JERZY ROBERT NOWAK � geneza i pierwsze lata demokracji ludowej na W�grzech 1944-1948 - INSTYTUT KRAJ�W SOCJALJSTYCZNYCH PA N WARSZAWA 1987SPIS TRE�CI Btr. WSTBP............................ 7 Rozdzia� I DOMINACJA SI� KONSERWATYWNYCH B W�GIERSKIM �YCIP POLITYCZNYM I SPO�ECZNYM PRZED 1945 H............ 13 1. Brak tradycji demokratycznych.............. 13 2. Rewolucja 1918-1919 r. Powstanie i upadek W�gierskiej Republiki Rad ........... ..... 16 3. Autorytarny system rz�d�w Horthyego ........... 18 4. G��wne opozycyjne partie politycene ........... 24 5. Zmiany w uk�adzie si� politycznych na W�grzech w ostatnich latach przed drug� wojn� �wiatow� i w pierwszych latach po jej wybuchu........... 6- S�abo�� ruchu antyfaszystowskiego ............ Rozdzia�^� POCZ�TKI PRZEMIAN PO�ITYC2NO-SPO�ECZNYCH HA WgSRZSCH /OD JESIENI 1944 R. DO IATA 1945 R./............46 1. Specyficzne elementy sytuacji na W�grzech u progu przemian politycznych i spo�ecznych ...... . 46 2. Pocz�tki przemian polityczno-spo�ecznych. Utworzenie Tymczasowego Rz�du Narodowego .............. 54 3. Porozumienie o zawieszeniu broni. Sojusznicza Komisja Kontroli.........................70 4. Reorganizacja administracji i �ycia gospodarczego .... 75 |5. Rozw�j organizacyjny partii politycznych ......... 83 6. Reforma rolna......................93 Rozdzia� UL PROGRAMY I PRZYW�DCY ygOIERSKICH PARTII POLITYCZNYCH V 1945 R^,..........................97 1. W�gierska Partia Komunistyczna .............. 97 2. Niezale�na Partia Drobnych Rolnik�w ...... ..... 113 �tr. . 120 . 127 . 132 . 134 3. Partia Socjaldemokratyczna.............. 4. Narodowa Partia Ch�opska............... 5. Powik�ane podzia�y polityczne ............ 6. Ugrupowania mieszcza�skie .............. X ' / - Rozdzia� IV , sv . ZAOSTRZEIOE WA�KI POLITYCZNEJ NA W�GRZECH. PIERWSZE POWOJENNE WYBORY POWSZECHNE /LISTOPAD 1945 R./ ..... 1. Pocz�tki procesu polaryzacji politycznej na W�grzech . 2. Konflikt o kontrol� polityczn� nad milicj� - dymisja Yalentinyego ..................... 3. Walka WPK o pozyskanie inteligencji. Pocz�tki deformacji w polityce kadrowej .................. . 140 4. Hadziecko-w�glereki uk�ad gospodarczy z 27 sierpnia 1945 r..........................1*2 5. Sytuacja gospodarcza kraju - problem Inflacji ...... 144 6. Pierwsze powojenne wybory powszechne .... ....... 146 7. Zewn�trzne uwarunkowania rozwoju sytuacji na W�grzech . . 156 Rozdzia�'? 136 136 138 WA�KA POLITYCZNA I PRZEMIANY SPO�ECZNE HA W�GRZECH f OKRESIE OD PIERWSZYCH WYBOR�W POWSZECHNYCH PO POROZUMIEM! MIEPZY BLOKIEM LEWICOWYM A NPDR /LISTOPAD 1945 - CZERWIEC 1946 S./..........................164 1. Utworzenie rz�du Tlldyego ........... .....164 2. Umocnienie wp�ywu WPK na polityk� gospodarcz� ...... 168 3. Og�oszenie Republiki. Wyb�r Tlldyego prezydentem. Utworzenie rz�du ?.Hagya................. 17� 4. Kontrofensywa polityczna WPK. Powstanie Bloku Lewicowego ............... ......... 172 5. Powstanie opozycyjnej W�gierskiej Partii Wolno�ci D.Sulyoka, pog��bienie polaryzacji politycznej ...... 18� 5 str. g Porozumienie mi�dzy Blokiem Lewicowym a NPDR z 5 czerwca ' 1946 r.................:........�3 7. Stosunki W�gier z wielkimi mocarstwami po zwyci�stwie wyborczym NPDS.............��..... 8. W�gry a s�siednie kraje Europy srodkowo-wschodniej .. Rozdzia�^CC PR�BY PRZEJ�CIA INICJATYgY PRZEZ KPDR I KONTROFENSYWA BLOKU �EyflCOTEOO V DRUGIEJ PO�OWIE 1946 R....... . 1. Kryzys lipcowy 1946 r. i jego rozwi�zanie ...... 2. Likwidacja inflacji ................. 3. Dalsze zaostrzenie sytuacji wewn�trznej /sierpie�--wrzesie� 1946 r./............�..... 4. Rola III zjazdu W�gierskiej Partii Komunistycznej w wytyczeniu zada� na drodze ukszta�towania systemu demokracji ludowej na W�grzech............ 5. Umocnienie wp�yw�w WPK w r�nych sferach �ycia kraju . . . 216 6. Pocz�tek decyduj�cej ofensywy WPK przeciwko KPDR ..... 225 ZAKO�CZENIE BIBLIOGRAFIA SELEKTYWNA...................237 B3TSP Bada&ia nad histori� pierwszych lat powojennych ciesz� si� aa W�grzech wyj�tkowo du�ym zainteresowaniem i przynios�y bardzo ju� du�� ilo�� opracowa� naukowych i prac popularnonaukowych, Szczeg�lnie silnym impulsem dla zwi�kszenia zainteresowania histori� powojenn� sta�o si� powsta�e pod wp�ywem wstrz�su pa�dziernika 1956 r. poszukiwanie g��bszej genezy �wczesnych dramatycznych wydarze� i uwarunkowa� w�gierskiej historii po 1956 r. Ju� w latach sze��dziesi�tych i na .pocz�tku lat siedemdziesi�tych badania nad histori� pierwszych lat powojennych zyska�y Bobie znacznie wi�ksze zainteresowanie w�r�d badaczy ni� historia W�gier w czasie drugiej wojny �wiatowej czy w okresie mi�dzywojennym. Ha du�ej liczbie opracowa� naukowych z tego okresu ci��y� jednak�e wp�yw jednostronnych ocen sformu�owanych przez polityk�w i publicyst�w w atmosferze zaci�tej walki politycznej lat 1944--1943. Ci��y�y r�wnie� pozosta�o�ci ocen z czas�w dogmatycznego przedstawiania historii w imi� dora�nych cel�w politycznych, tak cherakterystycznego dla tzw. okresu Bakosiego /od ko�ca 1948 do 1956 r./. W powa�nej cz�ci historiografii lat sze��dziesi�tych i pocz�tk�w lat siedemdziesi�tych przewija�a si� sk�onno�� do przedstawiania os�b i wydarze� wy��cznie w czarno-bia�ej tonacji. Odzwierciedla�o si� to w pomniejszaniu dynamizmu zmian wewn�trznych zachodz�cych w poszczeg�lnych partiach, rti�nych zakr�t�w w ich polityce, zami�owaniu do etykietowania, pochopnego klasyfikowania polityk�w jako przedstawicieli lewicy lub prawicy i stosownie do tych klasyfikacji pomniejszania b��d�w jednych, a powi�kszania win drugich. W �wczesnych badaniach zwracano zbyt ma�o uwagi na mi�dzynarodowe uwarunkowania rozwoju wewn�trzpolitycznego na W�grzech, po�wi�cano zbyt nik�e miejsce Sojuaznicznej Komisji Kontroli, problemom reparacji wojennych etc. W bardzo uproszczony spos�b pokazywano przyczyny inflacji. Cz�sto ca�kowicie minijnali-eowano b��dy pope�nione w okresie do 1948 r., twierdz�c, �e wypa-zainicjowane przez, grup� Maty asa Rakosiego zacz�y si� do- 8 piero pod koniec 1948 r. W licznych pracach wyst�powa�o wiele niedopowiedze�. Sytuacja pod tym wzgl�dem zmienia�a si� bardzo powoli i dopiero od po�owy lat siedemdziesi�tych mo�na m�wi� o du�ym zwi�kszeniu obiektywizmu