JERZY ROBERT NOWAK • geneza i pierwsze lata demokracji ludowej na Węgrzech 1944-1948 - INSTYTUT KRAJÓW SOCJALJSTYCZNYCH PA N WARSZAWA 1987SPIS TREŚCI Btr. WSTBP............................ 7 Rozdział I DOMINACJA SIŁ KONSERWATYWNYCH B WĘGIERSKIM ŻYCIP POLITYCZNYM I SPOŁECZNYM PRZED 1945 H............ 13 1. Brak tradycji demokratycznych.............. 13 2. Rewolucja 1918-1919 r. Powstanie i upadek Węgierskiej Republiki Rad ........... ..... 16 3. Autorytarny system rządów Horthyego ........... 18 4. Główne opozycyjne partie politycene ........... 24 5. Zmiany w układzie sił politycznych na Węgrzech w ostatnich latach przed drugą wojną światową i w pierwszych latach po jej wybuchu........... 6- Słabość ruchu antyfaszystowskiego ............ Rozdział^Ł POCZĄTKI PRZEMIAN POŁITYC2NO-SPOŁECZNYCH HA WgSRZSCH /OD JESIENI 1944 R. DO IATA 1945 R./............46 1. Specyficzne elementy sytuacji na Węgrzech u progu przemian politycznych i społecznych ...... . 46 2. Początki przemian polityczno-społecznych. Utworzenie Tymczasowego Rządu Narodowego .............. 54 3. Porozumienie o zawieszeniu broni. Sojusznicza Komisja Kontroli.........................70 4. Reorganizacja administracji i życia gospodarczego .... 75 |5. Rozwój organizacyjny partii politycznych ......... 83 6. Reforma rolna......................93 Rozdział UL PROGRAMY I PRZYWÓDCY ygOIERSKICH PARTII POLITYCZNYCH V 1945 R^,..........................97 1. Węgierska Partia Komunistyczna .............. 97 2. Niezależna Partia Drobnych Rolników ...... ..... 113 «tr. . 120 . 127 . 132 . 134 3. Partia Socjaldemokratyczna.............. 4. Narodowa Partia Chłopska............... 5. Powikłane podziały polityczne ............ 6. Ugrupowania mieszczańskie .............. X ' / - Rozdział IV , sv . ZAOSTRZEIOE WAŁKI POLITYCZNEJ NA WĘGRZECH. PIERWSZE POWOJENNE WYBORY POWSZECHNE /LISTOPAD 1945 R./ ..... 1. Początki procesu polaryzacji politycznej na Węgrzech . 2. Konflikt o kontrolę polityczną nad milicją - dymisja Yalentinyego ..................... 3. Walka WPK o pozyskanie inteligencji. Początki deformacji w polityce kadrowej .................. . 140 4. Hadziecko-węglereki układ gospodarczy z 27 sierpnia 1945 r..........................1*2 5. Sytuacja gospodarcza kraju - problem Inflacji ...... 144 6. Pierwsze powojenne wybory powszechne .... ....... 146 7. Zewnętrzne uwarunkowania rozwoju sytuacji na Węgrzech . . 156 Rozdział'? 136 136 138 WAŁKA POLITYCZNA I PRZEMIANY SPOŁECZNE HA WĘGRZECH f OKRESIE OD PIERWSZYCH WYBORÓW POWSZECHNYCH PO POROZUMIEM! MIEPZY BLOKIEM LEWICOWYM A NPDR /LISTOPAD 1945 - CZERWIEC 1946 S./..........................164 1. Utworzenie rządu Tlldyego ........... .....164 2. Umocnienie wpływu WPK na politykę gospodarczą ...... 168 3. Ogłoszenie Republiki. Wybór Tlldyego prezydentem. Utworzenie rządu ?.Hagya................. 17° 4. Kontrofensywa polityczna WPK. Powstanie Bloku Lewicowego ............... ......... 172 5. Powstanie opozycyjnej Węgierskiej Partii Wolności D.Sulyoka, pogłębienie polaryzacji politycznej ...... 18° 5 str. g Porozumienie między Blokiem Lewicowym a NPDR z 5 czerwca ' 1946 r.................:........™3 7. Stosunki Węgier z wielkimi mocarstwami po zwycięstwie wyborczym NPDS.............«•..... 8. Węgry a sąsiednie kraje Europy srodkowo-wschodniej .. Rozdział^CC PRÓBY PRZEJĘCIA INICJATYgY PRZEZ KPDR I KONTROFENSYWA BLOKU ŁEyflCOTEOO V DRUGIEJ POŁOWIE 1946 R....... . 1. Kryzys lipcowy 1946 r. i jego rozwiązanie ...... 2. Likwidacja inflacji ................. 3. Dalsze zaostrzenie sytuacji wewnętrznej /sierpień--wrzesień 1946 r./............•..... 4. Rola III zjazdu Węgierskiej Partii Komunistycznej w wytyczeniu zadać na drodze ukształtowania systemu demokracji ludowej na Węgrzech............ 5. Umocnienie wpływów WPK w różnych sferach życia kraju . . . 216 6. Początek decydującej ofensywy WPK przeciwko KPDR ..... 225 ZAKOŃCZENIE BIBLIOGRAFIA SELEKTYWNA...................237 B3TSP Bada&ia nad historią pierwszych lat powojennych cieszą się aa Węgrzech wyjątkowo dużym zainteresowaniem i przyniosły bardzo już dużą ilość opracowań naukowych i prac popularnonaukowych, Szczególnie silnym impulsem dla zwiększenia zainteresowania historią powojenną stało się powstałe pod wpływem wstrząsu października 1956 r. poszukiwanie głębszej genezy ówczesnych dramatycznych wydarzeń i uwarunkowań węgierskiej historii po 1956 r. Już w latach sześćdziesiątych i na .początku lat siedemdziesiątych badania nad historią pierwszych lat powojennych zyskały Bobie znacznie większe zainteresowanie wśród badaczy niż historia Węgier w czasie drugiej wojny światowej czy w okresie międzywojennym. Ha dużej liczbie opracowań naukowych z tego okresu ciążył jednakże wpływ jednostronnych ocen sformułowanych przez polityków i publicystów w atmosferze zaciętej walki politycznej lat 1944--1943. Ciążyły również pozostałości ocen z czasów dogmatycznego przedstawiania historii w imię doraźnych celów politycznych, tak cherakterystycznego dla tzw. okresu Bakosiego /od końca 1948 do 1956 r./. W poważnej części historiografii lat sześćdziesiątych i początków lat siedemdziesiątych przewijała się skłonność do przedstawiania osób i wydarzeń wyłącznie w czarno-białej tonacji. Odzwierciedlało się to w pomniejszaniu dynamizmu zmian wewnętrznych zachodzących w poszczególnych partiach, rtiżnych zakrętów w ich polityce, zamiłowaniu do etykietowania, pochopnego klasyfikowania polityków jako przedstawicieli lewicy lub prawicy i stosownie do tych klasyfikacji pomniejszania błędów jednych, a powiększania win drugich. W ówczesnych badaniach zwracano zbyt mało uwagi na międzynarodowe uwarunkowania rozwoju wewnątrzpolitycznego na Węgrzech, poświęcano zbyt nikłe miejsce Sojuaznicznej Komisji Kontroli, problemom reparacji wojennych etc. W bardzo uproszczony sposób pokazywano przyczyny inflacji. Często całkowicie minijnali-eowano błędy popełnione w okresie do 1948 r., twierdząc, że wypa-zainicjowane przez, grupę Maty asa Rakosiego zaczęły się do- 8 piero pod koniec 1948 r. W licznych pracach występowało wiele niedopowiedzeń. Sytuacja pod tym względem zmieniała się bardzo powoli i dopiero od połowy lat siedemdziesiątych można mówić o dużym zwiększeniu obiektywizmu i wiarygodności badań nad historią Węgier pierwszych lat powojennych. Dużą pomoc w przełamaniu różnych barier i usuwaniu „białych plam" przyniosły pamiętniki polityków, nierzadko przedstawiających wydarzenia, osoby czy nurty polityczne w sposób całkowicie odmienny od dotychczasowego ujęcia historyków. Szczególnie istotne pod tym względem stały się publikacje pamiętników I.Dobiego -przywódcy lewego skrzydła Niezależnej Partii Drobnych Rolników /NPDR/, od 1948 do 1952 r. premiera BRL, od 1952 do 196? r. przewodniczącego Rady Prezydialnej WRL; S.Nogradiego - kierownika wydziału propagandy i agitacji KC Węgierskiej Partii Komunistycznej /Y/PK/ od 1946 r., szefa zarządu politycznego węgierskiej Armii Ludowej w latach 1949-1956, a w latach 1959-1966 przewodniczącego Centralnej Komisji Kontroli KC YiSPR; pisarza P.Yeresa - przywódcy Narodowej Partii Chłopskiej /NPCh/, ministra budownictwa, a później obrony narodowej; P,Erdeiego - przywódcy lewego skrzydła łiPCh, ministra spraw wewnętrznych 1944-1945, zastępcy przewodniczącego NPCh do 1948 r. Wyjątkowo duży oddźwięk zyskały sobie pamiętniki dwóch innych czołowych niegdyś polityków: Z.Vasa - członka Biura Zagranicznego YłPK do 1944 r., w 1945 r. członka pierwszego 14-osobowego KC *PK, od 1951 r. członka Biura Politycznego KC Węgierskiej Partii Pracujących /WPP/ i Gy.Marosana - członka BP KC Partii Socjaldemokratycznej /PSD/ od 1945 r., zastępcy sekretarza generalnego KC 7/PP od 1948 r. do 1950 r., członka BP i sekretarza KC V;SPR od 1956 do 1962 r. Stopniowo historiografia węgierska zaczęła uwzględniać też w znacznie większym stopniu - po krytycznej analizie - pamiętniki znajdujących się na emigracji na Zachodzie znanych polityków węgierskich z pierwszego okresu powojennego, m.in. przywódcy KPDR, premiera Węgier w latach 1946-1947 - F.Nagya, przywódcy Partii Wolności - D.Sulyoka, innego czołowego działacza Partii Wolności - V.Nagya, jednego z przywódców NPCh - I.Kovacsa, polityka NPDR, ministra finansów w 1947 r. - M. Nya-radyego, prezydenta pierwszej Republiki Węgierskiej w 1918-1919 r., słynnego „czerwonego hrabiego" - M.Karolyiego, od 1947 do 1949 r. ambasadora Węgier w Paryżu. Do rewaluacji różnych ocen przyczyniło Bię również zwięk- enie dostępu historyków węgierskich do krajowych archiwów oraz twarcie dla badaczy archiwów brytyjskich i amerykańskich doty- zących okresu pierwszych lat powojennych, publikowane od 1960 r. tomy wydawnictwa dokumentacyjnego Departamentu Stanu USA Foreign Relations of the United States. Diplomatic Papers /dalej: FRUS/ dotyczące Europy