Strona 1 GEORGE BIDWELL Pod piracką flagą PODRÓŻE WILIAMA DAMPIERA PIRATA I PRZYRODNIKA z rękopisu angielskiego przełożyła ANNA BIDWELL Wydawnictwo — MS Strona 2 WILLIAM DAMPIER (1652—1715) według T. Murraya Strona 3 C Z Ę Ś Ć P I E RW S Z A Rozdział I PODZIAŁ ŁUPÓW Nad wyspą La Plata, w pobliżu zachodniego wybrzeża Ekwa- doru, zawisły nieruchomo w powietrzu, jak czarne latawce, ptaki- fregaty. Leniwie, z rzadka poruszały długimi skrzydłami, niezdar- nie zwisały ich cienkie, wątłe nogi o palcach spiętych płetwą. Od czasu do czasu jedna z fregat spadała nagle z wysokości czarną błyskawicą na skraj błękitnych, biało obramowanych fal sennie podpływających do piaszczystego wybrzeża. Tuż nad powierzch- nią ptak przyhamowywał i z przezroczystej wody wyławiał jed- nym zręcznym ruchem rybę, którą wypatrzył bystrym wzrokiem. I znów — tak samo błyskawicznie jak spadał — unosił się prawie prostopadle w górę. Z tej wysokości fregaty mogły objąć wzrokiem całą nieomal wyspę, nie dłuższą niż cztery mile, a szeroką zaledwie na pół- torej mili. Z trzech stron wyspy La Plata wznosiły się wprost z morza strome, wysokie skały tworzące jałowy płaskowyż, po- rośnięty skarłowaciałymi drzewami i ostrą trawą, gdzie pasły się dzikie kozy. Tylko od wschodniej strony był otwarty dostęp do wyspy — biała, piaszczysta zatoka, osłonięta od przeważających tu południowych wiatrów półwyspem, który wybiegał daleko w morze otoczony nieustannym poszumem zwiastującym pod- wodne skały. Z płaskowyżu spływała do zatoki struga czystej, źródlanej wody — jedynej zdatnej do picia wody na wyspie. Wyspa La Plata była nie zamieszkana, jeśli nie liczyć kóz, fre- gat i głuptaków, jednakże posiadała tradycje, dobrze znane tym, którzy korzystali czasem z jej ubogiej gościnności. Niegdyś, w ro- ku 1579, Franciszek Drake, sławny korsarz angielski, a później admirał królewskiej floty za panowania Elżbiety I, wziąwszy do 3 Strona 4 niewoli przy wybrzeżach Peru galeon hiszpański z ładunkiem trzy- nastu skrzyń z dublonami — złotą monetą wartości ćwierć funta szterlinga — osiemdziesięciu funtów brantu, czyli przetopionego złota, z niezliczonymi klejnotami i srebrem, załadował powyżej linii zanurzenia swój statek, słynną „Złotą Łanię”, i wpłynął do zacisznej zatoki przy wyspie La Plata. Tu kazał zakotwiczyć, śmiał się z zabawnych ruchów głuptaków, podziwiał nurkujące z wysokości fregaty i na piaskach wybrzeża rozdzielił między swych ludzi bogate łupy. Za zgodą załogi, ale też i ku jej szcze- remu zmartwieniu postanowił srebro i część złota zatopić w wo- dach zatoki, gdyż nie sposób było z tak przeładowanym statkiem puszczać się w daleką podróż — na zachód, w bezmiar Pacyfiku, zwanego Złotym Morzem. W sto lat później korsarscy następcy Drake’a, którym co prawda zbywało na rycerskości wielkiego żeglarza, nieraz próbowali wyłowić zatopiony skarb u wybrzeży wyspy La Plata, ale zawsze daremnie. Krążąc wysoko nad wyspą fregaty bystrym okiem śledziły głuptaki w dole, szeroko rozproszone nad wodą dla większego bezpieczeństwa. Spadając znienacka z podobłocznej wysokości fregata silnym uderzeniem dzioba w kark zmuszała oszołomione głuptaki do zwrócenia dopiero co połkniętej ryby, czasem nawet paru ryb naraz; zręcznie pochwyciwszy w powietrzu wyrzucony z gardła łup, wracała na swój podniebny posterunek. Tego dnia, w połowie kwietnia 1681 roku, głuptaki podpływały trwożnie, ale ciekawie ku nowym przybyszom w zatoce, fregaty krakały gniewnie na intruzów, którzy przeszkadzali im w nurko- waniu i zmuszali do odlotu na połów do innych, mniej osłonię- tych brzegów wyspy. Głuptaki nie bały się ludzi. Uciekały nie- zdarnym, rozkołysanym krokiem dopiero, gdy któryś z bosono- gich żeglarzy — w jaskrawym kaftanie i szerokich pantalonach, o włosach splecionych w harcap pod zatłuszczoną czerwoną chustką, zawiązaną na głowie na kształt turbanu — ciskał w ptaki kawałkiem wyłowionego z morza drewna lub kamieniem, doda- jąc soczyste przekleństwo. Ponad stu takich przybyszów o skórze spalonej wichrami i słoń- cem i wytatuowanej w różne wzory — krzyże, diabły, nagie ko- biety — roztasowało się na piasku wybrzeża. Poprzysiadali na skrzynkach i beczułkach albo wprost na ziemi, a klęli i powarki- 4 Strona 5 wali jak złe psy. Nie dla czczej ozdoby nosili pistolety i kordelasy zatknięte za barwny, jedwabny pas: widać to było po świeżych bliznach na twarzy, po skrwawionych szmatach przewiązanych na głowie czy ramieniu, po pustym rękawie lub z gruba ciosanej, drewnianej kuli, którą ten i ów kładł obok siebie na piasku. Cza- sem rozległ się ochrypły, ciężki kaszel, a bardzo niewielu, prze- klinając i krzycząc, ukazywało zęby bez szczerb. Ci piraci czy bukanierzy, jak ich wówczas zwano, grasowali po wodach i wy- spach Zachodnich Indii; byli wśród nich Anglicy, Szkoci, Irland- czycy, Walijczycy — nie brakło też i innych