i wiarygodno�ci bada� nad histori� W�gier pierwszych lat powojennych. Du�� pomoc w prze�amaniu r�nych barier i usuwaniu �bia�ych plam" przynios�y pami�tniki polityk�w, nierzadko przedstawiaj�cych wydarzenia, osoby czy nurty polityczne w spos�b ca�kowicie odmienny od dotychczasowego uj�cia historyk�w. Szczeg�lnie istotne pod tym wzgl�dem sta�y si� publikacje pami�tnik�w I.Dobiego -przyw�dcy lewego skrzyd�a Niezale�nej Partii Drobnych Rolnik�w /NPDR/, od 1948 do 1952 r. premiera BRL, od 1952 do 196? r. przewodnicz�cego Rady Prezydialnej WRL; S.Nogradiego - kierownika wydzia�u propagandy i agitacji KC W�gierskiej Partii Komunistycznej /Y/PK/ od 1946 r., szefa zarz�du politycznego w�gierskiej Armii Ludowej w latach 1949-1956, a w latach 1959-1966 przewodnicz�cego Centralnej Komisji Kontroli KC YiSPR; pisarza P.Yeresa - przyw�dcy Narodowej Partii Ch�opskiej /NPCh/, ministra budownictwa, a p�niej obrony narodowej; P,Erdeiego - przyw�dcy lewego skrzyd�a �iPCh, ministra spraw wewn�trznych 1944-1945, zast�pcy przewodnicz�cego NPCh do 1948 r. Wyj�tkowo du�y odd�wi�k zyska�y sobie pami�tniki dw�ch innych czo�owych niegdy� polityk�w: Z.Vasa - cz�onka Biura Zagranicznego Y�PK do 1944 r., w 1945 r. cz�onka pierwszego 14-osobowego KC *PK, od 1951 r. cz�onka Biura Politycznego KC W�gierskiej Partii Pracuj�cych /WPP/ i Gy.Marosana - cz�onka BP KC Partii Socjaldemokratycznej /PSD/ od 1945 r., zast�pcy sekretarza generalnego KC 7/PP od 1948 r. do 1950 r., cz�onka BP i sekretarza KC V;SPR od 1956 do 1962 r. Stopniowo historiografia w�gierska zacz�a uwzgl�dnia� te� w znacznie wi�kszym stopniu - po krytycznej analizie - pami�tniki znajduj�cych si� na emigracji na Zachodzie znanych polityk�w w�gierskich z pierwszego okresu powojennego, m.in. przyw�dcy KPDR, premiera W�gier w latach 1946-1947 - F.Nagya, przyw�dcy Partii Wolno�ci - D.Sulyoka, innego czo�owego dzia�acza Partii Wolno�ci - V.Nagya, jednego z przyw�dc�w NPCh - I.Kovacsa, polityka NPDR, ministra finans�w w 1947 r. - M. Nya-radyego, prezydenta pierwszej Republiki W�gierskiej w 1918-1919 r., s�ynnego �czerwonego hrabiego" - M.Karolyiego, od 1947 do 1949 r. ambasadora W�gier w Pary�u. Do rewaluacji r�nych ocen przyczyni�o Bi� r�wnie� zwi�k- enie dost�pu historyk�w w�gierskich do krajowych archiw�w oraz twarcie dla badaczy archiw�w brytyjskich i ameryka�skich doty- z�cych okresu pierwszych lat powojennych, publikowane od 1960 r. tomy wydawnictwa dokumentacyjnego Departamentu Stanu USA Foreign Relations of the United States. Diplomatic Papers /dalej: FRUS/ dotycz�ce Europy Wschodniej podczas drugiej wojny �wiatowej i w pierwszych latach po jej zako�czeniu. Przewarto�ciowaniom ocen w historiografii w�gierskiej na temat historii powojennej sprzyja�a otwarto�� w�gierskiej polityki kulturalnej i naukowej, umo�liwiaj�ca szeroki rozw�j nurtu rozrachunk�w z okresem Rakosiego w literaturze, filmie i innych dziedzinach kultury oraz bardzo �ywych dyskusji na tematy opo�eczno--polityczne. Po�owa lat siedemdziesi�tych zapocz�tkowa�a prawdziwy, trwaj�cy do dzi�, prze�om w badaniach nad histori� *�gier w pierwszych latach powojennych, owocuj�c licznymi opracowaniami monograficznymi, by ograniczy� si� do wymienienia tylko prac S. Balo-gha, L.Izsaka, M. Jakuba, K.Koroma, M.Somlyai, B.Seab�, I. Totha i I.Yidy. V publikacjach tych zerwano z wielona panuj�cymi poprzednio uproszczeniami w ocenie r�nych wydarze� czaeu rz�d�w koalicyjnych 1944-1948. �ii�dzy innymi zrezygnowano z tezy o rzekomym udziale w tzw, spisku �Wsp�lnoty W�gierskiej" premiera Fe-renca Kagya i sekretarza generalnego niezale�nej Partii Drobnych Rolnik�w Beli Kovacsa. W pracach w�gierskich historyk�w z ostatnich lat na og� zaznacza si� sk�onno�� do bardziej zr�wnowa�onego roz�o�enia �wiate� i cieni. Wyrazem tego jest mi�dzy innymi bardziej zr�nicowane ni� poprzednio przedstawianie historii w�gierskiego ruchu oporu przeciwko nilaszowcom i hitlerowcom pod koniec 1944 r., a zw�aszcza znacznie wi�ksze zaakcentowanie r�wnie� zas�ug ugrupowa� niekomunistycznych. Ca�kowicie zerwano z t�umaczeniem op�nie� w sformowaniu pierwszych dywizji ludowego "ojska w�gierskiego na wiosn� 1945 r. rzekomym sabota�em ;ee stro-' ministra obrony narodowej w Tymczasowym Rz�dzie Narodowym J.VB-isa l innych wojskowych z dawnej armii sprzed 1945 r. W znacznie stopniu ni� w poprzednich dziesi�cioleciach historiogra-*?gierska ukazuje wsp�zale�no�� w�gierskiej polityki wew-i zmian w sytuacji mi�dzynarodowej i wskazuje na istotn� a 10 rol� Sojuszniczej Komisji Kontroli. Zwraca si� te� du�o wi�cej u-wagi na skutki obci��e� gospodarczych �.�gier - wynikaj�cych z postanowie� uk�adu o zawieszeniu broni /reparacje wojenne/ czy uk�adu w Poczdamie /sprawa mienia poniemieckiego na W�grzech/.K o wiele bardziej wywa�ony i zobiektywizowany spos�b kszta�towane s� oceny r�nych nurt�w w PSD, NPCh i HPDE oraz dzia�aj�cych poza rz�dz�c� koalicj� partii opozycyjnych /od Partii Wolno�ci D.Suly-olca po parti� I.Barankovicsa/ i wysuwanych przez nich postulat�w. V coraz wi�kszym stopniu odchodzi si� od uproszczonego klasyfikowania polityk�w jako prawico7/ych czy lewicowych, wskazuj�c, �e niekt�rzy politycy niegdy� sumarycznie kwalifikowani jako prawicowi ze wzgl�du na swe negatywne stanowisko wobec metod M. Ra-kosiego, jak np. A.Kethly czy I.Kovacs, w wielu sprawach zajmowali bardzo radykalne, identyczne z koncepcjami lewicy stanowisko. B przeciwie�stwie do prac wydawanych w poprzednich dziesi�cioleciach, �Lpracach publikowanych w ostatnim dziesi�cioleciu na og� zwraca si� du�o wi�cej uwagi na b��dy pope�niane przez kierownictwo WPK na czele z M.Rakosin ju� w pierwszym okresie po 1944 r., a nie tylko od ko�ca 1948 r. Wskazuje si� na fatalne skutki lekcewa�enia przez polityk�w z tzw. Biura Zagranicznego dzia�aczy z dawnego nielegalnego krajowego kierownictwa Partii Komunistycznej. W licznych opracowaniach naukowych znajdujemy bardzo krytyczne oceny dzia�a� grupy M.Rakosiego, prowadz�cych do tracenia przez �PK sojusznik�w, odsuwania na bok ludzi o przesz�o�ci zdecydowanie lewicowej. Coraz cz�ciej wskazuje si�, �e ju� w 1945 r. nale�y szuka� zal��k�w wyj�tkowo ci�kich wypacze� tzw. okresu Rakosiego, znacznie powa�niejszych ni� w