Wschodniej podczas drugiej wojny światowej i w pierwszych latach po jej zakończeniu. Przewartościowaniom ocen w historiografii węgierskiej na temat historii powojennej sprzyjała otwartość węgierskiej polityki kulturalnej i naukowej, umożliwiająca szeroki rozwój nurtu rozrachunków z okresem Rakosiego w literaturze, filmie i innych dziedzinach kultury oraz bardzo żywych dyskusji na tematy opołeczno--polityczne. Połowa lat siedemdziesiątych zapoczątkowała prawdziwy, trwający do dziś, przełom w badaniach nad historią *ęgier w pierwszych latach powojennych, owocując licznymi opracowaniami monograficznymi, by ograniczyć się do wymienienia tylko prac S. Balo-gha, L.Izsaka, M. Jakuba, K.Koroma, M.Somlyai, B.Seabó, I. Totha i I.Yidy. V publikacjach tych zerwano z wielona panującymi poprzednio uproszczeniami w ocenie różnych wydarzeń czaeu rządów koalicyjnych 1944-1948. Łiiędzy innymi zrezygnowano z tezy o rzekomym udziale w tzw, spisku „Wspólnoty Węgierskiej" premiera Fe-renca Kagya i sekretarza generalnego niezależnej Partii Drobnych Rolników Beli Kovacsa. W pracach węgierskich historyków z ostatnich lat na ogół zaznacza się skłonność do bardziej zrównoważonego rozłożenia świateł i cieni. Wyrazem tego jest między innymi bardziej zróżnicowane niż poprzednio przedstawianie historii węgierskiego ruchu oporu przeciwko nilaszowcom i hitlerowcom pod koniec 1944 r., a zwłaszcza znacznie większe zaakcentowanie również zasług ugrupowań niekomunistycznych. Całkowicie zerwano z tłumaczeniem opóźnień w sformowaniu pierwszych dywizji ludowego "ojska węgierskiego na wiosnę 1945 r. rzekomym sabotażem ;ee stro-' ministra obrony narodowej w Tymczasowym Rządzie Narodowym J.VB-isa l innych wojskowych z dawnej armii sprzed 1945 r. W znacznie stopniu niż w poprzednich dziesięcioleciach historiogra-*?gierska ukazuje współzależność węgierskiej polityki wew-i zmian w sytuacji międzynarodowej i wskazuje na istotną a 10 rolę Sojuszniczej Komisji Kontroli. Zwraca się też dużo więcej u-wagi na skutki obciążeń gospodarczych ł.ęgier - wynikających z postanowień układu o zawieszeniu broni /reparacje wojenne/ czy układu w Poczdamie /sprawa mienia poniemieckiego na Węgrzech/.K o wiele bardziej wyważony i zobiektywizowany sposób kształtowane są oceny różnych nurtów w PSD, NPCh i HPDE oraz działających poza rządzącą koalicją partii opozycyjnych /od Partii Wolności D.Suly-olca po partię I.Barankovicsa/ i wysuwanych przez nich postulatów. V coraz większym stopniu odchodzi się od uproszczonego klasyfikowania polityków jako prawico7/ych czy lewicowych, wskazując, że niektórzy politycy niegdyś sumarycznie kwalifikowani jako prawicowi ze względu na swe negatywne stanowisko wobec metod M. Ra-kosiego, jak np. A.Kethly czy I.Kovacs, w wielu sprawach zajmowali bardzo radykalne, identyczne z koncepcjami lewicy stanowisko. B przeciwieństwie do prac wydawanych w poprzednich dziesięcioleciach, łLpracach publikowanych w ostatnim dziesięcioleciu na ogół zwraca się dużo więcej uwagi na błędy popełniane przez kierownictwo WPK na czele z M.Rakosin już w pierwszym okresie po 1944 r., a nie tylko od końca 1948 r. Wskazuje się na fatalne skutki lekceważenia przez polityków z tzw. Biura Zagranicznego działaczy z dawnego nielegalnego krajowego kierownictwa Partii Komunistycznej. W licznych opracowaniach naukowych znajdujemy bardzo krytyczne oceny działań grupy M.Rakosiego, prowadzących do tracenia przez »PK sojuszników, odsuwania na bok ludzi o przeszłości zdecydowanie lewicowej. Coraz częściej wskazuje się, że już w 1945 r. należy szukać zalążków wyjątkowo ciężkich wypaczeń tzw. okresu Rakosiego, znacznie poważniejszych niż w jakimkolwiek innym kraju Europy środkowo-wschodniej. S ostatnim dziesięcioleciu doszło również do dalszego bardzo znaczącego wzbogacenia węgierskiej literytury pamiętnikarsko--wspomnieniowej na temat wydarzeń lat 1944-1948. Nie ma drugiego kraju socjalistycznego, który dorównałby Węgrom pod względem liczby pamiętników politycznych w okresie po 1944 r., pisanych przez czołowych działaczy politycznych. Szczególnie ważnymi pamiętnikami politycznymi ostatnich lat były kolejne dwa tomy wspomnień Z.Yaea i dwa tomy pamiętników Gy.Kallaiego, kierownika wydziału agitacji i propagandy KC WPK w 1945 r., a później między innymi członka BP KC HSPR od 1956 do 1975 r., premiera WRi od 1965 dp 1967 r. 11 Na osobną uwagę zasługuje coraz bardziej rosnące zaintere-wanie problematyką historii Węgier w pierwszych kilku latach owojerinych w różnych środowiskach historyków na Zachodzie.Już w pierwszym dziesięcioleciu powstało szereg źródłowych opracowań węgierskiej historii lat 1944-1948. Wydarzenia 1956 r. sprzyjały dalszemu wzrostowi zainteresowania powojenną historią Węgier na Zachodzie. Autorzy publikacji zachodnich są na ogół skłonni do zwracania dużo większej uwagi na zewnętrzne uwarunkowania sytuacji węgierskiej w pierwszych latach powojennych i częstokroć nie doceniają znaczenia procesów zachodzących wśród poszczególnych węgierskich partii czy środowisk politycznych. Stosunkowo niezbyt bogata jest jak na razie literatura naukowa krajów socjalistycznych na temat historii Węgier w pierwszych latach powojennych. Do bardziej znaczących pozycji na ten temat można, jak dotąd, zaliczyć przede wszystkim prace historyków radzieckich. Poruszaną w obecnej pracy problematyką zajmuję się od połowy lat sześćdziesiątych. W 1968 r. opublikowałem w „Polityce" /wspólnie z Piotrem Lippóczym/ pierwszy szerszy artykuł na temat genezy systemu demokracji ludowej na Węgrzech. Potem wielokrotnie powracałem do tej tematyki w różnych publikacjach naukowych i popularnonaukowych. Były to jednak raczej ujęcia cząstkowe, a nie całościowe i szczegółowe przedstawienie tej problematyki. Przygotowując tę pracę oparłem się w pierwszym rzędzie na bogatej węgierskiej literaturze naukowej przedmiotu oraz publikacjach dokumentacyjnych, prasie i sprawozdaniach z węgierskiego parlamentu w omawianym okresie. Starałem się też krytycznie uwzględnić całą międzynarodową literaturę przedmiotu. Bardzo dużą pomocą w skonfrontowaniu różnych ocen, zwłaszcza w przypadku spraw bardziej skomplikowanych i kontrowersyjnych, stały się dla mnie liczne pobyły na Węgrzech /w tym paroletni pobyt w latach 1972-1974/ i moż-iwość przeprowadzenia wielu rozmów z węgierskimi działaczami po-ycznymi i społecznymi, uczestnikami zmagań politycznych 1944-3 r. Obok rozmów z działaczami nurtu lewicowego, w tym z nie-i czołowymi politykami okresu powojennego /między innymi z i członkami Biura Politycznego KC WSPR: Marosanem, Kallaiera ZSD Nyersem/, dla zdobycia pełniejszego obrazu starałem się rowadzić również dłuższe rozmowy na temat minionych wydarzeń 12 z przedstawicielami innych tendencji politycznych /w tym z byłymi działaczami Niezależnej Partii Drobnych Rolników/. Bezpośrednie rozmowy ze świadkami wydarzeń pozwalały na porównanie z informacjami zawartymi w świadectwach pisanych i publikowanych. Autor starał się przedstawić problematykę w sposób przystępny i maksymalnie zwarty, ograniczając aparat naukowy do niezbędnego minimum i rezygnując z podawania szerszej bibliografii. Rozszerzony i pogłębiony wykład niniejszej problematyki wraz z pełnym aparatem naukowym zainteresowany Czytelnik znajdzie w równolegle wydanej monografii pt. „powstanie Węgierskiej Republiki Ludowej".13 Rozdział I DOMIHACJA SIŁ KONSERKAIYKITCCH WĘGIERSKIM ŻYCIU POIITYCZKYM I SFOŁEC2MYM PRZED 1945 R, 1. Brak tradycji demokratycznych W literaturze historycznej na temat kształtowania systemu demokracji ludowej na Węgrzech poświęcono stosunkowo mało uwagi wpływowi określonych tradycji życia politycznego i społecznego na warunki, w jakich rodził się nowy system polityczny w 1945 r.Kwestia ta jest na ogół tylko w niewielkim stopniu uwzględniana, a najczęściej wręcz pomijana w przeważającej części historycznych analiz okresu pierwszych lat powojennych i odnosi się to zarówno do opracowań węgierskich, jak i zagranicznych. Rozpoczynają one wykład dziejów od końca 1944 czy 1945 r., pomijając sprawę tak znaczących uwarunkowań z przeszłości. A przecież na kształt węgierskiej historii w pierwszej połowie dwudziestego wieku, łącznie z tzw. „okresem Rakosiego" /1949-1956/ bardzo silnie wpłynął całkowity niemal brak tradycji demokratycznych w życiu politycznym i społecznym. „Kasy na Tięgrzech nigdy nie nauczyły się korzystać ze swych praw, nigdy nie żyły jako wolni obywatele własnego kraju, zawsze panował tam strach" - pisał Peter Kende, autor jednego z najbardziej wnikliwych studiów o najnowszej historii Bęgier. Klęska wojny niepodległościowej w 1849 r. zadecydowała o przekreśleniu na wiele dziesięcioleci szans demokratycznego rozwoju Węgier. Przez pierwsze kilkanaście lat po zduszeniu-węgier-iego ruchu niepodległościowego pobitemu krajowi