Strona 1 Strona 2 Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment pełnej wersji całej publikacji. Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym można nabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione są jakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu. Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym Złote Ebooki. Strona 3 Strona 4 Cz³owiek dobry Strona 5 2 – wakat Strona 6 Edward Hajduk Cz³owiek dobry Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2005 Strona 7 © Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005 Redakcja wydawnicza: Ewa Œlusarczyk Korekta: Beata Bednarz Projekt ok³adki: Ewa Tatiana Beniak ISBN 83-7308-493-2 Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: [email protected] Wydanie I, Kraków 2005 Strona 8 Spis treœci Ó Zród³a zainteresowania problemem ..................................................... 9 Kryteria moralnego wartoœciowania .................................................... 13 Czynnoœciowe zdefiniowanie wzoru dobrego cz³owieka ..................... 19 A. Interweniowanie. Motywy i skutki ................................................ 23 B. Wyrêczanie. Motywy czy skutki? .................................................... 28 C. Pomaganie przez utrudnianie. Skutek czy czynnoœæ? ................. 33 D. Tworzenie wartoœci. U¿ytecznoœæ efektów przed motywami ..... 39 E. Redukcja aspiracji. Motywy i skutki ............................................ 44 F. Dzielenie siê dobrami ................................................................. 46 G. Wzory dobrego cz³owieka w kszta³ceniu nauczycieli ................. 54 H. Spo³eczne wartoœci przymusu ..................................................... 57 Strona 9 6 – wakat Strona 10 W ogóle ka¿dego [...] zdarzenia jest siê sprawc¹ przez dany impuls dowolny i ka¿de przeto [...] zdarze- nie jest wtedy naszym dzie³em, które siê tym odzna- cza, ¿e ów impuls dowolny by³ jego przyczyn¹, cho- cia¿by siê tego zdarzenia nie spowodowa³o umyœlnie ani œwiadomie, ba chocia¿by siê w chwili impulsu b³êd- nie mniema³o, ¿e ono w³aœnie nie nast¹pi, lub nawet, ¿e zajœæ nie mo¿e. (T. Kotarbiñski, Traktat o dobrej robocie, 1965, s. 31) Strona 11 8 – wakat Strona 12 ZRÓD£A ZAINTERESOWANIA PROBLEMEM Ó K omu zawdziêczam napisanie kilkudziesiêciu zdañ o wzorach cz³owieka dobrego obecnych w kulturze grup spo³ecznych polskiego spo³eczeñstwa? Nie powo³ujê siê w wyk³adzie myœli na ¿adne autory- tety naukowe, moralne, polityczne lub na m¹dre ksiêgi zaœwiadczaj¹ce o odrêbnoœci dziejów i dostojeñstwie kultury wielkich grup spo³ecznych. Korzystam z przywileju u¿ytkownika cudzych myœli, którego pozba- wiony jest u¿ytkownik cudzych pieniêdzy. Po¿yczaj¹c pieni¹dze, mu- szê je oddaæ, a wiedza, od kogo po¿yczam, jest niezbêdna do tego, aby zobowi¹zanie zrealizowaæ. Po¿yczaj¹c cudze myœli, nie muszê ich od- dawaæ, st¹d pewna beztroska w odnotowywaniu myœlodawcy. Nie mogê te¿ dok³adnie odseparowaæ od siebie myœli po¿yczonych od ró¿nych twórców, co wydatnie os³abia moj¹ motywacjê poszukiwania wierzycieli z intencj¹ oddawania tego, czego oddaæ nie mo¿na. Obwiniam o to moj¹ wiekow¹ ju¿ pamiêæ. Pomys³ nazywania ró¿nych wzorów dobrego cz³o- wieka obecnych w kulturze grup spo³ecznych pojawi³ siê w zwyczaj- nych okolicznoœciach. Pomagaj¹c m³odszemu synowi zapi¹æ koszulê, us³ysza³em pytanie: „dlaczego tata mnie wyrêcza?”. W pytaniu tym by³ zawarty wyrzut, i¿ pozbawiam go satysfakcji, jak¹ daje udane wykony- wanie czynnoœci praktycznej. Wracaj¹c myœl¹ do tego pytania, zorien- towa³em siê, ¿e wyrêczaj¹c jego autora w zapinaniu koszuli, odbieram mu mo¿liwoœæ prze¿ywania zadowolenia z³¹czonego z udanym dzia³a- niem, a ponadto ograniczam szansê usamodzielniania siê, stanowi¹cego sta³e Ÿród³o satysfakcji doros³ego cz³owieka. Pod wp³ywem pytania uœwia- domi³em sobie, ¿e jeden rodzaj pomagania innym nazywa siê wyrêcza- niem. Inne rodzaje pomagania, którymi siê zainteresowa³em, równie¿ maj¹ odpowiednie nazwy i s¹ obecne w programach wychowania szkol- nego, w pouczeniach rodziców, w manifestach ideologów. Strona 13 10 E. Hajduk Uzna³em, ¿e trzeba je rozpoznaæ, opisaæ i upowszechniæ, dbaj¹c przede wszystkim o ukazanie ich odrêbnoœci. Taka jest geneza mojego zainteresowania wzorami dobrego cz³owieka. Dokonuj¹c inwentaryzacji rodzajów pomagania, utwierdzi³em siê w przekonaniu, ¿e badacz procesu socjalizacji realizowanego w do- wolnej grupie spo³ecznej mo¿e poddawaæ analizie wzory dobrego cz³o- wieka w³¹czone w ten proces, ich