jakimkolwiek innym kraju Europy �rodkowo-wschodniej. S ostatnim dziesi�cioleciu dosz�o r�wnie� do dalszego bardzo znacz�cego wzbogacenia w�gierskiej literytury pami�tnikarsko--wspomnieniowej na temat wydarze� lat 1944-1948. Nie ma drugiego kraju socjalistycznego, kt�ry dor�wna�by W�grom pod wzgl�dem liczby pami�tnik�w politycznych w okresie po 1944 r., pisanych przez czo�owych dzia�aczy politycznych. Szczeg�lnie wa�nymi pami�tnikami politycznymi ostatnich lat by�y kolejne dwa tomy wspomnie� Z.Yaea i dwa tomy pami�tnik�w Gy.Kallaiego, kierownika wydzia�u agitacji i propagandy KC WPK w 1945 r., a p�niej mi�dzy innymi cz�onka BP KC HSPR od 1956 do 1975 r., premiera WRi od 1965 dp 1967 r. 11 Na osobn� uwag� zas�uguje coraz bardziej rosn�ce zaintere-wanie problematyk� historii W�gier w pierwszych kilku latach owojerinych w r�nych �rodowiskach historyk�w na Zachodzie.Ju� w pierwszym dziesi�cioleciu powsta�o szereg �r�d�owych opracowa� w�gierskiej historii lat 1944-1948. Wydarzenia 1956 r. sprzyja�y dalszemu wzrostowi zainteresowania powojenn� histori� W�gier na Zachodzie. Autorzy publikacji zachodnich s� na og� sk�onni do zwracania du�o wi�kszej uwagi na zewn�trzne uwarunkowania sytuacji w�gierskiej w pierwszych latach powojennych i cz�stokro� nie doceniaj� znaczenia proces�w zachodz�cych w�r�d poszczeg�lnych w�gierskich partii czy �rodowisk politycznych. Stosunkowo niezbyt bogata jest jak na razie literatura naukowa kraj�w socjalistycznych na temat historii W�gier w pierwszych latach powojennych. Do bardziej znacz�cych pozycji na ten temat mo�na, jak dot�d, zaliczy� przede wszystkim prace historyk�w radzieckich. Poruszan� w obecnej pracy problematyk� zajmuj� si� od po�owy lat sze��dziesi�tych. W 1968 r. opublikowa�em w �Polityce" /wsp�lnie z Piotrem Lipp�czym/ pierwszy szerszy artyku� na temat genezy systemu demokracji ludowej na W�grzech. Potem wielokrotnie powraca�em do tej tematyki w r�nych publikacjach naukowych i popularnonaukowych. By�y to jednak raczej uj�cia cz�stkowe, a nie ca�o�ciowe i szczeg�owe przedstawienie tej problematyki. Przygotowuj�c t� prac� opar�em si� w pierwszym rz�dzie na bogatej w�gierskiej literaturze naukowej przedmiotu oraz publikacjach dokumentacyjnych, prasie i sprawozdaniach z w�gierskiego parlamentu w omawianym okresie. Stara�em si� te� krytycznie uwzgl�dni� ca�� mi�dzynarodow� literatur� przedmiotu. Bardzo du�� pomoc� w skonfrontowaniu r�nych ocen, zw�aszcza w przypadku spraw bardziej skomplikowanych i kontrowersyjnych, sta�y si� dla mnie liczne poby�y na W�grzech /w tym paroletni pobyt w latach 1972-1974/ i mo�-iwo�� przeprowadzenia wielu rozm�w z w�gierskimi dzia�aczami po-ycznymi i spo�ecznymi, uczestnikami zmaga� politycznych 1944-3 r. Obok rozm�w z dzia�aczami nurtu lewicowego, w tym z nie-i czo�owymi politykami okresu powojennego /mi�dzy innymi z i cz�onkami Biura Politycznego KC WSPR: Marosanem, Kallaiera ZSD Nyersem/, dla zdobycia pe�niejszego obrazu stara�em si� rowadzi� r�wnie� d�u�sze rozmowy na temat minionych wydarze� 12 z przedstawicielami innych tendencji politycznych /w tym z by�ymi dzia�aczami Niezale�nej Partii Drobnych Rolnik�w/. Bezpo�rednie rozmowy ze �wiadkami wydarze� pozwala�y na por�wnanie z informacjami zawartymi w �wiadectwach pisanych i publikowanych. Autor stara� si� przedstawi� problematyk� w spos�b przyst�pny i maksymalnie zwarty, ograniczaj�c aparat naukowy do niezb�dnego minimum i rezygnuj�c z podawania szerszej bibliografii. Rozszerzony i pog��biony wyk�ad niniejszej problematyki wraz z pe�nym aparatem naukowym zainteresowany Czytelnik znajdzie w r�wnolegle wydanej monografii pt. �powstanie W�gierskiej Republiki Ludowej".13 Rozdzia� I DOMIHACJA SI� KONSERKAIYKITCCH W�GIERSKIM �YCIU POIITYCZKYM I SFO�EC2MYM PRZED 1945 R, 1. Brak tradycji demokratycznych W literaturze historycznej na temat kszta�towania systemu demokracji ludowej na W�grzech po�wi�cono stosunkowo ma�o uwagi wp�ywowi okre�lonych tradycji �ycia politycznego i spo�ecznego na warunki, w jakich rodzi� si� nowy system polityczny w 1945 r.Kwestia ta jest na og� tylko w niewielkim stopniu uwzgl�dniana, a najcz�ciej wr�cz pomijana w przewa�aj�cej cz�ci historycznych analiz okresu pierwszych lat powojennych i odnosi si� to zar�wno do opracowa� w�gierskich, jak i zagranicznych. Rozpoczynaj� one wyk�ad dziej�w od ko�ca 1944 czy 1945 r., pomijaj�c spraw� tak znacz�cych uwarunkowa� z przesz�o�ci. A przecie� na kszta�t w�gierskiej historii w pierwszej po�owie dwudziestego wieku, ��cznie z tzw. �okresem Rakosiego" /1949-1956/ bardzo silnie wp�yn�� ca�kowity niemal brak tradycji demokratycznych w �yciu politycznym i spo�ecznym. �Kasy na Ti�grzech nigdy nie nauczy�y si� korzysta� ze swych praw, nigdy nie �y�y jako wolni obywatele w�asnego kraju, zawsze panowa� tam strach" - pisa� Peter Kende, autor jednego z najbardziej wnikliwych studi�w o najnowszej historii B�gier. Kl�ska wojny niepodleg�o�ciowej w 1849 r. zadecydowa�a o przekre�leniu na wiele dziesi�cioleci szans demokratycznego rozwoju W�gier. Przez pierwsze kilkana�cie lat po zduszeniu-w�gier-iego ruchu niepodleg�o�ciowego pobitemu krajowi narzucono bezwzgl�dny terror policyjny, wymierzony w przewa�aj�c� cz�� spo�e-ze�stwa. Przez pi�� lat w kraju utrzymywano stan obl�enia, a po 3*60 zniesieniu w maju 1854 r. przez wiele nast�pnych lat opiera- .Kende: Considerations sur l'histoire hongroise, �ftudes", Bru-�iles, 1959, jjj. 1f S>4B> 14 ao si� na s�downictwie dora�nym i Innych �rodkach represji. Upadek d��e� niepodleg�o�ciowych i d�ugotrwa�y terror policyjny za-�a�y szczeg�lnie dotkliwy cios reformatorskim kr�gom szlachty -tzw. pokoleniu reform /1820-1849 r./, kt�rego najlepsi przedstawiciele wygin�li w walkach, rozproszyli si� na emigracji lub zostali zepchni�ci do skrajnej wegetacji. W kolejnych pokoleniach szlachty coraz silniej zaznacza�a si� selekcja negatywna, przystosowywanie do aparatu w�adzy w zamian za r�ne funkcje urz�dnicze, rezygnacja z dawnych program�w reform. Znalaz�o to szczeg�lnie silne odbicie w dziesi�cioleciach, jakie nast�pi�y po 186? r. - dacie zawarcia przez os�abion� w kolejnych kl�skach wojennych Austri� kompromisu z Y/�grami. Ugoda z 186? r., tworz�ca monarchi� cesarsko-kr�lewstc�, przynios�a