narzucono bezwzględny terror policyjny, wymierzony w przeważającą część społe-zeństwa. Przez pięć lat w kraju utrzymywano stan oblężenia, a po 3*60 zniesieniu w maju 1854 r. przez wiele następnych lat opiera- .Kende: Considerations sur l'histoire hongroise, „ftudes", Bru-•iles, 1959, jjj. 1f S>4B> 14 ao się na sądownictwie doraźnym i Innych środkach represji. Upadek dążeń niepodległościowych i długotrwały terror policyjny za-ćały szczególnie dotkliwy cios reformatorskim kręgom szlachty -tzw. pokoleniu reform /1820-1849 r./, którego najlepsi przedstawiciele wyginęli w walkach, rozproszyli się na emigracji lub zostali zepchnięci do skrajnej wegetacji. W kolejnych pokoleniach szlachty coraz silniej zaznaczała się selekcja negatywna, przystosowywanie do aparatu władzy w zamian za różne funkcje urzędnicze, rezygnacja z dawnych programów reform. Znalazło to szczególnie silne odbicie w dziesięcioleciach, jakie nastąpiły po 186? r. - dacie zawarcia przez osłabioną w kolejnych klęskach wojennych Austrię kompromisu z Y/ęgrami. Ugoda z 186? r., tworząca monarchię cesarsko-królewstcą, przyniosła Kęgrom niemal całkowitą samodzielność w sprawach wewnętrznych i otwarła drogę do wielkiego rozkwitu gospodarczego. Równocześnie jednak spetryfikowała panujące na Kęgrzech stosunki społeczne, umacniając wszechwładzę klas posiadających nad pozbawioną jakichkolwiek praw politycznych i demokracji przeważającą częścią narodu, a przede wszystkim chłopstwem. Zapewnieniu trwałej dominacji klas posiadających służyła przyjęta w 1874 r. ustawa wyborcza, która poprzez cenzus majątkowy bardzo mocno ograniczyła prawo wyborcze. Liczba uprav,Tiionych do głosowania została zmniejszona do zaledwie 5,9% ludności. Dodatkową gwarancję sukcesu wyborczego dla władzy stanowiło jawne głosowanie. Szeroko rozwinięta sieć banków zależnych od rządu i pożyczających na lichwiarski procent groziła potencjalnym zbuntowanym wyborcom odebraniem pożyczki w przypadku „niewłaściwego" głosowania. Do tego dochodziło zastosowanie odpowiedniej geometrii wyborczej. W 1877 r. przeprowadzono nowy podział okręgów wyborczych w ten sposób, że w tych okręgach, gdzie partia rządowa miała największe wpływy,dla zdobycia mandatu wystarczało dziesięciokrotnie nniej oddanych głosów niż w okręgach, gdzie dominowała opozycja. Dzięki więc odpowiedniemu systemowi wyborczemu z góry zapewniano zawsze zwycięstwo partii rządzącej. Aż do 1944 r. istniał na Węgrzech charakterystyczny typ partii rządzącej, złożonej z różnych odłanów reprezentujących sprzeczne Interesy warstw panujących. Utrzymanie jedności partii rządzącej zabezpieczano z pomocą maey tak zwanych „mameluków" - tj. korumpowanych synekura- 15 tyjnych popleczników premiera, zawsze gotowych do popiera-"i/rządu w każdej sprawie bez wyjątku. Hader niedemokratyczne prawo wyborjcze obowiązywało przy wy-ch do tzw. samorządów komitackich. Urzędników komitackich i owiatowycb wybierała specjalna centralna komisja. Jej połowa składała się z osób, które płaciły największe podatki,a więc nie-.al wyłączni6 z wielkich obszarników, druga połowa zaś była wybierana na podstawie tego samego ograniczonego prawa wyborczego, które stosowano przy wyborach do parlamentu. II większości komi-tatów wszystkie bardziej pożądane urzędy znajdowały się w rękach trzech-czterech rodzin. Korupcja prowincjonalna była przysłowiowa. Antydemokratyczne prawo wyborcze godziło:zarówno w klasy u-boższe.jak i w mieszkające na terenie ówczesnych Węgier mniejszości narodowe: Słowaków, Rumunów, Serbów, Chorwatów. Stanowiąc około 50^ ludności kraju, miały one ra ogół tylko 5^» miejsc w parlamencie. Politycy rządząej tym chętniej uzasadniali istnienie antydemokratycznego prawa wyborczego „patriotycznymi" intencjami, mającymi na celu zapobieżenie „niebezpiecznemu" wzrostowi wpływu mniejszości narodowych i koniecznością zachowania „narodowego charakteru państwa". Premier Istyan Tisza argumentował wręcz, że na Kęgrzech będzie można myśleć o demokracji dopiero wówczas, kiedy się już uda zmadziaryzować dziesięć milionów nie-\V'ęgrów. Kolejne rządy węgierskie aż do rewolucji 1918 r. stanowczo opierałj Lię żądaniom wprowadzenia powszechnego prawa wyborczego, najmocniej akcentowanym przez Partię Socjaldemokratyczną. Jeszcze w 1912 r. premier Sisza kir/awo stłumi?; wsparte przez strajk powszechny manifestacje robotników budapeszteńskich na rzecz wprowadzenia powszechnego prawa wyborczego. Pozbawienie aż do 1918 r. praw wyborczych przeważającej części narodu, w tym chłopstwa stanowiącego ponad dwie trzecie całej ludności węgierskiej, szło w parze ze skrajnie anachroniczną strukturą agrarną. ,Ha Węgrzech na przełomie wieku XIX i XX dalej stniał ogromny, liczący 3 miliony osiemset tysięcy bezrolny pro-etariat wiejski, głównie pracownicy rolni i czeladź. Do tego do-Jzili liczący około 1 280 000 osób właściciele gospodarstw kar->watych, w których rękach znajdowało się zaledwie 5,S» ziemi rol-ei- Nędza biedoty wiejskiej sprawiła, że już /do 1907 r. około 16 półtora ailiona chłopów wyemigrowało ze wsi węgierskich do Ameryki, lopiero w 1906 r. powstała pierwsza radykalna partia chłopska, aby już po paru latach rozpaść się po śmierci swego przywódcy An-draea Achiza, za-ordcwasego na skutek konfliktu z bogatym rodem zier.iańakin. Bo 1918 r. ehicpo0 węgierskim nie ućaio się stworzyć poważniejszej, trwalszej partii politycznej, która reprezentowałaby ich interesy. Węgierska klasa robotnicza była przewodzona przez Partię So-cjaldezokraiyczaą o nastawieniu reforoistycznyn. 'S latach 1905--1906 Partia Socjaldemokratyczna popełniła fatalny błąd polityczny, udzielając snego poparcia rządowi dyktatorskiemu, narzuconemu przez Habsburgów w zamian za obietnicę wprowadzenia powszechnego głosowania. Jaskrawym wyrazem słabości Partii Socjaldemokratycznej był fakt, ze do 1918 r. nie udało się jej doprowadzić do wyboru ani jednego swego kandydata na posła do parlamentu. 2. Rewolucja 1918-1919 r. Powstanie i upadek ".iggierskiej Republiki Rad V 1914 r., za rządów kolejnego autokratycznego „żelaznego" premiera TŁszy, Hęgry jako część CK monarchii przystąpiły do wojny światowej po stronie Niemiec. Beznadziejna wojna, wzmagające się z każdym rokiem straty wojenne prowadziły do narastania wrzenia rewolucyjnego. 30 października 1918 r. wybuchła rewolucja, stora ocaliła panowanie Habsburgów na Węgrzech. 31 października tego roku acwym premierem Węgier został KŁhaly Karolyi - dotychczasowy przywódca demokratycznej opozycji. Kilkanaście dni potem na Węgrzech proklamowano powstanie Niezależnej Ludowej Republiki Węgierskiej, demokratycznej republiki parlamentarnej. Zniesiono cenzurę praoy i system zezwoleń na wydawanie gazet. Wprowadzono BTrobodę zgromadzeń, 'iydano ustawę o powszechnym i tajnym prawie wyborczym. Zdawało się, że Kęgry mają wszelkie szansę zbudowania wreszcie trwałej demokracji parlamentarnej, opartej na mocnych podstawach. Wskazywały na tos całkowity upadek autorytetu starych konserwatywnych grup rządzących, wielkie znaczenie ruchów liberalnych i demokratycznych, istnienie od kilkudziesięciu lat wielkiej liczebnie Partii Socjaldemokratycznej. 20 listopada 1918 r. powstała Węgierska Partia Komunistyczna. ską. 17 B styczniu 1919 r. Karolyi został pierwszym prezydentem De-kratycsaej Republikililgierskiej'. "Karolyi - słynny „czerwony •m0n - bvł autentycznym zwolennikiem demokracji i popierał re-jjrabŁa « kacje lewicy, pragnął usunięcia pozostałości systemu feudal-jja kierowanej przez Karolyiego młodej demokracji węgier-kiej od pierwszych miesięcy jej istnienia bardzo negatywnie za-iażył problem granic i stosunków z Ententą. Węgrzy byli zmuszani kolejnych ustępstw i rezygnacji z coraz to nowych terenów, ne-wet zamieszkałych w przeważającej części przez ludność węgier-i kolejnym ultimatum Bntenty /nocie płk. Perdinanda Vi-20 marca 1919 r. doszło do upadku rządów Karolyiego. 