gradacjê i ustaliæ typy argumentacji wykorzystywane do wzmocnienia atrakcyjnoœci wzoru uznawanego za najbardziej wartoœciowy przez wychowawców profesjonalnych, rodzi- ców, opiekunów dzieci, twórców programów kszta³cenia szkolnego, dowódców wojskowych, prze³o¿onych zakonów, misjonarzy, twórców telewizyjnych programów dla dzieci, pisarzy itp. Nazwanie przeze mnie wydzielonych rodzajów pomagania wzorami dobrego cz³owieka stano- wi nastêpstwo przekonania o tym, ¿e w ka¿dej grupie spo³ecznej uczest- nicz¹cej w miêdzypokoleniowym przekazie wartoœci i wzorów kultury upowszechnia siê programowo lub tylko okazjonalnie wiedzê o tym, w jaki sposób cz³onek grupy wspó³tworzy spo³eczn¹ biografiê ró¿nych kategorii ludzi. Nagradza siê cz³onków postêpuj¹cych zgodnie z nor- mami okreœlaj¹cymi sposób pomagania innym, a dezaprobuje zachowa- nia rozbie¿ne z tymi normami. Grupy ró¿ni¹ siê natomiast przydawa- niem wiêkszego znaczenia jednym sposobom pomagania, a mniejszego innym. Powtarzalnoœæ zachowañ prospo³ecznych i powtarzalnoœæ gra- tyfikacji za takie zachowania sprawia, ¿e s¹ one realnymi sk³adnikami wzoru cz³onka grupy spo³ecznej. Zwolennicy spo³eczeñstwa domkniêtego, dok³adnego okreœlenia obszaru powinnoœci jednostki oraz ustalenia ³adu normatywnego w tym obszarze mog¹ doœwiadczaæ frasunku wywo³anego deklaracj¹ autora. Sprowadza siê ona do ograniczania w ocenach presji tradycji wymagaj¹- cej powtarzania postulatów tworz¹cych wzór dobrego cz³owieka zasty- g³y w swojej doskona³oœci. Powtarzanie owych postulatów jest wyzwala- ne nadziej¹, ¿e wzór zostanie w pe³ni zinternalizowany i potwierdzony w zachowaniach kolejnego pokolenia jego adresatów. Natomiast chcê realizowaæ zamys³ mniej ambitny. Myœlê, ¿e satysfakcjê sprawi czytelni- kom udatne sprawozdanie o rozpoznanych w ró¿nych grupach spo- ³ecznych definicjach cz³owieka moralnie dobrego, potraktowanych ty- Strona 14 Cz³owiek dobry 11 pologicznie i jednoczeœnie dyzjunktywnie, z po³o¿eniem akcentu na od- rêbnoœæ, a nie podobieñstwa. Czytelnik winien otrzymaæ od autora informacjê, w jaki sposób on sam traktuje napisany tekst. Czy nadaje mu wartoœæ dokumentu nauko- wego, popularno-naukowego, czy te¿ eseju albo refleksji s³abo obra- mowanej postulatami metodologii nauk empirycznych. W moim zamy- œle tekst, w kszta³cie aktualnie udostêpnionym do publicznego os¹du, jest zbiorem myœli maj¹cych swoje Ÿród³o w niezamierzonej obserwacji zachowañ wielu ludzi dokonanej okazjonalnie. Na te zachowania zosta- ³y na³o¿one schematy podzia³u, które pomog³y mi wyodrêbniæ typy (empiryczne wzory) owych zachowañ i oznaczyæ je. Obserwacja za- chowañ mo¿e dostarczaæ informacji przydatnych do formu³owania pro- gramów naukowych, tworzenia hipotez, dokonywania podzia³u (klasy- fikacji, typologii) zachowañ. Nie pozwala natomiast na ustalenie zakresu ich odniesienia przedmiotowego oraz okreœlenia, jak¹ klasê zachowañ reprezentuj¹. Z tego powodu owe informacje spe³niaj¹ tylko niektóre standardy narzucone przez nauki empiryczne. W tekœcie brakuje od- wo³añ do literatury naukowej oraz wyników badañ empirycznych. Na- sza wiedza o badaniach zachowañ tu opisywanych wskazuje na to, ¿e rozleg³e badania empiryczne objê³y tylko te zachowania, które nazy- wamy interweniowaniem. Inne typy zachowañ nie maj¹ tak bogatej dokumentacji w postaci wyników badañ albo jej nie maj¹ wcale. Osoby zajmuj¹ce siê badaniami zachowañ pomocnych (prospo³ecznych) znaj¹ literaturê przedmiotu. Niniejszy tekst mo¿e sygnalizowaæ ow¹ dysproporcjê w naukowej dokumentacji wiedzy o ró¿nych typach zachowañ prospo³ecznych. Oso- by niezajmuj¹ce siê profesjonalnie badaniami takich zachowañ mog¹ byæ ukontentowane uzyskaniem informacji o charakterze encyklopedycznym, poniewa¿ nie oczekuj¹ potwierdzenia ich rzetelnoœci w badaniach na- ukowych. Nieobecnoœæ w tej pracy literatury naukowej i wyników badañ daje siê usprawiedliwiæ przedstawionymi racjami. Komu mog¹ byæ przydatne myœli wypowiedziane w tym tekœcie? Mo¿e m³odemu cz³owiekowi, który uwa¿a, ¿e dobrze jest czasami przyj- rzeæ siê swoim zachowaniom w stosunku do rówieœników. Mo¿e ro- dzic, wk³adaj¹c okulary z³o¿one z pojêæ przeze mnie zaproponowanych, Strona 15 Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment pełnej wersji całej publikacji. Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym można nabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione są jakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu. Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym Złote Ebooki.