K�grom niemal ca�kowit� samodzielno�� w sprawach wewn�trznych i otwar�a drog� do wielkiego rozkwitu gospodarczego. R�wnocze�nie jednak spetryfikowa�a panuj�ce na K�grzech stosunki spo�eczne, umacniaj�c wszechw�adz� klas posiadaj�cych nad pozbawion� jakichkolwiek praw politycznych i demokracji przewa�aj�c� cz�ci� narodu, a przede wszystkim ch�opstwem. Zapewnieniu trwa�ej dominacji klas posiadaj�cych s�u�y�a przyj�ta w 1874 r. ustawa wyborcza, kt�ra poprzez cenzus maj�tkowy bardzo mocno ograniczy�a prawo wyborcze. Liczba uprav,Tiionych do g�osowania zosta�a zmniejszona do zaledwie 5,9% ludno�ci. Dodatkow� gwarancj� sukcesu wyborczego dla w�adzy stanowi�o jawne g�osowanie. Szeroko rozwini�ta sie� bank�w zale�nych od rz�du i po�yczaj�cych na lichwiarski procent grozi�a potencjalnym zbuntowanym wyborcom odebraniem po�yczki w przypadku �niew�a�ciwego" g�osowania. Do tego dochodzi�o zastosowanie odpowiedniej geometrii wyborczej. W 1877 r. przeprowadzono nowy podzia� okr�g�w wyborczych w ten spos�b, �e w tych okr�gach, gdzie partia rz�dowa mia�a najwi�ksze wp�ywy,dla zdobycia mandatu wystarcza�o dziesi�ciokrotnie nniej oddanych g�os�w ni� w okr�gach, gdzie dominowa�a opozycja. Dzi�ki wi�c odpowiedniemu systemowi wyborczemu z g�ry zapewniano zawsze zwyci�stwo partii rz�dz�cej. A� do 1944 r. istnia� na W�grzech charakterystyczny typ partii rz�dz�cej, z�o�onej z r�nych od�an�w reprezentuj�cych sprzeczne Interesy warstw panuj�cych. Utrzymanie jedno�ci partii rz�dz�cej zabezpieczano z pomoc� maey tak zwanych �mameluk�w" - tj. korumpowanych synekura- 15 tyjnych poplecznik�w premiera, zawsze gotowych do popiera-"i/rz�du w ka�dej sprawie bez wyj�tku. Hader niedemokratyczne prawo wyborjcze obowi�zywa�o przy wy-ch do tzw. samorz�d�w komitackich. Urz�dnik�w komitackich i owiatowycb wybiera�a specjalna centralna komisja. Jej po�owa sk�ada�a si� z os�b, kt�re p�aci�y najwi�ksze podatki,a wi�c nie-.al wy��czni6 z wielkich obszarnik�w, druga po�owa za� by�a wybierana na podstawie tego samego ograniczonego prawa wyborczego, kt�re stosowano przy wyborach do parlamentu. II wi�kszo�ci komi-tat�w wszystkie bardziej po��dane urz�dy znajdowa�y si� w r�kach trzech-czterech rodzin. Korupcja prowincjonalna by�a przys�owiowa. Antydemokratyczne prawo wyborcze godzi�o:zar�wno w klasy u-bo�sze.jak i w mieszkaj�ce na terenie �wczesnych W�gier mniejszo�ci narodowe: S�owak�w, Rumun�w, Serb�w, Chorwat�w. Stanowi�c oko�o 50^ ludno�ci kraju, mia�y one ra og� tylko 5^� miejsc w parlamencie. Politycy rz�dz�ej tym ch�tniej uzasadniali istnienie antydemokratycznego prawa wyborczego �patriotycznymi" intencjami, maj�cymi na celu zapobie�enie �niebezpiecznemu" wzrostowi wp�ywu mniejszo�ci narodowych i konieczno�ci� zachowania �narodowego charakteru pa�stwa". Premier Istyan Tisza argumentowa� wr�cz, �e na K�grzech b�dzie mo�na my�le� o demokracji dopiero w�wczas, kiedy si� ju� uda zmadziaryzowa� dziesi�� milion�w nie-\V'�gr�w. Kolejne rz�dy w�gierskie a� do rewolucji 1918 r. stanowczo opiera�j Li� ��daniom wprowadzenia powszechnego prawa wyborczego, najmocniej akcentowanym przez Parti� Socjaldemokratyczn�. Jeszcze w 1912 r. premier Sisza kir/awo st�umi?; wsparte przez strajk powszechny manifestacje robotnik�w budapeszte�skich na rzecz wprowadzenia powszechnego prawa wyborczego. Pozbawienie a� do 1918 r. praw wyborczych przewa�aj�cej cz�ci narodu, w tym ch�opstwa stanowi�cego ponad dwie trzecie ca�ej ludno�ci w�gierskiej, sz�o w parze ze skrajnie anachroniczn� struktur� agrarn�. ,Ha W�grzech na prze�omie wieku XIX i XX dalej stnia� ogromny, licz�cy 3 miliony osiemset tysi�cy bezrolny pro-etariat wiejski, g��wnie pracownicy rolni i czelad�. Do tego do-Jzili licz�cy oko�o 1 280 000 os�b w�a�ciciele gospodarstw kar->watych, w kt�rych r�kach znajdowa�o si� zaledwie 5,S� ziemi rol-ei- N�dza biedoty wiejskiej sprawi�a, �e ju� /do 1907 r. oko�o 16 p�tora ailiona ch�op�w wyemigrowa�o ze wsi w�gierskich do Ameryki, lopiero w 1906 r. powsta�a pierwsza radykalna partia ch�opska, aby ju� po paru latach rozpa�� si� po �mierci swego przyw�dcy An-draea Achiza, za-ordcwasego na skutek konfliktu z bogatym rodem zier.ia�akin. Bo 1918 r. ehicpo0 w�gierskim nie u�aio si� stworzy� powa�niejszej, trwalszej partii politycznej, kt�ra reprezentowa�aby ich interesy. W�gierska klasa robotnicza by�a przewodzona przez Parti� So-cjaldezokraiycza� o nastawieniu reforoistycznyn. 'S latach 1905--1906 Partia Socjaldemokratyczna pope�ni�a fatalny b��d polityczny, udzielaj�c snego poparcia rz�dowi dyktatorskiemu, narzuconemu przez Habsburg�w w zamian za obietnic� wprowadzenia powszechnego g�osowania. Jaskrawym wyrazem s�abo�ci Partii Socjaldemokratycznej by� fakt, ze do 1918 r. nie uda�o si� jej doprowadzi� do wyboru ani jednego swego kandydata na pos�a do parlamentu. 2. Rewolucja 1918-1919 r. Powstanie i upadek ".iggierskiej Republiki Rad V 1914 r., za rz�d�w kolejnego autokratycznego ��elaznego" premiera T�szy, H�gry jako cz�� CK monarchii przyst�pi�y do wojny �wiatowej po stronie Niemiec. Beznadziejna wojna, wzmagaj�ce si� z ka�dym rokiem straty wojenne prowadzi�y do narastania wrzenia rewolucyjnego. 30 pa�dziernika 1918 r. wybuch�a rewolucja, stora ocali�a panowanie Habsburg�w na W�grzech. 31 pa�dziernika tego roku acwym premierem W�gier zosta� K�haly Karolyi - dotychczasowy przyw�dca demokratycznej opozycji. Kilkana�cie dni potem na W�grzech proklamowano powstanie Niezale�nej Ludowej Republiki W�gierskiej, demokratycznej republiki parlamentarnej. Zniesiono cenzur� praoy i system zezwole� na wydawanie gazet. Wprowadzono BTrobod� zgromadze�, 'iydano ustaw� o powszechnym i tajnym prawie wyborczym. Zdawa�o si�, �e K�gry maj� wszelkie szans� zbudowania wreszcie trwa�ej demokracji parlamentarnej, opartej na mocnych podstawach. Wskazywa�y na tos ca�kowity upadek autorytetu starych konserwatywnych grup rz�dz�cych, wielkie znaczenie ruch�w liberalnych i demokratycznych, istnienie od kilkudziesi�ciu lat wielkiej liczebnie Partii Socjaldemokratycznej. 20 listopada 1918 r. powsta�a W�gierska Partia Komunistyczna. sk�. 