21 marca 1919 r. nastąpiło zjednoczenie partii socjaldemokratycznej i partii komunistycznej w jedną partię pod nazwą Węgierska Partia Socjalistyczna. /Po klęsce rewolucji 1919 r. obie partie robotnicze wznowiły działalność odrębną./ Tego samego dnia proklamowano Węgierską Republikę Rad /dalej jako: WRR/ pod kierownictwem działacza komunistycznego Beli Kuna. WRR nie miała możliwości długiego działania - istniała wszak tylko 133 dni. Co więcej, prze:; większość tego czasu - od 16 kwietnia do upadku WRR 1 sierpnia 1919 r. - równocześnie z konsekwentną działalnością reformatorską we wszystkich dziedzinach życia musiano toczyć walki obronne na frontach przeciwko interwencyjnym wojskom rumuńskim, względnie czeskim. Ka tle krótkiego okresu istnienia tym bardziej rzucę się w oczy wielostronność" i różnorodność reform gospodarczych i społecznych, dążeń do radykalnej przebudowy społeczeństwa. Ponimc ciągłego zagrożenia wewnętrznego \VRR zdołała znacjonalizować banki, kopalnie, fabryki i sklepy, zlikwidować bezrobocie.wprowadzić powszechne leczenie na koszt państwa, zainaugurować radykalne przemiany w dziedzinie kultury i nauki. lia zbyt wielu postanowieniach rządu 7JRR w różnych dziedzinach życia fatalnie zaciążyło jednak doktrynerstwo, radykalizm i niecierpliwość w dokonywaniu Mian, bez liczenia się z aktualnymi możliwościami Węgier. Osiągnięcia \VRR nie zdołały w pełni zrównoważyć skutków bl>- ow Popełnionych w sprawach polityki wobec chłopstwa, kwestii ns- owej, religii, nadmiernego radykalizmu i niecierpliwości pcli- * * Sospodnrciej. Według oceny Romsicsa: „Niewątpliwie nielks *°,ę * uPa(ilLu Węgierskiej Republiki Rad odegrały czynniki zew- • «le byłoby jednak słuszne niedocenianie wewnętrznych 18 problemów ł subiektywnych błędów... Były również dalsze, w moje'j ocenie, bardziej tragiczne konsekwencje i oddziaływania tych błędów i omyłek: przemiana w duszach ludzkich. Z tych warstw, które w marcu jeszcze były pełne entuzjazmu i po większej części kształtowały Armię Czerwoną, bardzo wielu oddaliło się uczuciowo i myślowo do czerwca-lipca od modelu rewolucji socjalistycznej realizowanej na Węgrzech w 1919 r. i to przyniosło wiele trudności węgierskiej lewicy w czasie 25 lat kontrrewolucji, stanowiło źródło wielkich zahamowań" . Decydujący cios rewolucji 1919 r. zadała ofensywa interwencyjnych wojsk rumuńskich. 1 sierpnia 1919 r. Rewolucyjna Rada Robotnicza podała się do dymisji i dzień ten przyniósł zakończenie 133-dniowej historii WRR. Budapeszt i przeważająca część kraju zostały okupowane na wiele miesięcy przez wojska rumuńskie. Po dłuższym zamieszaniu władzę w kraju objął były admirał floty Aus-tro-Bęgier - Miklós Horthy, przyjmując tytuł Regenta. W miejsce oczekiwanej z taką nadzieją w listopadzie 1518 r. węgierskiej demokracji w kraju na całe dziesięciolecia /do 1944 r./ zapanowała bezwzględna prawicowa dyktatura. Zawarty w czerwcu 1920 r. bardzo niekorzystny dla Węgier traktat pokojowy w Trianon stał się dla węgierskich klas posiadających w okresie międzywojennym okazją do występowania na każdym kroku z programem naprawy „niesprawiedliwości Trianon" jako jedynej możliwości rozwiązania wszystkich gospodarczych i społecznych trudności Węgier. Prowadziło to do kolejnych kampanii szowinistycznych przeciwko krajom sąsiednim, a w latach trzydziestych miało stać się podstawą coraz silniejszego zbliżenia Węgier do hitlerowskiej III Rzeszy. 3. Autorytarny system rządów Horthye^o Węgierskie klasy posiadające, które tak dotkliwie odczuły utratę podstaw swej dominacji ekonomicznej i politycznej w czasie •• I.Homsics /w:/ A Dunanal. Tbrtenelmi figyeltł /Nad Dunajem. Historyczny obserwator/. Budapest 1982, s.183. Por. też J.R. Nowak: Węgry 1918-1920. Zniweczone szansę demokracji /w:/ Przewroty i zamachy stanu. Europa 1918-1939. Warszawa 1981. 19 i rskiej Republiki Rad, po jej upadku starały się wykorzystać ^ę . ie Lrocłici dla zapobieżenia kolejnemu nawrotowi fali rewo-WSZJ. . na Węgrzech. Temu celowi służył j krwawy terror. W ślad za Działami Horthyego wchodzącymi do kolejnych miejscowości nad-°. ały terrorystyczne bojówki kontrrewolucyjne, stosujące prawo zu zastraszające i terroryzujące zwolenników lewicy. Dość pomnieć świadectwo publicysty Sandora Petho, węgierskiego le-itymisty, jak najdalszego od sympatii do Republiki Rad. V wyda-• w 1925 r. książce o najnowszej historii Węgier Pethtł ubolewał, •e kontrrewolucyjny odwet na wolnych od Rumunów ziemiach) Kraju Zadunajskiego i na obszarze między Dunajem i Cisą, niezależnie od tego z Jak bardzo głębokich ludzkich instynktów i namiętności wynikał, w wielu przypadkach wykroczył poza miary uzasadnione, prawie zawsze występując w formie nieodpowiedzialnych i tajemniczych aktów jednostkowej zemsty... lOrasowanie nieodpowiedzialnych elementów niemal wszędzie wyprzedzało praworządne działania odpowiednich władz. To właśnie było głównym powodem wciąż rozpov.- • szechnianych wieści i oskarżeń o 'białym terrorze'" . W niektórych miejscowościach doszło do masowych masakr na zwolennikach lewicy. W grudniu 1919 r. rząd kontrrewolucyjny wydał dekret pozwalający na internowanie każdej osoby, która choćby nawet nie była winna żadnego konkretnego uchybienia, „może jednak stanowić niebezpieczeństwo i zagrażać porządkowi społecznemu" . Na mocy tego dekretu internowano wiele tysięcy osób, w tym licznych działaczy socjaldemokratycznych. Zakazano zgromadzeń wyborczych iPartii Socjaldemokratycznej. 17 lutego 1920 r. grupa oficerów bezpieczeństwa zamordowała redaktora dziennika iPartii Socjaldemokratycznej „Nepszava" - Belę Somogyiego i współpracownika piema - Belę acso. Bardzo poważnie ograniczono zasięg działalności związków zawodowych. Skrajnym ograniczeniom poddano swobodę prasy i zgromadzeń, ocenia się, że około 70 000 osób, w tym(wielu intelektua- 'ow zmuszonych zostało do udania się na emigrację. itS: .Yilagostól Tr^anonig. A mai Magyarorszag kialakulasa-'enete /Od Yilagos po Trianon. Historia ukształtowania 4cz szych Węgier/, Budapest 1925, s. 219. 1 929- °ctober Pifteenth. A History of Modern Edinburgh 1956, t.1, s. 23. Hungary 20 ?ouł> f c f yezese iq?oa*)O! A Kommunistak Magyarorszagi Partjanak ujjaszer-nei IQIQ ,„ll^25 /Reorganizacja Węgierskiej Partii Komunistycz-oiy-1925/, Budapest 1970, s.153. 26 gicznymi hasłami radykalnymi działaczy faszystowskiej partii ni- laszowców. b/ Węgierska Partia Komunistyczna Jedyną siłą polityczną, bezkompromisowo walczącą przez cały okres międzywojenny przeciwko dyktaturze Horthyego, pozostawała ciąsle zdelegalizowana Węgierska Parti. Komunistyczna.^W nią też godziły przede wszystkim uderzenia policji horthystowskiej. Tylko parokrotnie - i to na krótko - WPK udało się uzyskać szerszy wpływ na środowiska robotnicze. Po raz pierwszy nastąpiło to w 1925 r. wraz z utworzeniem Socjalistycznej Partii Robotników Bę-gier /dalej jako: SPKff/, legalnej ekspozytury Partii Komunistycznej. SPRW, stosując bardziej elastyczną taktykę, potrafiła docierać do szerszych kręgów robotniczych, ale musiała przerwać działalność już w 1928 r. w konsekwencji masowej fali aresztowań. Na początku lat trzydziestych, wraz z pogłębiającym się kryzysem gospodarczym, doszło ns krótko do kolejnego rozszerzenia wpływów WPK. Partii udało się doprowadzić do licznych manifestacji bezrobotnych i przyczynić się do nadania bardziej bojowego charakteru zainicjowanej przez socjaldemokratów wielkiej manifestacji robotniczej z września 1930 r. Działania na rzecz rozszerzenia wpływów partii zostały jednak brutalnie przerwane ogłoszeniem przez rząd stanu wyjątkowego 19 września 1931 r., a później aresztowaniem paruset Komunistów, w tym całej niemal kadry kierowniczej i straceniem przywódców Y.'PK Imre Sallaiego i Sandora Ftlrsta. Represje te zadały V;PK bardzo ciężki cios. Samymi represjami i wyjątkowo trudnymi warunkami działania nie nożna jednak wytłumaczyć źródeł ówczesnej słabości WPK, która na początku lat trzydziestych liczyła zaledwie kilkuset członków, a jej bezpośredni wpływ rozciągał się tylko na kilka tysięcy robotników. Słabość Y/PK rzucała się tym mocniej w oczy w zestawieniu z wielkim wpływem komunistów na masy robotnicze w pierwszych miesiącach 1919 r. i w dobie WRE. Problem źródeł słabości tfPK w okresie międzywojennym znalazł w ostatnich kilkunastu latach pogłębioną analizę w pracach historyków węgierskich. Analizując przyczyny izolacji WPK - poza wymierzonymi przede wszystkim w nią represjami horthystowskimi - historycy ci zwracają coraz równo 27 uwagi na ujemne skutki popełnianych przez partię błędów za-zakresie założeń programowych, Jak i określonych metod *""•''łania. Za głó*11? błąd uważa się to, że partia, nie licząc się ienioną sytuacją polityczną na Węgrzech - ze skonsolidowa-olitycznym systemu horthystowskiego - dalej wysuwała jako - - v cel programowy wprowadzenie dyktatury proletariatu i dru-Republiki Rad, zamiast głosić hasła walki o republikę demo-atyczną, co zapewniłoby jej dużo szersze poparcie społeczne, przesadne nadzieje na rozwój rewolucji w Europie skłaniały WPK do odrzucania programu walki o republikę demokratyczną, z obawy, iż może to zepchnąć na drugi plan zrozumienie potrzeby walki o dyktaturę proletariatu. Ha efektach działania partii szczególnie poważnie zaciążyły różne sekciarskie uproszczenia, przejawiające się w poglądach i postępowaniu czołowego przywódcy WPK - Kuna. Kun był niewątpliwie obdarzony talentem przywódczym i niepoślednią odwagą osobistą. Równocześnie jednak wciąż postępował w myśl głoszonego przez siebie hasła: „Kto nie jest z nami, ten jest przeciw nam", nie doceniając potrzeby starań o współdziałanie wszystkich sił lewicowych oraz postępowych i nie licząc się z wymogami realnej sytuacji. Przynosiło to nierzadko