europejskich narodo- wości — prócz tego garść miedzianoskórych Indian i kilkunastu czarnych niewolników. W poszukiwaniu hiszpańskich osiedli i statków przekroczyli właśnie przesmyk Darien i zamierzali zabrać się do rabowania wybrzeży Ekwadoru, Peru i Chile. Sypiali na deskach pokładu przy każdej prawie pogodzie; tylko szorstki koc lub na wpół wy- prawiona skóra upolowanego zwierzęcia chroniła ich od nocnego wiatru czy gwałtownej ulewy. Jednego dnia ucztowali i objadali się najwykwintniejszymi przysmakami, zrabowanymi ze wspa- niałego galeonu hiszpańskiego, a potem całymi tygodniami przy- mierali głodem, aż oczy ich gorzały niezdrowym blaskiem go- rączki, a policzki zapadały głęboko. Do okrucieństw i zabójstw, do ciągłej brutalności tak już przywykli, że stali się zupełnie nie- wrażliwi. Nadchodził wieczór, ale tu, w pobliżu równika, panował upał i nocą, nawet w kwietniu. Karłowate drzewka i kolczaste krzewy, pod którymi rozsiadła się piracka drużyna, rzucały skąpy cień. W pewnym oddaleniu od pozostałych — nie dlatego iżby od nich stronił, ale po prostu po to, by poświęcić wolną chwilę ulubione- mu zajęciu — chudy, długi pirat usadowił się na niskiej skrzynce. Nogę założył na nogę, na kolanie oparł papier, obok umieścił in- kaust w kałamarzu zrobionym z zakręconego rogu. Spod czarnych brwi spoglądały przenikliwe, głęboko osadzone piwne oczy, wydatny nos pomniejszał wypukłe usta o obwisłej dolnej wardze, długa szczęka i wystająca broda zdradzały upór. Pociągła twarz, posępny wzrok i zwrócone ku dołowi kąciki ust nadawały mu melancholijny wygląd. William Dampier pisał wytrwale, równym płynnym pismem, podnosząc chwilami wzrok i bacznie przypa- 5 Strona 6 trując się temu czy innemu ze swoich kamratów, jakby go chciał zmierzyć, ocenić i do głębi przejrzeć. Czasem wzrok jego błądził po wyspie lub zatrzymywał się na czarnych sylwetkach fregat wysoko na niebie. Nie mówił nic i nie odrywał się od pisania. Podobny był do malarza utrwalającego każdy szczegół odtwarza- nego obrazu. Wśród bukanierów owego czasu znalazła się spora garść pa- miętnikarzy, nawet w otoczeniu Dampiera, którego diariusz miał zyskać największą sławę. Pisali dzienniki i notatki niektórzy ka- pitanowie, pisali i marynarze. Bywali prości marynarze — jak Dampier, gdy w roku 1681 przybył na wyspę La Plata — którzy bardzo różnili się od niewykształconych gburów wałęsających się w portach angielskich w poszukiwaniu pracy na statku. Przy- gody na dalekich oceanach i nieznanych lądach pociągały ludzi różnego typu. Wielu prowadziło amatorskie, lecz dokładne obser- wacje zjawisk przyrody, flory i fauny, obyczajów życia w odleg- łych krainach. Czasem ludzi wykształconych, a bez fortuny, gnała na morze chęć zdobycia bogactwa. Hiszpania, władająca Nowym Światem, wzbraniała dostępu do jego naturalnych bogactw i skarbów wszystkim innym narodom. Katoliccy arystokraci hiszpańscy, którzy dowodzili pysznymi ga- leonami, wydawali każdego schwytanego protestanckiego żegla- rza, jako heretyka, w ręce straszliwej inkwizycji. Tak więc, bogo- bojni skądinąd angielscy szlachcice wmawiali sobie, że napaść na hiszpański okręt lub miasteczko kolonialne i grabież skarbów były ich obowiązkiem patriotycznym i religijnym. W początkach swojej kariery brzydzili się zwykle mordem i gwałtem, ale twarde życie korsarskie szybko znieczulało ich sumienia. W obawie przed potęgą Hiszpanii królowie angielscy początkowo wypierali się — przynajmniej publicznie — pirackich wypraw swoich poddanych, ale w poczuciu własnej wzrastającej mocy Anglia zaczęła się chlubić swymi korsarzami. Henryk Morgan, największy z korsa- rzy angielskich XVII wieku, otrzymał tytuł szlachecki i został mianowany wicegubernatorem Jamajki; Woodes Rogers — ten sam, z którym Dampier miał popłynąć na swoją ostatnią wypra- wę — jako gubernator Wysp Bahama przyczynił się walnie do ostatecznego wykorzenienia piratów (własnych niedawnych towa- 6 Strona 7 rzyszy) z Morza Karaibskiego. W najgorszym razie monarchowie angielscy co najmniej przebaczali skruszonemu morskiemu roz- bójnikowi, który powracał do ojczystego kraju, by w bogactwie i dostatkach dożywać starości. Palcami lewej ręki Dampier zabawiał się złotym medalionem zawieszonym na łańcuszku na piersi pod koszulą. Wysunął go ukradkiem, otworzył i z zagadkowym wyrazem popatrzył na lok włosów — jasnych, złocistych, barwy dojrzałej pszenicy. Zmar- szczył czoło, z niechęcią wydymając wargi, a zatrzasnąwszy z powrotem medalion pochylił się i podniósł flaszkę, która sta- ła obok na piasku, między pistoletem, skrzynką i grubym kijem bambusowym. Gdy pił, od strony bandy bukanierów dobiegły go zachrypłe głosy: — A zostawże nam choć łyk, ty skrybo zapijaczony! Nie ma- my już ani kropli, a pić się chce jak sto diabłów! Pewną ręką Dampier rzucił celnie flaszkę w sam środek grupy. Pół tuzina brunatnych