17 B styczniu 1919 r. Karolyi zosta� pierwszym prezydentem De-kratycsaej Republikililgierskiej'. "Karolyi - s�ynny �czerwony �m0n - bv� autentycznym zwolennikiem demokracji i popiera� re-jjrab�a � kacje lewicy, pragn�� usuni�cia pozosta�o�ci systemu feudal-jja kierowanej przez Karolyiego m�odej demokracji w�gier-kiej od pierwszych miesi�cy jej istnienia bardzo negatywnie za-ia�y� problem granic i stosunk�w z Entent�. W�grzy byli zmuszani kolejnych ust�pstw i rezygnacji z coraz to nowych teren�w, ne-wet zamieszka�ych w przewa�aj�cej cz�ci przez ludno�� w�gier-i kolejnym ultimatum Bntenty /nocie p�k. Perdinanda Vi-20 marca 1919 r. dosz�o do upadku rz�d�w Karolyiego. 21 marca 1919 r. nast�pi�o zjednoczenie partii socjaldemokratycznej i partii komunistycznej w jedn� parti� pod nazw� W�gierska Partia Socjalistyczna. /Po kl�sce rewolucji 1919 r. obie partie robotnicze wznowi�y dzia�alno�� odr�bn�./ Tego samego dnia proklamowano W�giersk� Republik� Rad /dalej jako: WRR/ pod kierownictwem dzia�acza komunistycznego Beli Kuna. WRR nie mia�a mo�liwo�ci d�ugiego dzia�ania - istnia�a wszak tylko 133 dni. Co wi�cej, prze:; wi�kszo�� tego czasu - od 16 kwietnia do upadku WRR 1 sierpnia 1919 r. - r�wnocze�nie z konsekwentn� dzia�alno�ci� reformatorsk� we wszystkich dziedzinach �ycia musiano toczy� walki obronne na frontach przeciwko interwencyjnym wojskom rumu�skim, wzgl�dnie czeskim. Ka tle kr�tkiego okresu istnienia tym bardziej rzuc� si� w oczy wielostronno��" i r�norodno�� reform gospodarczych i spo�ecznych, d��e� do radykalnej przebudowy spo�ecze�stwa. Ponimc ci�g�ego zagro�enia wewn�trznego \VRR zdo�a�a znacjonalizowa� banki, kopalnie, fabryki i sklepy, zlikwidowa� bezrobocie.wprowadzi� powszechne leczenie na koszt pa�stwa, zainaugurowa� radykalne przemiany w dziedzinie kultury i nauki. lia zbyt wielu postanowieniach rz�du 7JRR w r�nych dziedzinach �ycia fatalnie zaci��y�o jednak doktrynerstwo, radykalizm i niecierpliwo�� w dokonywaniu Mian, bez liczenia si� z aktualnymi mo�liwo�ciami W�gier. Osi�gni�cia \VRR nie zdo�a�y w pe�ni zr�wnowa�y� skutk�w bl>- ow Pope�nionych w sprawach polityki wobec ch�opstwa, kwestii ns- owej, religii, nadmiernego radykalizmu i niecierpliwo�ci pcli- * * Sospodnrciej. Wed�ug oceny Romsicsa: �Niew�tpliwie nielks *�,� * uPa(ilLu W�gierskiej Republiki Rad odegra�y czynniki zew- � �le by�oby jednak s�uszne niedocenianie wewn�trznych 18 problem�w � subiektywnych b��d�w... By�y r�wnie� dalsze, w moje'j ocenie, bardziej tragiczne konsekwencje i oddzia�ywania tych b��d�w i omy�ek: przemiana w duszach ludzkich. Z tych warstw, kt�re w marcu jeszcze by�y pe�ne entuzjazmu i po wi�kszej cz�ci kszta�towa�y Armi� Czerwon�, bardzo wielu oddali�o si� uczuciowo i my�lowo do czerwca-lipca od modelu rewolucji socjalistycznej realizowanej na W�grzech w 1919 r. i to przynios�o wiele trudno�ci w�gierskiej lewicy w czasie 25 lat kontrrewolucji, stanowi�o �r�d�o wielkich zahamowa�" . Decyduj�cy cios rewolucji 1919 r. zada�a ofensywa interwencyjnych wojsk rumu�skich. 1 sierpnia 1919 r. Rewolucyjna Rada Robotnicza poda�a si� do dymisji i dzie� ten przyni�s� zako�czenie 133-dniowej historii WRR. Budapeszt i przewa�aj�ca cz�� kraju zosta�y okupowane na wiele miesi�cy przez wojska rumu�skie. Po d�u�szym zamieszaniu w�adz� w kraju obj�� by�y admira� floty Aus-tro-B�gier - Mikl�s Horthy, przyjmuj�c tytu� Regenta. W miejsce oczekiwanej z tak� nadziej� w listopadzie 1518 r. w�gierskiej demokracji w kraju na ca�e dziesi�ciolecia /do 1944 r./ zapanowa�a bezwzgl�dna prawicowa dyktatura. Zawarty w czerwcu 1920 r. bardzo niekorzystny dla W�gier traktat pokojowy w Trianon sta� si� dla w�gierskich klas posiadaj�cych w okresie mi�dzywojennym okazj� do wyst�powania na ka�dym kroku z programem naprawy �niesprawiedliwo�ci Trianon" jako jedynej mo�liwo�ci rozwi�zania wszystkich gospodarczych i spo�ecznych trudno�ci W�gier. Prowadzi�o to do kolejnych kampanii szowinistycznych przeciwko krajom s�siednim, a w latach trzydziestych mia�o sta� si� podstaw� coraz silniejszego zbli�enia W�gier do hitlerowskiej III Rzeszy. 3. Autorytarny system rz�d�w Horthye^o W�gierskie klasy posiadaj�ce, kt�re tak dotkliwie odczu�y utrat� podstaw swej dominacji ekonomicznej i politycznej w czasie �� I.Homsics /w:/ A Dunanal. Tbrtenelmi figyelt� /Nad Dunajem. Historyczny obserwator/. Budapest 1982, s.183. Por. te� J.R. Nowak: W�gry 1918-1920. Zniweczone szans� demokracji /w:/ Przewroty i zamachy stanu. Europa 1918-1939. Warszawa 1981. 19 i rskiej Republiki Rad, po jej upadku stara�y si� wykorzysta� ^� . ie Lroc�ici dla zapobie�enia kolejnemu nawrotowi fali rewo-WSZJ. . na W�grzech. Temu celowi s�u�y� j krwawy terror. W �lad za Dzia�ami Horthyego wchodz�cymi do kolejnych miejscowo�ci nad-�. a�y terrorystyczne boj�wki kontrrewolucyjne, stosuj�ce prawo zu zastraszaj�ce i terroryzuj�ce zwolennik�w lewicy. Do�� pomnie� �wiadectwo publicysty Sandora Petho, w�gierskiego le-itymisty, jak najdalszego od sympatii do Republiki Rad. V wyda-� w 1925 r. ksi��ce o najnowszej historii W�gier Petht� ubolewa�, �e kontrrewolucyjny odwet na wolnych od Rumun�w ziemiach) Kraju Zadunajskiego i na obszarze mi�dzy Dunajem i Cis�, niezale�nie od tego z Jak bardzo g��bokich ludzkich instynkt�w i nami�tno�ci wynika�, w wielu przypadkach wykroczy� poza miary uzasadnione, prawie zawsze wyst�puj�c w formie nieodpowiedzialnych i tajemniczych akt�w jednostkowej zemsty... lOrasowanie nieodpowiedzialnych element�w niemal wsz�dzie wyprzedza�o praworz�dne dzia�ania odpowiednich w�adz. To w�a�nie by�o g��wnym powodem wci�� rozpov.- � szechnianych wie�ci i oskar�e� o 'bia�ym terrorze'" . W niekt�rych miejscowo�ciach dosz�o do masowych masakr na zwolennikach lewicy. W grudniu 1919 r. rz�d kontrrewolucyjny wyda� dekret pozwalaj�cy na internowanie ka�dej osoby, kt�ra cho�by nawet nie by�a winna �adnego konkretnego uchybienia, �mo�e jednak stanowi� niebezpiecze�stwo i zagra�a� porz�dkowi spo�ecznemu" . Na mocy tego dekretu internowano wiele tysi�cy os�b, w tym licznych dzia�aczy socjaldemokratycznych. Zakazano zgromadze� wyborczych iPartii Socjaldemokratycznej. 