspólnoty gminnej — do gromady wielozagrodowej wsi. W tym te¿ czasie wraz ze wzrostem liczby ma³orodzinnych gospodarstw zaczyna³y siê tworzyæ równie¿ tak zwane sztuczne spó³ki siabrowskie, które mog³y obejmowaæ nie wszystkich lecz tylko niektórych cz³onków gromady. W nowych warunkach historycznych, w których znalaz³o siê Lewobrze¿e (druga po³owa XVII–XVIII w.), spó³ki siabrowskie tworzone by³y przewa¿nie w sposób sztuczny, chocia¿ zachowa³o siê równie¿ takie ich Ÿród³o jak rozk³ad wielkorodzinnych kolektywów, które kolonizowa³y ten region, bowiem wielkie rodziny odradza³y siê w oparciu o ma³e a¿ do koñca XVIII w. W XVII–XVIII w. ewolucja gromady ukraiñskiej sz³a drog¹ przekszta³cenia jej w do- datek do systemu pomiesti, który mia³ zagwarantowaæ w³aœcicielowi feudalnemu maksy- malnie mo¿liw¹ feudaln¹ rentê. Równolegle odbywa³o siê pozbawianie ch³opów ziemi. Efektem tego by³o rozdrabnianie gospodarstwa ch³opskiego, co w po³¹czeniu z ekspro- priacj¹ gruntów gromadzkich prowadzi³o do kryzysu istniej¹cych systemów rolnictwa. Jego przyczyn¹ by³ z jednej strony brak niezbêdnych rezerw ugoru na nowe pola i brak u¿ytków z przeznaczeniem na pastwiska dla byd³a, a z drugiej strony spowodowany bra- kiem byd³a niedobór gnoju niezbêdnego dla wprowadzenia trójpolówki. Dlatego te¿ zagarniêcie przez folwarki posiad³oœci wspólnotowych faktycznie dopro- wadzi³o do kryzysu pañszczyŸniano–folwarcznego systemu gospodarstwa. Jego przejawy na ziemiach zachodnioukraiñskich pojawi³y siê ju¿ w koñcu XVI w.82 Sprzyja³y temu równie¿ masowe ucieczki ch³opów, co pozbawia³o folwarki znacznej iloœci r¹k do pracy. Ucieczki, obok spustoszenia spowodowanego przez Tatarów, nieco powiêkszy³y rezerwy niezagospodarowanych gruntów i da³y mo¿liwoœæ odtworzenia wczeœniejszej struktury ziemskiej gromad wiejskich z pewnym, chocia¿ znikomym systemem u¿ytków. W po³udniowo–wschodnich regionach Prawobrze¿a, gdzie system folwarczny nie rozpowszechni³ siê a¿ tak bardzo, a zw³aszcza na Lewobrze¿u, w XVII–XVIII w. gromady wiejskie istnia³y w warunkach szerokich swobód ziemskich, co w po³¹czeniu z os³abionymi porz¹dkami pañszczyŸnianymi odradza³o tê woln¹ gromadê wiejsk¹, która istnia³a na Ukrainie w wiekach poprzednich. Jednak równie¿ w tych regionach w ci¹gu XVIII w. gromada stopniowo stawa³a siê w pe³ni podporz¹dkowan¹ w³aœcicielowi feudalnemu organizacj¹ ch³opów, którym narzucono pañszczyznê w koñcu XVIII w. Ostateczny i pe³- ny rozk³ad gromady wiejskiej zwi¹zany by³ z rozpowszechnieniem posiadania przez ch³o- pów ziemi prywatnej, co wychodzi ju¿ poza ramy niniejszej pracy. T³umaczy³ z ukraiñskiego Andrzej Zelwak 82 W. F. I n k y n, Kriestianskij obszczinnyj stroj, s. 17–18.