włochatych rąk podniosło się, by ją schwy- tać, ale w zamieszaniu reszta rumu wylała się na piasek. Ktoś po- chwycił pustą flaszkę i cisnął nią z powrotem w Dampiera, który uchylił się zręcznie, a flaszka poleciała daleko na brzeg, budząc popłoch wśród głuptaków. Tylko jeden ptak pozostał na piasku trzepocząc żałośnie skrzydłem, widocznie raniony uderzeniem flaszki. Dampier wstał i podszedł do ptaka, a podniósłszy go, obejrzał dokładnie. Stwierdziwszy, że nieborak nie będzie mógł już chodzić ani latać, jednym zręcznym chwytem zakończył jego cierpienia. Opodal bukanierzy ryczeli ochrypłymi głosami pijackie piosenki. Usadowiwszy się znowu na swoim zaimprowizowanym krześle, Dampier nie wziął jednak pióra do ręki. Przyglądał się towarzy- szom okrętowym. Kapitan siedział okrakiem na dębowej, okutej skrzyni pod drzewem, nieco oddalony od całej kompanii i, dzie- ląc końcem kordelasa na części skąpy łup, klął donośnie a so- czyście. Drake kpiłby z takiego łupu i nawet nie raczyłby się kło- potać o niego, ale tu wciąż o ten czy inny przedmiot wybuchały spory, które kapitan rozstrzygał rzutem kości. Przed paru godzi- nami wprowadzili do tej zacisznej zatoki statek, który zdobyli 7 Strona 8 również na Hiszpanach — zwał się „Przenajświętsza Trójca” — a zdobywali go zupełnie tak, jak fregaty obrabowywały biedne głuptaki: uderzeniem w kark, które zmusza do zwrócenia nie stra- wionej jeszcze zdobyczy. Cnotliwe dziewczę z pewnością nie chciałoby spotkać się z ka- pitanem Bartłomiejem Sharpem w ciemną noc. Wyglądał na skoń- czonego draba. Jego pokiereszowana twarz opalona była na kolor starego rumu, krzaczaste brwi sczerniały od wybuchów prochu armatniego, a długie włosy, na wpół spalone w ostatniej bitwie i zwinięte w kusy harcap, wydawały odrażający odór, który co prawda jego załogi wcale nie zrażał, bo i oni śmierdzieli niezgo- rzej. Miał na sobie długi, haftowany złotem surdut — o rękawach rozciętych nożem, aby pomieścić muskularne mięśnie włochatego przedramienia — zdarty z jakiegoś hiszpańskiego granda, o któ- rego losie można było wnioskować na podstawie okrągłej dziurki od kuli w samym środku pleców surduta. Jedyny z całej kompanii kapitan Sharp nosił obcisłe spodnie i to z najwykwintniejszego jedwabiu, a podarte, poplamione krwią i zabrudzone tak, iż trudno było odgadnąć ich pierwotny kolor. Gdy postawił muskularną nogę na dębowej skrzyni, sprzączki przy jego pantoflach zamigo- tały poczerniałym srebrem. Obserwując go z daleka Dampier pomyślał, że pod pozorami grubiańskiej chełpliwości twarz Bartłomieja Sharpa świadczy jednak o energii i silnej woli. Właśnie w tej chwili kapitan zesko- czył ze skrzyni, zamaszystym ruchem podnosząc w górę korde- las, jakby chciał rzucić się na bezczelnego nicponia, który śmiał mu się sprzeciwić. — Ty bękarcie małpiej ladacznicy! — wrzasnął. — Już ja cię rozpłatam i wypatroszę od twego pustego łba aż po nażarte kiszki! Bukanier, który dobrze wiedział, że od groźby kapitana Sharpa niedaleko było do uczynku, porwał się do ucieczki krzycząc: — Zgadzam się! Bodajbyś oślepł! Zgadzam się! Gdy poskromiony buntownik z głupawym uśmiechem powracał chyłkiem na swoje miejsce, pokrytą bliznami twarz kapitana roz- jaśnił na krótką chwilę półuśmiech, który był wyrazem tryumfu i dumy. Trzeba przyznać, że Bartłomiej Sharp miał pewne powody do dumy. Dowodzić załogą tego pokroju, zwyciężać z nimi rozszalałe 8 Strona 9 sztormy na statkach, z których nawet największy był właściwie niezdarną łupiną, wyzyskiwać sprzyjające wiatry, o których na- dejściu nic nie wiedziano, gdyż za meteorologię służyły zabobon- ne przesądy, docierać do odległych wysp i lądów wbrew potędze żywiołów — wymagało to uporu i wytrwałości, które same w so- bie przynosiły zaszczyt ludzkiej naturze. Taki właśnie bezwzglę- dny, zaciekły upór posiadał Sharp, prócz odwagi, która go nie opuszczała w żadnej sytuacji i prócz instynktu żeglarskiego, który cechował tych doskonałych i sławnych żeglarzy w czasach, gdy nawigacja polegała na wyczuciu, a sztuka żeglarska na doświad- czeniu i szybkiej orientacji. Tylko stary wyga morski przestrze- gający prymitywnej sprawiedliwości obowiązującej wśród tych ludzi, mógł mieć nadzieję utrzymania w karbach załogi. Każdy z tych zatwardziałych korsarzy był sam sobie prawodawcą, każdy chronił tylko siebie samego, a razem składali się na różnorodną zbieraninę bezczelnych awanturników, dobrze urodzonych poła- wiaczy fortun, skoczków z szubienicy, uciekających od wyroku śmierci, i przeróżnych rzezimieszków, których trzymała w kupie tylko pewność, że każdy z nich pojedynczo zginąłby niechybnie. Ale tym razem nie powiodło się nawet Bartłomiejowi Sharpo- wi, na którego głowę Hiszpanie nałożyli cenę i przezwali mor- skim opryszkiem. Nawet on, znany wśród tysięcy bukanierów zachodniej półkuli, osławiony dowódca i kapitan zawiódł