szkody zarówno Yfęgierskiej Partii Komunistycznej, jak i międzynarodowemu ruchowi robotniczemu. Zdaniem Kuna, nasilenie białego terroru na Węgrzech jest w gruncie rzeczy korzystne dla klasy robotniczej, bo prowadzi w efekcie do jej u-rewolucyjnienia. W myśl zasady: „im gorzej, tym lepiej" Kun uważał reformy poprawiające chwilowo sytuację robotników za obiektywnie szkodliwe dla klasy robotniczej, podczas gdy odwrotnie pogorszenie jej sytuacji /np. poprzez dojście do władzy faszyzmu/ Jako krok na drodze ku rewolucji. Bardzo negatywne skutki przyniosło skrajne uogólnienie przez swych ujemnych ocen wyniesionych z obserwacji zachowania Przywódców socjaldemokracji węgierskiej w 1919 r. To Kun, jako ^-emszy pośród działaczy Kominternu, sformułował już w 1919 r. -S o socjalfaszyzmie i konsekwentnie ją podtrzymywał, wystę-""" Siej° ^ rZe°Z Całkowite3 likwidacji socjaldemokracji jako wro- tezj y* reze ° socjalfaszyzmie uzupełniały w koncepcjach Kuna °kreśi° P°trzebie zdecydowanej walki z „agrarfaszyzmem" - jak działalność Bułgarskiego Ludowego Związku Chłopskiego, 28 kontynuującego idee Aleksandyra Stambolijskiego. Tego typu poglądy Kuna utrudniały rozwiniecie autentycznego sojuszu z innymi si-łani lewicowymi i miały tym bardziej negatywne konsekwencje ze względu na pierwszorzędną role odgrywaną nadal przez Kuna w kształtowaniu polityki WPK. Gdy po dojściu do władzy Hitlera w Niemczech w 1933 r.przed całym międzynarodowym ruchem robotniczym coraz wyraźniej zarysowywała się konieczność walki o utworzenie szerokiego antyfaszys-towsiiego frontu ludowego, wewnątrz Tffr> weiy^*>Tfi^•^»^fl T^nr-hli If nmlin i flt.vr!tnpLro/. 17, oreanizacyjnego węgierskiego ruchu komunistycznego/, Toni ;e» s.108. 30 0 rozwiązaniu wszystkich organizacji partyjnych nie była uzasadniona, nawet jeśli chciano w ten sposób ostatecznie uwolnić się od groźby infiltrowania partii przez policyjnych prowokatorów. Skutki decyzji o rozwiązaniu organizacji partyjnych VY?K dawały się odczuć aż po początek lat czterdziestych. Po rozwiązaniu wszystkich nielegalnych organizacji WPK nowe kierownictwo VVPK szukało metod organizacyjnych bardziej odpowiadających koncepcjom frontu ludowego. Uznano, że nowa polityka wymaga takiej organizacji, która dużo lepiej uwzględni połączenie metod działalności legalnej i nielegalnej. Ha sytuacje WPK w tym okresie bardzo negatywnie rzutowały skutki tragicznych czystek i deformacji, tzw. beriowszczyzny, pod koniec lat trzydziestych. Ofiarami jej padło wielu czołowych węgierskich działaczy komunistycznych, przebywających od lat na ecigracji. Między innymi uwięziono pod fałszywymi, zarzutami /a przeważającą część spośród nich stracono/: Rezsb Piedlera -jednego z założycieli WPK i członka jej pierwszego KC, byłego komisarza ludowego do spraw wojskowych w rządzie S?BRr Ferenca Ba-jakiego - byłego komisarza ludowego do spraw produkcji w rządzie 7,'RR, byłego przewodniczącego Ludowej Rady Gospodarczej WER, Joz-aefa Haubricha - byłego komisarza ludowego do spraw wojskowych i komendanta wojskowego Budapesztu w czasie WRR, Jozsefa Kelena -jednego z założycieli WPK, komisarza ludowego do spraw produkcji w rządzie HRR, Gyulę Lengyela - komisarza ludowego do spraw finansów w rządzie YiRR, Istvana Yagiego - byłego założyciela i przywódcę 'Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej, Jozsefa Po-ganya - byłego przewodniczącego Rady Wojskowej w czasie rządów Karolyiego i komisarza ludowego do spraw wojskowych, a później zagranicznych w rządzie WRR, dowódcę II korpusu Armii Czerwonej «RR, Belę Vagó - dowódcę I korpusu Armii Czerwonej fi'RR, DezsB Bo-kanyiego - komisarza ludowego do spraw pracy i opieki społecznej w rządzie WRR, potem dowódcy III korpusu Armii Czerv;onej WRR,Jozsefa Bergmanna i Pala Szebesa - byłych przedstawicieli WPK w Ko-minternie, ErnB Seidlera - byłego dowódcę Straży Czerwonej w Budapeszcie, lajoea Gavró - byłego dowódcę kijowskiego okręgu wojskowego, pisarzy: Prigyesa Karikasa - jednego z założycieli Y/PK 1 Sandora Bartę - przewodniczącego Międzynarodowej Rewolucyjnej Organizacji Pisarzy. Dopiero, pamiętając o tych wszystkich tragi- 31 h ^.darzeniach i stratach poniesionych przez KPK, możemy T. docenić trudności, jakie przebyła ona od końca lat trzydzie- h do utrwalenia systemu demokracji ludowej na V,egrzech. c/ Niezależna Partia Drobnych Rolników Podobnie jak PSD w żadnym razie nie dorównywała bojowością i dynamizmem PPS, tak i parokrotnie tworzone od nowa na Y.ęgrzech ff okresie międzywojennym pertie chłopskie B żadnyir. razie nie dorównywały swym polskim odpowiednikom ani pod względem rozmachu działania i rezonansu społecznego, ani doświadczenia politycznego swych przywódców. Pierwsze z tych partii, ---.^„aia na jesieni 1919 r. tzw. Niezależna Partia Próbnych Rolników i Pracowników Rolnych, kierowana przez Kagyatadiego Szabó, uzyskała w wyborach 1920 r. wielki sukces wyborczy, zdobywając największą ilość mandatów - 79 przy 72 oddanych na partie rządzącą. Z inicjatywy tej partii wysunięto projekt reformy rolnej, który jednak przeszedł w parlamencie tylko w bardzo zmienionej i ograniczonej formie. Z całego obszaru ziemi upranie j , liczącej około 16,6 milionów hołdów, węgierska reforma objęła tylko 948 tysięcy hołdów. Ziemię otrzymało 411 tysięcy osób, w tym 301 tysięcy spośród biednego chłopstwa. Przyznawano przeciętnie po 1-2 hołdów na osobę. Już wkrótce jednak miało dojść do zakończenia działalności partii łopskiej. Bardzo zręczny polityk - premier Bethlen wykorzystał sdoświadczenie polityczne przywódcy chłopskiego Nagyatadiego bo, doprowadzając w 1922 r. do połączenia partii chłopskiej z tlą rządzącą. W nowej zjednoczonej partii szybko zdobyli prze-S? przedstawiciele klas posiadających. ?o śmierci Nasyetadiego 924 r. w zjednoczonej pertii - tzw. Partii Jedności zr.i-atnie ślady reprezentacji chłopskich interesów. Dopiero w lat później powstały warunki dla utworzenia nowej partii el ' : Paź: liczyłajtjlko kilkuset członków. układzie sił politycznych na latach przed druga wojną świetową latach PO je; rybuehu Druga połowę lat trzydziestych przyniosła dość wyraźne zachwianie dotychczasowej niewzruszonej fasady państwa horthystow-skiego. 2 jednej strony zaznaczyła się pogłębiająca się polaryzacja sił wewnątrz obozu rządzącego, jego rozpad na różne swaleze-jące się odłsmy. Jako konkurencyjne wobec władzy jiry stąpiły różne nurty faszystowskie, a przede wszystkim partie nilaszowska.S drugiej strony zaś druga połowa lat trzydziestych przyniosła wyraźne wzmocnienie i radykalizację sił lewicy, ich wzajemne zbliżenie co siebie. Główną przyczyną polaryzacji wewnątrz obcsu rządzącego stali się podjęta w 1935 r. prsez premiera Gyulę Gcrcbbsa próba usta-lowienia sr/ej dyktatury osobistej, a saraser. i faszystowskiego lystemu korporacyjnego na Węgrzech. Próba ta zoetała jednaic uća-Jemniona na skutek zdec;:dov7anego sprzeciwu Horthyego i pov,-cinej i rządzącej Narodowej Partii Jedności, e swłaszcza zwolenni-ir reprezentowanej przez Bethlena orientacji probrytyjskiej orcz konsekwencji zintensyfikowanego opcru caiej liberalnej i lewi-i opozycji. Uawet jednak po fiasku usiłowjl GBmbosa i jeso i w 1936 r, w partii rządzącej utrzymały się nadal silne dążące do faszyzaeji kraju. Ostatnie kilka lat przed wybu-'rugiej wojny .źwiatcyrej stały poa znakiem ostrych tarć we?.--K?gierskiego obozu rządzącego pc.T.iećsy grupą polityków c tacji prohitlerowskiej na czele z Belą Iir.redim a skupiona ^eleKiego grupą polityków reprezentujących intc-r-js;->sasKo nastawionych odłanów finansjery i wielkiego kapita-"Jących 60 końca uniknąć całkowitego zaangażowania sit stronie m r ń " ! " a-':"ywizac3i sił skrajnie prawicowych i faszyetor,--i.