17 lutego 1920 r. grupa oficer�w bezpiecze�stwa zamordowa�a redaktora dziennika iPartii Socjaldemokratycznej �Nepszava" - Bel� Somogyiego i wsp�pracownika piema - Bel� acso. Bardzo powa�nie ograniczono zasi�g dzia�alno�ci zwi�zk�w zawodowych. Skrajnym ograniczeniom poddano swobod� prasy i zgromadze�, ocenia si�, �e oko�o 70 000 os�b, w tym(wielu intelektua- 'ow zmuszonych zosta�o do udania si� na emigracj�. itS: .Yilagost�l Tr^anonig. A mai Magyarorszag kialakulasa-'enete /Od Yilagos po Trianon. Historia ukszta�towania 4cz szych W�gier/, Budapest 1925, s. 219. 1 929- �ctober Pifteenth. A History of Modern Edinburgh 1956, t.1, s. 23. Hungary 20 ?o<i wzgl�dem zakresu swob�d obywatelskich S�gry za rz�d�w Horthyego cofn�y si� wstecz nawet w stosunku do ma�o demokratycznego systecu rz�d�w przed 1914 r. Jak stwierdza� autor wydanego w 19;8 r. na emigracji studium z najnowszej historii W�gier - Ken-�e: M"iY przeciwie�stwie do okresu przed rokiem 1914, kiedy pisano wiele o spo�ecznych i narodowych problemach, re�im Horthyego charakteryzowa�a l�kliwo�� i unikanie wszelkich rzeczywistych pro-sler.�w, je�li nie da�o si� ich przedstawi� w spos�b konf ormistycz-ny. C�wiat� i �ycien intelektualnym kierowali ludzie, kt�rzy starannie t�umili wszelkie liberale* idee sprzeczne z ' chrz�ci ja�-sio-narodowym �wiat opogl�den' ..." Wkr�tce po upadku W�gierskiej Republiki Had zwyci�ska prawica dokona�a odpowiednich zmian w w�gierskim systemie politycznym, dla instytucjonalnego zabezpieczenia swej pe�ne j , niczym niepodwa�alnej supremacji na przysz�o�� . W tym celu utworzono prze- __ wyposa�ony w bardzo szeroki zakres faktycznej w�adzy i powierzono go admira�owi Mikl�sowi Horthyemu, story pozostawa� odt�d Regentem nieprzerwanie od 1919 do 1944 r. o my�l konstytucji, by� on zarazem najwy�szym dow�dc� si� zbrojnych i aia� wy��czne prawo zwo�ywania, odraczania i rozwi�zywania parlamentu. Tylko on mia� prawo mianowania i dymisjonowania pre-siera, nie b�d�c przy tym zmuszony do wybierania kandydat�w na to stanowisko w partii dysponuj�cej wi�kszo�ci� w parlamencie. Odpowiednie przepisy zabezpiecza�y pe�n� kontrol� Regenta r-ad rz�dz�c� Parti� Jedno�ci, od 1932 r. nosz�c� nazw� Narodowej ?artii Jedno�ci. Przyw�dca partii rz�dz�cej zostawa� za ka�dym razem nowo mianowany przez Regenta prezes Rady Ministr�w i to niezale�nie od tego, czy przed obj�ciem stanowiska premiera by� on cz�onkiem partii rz�dowej. Jako przyw�dca partii posiada� on nieograniczone wprost kompetencje, mog�c usur.-a� nale��cych do partii opornych deputowanych z listy kandydat�w do nast�pnych wybor�w czy te� skazywa� ich na pewn� kl�sk� poprzez pozbawienie tak '?.Xen�e: op.cit., 3.48. :.a temat formy mie�zjy.-ojerinego pa�stwa w�gierskiego, organizacji aparatu por. szerzej H.Donath: Przemiany ustrojowo-nrawne aa �?�rzec.i 1^39-1949, Wroc�aw 1978, s. 14-26. 21 �ecznego dla zwyci�stwa w wyborach poparcia organ�w re�imowej �\stracji. Hawet w prsypadku zbuntowania si� wi�kszo�ci par� adowej przeciw swemu przyw�dcy-premierowi nie mog�a ona u-z tego stanowiska bez zgody g�owy pa�stwa. Tak wi�c pod loma wzgl�dami ograniczenia parlamentaryzmu i elementy dyktat* W�grzech by�y znacznie wi�ksze ni� na przyk�ad w Polsce L dzywojennej, nie m�wi�c ju� o czechos�owackiej mieszcza�skiej ,kracji parlamentarnej za rz�d�w Tomasa Garigue Masaryka i E-duarda Bene�a. Zorganizowany w ten spos�b h,orthystowski system olityczny umo�liwi� rz�dz�cej partii sprawowanie w�adzy bez przerwy od 1922 do 1939 r., kiedy uleg�a reorganizacji. Autorytarny system w�adzy s�u�y� zabezpieczeniu dominuj�cej Dozycji klas posiadaj�cych. Jak pisa� Gyula Borbandi: �G��wn� za-ead�, jak� kierowa�y si� w�gierskie kr�gi rz�dz�ce i instytucje sprawuj�ce kontrol�, by�o to, �e rz�dzenie pa�stwem stanowi przywilej tak zwanych klas historycznych. /.../ Posiadacze w�adzy g�osili, �e rozw�j na \Vegrzech nie osi�gn�� jeszcze takiego stopnia dojrza�o�ci, aby na przyk�ad ch�opstwo i robotnicy uczestniczyli odpov;iednio do swej liczebno�ci w oddzia�ywaniu na sprawy pa�stwa, a r�wnie� i mieszcza�stwo mog�o uczestniczy� w tym tylko z ograniczeniami. .." W czasie kampanii wyborczych nagminnie mia�y miejsce r�nego typu manipulacje i oszustwa, czasami uciekano si� do najbardziej brutalnych form terroru policyjnego. Stosowano zr�nicowany zestaw �rodk�w dla zwi�kszenia uzale�nienia r�nych warstw spo�ecznych od w�adzy. Ha przyk�ad warstw� urz�dnicz� ca�kowicie podporz�dkowano w�adzy centralnej dzi�ki wprowadzeniu tak zwanych list B. W przeciwie�stwie do urz�dnik�w z list A, listy B zawiera�y nazwiska tych -urz�dnik�w, kt�rych miano' zwolni� z pracy pod pretekstem niezb�dnych oszcz�dno�ci bud�etowych. Co pewien czas Ponownie ustalane kolejny listy B sta�y si� dla w�adzy dogodn� stod� pozbywania si� z urz�d�w - bez konieczno�ci inicjowania po-"��powania dyscyplinarnego - os�b, kt�re uwa�ano za niedostatecznie uleg�e. BorbiJndi: A Horthy - rendszer anat�miaja /Anatomia systemu thsego/, �tfj La^�hatar" 1981, nr 2, s. 146. 22 R�wnolegle ao wyra�nych post�p�w w niekt�rych dziedzinach tycia gospodarczego nadal utrzymywa�y si� skrajne dysproporcje w sytuacji r�nych warstw w�gierskiego spo�ecze�stwa. Szczeg�lnie .ci�ka by�a sytuacja wi�kszo�ci mieszka�c�w wsi. Ha 4,5 min ludzi mieszkaj�cych na wsi a� 1,2 min stanowili bezrolni proletariusze wiejscy i najemnicy, 600 ty�. - s�u�ba folwarczna i oko�o 1,2 min - w�a�ciciele kar�owatych gospodarstw rolnych poni�ej 5 ho�d�w^, �yj�cy w nadzwyczaj ci�kich warunkach. Nieprzypadkowo W�gry �wczesne nazywano �krajem trzech milion�w �ebrak�w". W tym samym czasie do siedniu i p� tysi�ca obszarnik�w nale�a�a prawie po�owa powierzchni ziemi uprawnej, z czego a� 30% znajdowa�o si� w posiadaniu 1070 najwi�kszych w�a�cicieli ziemskich. Ponad 492 ty�. ha stanowi�y w�asno�� Ko�cio�a katolickiego. Czo�owy zachodni znawca w�gierskich dziej�w nowo�ytnych, angielski historyk Carlile A.Macartney pisa� o sytuacji w�gierskiego ch�opa w latach mi�dzywojennych, i�: �Wprawdzie nie ma dok�adnych danych o standardzie wy�ywienia i odzie�y w tym okresie, ele por�wnanie najbardziej rzeczowych i bezstronnych opis�w wskazuje, �e by� on w�wczas gorszy, nawet w zestawieniu z g�odowymi Q latami 1890-tymi" . U�gry mi�dzywojenne by�y jedynym, poza Hiszpani� i pa�stwami ba�ka�skimi, krajem bez ubezpiecze� dla robotnik�w rolnych. By�y te� krajem, kt�ry zajmowa� zdecydowanie pierwsze miejsce w Europie pod wzgl�dem liczby chorych na gru�lic�, nazywano go nie bez s�uszno�ci �morbus hungaricum". Bo najgorszych w Europie nale�a�a r�wnie� sytuacja dwumilionowej w�gierskiej klasy robotniczej, licz�c wraz z cz�onkami rodzin, a w tyra 1,3-milionowego proletariatu przemys�owego, chocia� by�a ona stosunkowo lepsza od po�o�enia ch�opstwa. Eo 1938 r. W�gry, obok Albanii i Turcji, by�y jednym z ostatnich kraj�w Europy bez ustawowo zagwarantowanego o�miogodzinnego dnia pracy. W 1935 r. 46,6% robotnik�w w�gierskich pracowa�o po?O'�ej 48 godzin tygodniowo, podczas gdy na przyk�ad w Austrii tylko 7,1% robotnik�w, a we W�oszech 7,6%. Wi�kszo�� w�gierskiej klasy robotniczej nie posiada�a dostatecznego do�wiadczenia Trelki o swe pra?