tym razem, gdyż nie potrafił utrzymać zaufania swoich ludzi. Dlatego właśnie zawinął do zatoki na wyspie La Plata i zabrał się do dzie- lenia nędznej zdobyczy, którą miała do rozporządzenia załoga „Przenajświętszej Trójcy”. A utracił zaufanie nie dlatego, iżby mu brakowało umiejętności żeglarskiej, odwagi czy owej twardej sprawiedliwości, jaką się rządzili bukanierzy — bynajmniej. Część ludzi zbuntowała się przeciw niemu dlatego, że na jego statku nie odprawiano regularnie nabożeństw niedzielnych. Bukanierzy nie są mniej zabobonni od innych żeglarzy. Piraci Sharpa byli zdania, iż nie natrafią na okręty z bogatym łupem ani na miasteczka warte rabunku, jeśli będą zaniedbywać mo- dlitwy i hymny; nie mogą się spodziewać przychylnych wiatrów, ani umknięcia groźnym sztormom. Każdy dzień mógł być ostat- nim dniem ich życia. A któż, kończąc żywot złodzieja, gwałtow- nika i mordercy będzie mógł spokojnie stanąć w obliczu swego 9 Strona 10 Stwórcy, jeśli nie przestrzegał tego najwyższego w ich pojęciu przykazania — udziału w nabożeństwie i świętowaniu siódmego dnia tygodnia? Gdy pomruki i szemrania przybrały na sile, Bartłomiej Sharp poddał głosowaniu swoje dowództwo. Stronnicy jego stanowili większość, ale czterdziestu czterech białych marynarzy, którzy głosowali przeciwko niemu, mogło stać się zalążkiem groźnego niebezpieczeństwa. Postanowiono więc się rozdzielić. Partia przeciwna kapitanowi zażądała swego udziału w łupach, po czym miała otrzymać szalupę „Przenajświętszej Trójcy”. Kodeks kor- sarski — oparty na zasadzie: „gdy nie ma łupów, nie ma płacy” — przewidywał, iż każdy z załogi może zażądać zwolnienia go i odesłania na ląd lub na inny okręt. William Dampier, nawet po pijanemu posępny i zamyślony, nie brał udziału w naradach i kłótniach przed głosowaniem, ale podniesieniem ręki opowiedział się po stronie mniejszości, gdyż tam znaleźli się najwytrawniejsi żeglarze. Wszystko odbywało się o tyle przyjaźnie i spokojnie, o ile jest to w ogóle możliwe wśród ludzi tego pokroju. Dampier, piórem wydartym ze skrzydła me- wy, starannie zanotował na żółtych kartkach papieru przebieg wydarzeń. Opisał też całą dotychczasową wyprawę pod wodzą Sharpa. Ludzie, którzy w tej chwili kłócili się, pili i wrzeszczeli ochry- płymi głosami pijackie piosenki na piaszczystym wybrzeżu wys- py La Plata, przed kilku miesiącami zaatakowali miasto Ilo na południowym krańcu Peru. Gdy łodzie bukanierów podpływały do przybrzeżnych zabudowań miasta, jeźdźcy hiszpańscy, zbroj- ni w szable, dzidy i muszkiety, galopowali tam i z powrotem po brzegu, krzykiem i groźbami starając się odstraszyć napastników. Ale kiedy łodzie zachrzęściły na piasku, a przeważający liczbą bukanierzy jęli wyskakiwać na ląd — jeźdźcy zawrócili i uciekli w nieładzie najpierw do miasta, a potem jeszcze dalej. W Ilo nie brakło wina, oliwy, mąki i owoców. Bukanierzy, któ- rzy nie spotkali się z żadnym oporem, ucztowali bez przeszkód i objadali się oliwkami, cytrynami, słodyczami i wszelkimi przy- smakami przynoszonymi pośpiesznie w odpowiedzi na przekleń- stwa i groźby, które wywierały pożądany skutek, choć słów nie rozumiano. Z kobietami w miasteczku — mężczyźni przeważnie 10 Strona 11 uciekli — z kobietami o czerwonych ustach, bujnych piersiach i wyzywających spojrzeniach bukanierzy szybko doszli do poro- zumienia. Obżarci, opici, napastnicy pozostawili zapłatę pod po- stacią domieszki krwi angielskiej u następnych pokoleń. Opuściwszy łoże, na którym trzy dziewczyny rozprawiały z podziwem o jego męskich wyczynach, Bartłomiej Sharp popro- wadził część swej rozhulanej załogi do doliny za miastem, by nie dopuścić do powrotu ojców i mężów pozostawionych w mieście kobiet. Reszta załogi przez ten czas znosiła do łodzi srebra, klej- noty i pieniądze, zrabowane ze szkatuł i schowków. Ze skarp wokół doliny Hiszpanie jęli staczać głazy na zbliżających się bu- kanierów. Oddziały pieszych żołnierzy stały na wzgórzach z roz- winiętymi chorągwiami, z bębniącą orkiestrą doboszów; ale nie- regularny ogień muszkietów, jaki otworzyli bukanierzy, spłoszył ich od razu i każdy Hiszpan ukrył głowę za występy skalne. Hiszpanie amerykańscy zgnuśnieli w lenistwie i dobrobycie kolonialnego życia. Regularni żołnierze i oficerowie hiszpańscy umieli walczyć i bukanierzy dokonywali brawurowych wyczy- nów, porywając się na okręty o wielekroć liczniejszej załodze. Ale gdy przychodziło do zdobywania miast i osiedli na lądzie, to przeważnie strwożeni mieszkańcy nie stawiali żadnego oporu. Tylko kilka najbogatszych, dużych miast posiadało mury obron- ne i załogi regularnych żołnierzy. W diariuszu Dampiera znajdowały się też zapiski sprzed kilku tygodni, świadczące o odwadze Bartłomieja Sharpa w innych oko- licznościach. Porwano do niewoli starego, siwowłosego Hiszpana i zaczęto go wypytywać o skarby zgromadzone w słynnym z