- życiu politycznym tyn wyraźnie jsza stawała si,; 34 v konieczność przeciwstawienia im skonsolidowanego frontu antyfa- szysiowskiego. Zreorganizowane kierownictwo HPK na czele z Szanto od jesieni 1936 r. podjęło różnorodne wysiłki dla przełanania izolacji partii i zorganizowania różnych centrów zbliżenia sił demokratycznych i antyfaszystowskich, próbując zwłaszcza wpływać na członków PSD i NPDR. Bardzo dobrym forum propagandy idei frontu ludowego staio się zainicjowane przez >VPK, legalnie działające od 1936 r. do likwidacji w 1937 r., czasopismo „Gondolat". Nowe KC ",'PK nawiązało również kontakt z jednym z czołowych działaczy Koła Uniwersyteckiego w Budapeszcie - Ferencem Donathem, za jego pośrednictwem oddziaływając na grupy młodzieży uniwersyteckiej w Budapeszcie, Szegedzie i Debreczynie. Szczególnie dynamiczna stała się grupa komunistycznej młodzieży na uniwersytecie debreczyńskin, gdzie działali tacy znani później działacze 7/PK, jak Gyula Kallai, Sandor Zbld, Szilard iJjhelyi i Geza Losonczy. Nawiązano żywe kontakty miedzy młodymi komunistami z Kół Uniwersyteckich a grupą radykalnych pisarzy pochodzenia chłopskiego, tzw. pisarzy ludowych, miedzy innymi Peterem Yeresem, Imre Kovacsen, Gezą Feja.Gyu-lą Illyesen, Janosem Kodolanyim, Jozsefem Darvasen. SPK zdecydowanie poparła zorganizowany w dniu 15 marca 1937 r. przez wspomnianych chłopskich pisarzy tzw. Front Marcowy. Dwunastopunktowy progran Frontu zawierał między innymi żądania przeprowadzenia radykalnej reformy rolnej, wolności słowa, prasy i zgromadzeń, do-niaeał się zdecydowanego położenia tamy imperiałizmowi niemieckie-niu, akcentował potrzebę zbliżenia wszystkich narodów naddunaj-skich. Kierująca ruchem Frontu Marcowego grupa pisarzy chłopskich występowała na rzecz odsłonięcia pełnej prawdy o ciężkich warunkach węgierskiej wsi i przystąpienia do ich radykalnej naprawy. Pod wpływem represji władz horthystowskich i tarć wewnętrz- . nych Front .Marcowy rozpadł się w 1938 r. Już wkrótce jednak działalność Frontu Karcowego znalazła swój ciąg dalszy. W 1939 r. grupa byłych czołowych działaczy Frontu - pisarzy - odegrała decydującą rolę w utworzeniu radykalnej i antyfassystowsko nastawionej Narodowej Partii Chłopskiej. Jej przywódcy szczególnie silnie akcentowali potrzebę „węgierskiego socjalizmu", „chłopskiego socjalizmu", „węgierskiej trzeciej drogi", pośredniej między ustrojem kapitalistycznym Europy Zachodniej a ustrojem Rosji . 35 ckiej. lek program zawierał wizję Węgier jako „kraju-cgro- z wielkich latyfundiów, opartego na ekonomice małych i śre- spoćarstw roinych oraz dobrowolnych spółdzielni kierona- rzez inteligencję ludową. Założona i kierowana przes inte- aalistów Narodowa Partia Chłopska nigdy nie zdołała zćobyć wego poparcia społecznego na wsi, niemniej odegrała ona w cza- wojny i P° 1944 r* istotną rolę w zbliżeniu lewicy chłopskiej robotniczej. Stopniowo zaczęła przynosić wyraźne efekty stosc- ana przez BPK od 1936 r. na dużą skalę taktyka wykorzystywania l ralnych metod działania poprzez masowe wstępowanie zakonspiro- wanych członków WPK do Partii Socjaldemokratycznej i walkę o jej polit^oaną i społeczną rady kalizację. Zakonspirowanym osłonkom CPK udało się nawet wejść do władz socjaldemokratycznej organiza- cji młodzieżowej - tzw. Krajowego Komitetu Młodzież; i uzyskcć po- ważny wpływ na rzesze socjaldemokratycznej młodzieży. Zakonspiro- wani działacze WPK stopniowo w poważnym stopniu opanowali nawet redakcję głównego organu Partii Socjaldemokratycznej - dziennika „Hepszaya", tworząc przy nim tajny komitet propagandy WPK. Człon- kom WPK powiodło się też wejść do władz niektórych dzielnicowych organizacji PSD w Budapeszcie. Szczególnie niebezpieczny wpływ na rozwój sytuacji wewnętrznej ;na Węgrzech w ostatnich latach przed wybuchem II wojny światowej zaczęły wywierać różne węgierskie ugrupowania narodoivo-so-cjalistycEne, tajnie finansowane przez polityków hitlerowskich. ilniejszym z tych ugrupowań była partia nilaszowców /strsaio-rzyżowcćw/, nazwana tak od ich godła - strzał rozpiętych w for-krzyża. Program partii .nilassowskiej obiecywał między innymi realizację radykalnej reformy rolnej, która objęłaby 10 min hol-w> ^ii" 3/4 ziemi ornej Węgier, poważne zmniejszenie podatków; ?tnował elementy kapitalistyczne i „plutokratyccne". Dzięki an- frazeologii nilaszowcom udało się pozyskać poparcie przejęcie części ludzi z gentry, którzy mieli nadzieję na ców po żydowskich pre-emysłowcach i kupcach. k nacjonalistycznie i antyżydcmsko nastrojonej ccgści drobnomieszczaństwa, niiassowcy zyskali poparcie ?:iel- =2?sci niewykwalifikowanych rzesz robotników, którzy napły- aiaat ze »ei wrae z postępami industrializacji i nie mię- li przedtem żadnej styczności z klasowymi organizacjami robotniczymi. Stawali się oni bardzo podatnymi na wpływy propagandy r.ilEszowców, starających się „bojowością" swych haseł społecznych przelicytować ostrożny reformistyczny program socjaldemokratów. Po najsłabiej uświadomionych politycznie rzesz robotniczych nila-szowcy usiłowali trafiać głównie poprzez ciągłe łączenie haseł antyżydowskich z antykapitalistycznyni. Propaganda nilaszowska na iażdyn kroku eksponowała w duchu .asistowskim to, że „ze śro-ćcwiska żydowskiego wywcdsiła się większość oligarchii finansowej i wielkoprzemysłowej burżuazji, prawie połowa wielkich obszarników ziemskich, większa cześć kupiectwa i średniej burżuazji" . Ezięki antysemickiej demagogii, umiejętnemu zastępowaniu słowa: kapitalista słowem: Żyd nilaszowcom udało się w latach 1939-1940 zdobyć nadspodziewanie wielkie wpływy wśród robotników wielkich zakładów /Csepel w Budapeszcie i in./« Uciekając się wciąż do najskrajniejszej frazeologii antysemickiej i rasistowskiej nila-szcwcy sterali się zaprezentov,-ać robotnikom jako rzekoma, jedynie autentycznie narodowa partia walcząca o ich interesy, w przeciwieństwie do „opanowanych przez Żydów" PSD i WPK, na dodatek podległych poleceniom obcych Międzynarodówek.Dokonane w 1939 r. zmiany w kieroimictwie PSD zostały podjęte głównie dla zneutrali-zowar.ia sicutków antysemickich ataków nilaszowców na Partie Socjaldemokratyczną. Pomimo nacisków ugrupowań faszystowskich i bardzo silnych spływów niemieckich w v7ęgierskim korpusie oficerskim i administracji cy/ilnej część polityków partii rządowej na czele z premierem Telekin potrafiła przez ponad półtora roku od wybuchu drugiej wojny światowej uchronić VVęgry od całkowitego zaangażowania po stro-r.ie III Rzeszy. Dopiero w miarę intensyfikacji nacisków hitlerow-.'jiiich na V,ęgry, po tragicznej śmierci Telekiego /popełnił samobójstwo nie chcąc zaakceptować udziału Węgier w niemieckiej napaści na Jugosławię/, nowy premier - Laszló Bardossy doprowadził •a czerwcu 1941 r. 'do przystąpienia Węgier do wojny przeciwko 2SRR. '.' ostatecznym wciągnięciu Węgier do wojny przede wszystkim zade- „ - 37 rola Kiemiec hitlerowskich we wsparciu węgierskich rewi-C^i°terytorialnych kosztem sąsiadów. Uzyskane dzięki poparciu z;l RzeŚZy w latach 1938-1941 rewizje terytorialne na korzyść T/ę-/południowa część Słowacji, Ruś Podkarpacka, większa część iogrodu i Baczka/ doprowadziły do zwiększenia o prawie 855 aru i??gier /w porównaniu z granicami z 1937 r./. Od kwietnia 041 r. V/ęgry obejmowały obszar 172 314 krc . lyan Eoldizsńr r.ie racH wyjaśniał głównie euforią rewizji terytorialnych nikły nr na T/ęgraech przeciwko wojnie oraz mały i spóźniony opór prse-ciw okupacji niemieckiej T.- 1944 r. i faszyzmowi. Pisał: „Praictycc-ńle~"nie racżna było przekonać opinii publicznej, że wrogami narodu węgierskiego, przeciwko którym należy sięL..;,J po brcń.sa ci sani, którzy przekazali Słowację i Siedmiogród, to jest Kiency i ffłosi. Ten prawdziwy dar Danaów decydująco wpłynął na węgierską świadomość narodową w tym czasie. Byłoby samooszukiwaniem się wierzenie, iż odnosiło się to wyłącznie do klasy panującej czy klasy średniej"21. Już pierwsze uzyskane z poparciem Niemiec hitlerowskich rewizje terytorialne doprowadziły do bardzo znaczącego wzmocnienia węgierskich sił faszystowskich i germanofilskich. Znalazło to odbicie w wielkim sukcesie partii nilaszowskiej w wyborach, w maju 1939 r., kiedy oddano na nią aż 900 tysięcy głosów /w porównaniu z zaledwie 120 tysiącami głosów oddanych na PSD/. Co więcej, nilaszowcom udało się wygrać rywalizację z PSD i wszystkimi innymi partiami we wszystkich wielkich skupiskach robotniczych >v regionie stoli_/, B tak zwanym „czerwonym pasie" od Csepelu po Uj-pest i Kispest. Szczególnie drastycznym praejawem braku świa--omości politycznej u wielkiej części robotników był fakt.ie nsj-'-lększym strajkiem'robotniczym w ciągu całego dziesięciolecia od '935 r. do 1945 r. t>y> zorganizowany i kierowany przez nilassow-°ow stl>ajk 40 tysięcy górników w październiku 1940 r. Jak pi-b& Hik;l-os Lackó, strajkujący górnicy „stali się .narzędziami w reakcyjnych politycznych, awanturniczych planach przywódców J.V!.Lackó: Hyilasok, r.emzetszocialistak 1935-1944 /Nilaszowcy, narodowi socjaliści 1935-1944/, Budopest 1966, s.27. 2 •Bol±*~<.u. literytury/, „Kritike" 1970, nr 1, s.8. daPest Tq8{w:{-Ka^arorsEag 1944-ben. Tudomanyos tanacokozńs Bu-cie 14 C7»Z,' '1U1UU3 14 /Wcgry w 1944 r. Seeja naukowa w Eudaoest-e™0a T984 r./, Budapest 1984, e.7b-77. 