<a. W rezultacie bardzo znacz�cego wzrostu liczeb- 23 ' � klasy robotniczej w okresie mi�dzywojennym a� 3/4 jej sk�a- d koniec lat trzydziestych stanowili ludzie wywodz�cy si� z t klas spo�ecznych, g��wnie z ch�opstwa. Szczeg�lnie wyoow- symptoneia dyskryminacji robotnik�w i ch�op�w na W�grzech mi�- wojennych by� fakt, �e ich dzieci stanowi�y zaledwie t,% ucz- ni�w gimnazj�w i 3,5$ student�w9. Ha stra�y anachronicznej spo�ecznej i gospodarczej struktury W�gier mi�dzywojennych sta�a przywr�cona do w�adzy przez zwyci�sk� kontrrewolucj� niezwykle konserwatywna, nawet na �wczesne stosunki �rodkowoeuropejskie, elitarna �klasa pan�w". Czo�ow� rol� odgrywa�a w niej w�ska grupa arystokracji dysponuj�cej ogromnymi maj�tkami ziemskimi oraz kilka tysi�cy bankier�w i w�a�cicieli wielkich zak�ad�w przemys�owych. Najwi�ksz� liczebnie podstaw� systemu by�a kilkusettysi�czna gentry, kt�rej dominacja jeszcze bardziej ni� kiedykolwiek zaci��y�a na ca�okszta�cie w�gierskiego �ycia. Ludzie z tej warstwy odegrali decyduj�c� rol� w kontrrewolucyjnym terrorze pierwszych lat powojennych i stanowili � gros urz�dnik�w i oficer�w na 8'�grzech mi�dzywojennych. Szczeg�lnie z�o�ona by�a sytuacja w�r�d w�gierskiej inteli- gencji. Wielka jej cz�� ca�kowicie dostosowa�a si� do warunk�w stworzonych przez panuj�cy system w�adzy, b�d� w pe�ni popieraj�c z przekonania �chrze�cija�sko-narodow�" ideologi� prawicy rz�dz�- cej, b�d� akceptuj�c j� z oportunizmu, pobudek materialnych /np. stosunkowo wysokich pensji nauczycieli/. W latach dwudziestych w�r�d inteligencji zdecydowanie dominowali zwolennicy panuj�cego systemu w�adzy. Sprzyja�o temu bardzo znacz�ce os�abienie lewico- wego nurtu inteligencji na skutek emigracji wielu tysi�cy ludzi z nteligencji bezpo�rednio po upadku TCRR. Do os�abienia lewicowej L inteligencji, zw�aszcza w�r�d kadry nauczycielskiej, bar- o wydatnie przyczyni�y si� dzia�ania administracyjne w�adz w 1919-1923. Usuni�to w�wczas z pracy poprzez posuni�cia dys- linarne i polityczne, jak lista B - oko�o 8000 nauczycieli. Po- szy jednak od lat trzydziestych, wraz z pog��bianiem si� kry- i^rs^e tBrtenete 1918-1919, 1919-1945. PBszerkeszto /His-pest 19|ler 1918-1919, 1919-1945. Red. nacz.:/ Gy. Ranki, Buda- .A.L'.acartney: op.cit. ho�d � 0,57 ha. t.1, s.68. 24 zysu gospodarczego i pocz�tku napi�� spo�ecznych, zacz�y r�wnie� narasta� nastroje krytyczne w�r�d inteligencji. W drugiej po�owie lat trzydziestych znaczna cz�� inteligencji otwarcie zaanga�owa�a si� po stronie idei radykalizmu spo�ecznego, odgrywaj�c istotn� rol� w ruchach opozycyjnych wobec w�adzy. 4. G��wne opozycyjne partie polityczne a/ Partia Socjaldemokratyczna Najsilniejsz� liczebnie parti� opozycyjn� w okresie mi�dzywojennym by�a Partia Socjaldemokratyczna . Posiada�a ona zdecydowanie najwi�ksze wp�ywy po�r�d robotnik�w. Pod koniec 1919 r. w sk�ad socjaldemokratycznych zwi�zk�w zawodoY/ych wchodzi�o 215 tysi�cy robotnik�w. Wymierzone w PSD represje w pierwszych latach po upadku WHH doprowadzi�y do powa�nego os�abienie radykalnego, lewicowego nurtu socjaldemokracji. U�atwi�o to przej�cie pe�ni w�adzy w partii przez dzia�aczy z prawego skrzyd�a partii, reprezentuj�cych tendencje reformistyczne. Macartney pisz�c o s�abo�ci i ma�ej bojowo�ci Partii Socjaldemokratycznej w okresie miedzywo-jer-nj-n: � w czasie wojny przypomnia�, �e �oceniaj�c postarz� w�gierskiej socjaldemokracji nale�y ci�gle pami�ta� o tym,�e wszyscy jej najbardziej do�wiadczeni przyw�dcy, wszyscy bardziej radykalni dzia�acze udali si� na emigracj� w 1919 r. ..." W listopadzie 1921 r. przyw�dca Partii Socjaldemokratycznej Karoly Peyer zawar� kompromisowe porozumienie z rz�dem hr. Istva-na Bethlena /tzw. pakt Bethlen-Peyer/. Na mocy porozumienia Partia Socjaldemokratyczna uzyska�a zagwarantowanie przez rz�d le-galr.o�ci swego dzia�ania i dzia�ania zwi�zk�w zawodowych na terenie ca�ego kraju, przywr�cenie pe�nej wolno�ci prasy, likwidacje przyspieszonego post�powania s�dowego, szeroko zakrojon� amnesti�. Rz�d zgodzi� si� na zmniejszenie liczby internov�anych do mi-ninum, tj. �ograniczenie ich do agitator�w komunistycznych" i wypuszczenie na wolno�� �wszystkich tych, za kt�rych robotnicy so- 10, 11 Do XXXII Zjazdu w styczniu 1939 r. Partia Socjaldemokratyczna nosi�a nazw�: Partia Socjaldemokratyczna W�gier. C.A.Macartneys op.cit., t.1, s.71. 25 i demokratyczni igotowi s� przyj�� moraln� odpowiedzialno��" . �d uwolnionych socjaldemokrat�w znalaz�o si� sporo ludzi z kr�-lewicy. * rezultacie amnestii wyszli z wi�zie� - poza socjal-8 fcratycznymi robotnikami - r�wnie� liczni wi�niowie komuni�-Porozumienie umo�liwia�o powr�t na \.egry znajduj�cych si� na i_i�cji przyw�dc�w socjaldemokracji. Rz�d Bethlena wycofa� si� ��dania usuni�cia ze zwi�zk�w dzia�aczy, kt�rzy odegrali jak�� 1e w rewolucji 1919 r. Na mocy paktu Bethlen-Peyer PSD mia�a powr�ci� do parlamentu. Przywr�cono autonomi� robotniczych instytu-"cji ubezpieczeniowych. Dzi�ki paktowi du�o swobodniejsze sta�o si� dzia�anie PSD i zwi�zk�w zawodowych, uwolnionych od ci�g�ych nacisk�w i represji r�nych instancji w�adzy. Pakt znormalizowa� �ycie polityczne. W zamian za ust�pstwa ze strony rz�du prsyrr�dcy PSD mieli wykorzysta� swe kontakty mi�dzynarodowe dla przeciwdzia�ania zagranicznej propagandzie, atakuj�cej panuj�cy na T.'egrzech system w�adzy, zerwa� z blokiem liberalnej opozycji wobec rz�du Bethlena, zrezygnowa� z propagandy na rzecz wprowadzenia Republiki. Ruch socjaldemokratyczny mia� zrezygnowa� z organizowania