bo- gactw chilijskim mieście Arica. Bukanierzy zamierzali napaść na to miasto, które zdaniem jeńca było dość obronne. Wśród załogi rozległy się krzyki, że jeniec kłamie. Powiesić go! Klnąc jak zwykle, Sharp sprzeciwił się temu. — Niczyjej krwi się nie boję, jeśli jest przelana w uczciwej walce albo jako sprawiedliwa kara — wołał do swoich rzezimiesz- ków. — Ale ten dziadek nic złego nam nie zrobił, spokojnie sobie rum pociągał i sypiał ze swymi kobietami. Po cóż mamy się bru- dzić bezmyślnym okrucieństwem? Piraci się uparli. Najpierw oznajmili, że mu odbiorą dowódz- 11 Strona 12 two, a gdy to Sharpa nie wzruszyło zaczęli grozić, iż go zastrzelą, jeśli nie ustąpi przed wolą większości. — Przynieś mi wody, ty czarny synu morskiej krowy! — wrza- snął do jednego z murzyńskich niewolników. A zanurzywszy ręce w przyniesionym naczyniu, oświadczył bandzie zbirów cisnących się groźnie do niego: — Nie jestem winien krwi tego starego czło- wieka. A co więcej, ostrzegam was, iż niedługo przyjdzie dzień, gdy za waszą głupotę drogo zapłacimy pod Aricą. Jego przepowiednia się spełniła. Blisko stu bukanierów wy- brało się na zdobycie Arici. Po całodziennej krwawej bitwie na- pastnicy ponieśli tak ciężkie straty, iż nieliczne ich resztki musia- ły odstąpić od murów i powrócić na statek z próżnymi rękoma. Dampier przewrócił kartkę papieru i zaczął pisać o zwycza- jach fregat i głuptaków. Był to jeden z tych dokładnych, wiernych opisów, jakie miały wyróżniać jego sprawozdania z podróży, pod względem wartości naukowych, spośród wszystkich ówczesnych książek. Cichymi krokami podszedł do niego wysoki, grubokoś- cisty, młody Indianin o długiej twarzy i czarnych włosach. Różnił się od swych współplemieńców, zazwyczaj surowych i ponurych, miłym uśmiechem, który często rozjaśniał jego twarz. Dampier spojrzał na niego. — Czego chcesz, Vasco? — mruknął. Ale siedemnastoletni młodzik potrząsnął głową: nie chciał ni- czego. Przyszedł tylko, by śledzić, jak urzeczony, poruszające się płynnie pióro, które zostawiało na papierze równe linie nie- zrozumiałych dla niego znaczków. Losy młodego Indianina były równie niezwykłe jak jego imię. Przed dwoma laty pewien stary, zdziwaczały kaper angielski spotkał u wybrzeży Peru indiańskiego wyrostka płynącego pry- mitywnym czółnem. Wzięto go na pokład. Ulegając kaprysowi kaper przebrał pięknego chłopca w strój angielski i postanowił zrobić z niego Anglika. Wyuczył go języka angielskiego, ale zanim zdołał urzeczywistnić swój pomysł, statek jego rozbił się na przybrzeżnych skałach. Młody Indianin dopłynął do brzegu i ocalał, ale po to tylko, by wpaść w ręce Hiszpanów z załogi „Przenajświętszej Trójcy”. Traktowany jako niewolnik, niemi- łosiernie bity, biedny Vasco da Gama — imieniem tym ochrzcił go kapitan statku kaperskiego — harował dniem i nocą bez od- 12 Strona 13 poczynku, bez chwili wytchnienia. Gdy ludzie Sharpa napadli na okręt, Vasco stanął po stronie Anglików, którzy zazwyczaj dobrze się obchodzili z Indianami, jako cennymi sprzymierzeńcami w walkach z Hiszpanami. Trzech oficerów hiszpańskich zawzięło się, by zabić nieuzbrojonego wyrostka, ale William Dampier zabił dwóch w jego obronie, a trzeciego zmusił do złożenia broni. Od tej pory Vasco darzył swego wybawcę głębokim przywiązaniem, usługiwał mu z respektem i tak umiejętnie, że nawet sam kapitan Sharp nie mógł zmusić swoich niewolników murzyńskich ani przekleństwami, ani uderzeniem pięści do tak wprawnych i szyb- kich posług. Tymczasem piracka banda na brzegu wyspy La Plata, rozlaw- szy resztki rumu Dampiera, zaczęła się oglądać za innym trun- kiem, który by rozweselił resztę wieczoru. Wszyscy oni należeli do partii, która postanowiła opuścić Bartłomieja Sharpa. — Bo mnie się coś wydaje, że kapitan Sharp nosi znamię wcze- snej śmierci na sobie — rzekł Edmund Cooke, celowo wszczy- nając rozmowę o przesądach i zabobonach, co zawsze budziło najwyższe zainteresowanie żeglarzy. Edmund Cooke wyglądał na jeszcze gorszego zbira od samego Sharpa. Małe, biegające, świńskie oczka, zatopione w dużej, jakby obrzękłej twarzy niczym nie zdradzały odwagi ani siły fizycznej, jaką mogły się poszczycić jego małpie ramiona, nazbyt długie przy stosunkowo niskim wzroście. Nosił wypłowiałą koszulę, niegdyś jaskrawo niebieską, czerwone pantalony i zepchnięty na tył głowy obszarpany, trójgraniasty kapelusz, który świadczył, że Edmund Cooke piastował kiedyś rangę kapitana. Mianowali go kapitanem pewnego zdobytego na Hiszpanach statku piraccy współtowarzysze. Przed półtora rokiem jego własna załoga w je- dnomyślnym głosowaniu złożyła go z urzędu za okrucieństwo. Sharp rzucał bystre i nieufne spojrzenia w stronę hałasującej grupy, ale nie przerywał podziału zdobyczy, który dobiegał już końca. Edmund szturchnął łokciem swego kamrata Dawida Greena, łajdaka i szubrawca, o jednym oku