48 środkowo-Bsehodniej. Świeża była jeszcze pamięć o zbrodniach skrajnej prawicy - dyktaturze nilaszowców Szalasiego w 1944 r. Ale i główne siły prawicy, skupionej w czasie wojny wokół regenta Hcrthyego, obciążał wyjątkowo negatywny bilans. Złożyły się nań winy za związanie się z Niemcami hitlerowskimi,za zniszczenie pa-rusettysięcznej ajsii węgierskiej nad Donem i za katastrofalne fiasko podjętych w 1944 r. prób wyjścia z wojny. Związany z Narodową Partią Chłopską głośny uczony i polityk - Istvan Bibo tak pisał o odpowiedzialności węgierskiej warstwy rządzącej za deportację Żydów: „Deportację wykonywali Hiemcy przy udziale jednostek węgierskiej policji, znajdującej się pod kierownictwem nilaszow-ców i głównie z pomocą żandarmerii. Sposób i przebieg deportacji określali Niemcy, a żandarmi bardzo brutalnie przeprowadzali gromadzenie Żydów i ich ładowanie do wagonów. Przebiegało ono, podobnie jak i sań transport, w strasznych warunkach. Zginęło wiele kobiet w ciąży, dzieci i starców. Przeważająca część deportowanych trafiała do niemieckich obozów. /.../ Nie było mocy o bojkocie tych rozporządzeń, który mógłby znacznie zmniejszyć liczbę ofiar..."5 Przejściowo w lecie 1944 r. władze węgierskie zahamowały deportację Żydów po interwencjach króla szwedzkiego, papieża, węgierskich Kościołów i ostrzeżeniach rządów alianckich. Po przejęciu władzy przez r.ilaazowców w październiku 1944 r. jednak rozpoczął się kolejny etap tragedii węgierskich Żydów. Jak pisał Bibo: „Po mieście chodziły bojówki nilaszowsfcie, zabijały dzieci ukrywane T: donach dziecka, chorych leżących w szpitalach... Jeśli w war.ii jakiś prześladowany znalazł się w takiej sytuacji, że musiał uciekać do pierwszej z brzegu otwartej bramy i prosić o pomoc w pierwszym znajdującym się na jego drodze domu, to na ogół z ogromnym prawćopodobleństwem mógł liczyć na to, że otrzyma pomoc..., nader rzadko mógł liczyć się z odmową czy ostrożnym cofnięciem się, tylko w wyjątkowo nieszczędnym przypadku mogło mu grozić wydanie prześladowcom. Ma Węgrzech natomiast, pukając do drzwi nieznanego mu domu mógł głównie oczekiwać obojętności i od-.10175, o wiele rzadziej pomocy" . 49 Kręgi tradycyjnej prawicy nie mogły się pochlubić żadną bo- tradycją doby wojny, jakąkolwiek istotniejszą próbą opo- faszystowskiego /poza sanotnym samobójczym gestem premiera ,0/. Dramatyczne świadectwo na temat kompromitacji węgier- klas posiadających i skupionej wokuł Horthyego warstwy kie- JGj't. $a I.^ibó: Ssszegylijtfttt munkai. /Prace zebrane I.Kemeny es M.Earkbzi/, Bern 1981, t.2, s.400-401. 6Tanże, a.395, 399. opr.: """" -ej przyniosła publikowana w parę lat po wojnie książka „Po r°*olucjin. napisana przez Gyulę Szekfttego, niegdyś po 1919 r. Dołowego ideologa Węgier kontrrewolucyjnych.Oskarżając swą włas-"stwę społeczną Szekflł pisał: „Nigdy warstwa kierownicza nie . aż tak bardzo niezdolna do politycznego kierowania krajem •jak nasza... Bielu widziało niebezpieczeństwa czające się na końcu drogi, wielu odrzucało w duchu stosowane przez ludzi Szalasiego metody hitlerowskie, ale od dziesiątków lat przyzwyczaili się do tego, aby iść za każdą władzą w imię zabezpieczenia swego dobrobytu, milknąc i spuszczając oczy, tiuir.iąc w sobie wszelkie szlachetniejsze uczucia i zapominając o nich... Wszyscy zawiedliś- *7 my w momencie próby, nie tylko rządy..." Pisząc o braiLu oporu wobec opanowanej przez nilaszowców Szalasiego władzy państwowej, Szekftt pisał: „Kto mógł, uciekał przed nią, i to była najczęstsza O forma naszego ruchu oporu..." Bibo v publikowanym na początku 1947 r. szkicu zwrócił uwagę na anaczące różnice między sytuacją Węgier po zakończeniu wojny a sytuacją Jugosławii, Bułgarii czy^ Rumunii.Za podstawową różnicę uznał Bibo fakt, że w przeciwieństwie do Węgier w pozostałych trzech krajach siły prawicy nie straciły całego swego prestiżu polityczno-moralnego. v; Jugosławii konserwatywne siły monar-chistyczne i wojskowe mogły powoływać się na to, że w 1941 r. wystąpiły ze sprzeciwem wobec ekspansji Hitlera i „pozostały u-"estnikami ruchu oporu, choć w zmniejszającej się mierze, i mimo zachowywania się w niektórych chwilach w sposób dwuznaczny.* Buł-1 siły te potrafiły do końca powstrzymać kraj od interwencji wojnie przeciwko Związkowi Radzieckiemu. W Rumunii siły te sor-nie N WaCJ> i to * sPosób bardzo udany, wyjście z wojny po stro-erciec... u nas sytuacja była inna. Konserwatywne, feudalne om utan /Po rewolucji/, Budapeet 1947, s. 52, s.55. 50 i wojskowe siły, na których opierał się system Horthyego, w historycznych chwilach drugiej wojny światowej nie potrafiły zdobyć się na najmniejszy nawet wkład do walki przeciwko hitleryzmowi, a całkowite fiasko ich działań sprawiło, że po wyzwoleniu nie miały one żadnego uzasadnienia dla żądania bardziej znaczącego niejsca w ukształtowanej antyfaszystowskiej koalicji"'. Ten ostatni fakt ciał jednak, zdaniem Bibo, podwójne znaczenie. Z jednej strony był on największym nieszczęściem t punktu widzenia oceny roli Ylę-gier w momencie zakończenia wojny i przyszłego traktatu pokojowego, z drugiej strony jednak miał bardzo duże pozytywne znaczenie z punktu widzenia możliwości rozwoju wewnątrzpolitycznego Węgier. Oznaczał bowiem bardzo silne zawężenie potencjalnej bazy polityce-nej prawicy. Równocześnie ze skrajną kompromitacją politycznej reprezentacji prawicy nastąpiło całkowite rozbicie struktur władzy,na których opierały się dotychczasowe rządy prawicowe, od administracji państwowej po wojsko i żandarmerię. Ucieczka na Zachód na przełomie 1944 i 1945 r. wielu tysięcy uczestników dawnej administracji oraz aktywistów partii skrajnej prawicy i obozu horthystowskiego, całkowity rozpad prawicowych partii politycznych i organizacji doprowadziły do znaczącego przesunięcia w układzie sił 'politycznych na Węgrzech. S wyniku.dezintegracji dotychczasowych sił skrajnej prawicy i prawicy w nowych warunkach „miejsce na prawicy" w reorganizującym się życiu politycznym zajęły środowiska polityczne, których odpowiedniki gdzie indziej, na przykład w Rumunii czy Bułgarii, odgrywały rolę politycznego centrum. Skrajna kompromitacja rządzących od stuleci klas posiadających budziła tym większe nadzieje na demokratyzację stosunków politycznych i socjalnych. jHiększość społeczeństwa, pozbawionego od tak dawna autentycznej demokracji politycznej, oczekiwana na wprowadzenie demokracji parlamentarnej i gruntowne zerwanie z tradycjami „cudów nad urną" oraz terroru policyjnego. J3iły lewicy, które miały podjąć realizację reform, wyszły z wojny w stanie rozproszonym i zdziesiątkowanym. Partie legalnej lewicy: PSD i 8PŁR poniosiy najcięższe straty właśnie w końcowej 51 wojny, po okupacji Węgier przez wojska hitlerowskie i po iu dyktatury nllaszowców. Węgierskiej Partii Komunistyct- •L +-n h •» ł o nadrobić skutki wieloletniego osłabienia l ieo-„»•( aiełat"" ujr«-u n J nestępstw godzących głównie w HPK represji horthyetowskle- la°J śtemu policyjnego. Ogółem ruch lewioowy na Węgrzech był o g° ie słabszy pod względem liczebności niż siły lewicy w więkaeoś-* L jów Europy śrolkowo-wschodniej i południowej10. Węgierski cz marksistowski Sandor Karpati, pisząc o odmiennościach budowy systemu demokracji ludowej na Kęgrzech i w sąsiednich krajach, wypowiedział dość dyskusyjną opinię, iż „podczas gdy sytuacja rewolucyjna w większości krajów demokracji ludowej dojrzała w uełni już podczas wojny, a progu wyzwolenia, to na Węgrzech... rozwinęła się dopiero po wyzwoleniu..." Ze. drugą istotną właściwość węgierskich przemian Karpati uznał fakt, że „na Węgrzech, jeżeli chodzi o stworzenie niezbędnych dla rewolucji warunków i jej dalszy rozwój, Związek iiadaiecfei odegrał o wiele większą rolę aniżeli w innych krajach"1 . Obok dezintegracji politycznej prawicy i obecności Armii Radzieckiej istniały również inne ważne czynniki sprzyjające dynamicznemu wzrostowi wpływów lewicy w 1945 r. Przede wszystkim występujące z programem gruntownych reform siły lewicy miały za sobą nastroje wielkiej części społeczeństwa, nader negatywnie oceniającej skutki dotychczasowej dominacji prawicy i petryfikacji struktur społecznych, opowiadającej się za radykalnymi zmianami politycznymi i społecznymi. Według publikowanego na Zachodzie szkicu węgierskiego emigranta GyBrgya SchBpflina, wśród tych,którzy wzięli udział w wyborach w 1945 r., wszyscy oddający głos na ?artię Komunistyczną i Narodową Partię Chłopską oczekiwali zmian rewolucyjnych, za gruntownymi zmianami była również połowa wybor- 10, 11 'I.Bibói A koalició valaszuton /Koalicja na rozdrożach/, lasz" 1347, nr 1, s.17. „V8- ta„pr*?kłBd w grudniu 1944 r. iliczba członków partii komunis-'jcznej na Węgrzech była mniejsza o 300 członkóij niż w,Albanii, kratiT1081^ 2500 osób - według E.Borsi: Aż europai nepi demo-Budp^u? forradalmak /Ludowo-demokratyczne rewolucje w Europie/, '" 15, s. 47. Charakter i etapy rewolucji ludowo-demokratycznej na ":/ Rewolucja i władza ludowa w krajach europejskich Warsaawa 1972, s.323. 