zwi�zk�w zawodowych w�r�d pocztowc�w, na kolei, w�r�d pracownik�w pa�stwowych, ograniczy� do minimum agitacj� w�r�d robotnik�w rolnych. Pakt Bethlen-Peyer utwierdzi� zarazem swobody i ograniczenia legalnego ruchu robotniczego. Niew�tpliwie otrzymane teraz prawa stwarza�y dogodniejsze warunki dla dzia�ania ruchu robotniczego. Uznanie legalno�ci socjalistycznego ruchu robotniczego stwarza�o mo�liwo�ci rozbudowy organizacji PSD i swobody ruchu w skali krajowej. U�atwia�o to te� mo�liwo�ci wchodzenia komunist�w do lokalnych organizacji PSD. R�wnocze�nie jednak narzucone PSD ograniczenia stwarza�y dla rz�du i w�adz lokalnych mo�liwo�� odpowiedniego oddzia�ywania na dzia�alno�� Partii Socjaldemokratyca-neJ w interesie panuj�cego systemu. Brak silnej organizacji socjaldemokratycznej na wsi mia� u�atwi� w przysz�o�ci zdobycie oil-wp�yw�w w�r�d cz�ci ch�opstwa przez wyst�puj�cych z demago- �ed>u�> f c f yezese iq?oa*)O! A Kommunistak Magyarorszagi Partjanak ujjaszer-nei IQIQ ,�ll^25 /Reorganizacja W�gierskiej Partii Komunistycz-oiy-1925/, Budapest 1970, s.153. 26 gicznymi has�ami radykalnymi dzia�aczy faszystowskiej partii ni- laszowc�w. b/ W�gierska Partia Komunistyczna Jedyn� si�� polityczn�, bezkompromisowo walcz�c� przez ca�y okres mi�dzywojenny przeciwko dyktaturze Horthyego, pozostawa�a ci�sle zdelegalizowana W�gierska Parti. Komunistyczna.^W ni� te� godzi�y przede wszystkim uderzenia policji horthystowskiej. Tylko parokrotnie - i to na kr�tko - WPK uda�o si� uzyska� szerszy wp�yw na �rodowiska robotnicze. Po raz pierwszy nast�pi�o to w 1925 r. wraz z utworzeniem Socjalistycznej Partii Robotnik�w B�-gier /dalej jako: SPKff/, legalnej ekspozytury Partii Komunistycznej. SPRW, stosuj�c bardziej elastyczn� taktyk�, potrafi�a dociera� do szerszych kr�g�w robotniczych, ale musia�a przerwa� dzia�alno�� ju� w 1928 r. w konsekwencji masowej fali aresztowa�. Na pocz�tku lat trzydziestych, wraz z pog��biaj�cym si� kryzysem gospodarczym, dosz�o ns kr�tko do kolejnego rozszerzenia wp�yw�w WPK. Partii uda�o si� doprowadzi� do licznych manifestacji bezrobotnych i przyczyni� si� do nadania bardziej bojowego charakteru zainicjowanej przez socjaldemokrat�w wielkiej manifestacji robotniczej z wrze�nia 1930 r. Dzia�ania na rzecz rozszerzenia wp�yw�w partii zosta�y jednak brutalnie przerwane og�oszeniem przez rz�d stanu wyj�tkowego 19 wrze�nia 1931 r., a p�niej aresztowaniem paruset Komunist�w, w tym ca�ej niemal kadry kierowniczej i straceniem przyw�dc�w Y.'PK Imre Sallaiego i Sandora Ftlrsta. Represje te zada�y V;PK bardzo ci�ki cios. Samymi represjami i wyj�tkowo trudnymi warunkami dzia�ania nie no�na jednak wyt�umaczy� �r�de� �wczesnej s�abo�ci WPK, kt�ra na pocz�tku lat trzydziestych liczy�a zaledwie kilkuset cz�onk�w, a jej bezpo�redni wp�yw rozci�ga� si� tylko na kilka tysi�cy robotnik�w. S�abo�� Y/PK rzuca�a si� tym mocniej w oczy w zestawieniu z wielkim wp�ywem komunist�w na masy robotnicze w pierwszych miesi�cach 1919 r. i w dobie WRE. Problem �r�de� s�abo�ci tfPK w okresie mi�dzywojennym znalaz� w ostatnich kilkunastu latach pog��bion� analiz� w pracach historyk�w w�gierskich. Analizuj�c przyczyny izolacji WPK - poza wymierzonymi przede wszystkim w ni� represjami horthystowskimi - historycy ci zwracaj� coraz r�wno 27 uwagi na ujemne skutki pope�nianych przez parti� b��d�w za-zakresie za�o�e� programowych, Jak i okre�lonych metod *""�''�ania. Za g��*11? b��d uwa�a si� to, �e partia, nie licz�c si� ienion� sytuacj� polityczn� na W�grzech - ze skonsolidowa-olitycznym systemu horthystowskiego - dalej wysuwa�a jako - - v cel programowy wprowadzenie dyktatury proletariatu i dru-Republiki Rad, zamiast g�osi� has�a walki o republik� demo-atyczn�, co zapewni�oby jej du�o szersze poparcie spo�eczne, przesadne nadzieje na rozw�j rewolucji w Europie sk�ania�y WPK do odrzucania programu walki o republik� demokratyczn�, z obawy, i� mo�e to zepchn�� na drugi plan zrozumienie potrzeby walki o dyktatur� proletariatu. Ha efektach dzia�ania partii szczeg�lnie powa�nie zaci��y�y r�ne sekciarskie uproszczenia, przejawiaj�ce si� w pogl�dach i post�powaniu czo�owego przyw�dcy WPK - Kuna. Kun by� niew�tpliwie obdarzony talentem przyw�dczym i niepo�ledni� odwag� osobist�. R�wnocze�nie jednak wci�� post�powa� w my�l g�oszonego przez siebie has�a: �Kto nie jest z nami, ten jest przeciw nam", nie doceniaj�c potrzeby stara� o wsp�dzia�anie wszystkich si� lewicowych oraz post�powych i nie licz�c si� z wymogami realnej sytuacji. Przynosi�o to nierzadko szkody zar�wno Yf�gierskiej Partii Komunistycznej, jak i mi�dzynarodowemu ruchowi robotniczemu. Zdaniem Kuna, nasilenie bia�ego terroru na W�grzech jest w gruncie rzeczy korzystne dla klasy robotniczej, bo prowadzi w efekcie do jej u-rewolucyjnienia. W my�l zasady: �im gorzej, tym lepiej" Kun uwa�a� reformy poprawiaj�ce chwilowo sytuacj� robotnik�w za obiektywnie szkodliwe dla klasy robotniczej, podczas gdy odwrotnie pogorszenie jej sytuacji /np. poprzez doj�cie do w�adzy faszyzmu/ Jako krok na drodze ku rewolucji. Bardzo negatywne skutki przynios�o skrajne uog�lnienie przez swych ujemnych ocen wyniesionych z obserwacji zachowania Przyw�dc�w socjaldemokracji w�gierskiej w 1919 r. To Kun, jako ^-emszy po�r�d dzia�aczy Kominternu, sformu�owa� ju� w 1919 r. -S o socjalfaszyzmie i konsekwentnie j� podtrzymywa�, wyst�-""" Siej� ^ rZe�Z Ca�kowite3 likwidacji socjaldemokracji jako wro- tezj y* reze � socjalfaszyzmie uzupe�nia�y w koncepcjach Kuna �kre�i� P�trzebie zdecydowanej walki z �agrarfaszyzmem" - jak dzia�alno�� Bu�garskiego Ludowego Zwi�zku Ch�opskiego, 28 kontynuuj�cego idee Aleksandyra Stambolijskiego. Tego typu pogl�dy Kuna utrudnia�y rozwiniecie autentycznego sojuszu z innymi si-�ani lewicowymi i mia�y tym bardziej negatywne konsekwencje ze wzgl�du na pierwszorz�dn� role odgrywan� nadal przez Kuna w kszta�towaniu polityki WPK. Gdy po doj�ciu do w�adzy Hitlera w Niemczech w 1933 r.przed ca�ym mi�dzynarodowym ruchem robotniczym coraz wyra�niej zarysowywa�a si� konieczno�� walki o utworzenie szerokiego antyfaszys-towsiiego frontu ludowego, wewn�trz T<PK dosz�o do bardzo powa�nych kontrowersji wok� tej sprawy. Sam Kun jeszcze 6 grudnia 1933 r., a wi�c w ponad