dziwacznie wytrzeszczonym, a drugim na wpół ukrytym pod opadającą powieką. Zbrodniczość tego odrażającego oblicza podkreślał jeszcze okrągły złoty kol- czyk, zwisający z jednego ucha. Zza czerwonego pasa sterczały 13 Strona 14 rękojeści dwóch pistoletów. Greena nie trzeba było długo nama- wiać. W lot zrozumiał intencję kamrata. — Chytry psi syn, ten nasz kapitan Sharp, zawszem to sobie myślał! — Zerknąwszy spod obwisłej powieki na Edmunda Cooke’a, Green mówił dalej podniesionym głosem tak, aby wszy- scy go mogli usłyszeć. — Wiecie, że ja portkami ze strachu nie zwykłem trząść. Widzieliście mnie w walce, widzieliście, jak roz- płatałem na pół tego draba, co mi oko naszpikował. Ale zawierzyć się człowiekowi, który nosi na sobie znamię śmierci? Nie, bodaj- bym sczezł! Nie ja będę wyzywał piekielne moce... Bywało, że takie zabobonne przepowiednie skracały czyjeś życie. A rzekome znamię wczesnej śmierci, które wywołało po- płoch wśród towarzyszy Sharpa — obawiających się, że im się coś z reszty dostanie, gdy ich kapitan zginie — nie sprawdziło się. Sharp żył niezwykle długo, jak na korsarza: dożył nawet chwili, gdy przekształcił się w lojalnego obrońcę korony angielskiej i cnotliwego, szanowanego obywatela. Schrypnięty, zająkliwy głos Greena przerwał nagle inny głos, tak potężny, iż mógł przekrzyczeć ryk najgwałtowniejszego na- wet sztormu: — Zamknijcie wasze opite pyski, wy żłoby, moczymordy, beczki bez dna! Był to Bazyli Ringrose, olbrzym o nadzwyczajnej sile fizycz- nej, w kaftanie rozdartym na barczystych plecach, w żółtych pan- talonach tak ciasnych i opiętych, iż groziły każdej chwili wypo- wiedzeniem dalszej służby. Ringrose był prostym marynarzem, ale jego odwaga i inteligencja wyrobiły mu autorytet wśród towa- rzyszy. W wiele lat później miał napisać barwny i ciekawy opis tej podróży. — My pójdziemy z Sharpem w jedną stronę, a wy w drugą — ciągnął Bazyli. — To było uzgodnione. I niech na tym zostanie! A bodaj diabeł, któremu służycie, nie okazał się gorszy od nasze- go kapitana! — Diabeł, któremu służymy? — podchwycił Edmund Cooke. — Przecież to my właśnie żądamy niedzielnych nabożeństw, nie wy! 14 Strona 15 — Kto najbliżej diabła siedzi, ten pierwszy dzwon kościelny usłyszy — ryknął w odpowiedzi Bazyli Ringrose. — Ty wyrodny przypłodku — zaskrzeczał Green. — Ty się z pewnością diabła nie boisz, bo twoja suka matka była jego la- dacznicą! Edmund Cooke i Green chwytali już za broń. Ringrose też po- rwał się na równe nogi, z krótkim sztyletem w dłoni. — Możemy sobie nawzajem wymyślać, ile wlezie, ale mojej matki nie tykajcie, pieskie dusze! Partia przeciwna Sharpowi opowiedziała się po stronie Edmun- da i Greena — nie dlatego, iżby pochwalali ich docinki, ale ponie- waż czuli się zobowiązani do solidarności. Przekleństwa i wymy- ślania krzyżowały się w powietrzu. Sharp podniósł się ze skrzyni z pistoletem w lewej ręce, a kordelasem w prawej. — Hej tam, rumożłopy! — zawołał. — Dość tych bajań o zna- kach śmierci. Jutro ci, którzy mi wymówili posłuszeństwo, odej- dą sobie. Dziś bądźmy przyjaciółmi i pożegnajmy się jak przyja- ciele. Możemy się spotkać znowu. Nie wiadomo, kto czyjej pomo- cy będzie jeszcze potrzebował! Edmund Cooke i jego pijacka kompania nie chciała stracić okazji do bójki. Zakrzyczeli Sharpa, a rozzłoszczeni stronnicy kapitana odpowiadali im sprośnymi wymysłami i groźbami. Sło- wa Sharpa usłyszało zaledwie paru najbliższych. Edmund i Green popatrzyli na siebie znacząco, wydobyli kordelasy, a potem na- głym prędkim skokiem rzucili się na Bazylego Ringrose. Słońce już znikło za horyzontem, ale wczesny wielki księżyc zalewał światłem piaszczyste wybrzeże. Głuptaki i fregaty uło- żyły się do snu w gniazdach ukrytych wśród nadbrzeżnych skał. Dampier zwinął papier, na którym pisał, a Vasco podał mu pod- niesioną z ziemi grubą laskę bambusową. Zwinięty ciasno dia- riusz umieszczono w wydrążonym bambusie, którego oba końce Dampier zapieczętował woskiem. Gdy sprzeczka przekształciła się w bójkę, Vasco pochwycił bambus i zagrzebał go pospiesznie w piasku pod drzewem, a dopiero potem w ślad za Dampierem pobiegł w stronę walczących. Wesoły, rudowłosy Irlandczyk nazwiskiem Patryk Hagan, wysoki, chudy, ale muskularny i żylasty Ambroży Cowley, jas- 15 Strona 16 nowłosy Holender Ned Daws i Ryszard Gopson, kryjący łysą czaszkę pod kapeluszem z liści palmowych, były student uniwer- sytetu w Oxfordzie, wypędzony stamtąd przez mściwego męża, któremu uwiódł żonę — wszyscy wraz z Dampierem otoczyli krę- giem Bazylego Ringrose, zanim Edmund Cooke i jego popleczni- cy dopadli swej ofiary. Należeli oni wprawdzie do tego samego stronnictwa, co Edmund, ale podobnie jak Sharp chcieli uniknąć przelewu krwi. Vasco przyłączył się również do nich zdyszany od szybkiego biegu i stanął u boku Dampiera. Tych siedmiu udawało, że na wpół żartem atakują Bazylego Ringrose, a jednocześnie nie dozwalali Edmundowi Cooke i Greenowi zbliżyć się do niego z prawdziwie morderczymi zamiarami. Green pienił się ze złości w napadzie pijackiego szału, ponieważ udaremniono jego krwio- żercze intencje. — Z drogi, ty kapłonie z gęsim piórem — wrzasnął do Dam- piera, który go odpychał. Green wyglądał przerażająco: w jego wytrzeszczonym oku błyszczało obłąkanie pijackie, twarz wykrzywiał mu straszliwy grymas. Podniósł kordelas do ciosu, zamierzając radykalnie usu- nąć ze swej drogi żywą przeszkodę. Dampier, na wpół odwrócony od niego, nie mógł w tłoku zasłonić się od ciosu ani zająć pozycji obronnej. Bójka rozgorzała na dobre, ale kapitan Sharp dopadł już zbie- gowiska i rozdzielał na prawo i lewo ciosy swymi potężnymi ramionami, bezstronnie tłukąc i swoich stronników, i przeciwni- ków. Bukanierzy cofali się z okrzykami bólu, ale twarde pięści kapitańskie nie wyrządzały nikomu większej szkody, ostudzały tylko nazbyt bojowe temperamenty. Niewolnicy murzyńscy, sku- leni razem, przyglądali się z dala bójce, nie bez obawy, iż złość bukanierów wyładuje się w końcu na ich własnych plecach. Ścinający krew w żyłach wrzask rozdarł nagle powietrze i za- trzymał każde wzniesione ramię, sparaliżował każdą stopę, skra- dającą się do skoku na przeciwnika. Wszystkich oczy — rozgo- rzałe, przekrwione, błędne od przepicia — zwróciły się w stronę kotłowaniny ciał tuż przed Bazylim Ringrose. Ale dostrzegli tylko wylatujący wysoko w powietrze kordelas, którego ostrze błysnęło srebrzyście w świetle księżyca. — Ty przeklęty bękarcie... synu rudej suki... — przeraźliwy 16 Strona 17 wrzask Greena urwał się. Teraz z trudem wypluwał słowa przez zaciśnięte zęby, skręcając się z bólu. Zgięty w pół, wycofał się z tłoku bójki, przez który chciał sobie utorować drogę zabijając Dampiera. Długimi, szponiastymi palcami lewej ręki obejmował i przyciskał do piersi prawe ramię, dotykał go i cofał, gdy ból przeszywał go na nowo. — Już ja cię wybebeszę za to — war- czał. — Powieszę cię za twoje bebechy na najwyższej palmie. — Skurczony osunął się na piasek i omdlał z bólu. To Vasco w chwili, kiedy Green podniósł kordelas na Dampie- ra, pochwycił jego ramię i pogruchotał mu kości, jakby to była wiązka zeschłych badyli. Edmund Cooke rzucił się na Vasco, ale Dampier i olbrzymi Bazyli Ringrose, choć należący do przeciwnych stronnictw, jed- nocześnie zagrodzili mu drogę. Edmund schylił się i przyczaił do skoku, gdy wtem wielka kosmata ręka chwyciła go z tyłu za kark, uniosła w powietrze i rzuciła daleko na piasek twarzą do ziemi, jak kociaka. Spłoszony głuptak uciekł z wrzaskiem z gniazda, w pobliżu którego wylądował Edmund. Kapitan Sharp popatrzył jeszcze na swoją ofiarę, która wstawała pomału, i roześmiał się z zadowoleniem, ukazując szczerbate zęby. Podział łupów dobiegł końca. Bójka — rzecz codzienna — zo- stała w chwilę później zapomniana przez wszystkich, wyjąwszy Dawida Greena. Zmęczeni bukanierzy układali się na spoczynek. Dampier odkopał swój cenny bambus. Lionel Wafer, cyrulik, który trudnił się swoim zawodem w Port Royal na wyspie Jamaj- ka, dopóki nie skusiły go perspektywy łatwego zarobku wśród korsarzy, nastawił połamane kości Greena i nałożył mu opatru- nek. Petem podszedł do Dampiera i rozciągnął się obok niego na piasku. — Hazardowe jest to nasze jutrzejsze przedsięwzięcie — po- wiedział z westchnieniem. Gdyż i on wypowiedział posłuszeństwo kapitanowi. — Jestem zdania, że powinniśmy jak najprędzej dostać się na ląd i przeprawić się przez Przesmyk Panamski do Morza Kara- ibskiego — rzekł sennie Dampier. — Chyba, żeby się nam udało zdobyć jakiś statek. Załogę mo- glibyśmy dokompletować spośród niewolników murzyńskich albo Indian — odrzekł cyrulik. 17 Strona 18 — Kogo byś wysunął na kapitana? — Dampier uniósł się na łokciu. — Ambrożego Cowleya albo Cooka — powiedział Wafer. — Cooke’a...? — Johna Cooka, oczywiście. Nie tego pijaka Edmunda, który, gdy jest na tyle trzeźwy, by o tym pamiętać, pisze swoje nazwi- sko z „e” na końcu. — Racja. John Cook — zgodził się Dampier. — Zaradny i od- ważny. Zapadło milczenie. Nieśmiałym ruchem Dampier wysunął rękę i dotknął ukradkiem medalionu na piersi pod koszulą. Księżyc wzbił się już wysoko w górę. Zasnęli wreszcie obaj; a Vasco czuwał opodal, oparłszy brodę na podniesionych kolanach. Młody Indianin sypiał dorywczo, najczęściej w dzień, wtedy, gdy Dampier równymi szeregami znaczków czernił białe karty papieru. Rozdział II OD DRWALA DO PIRATA Gdy Vasco czuwa, a Dampier śpi, przenieśmy się na chwilę do dalekiej Anglii i zajrzyjmy przez ramię młodej dziewczyny o wło- sach koloru dojrzałego zboża do rękopisu, który rozłożyła przed sobą na otwartym sekretarzyku. Melancholijne spojrzenie i przy- garbione ramiona przydają jej lat, ale pomimo bladych policzków i wychudzenia jest piękna, pełna słodyczy i uroku. Usiadła w rzeź- bionym krześle, obitym adamaszkiem i pochyliła się nad opraw- nym w skórę manuskryptem o kartach pokrytych równymi liniami regularnego pisma. Narożną komnatę we dworze jej ojca, która jest jej buduarem, urządzono gustownie nie żałując kosztów. Podłogę pokrywają perskie kobierce, na orzechowej komodzie złocą się rzeźbione narożniki i herby, gotowalnia lśni od srebra i cennych kryształów, pod ścianą stoi długa, obita drogim broka- 18 Strona 19 tem kanapa o czterech rzeźbionych nogach z przodu i czterech z tyłu. Powłóczysta spódnica, mieniąc się jedwabiście, opada fałdami po obu stronach krzesła, ciasno zasznurowany staniczek o głębokim dekolcie odsłania szczupłe, drobne piersi. Młoda dziewczyna czyta manuskrypt. Zostawił go jej kuzyn, William Dampier, ten sam, którego by poślubiła, gdyby miała wolny wybór. William zapisywał te karty swoim równym pismem w ciągu czterech lat, jakie spędził w dalekich krajach, aby zdobyć dla niej fortunę. Gdy losy rozdzieliły ich na zawsze, William wrę- czył jej na pamiątkę te zapiski. Nie znużyła się nigdy odczytywa- niem ich, aż znała je prawie na pamięć — dalekie kraje, w których przebywał, stały się znajome; przeszkody i trudności, które prze- zwyciężał, wspominała jak swoje własne. Była to jej jedyna przy- jemność. W dzienniku nie było żadnych szczegółów z dzieciństwa ani wczesnej młodości jej ukochanego, ale ona je dobrze znała i tak. William Dampier urodził się w East Coker w pobliżu Yeovil w hrabstwie Somerset w roku 1652. Rodzice, zamożni farmerzy, osierocili wcześnie dwóch chłopców: Williama i George’a. Ule- gając gorącym prośbom i naleganiom Williama, opiekunowie pozwolili mu w siedemnastym roku życia popłynąć na morze. Statek, na który zaciągnął się jako chłopiec okrętowy, dotarł do Nowej Fundlandii. Wkrótce został marynarzem, a gdy wybuchła wojna z Holandią, brał w niej udział jako podoficer okrętu wojen- nego, aż ranny w trzeciej z kolei bitwie powrócił na rekonwales- cencję do domu brata w Somerset. Wtedy właśnie zakochał się w Grace, swojej dalekiej kuzynce i towarzyszce lat dziecinnych, która teraz pochylała głowę nad jego dziennikiem, a kiedy ich wzajemna miłość dojrzała, popłynął na Jamajkę, gdzie jako za- rządca plantacji spodziewał się szybko dorobić majątku, który chciał ofiarować ukochanej. Grace nie czytała dziennika słowo po słowie. Gdy wzrok jej padał na jakieś zdanie, opierała głowę o poręcz krzesła, zamy- kała oczy i próbowała wyobrazić sobie widoki i zdarzenia, jakie dobrze znała z opisów Dampiera. Młodzieniec prędko się znużył zarządzaniem plantacji, nie wi- dząc w tym możliwości zdobycia pieniędzy, których potrzebował. Popłynął znowu na morze, a krążąc wzdłuż wybrzeży Zachodnich 19 Strona 20 Indii, poznał ich zatoki, przystanie i porty. Dostał się na statek, wiozący z Zatoki Meksykańskiej drewno kampeszowe. Dampier z zamiłowaniem i szczegółowo notował wszystko, co widział w tych dalekich krajach. Grace odczytywała po raz set- ny opis leniwca: długowłosego, burego zwierzęcia o małych oczkach, który miał zwyczaj łazić do góry nogami po gałęziach trzymając się ich niezwykle długimi, hakowato zakrzywionymi pazurami krótkich łap. »Leniwce poruszają się tak powoli, że gdy objadły wszystkie liście z jednego drzewa, to zanim zlezą z niego i wdrapią się na następne, choćby zupełnie bliskie, mija pięć do sześciu dni. Le- niwiec przez ten czas chudnie tak, że zostaje z niego tylko skóra i kości, chociaż gdy rozpoczynał złażenie, był gruby i opasły... mija osiem do dziewięciu minut, zanim leniwiec przesunie łapę o trzy cale naprzód.«* Dampier próbował poganiać zwierzę uderzeniami bicza, ale nie udało mu się zmusić go do żadnego prędszego ruchu, choć dzisiaj zoologowie stwierdzili, że w razie potrzeby leniwiec po- trafi poruszać się dość prędko. Obraz leniwca, który zarysował się w jej wyobraźni, przywołał blady uśmiech na usta dziewczyny. Lubiła też opis dziwnego zwierzęcia, nazwanego mrówkojadem. Wielkości mniej więcej średniego psa, o krótkich łapach i długim ogonie pokrytym czarnobrunatnym, szorstkim włosem, o mocnych pazurach przednich łap, wyróżniał się długim, cienkim pyskiem i jeszcze dłuższym językiem. »Mrówkojad kładzie pysk płasko na ziemi, tuż przy rojnej od mrówek ścieżce prowadzącej do mrowiska (których bardzo wiele jest w tym kraju) i wyciąga swój długi jęzor w poprzek ścieżki: mrówki, wędrujące nieustannie po ścieżce włażą na język i za- trzymują się na nim. W parę minut język jego cały pokryty jest mrówkami, a wtedy wciąga go z powrotem do pyska i zjada je. * Wszystkie przytaczane w niniejszej książce cytaty pochodzą z następujących dzieł: Captain William Dampier — A New Voyage Round the World. London 1717; tom I i II oraz: Captain William Dampier — A Voyage to New Holland in the Year 1699. London 1729; tom I i II. 20