1944- 52 ców oddających głosy na Partie Socjaldemokratyczną i jedna trze-cia wyborców głosujących aa niezależną Partię Drobnych Rolników, co rażeń wziąwszy oznaczało, iż nniej więcej połowa ogółu głosujących pragnie radykalnych znian . liastroje panujące w 1945 r. w wielkiej części węgierskiego społeczeństwa sprzyjały wypracowaniu consensusu, zmierzającego do zapewnienia współdziałania wszystkich partii przy wprowadzaniu decokratycznego systemu politycznego, nowej administracji, reprezentującej interesy szerokich rzesz społeczeństwa, przeprowadzenia radykalnych reform społeczno-gospodarczych, demokratyzacji stosunków społecznych. Ha świadomość społeczeństwa węgierskiego oddziaływały jednak również różne specyficzne uwarunkowania negatywne, wpływające harr.ująco na cnarakter i tempo przemian. Społeczeństwo musiało dopiero uczyć się demokracji i nie posiadało niemal tradycji egzekwowania swych praw i walczenia o te prawa. Na stosunkach między reorganizującymi się partiami politycznymi ciążyły następstwa głębokiej wzajemnej nieufności w okresie przed 1945 r.,zwłaszcza K stosunkach między WPK i PSD, WPK i HPBR. Historyk 3alint Szabó zwrócił uwagę na to, że jeszcze w czasie drugiej wojny światowej „otawa przed nową rewolucją proletariatu zadecydowała nie tylko o zachowaniu się burżuazji, lecz także licznych warstw drobnomiesz-czaćsiich, pod pewnymi względami utrudniła utworzenie antyfaszystowskiego, o szerokim kręgu oddziaływania, demokratycznego frontu..." '* Pamięć o działalności "Węgierskiej Republiki Rad również po 1944 r. wpływała na utrzymywanie się w dużych kręgach społeczeństwa obaw przed natychmiastowym wprowadzeniem dyktatury proletariatu. :.a sytuację na Węgrzech bardzo negatywnie oddziaływało skażenie świadomości wielkiej części społeczeństwa nacjonalizmem, prcpagandą rewizjonistyczną i antysemityzmem, przeniknięcie ele- Gy.SchBpflin: A politikai intezmenyek szerkez /Struktura instytucji politycznych 1931, nr 2, s. 224. 1944-1948/. ete 1944-1348 Oj Latohatar" T;. Szabó: Charakter rewolucji na Y.ęgrzech /w:/ Przemiany rewolucyjne w krajach Europy środkowej i południowo-wschodniej w latach 1944-1958, Warszawa 1977, s. 269. 53 • ideologii nacjonalistycznej i antysemityunu również do °iej części klasy robotniczej. Fakt, że Y.ęgry po przegranej zmuszone do zrezygnowania z wszystkich obszarów przy- ch do nich *• latach 1938-1941 od Kusi Podkarpackiej i czę-łowacji po Baczkę i csęść Siedmiogrodu ułatwiał siłom prawi-rowadzenie agitacji wskazującej, iż stało się tak głównie w sekwencji stanowiska ZSRR, negatywnie nastawionego co wępier-ich postulatów w sprawie granic. Utrzymywaniu wrogości do sądów Eęgier sprzyjały wieści o eicscesach nacjonalistycznych bo-ówek spod znaku luliu Kaniu w Rumunii esy o masowym wysiedlaniu ludncści węgierskiej ze Słowacji. Węgierscy historycy marksistowscy wskazują na przejawy uciekania się do s&c„onalistyczs.ej argumentacji przes część działaczy 1?P2E. Kiesolne od nacjonalizmu były również różne wystąpienia niektórych działaczy narodowej Partii Cnłopskiej. Presja poglądów nacjonalistycznych w pierwszych latach powojennych byłe tak silna, że nawet V.'PK zmuszona była do pewnych ustępstw ideologicznych wobec nacjonalizmu . Szczególnie negatywna spuścizną z przeszłości w pierwszych latach powojennych pozostawało - jak pisał w organie KC ?.PK „Sza- bad Kęp" w sierpniu 1946 r. Revai - „utrzymywanie, a nawet roz- szerzanie się poglądów antysemickich w niemal każdej warstwie spo- łecznej..." Ze strony części działaczy EPER nie brakowało wręcz prób podsycania antysemityzmu poprzez szeptaną propagandę, ekspo- nującą żydowskie pochodzenie Rakosiego, GerB, Psrkasa, Ke'vaiego i wielu innych czołowych działaczy Y,'PK.. iśawiązując do haseł pro- pagandy kontrrewolucyjnej po upadku Węgierskiej Republiki Rad w r. znowu starano się upowszechniać twierdzenia o „żyćokomu- le!^ Eta»iać znak równości pomiędzy komunizmem a wpływami Ży- Partii Socjaldemokratycznej od czasu do czasu nastroje ickie części członków ujawniały się we wprost bezprzykiad- fo. Przywódca lewicy PSD - GyBrgy Karosan opisał w swych sz5ch8i:+Je^yzetelc az else evekrBl 1944-1948 /Zapiski o pierw-latach 1944-194S/, Budapest 1976. s. 112. * „Szabad Ke'p" z °T r ' J.Se' 17 I B 1 x * ee Miskolc /Paryż i Kiskolc/, 27 * ors zagon 1944 utan /Kwestia żydowska r./, Budapest 1984, s. 282-263. 54 ' ..-._.•- , •.- pamiętnikach, jak podczas wiecu socjaldemokratów w Oroszhaza w 1946 r. v momencie, gdy powiedział: „I są tacy, którzy mówią: wyślijmy do krematorium tych Żydów, którzy ocaleli" - usłyszał „wy. buch takiego grzmotu oklasków, że osłupiał z zaskoczenia..."1" Szczególnie drastycznym wyrazem utrzymywania się nastrojów antysemickich wśród prymitywnych, niewykształconych warstw ludności miast i wsi były antysemickie zajścia i pogromy, do których doszło w kilku miejscowościach węgierskich w lutym, maju i w lipcu 1946 r. 21 maja 1946 r. podjudzone tłumy chłopów dokonały pogromu Żydów w Kunmadaras, 30 lipca 1946 r. doszło do zajść antysemickich w wielkim mieście przemysłowym w Miskolcu, gdzie „manifestacja robotnicza przekształciła się w faszystowską, antysemic- 1Q ką akcje linczu" . Do zajść antysemickich z udziałem robotników doszło 23 lutego 1946 r. i 30 lipca w <5zd. Zajścia w Miskolcu i w <5zd, kiedy kontrola nad manifestacjami robotniczymi wyślizgnęła Bie-z_rąk działaczy KPK l PSD20, stały się poważnym ostrzeżeniem dla WPK i PSD, były dowodem konieczności zaostrzenia walki i przejawami nacjonalizmu i antysemityzmu we własnych szeregach. 2. Początki przemian pplityczno-społecznyeh. Utworzenie Tymczasowego Rządu Harodowego Wyzwolenie Węgier umożliwiło skupienie wszystkich sił na likwidacji skutków długotrwałej wojny, a zwłaszcza zniszczeń powstałych w konsekwencji zaciętych, ponad półrocznych walk o wyzwolenie kraju. Węgry wychodziły z wojny jako najbardziej zniszczony, po Polsce i Jugosławii, kraj w tej części Europy. Rozmiary strat materialnych szacowano na cztery i pół miliarda dolarów. Zniszczeniu uległo 70$ całej mocy produkcyjnej przemysłu wskutek zdemontowania zakładów przez Niemców lub w rezultacie bombardowań. Zniszczono 1704 mosty, w tym wszystkie mos- Gy.Karosan: Aż utoń vegig kell menni /Trzeba pójść do końca tą drogą/, Budapest 1972, s. 159- J.Sevai: Parizs..., op.cit. J.aemea /w:/ Interjuk a munkasegysegrbl 1945-1948. Szerk. I. Santa /Yfywiady ^.o jedności robotniczej 1945-1348 - wywiady przeprowadziła L. Santa/, Budapest 1973, s. 234-235; Gy.Uarosan: op.cit., s. 197. 55 Tabela 1 Rozmiary strat wojennych w krajach środkowej i wschodniej Europy 21 Kraj Straty wojenne w milionach dolarów według cen ? 1938 r. rtosunek strat wojennych do dochodu narodowego z 1938 r. w procentach Polska Jugosławia Wpffry 20 000 10 497 4 330 350 374 194 Czechosłowacja Rumunia Bułgaria 4 200 683 420 115 29 33 ty budapeszteńskie. Około 450-500 tysl RC-- mieszkańców Wigier zginęło poaraas działań wojennych lub w obozach kcr.centracyj-nych. W toku wojny około 850-900 tysięcy węgierskich żołnierzy dostało się do niewoli państw alianckich, w przeważającej części /około 700 tysięcy/ - do niewoli radzieckiej. \V pierwszych miesiącach po zakończeniu wojny za granicą /głównie na terenie Austrii i Niemiec/ pozostawało również około 4CO tysięcy osób deportowanych i wywiezionych na polecenie władz niemieckich. Do te-^o dochodziła bardzo znaczna liczba uchodźców, którzy schronili się na Zachód pod \7pływem podsycanych przez skrajną prawicę obaw przed Armią Radziecka. Uchodźcy wywodzili się głównie z klas posiadających, warstw średnich, kręgów urzędniczych, ale nie brako-o wśród nich i członków innych warstw społecznych.Ocena sta-tys-cycana z 30 czerwca 1945 r. określała liczbę uchodźców na 3 491 osób, z których powróciło do tego dnia 641 506 osób22, w Seraju tej blisko dwumilionowej rzeszy osób w wieku produk- 21 22, według T.I.Berend; Gy.Ranki: KBzep-Kelet Europa 'jlbdese a XIX-XX szazadban /Rozwój gospodarczy Eu-* XIX-XX wiekach/, Budapest 1970, s.371. jomlyai: TtSrtenelem - formaló he'tkBznapok 1944 Bsze - 1945 o/* , codzienne kształtujące historię jesień 1944 -5 r./, Budapest 1985, s.19. wio- 56 cyiaym23, przeważnie mężczyzn, stwarzał dla Węgier tym trudniejszą sytuację w pierwszych miesiącach odbudowy. Stopniowo sytuacja w tyra względzie ulegała poprawie. Większość uchodźców i tych spośród deportowanych przez Niemców, którzy- przeżyli, powróciła do lata 1945 r. Go pewien czas dochodziło do powrotu kolejnej czyści jeńców wojennych. Do maja 1947 r. powróciło na Węgry ponad pół miliona jeńców wojennych. óuż na jesieni 1944 r. podjęto pierwsze kroki dla odbudowy kraju ze zniszczeń wojennych, reorganizacji życia politycznego, społecznego i gospodarczego. Ma tereny wyzwolone od Niemców bardzo szybko przybyli czołowi działacze węgierskiej emigracji komunistycznej z ZSRR. Jak wspominał przywódca lewicy PSD ISarosan: „Partia Komunistyczna zaczęła swą działalność z bardzo dużą przewagą sytuacyjną... komuniści znajdowali się pod każdym względem na pierwszym miejscu w oczach radzieckich organów wojskowych i dowódców..."2* Duże znaczenie miał fakt, że czołowi działacze emigracyjni BPK podczas kilku narad w Moskwie we wrześniu i październiku 1944 r. szczegółowo przedyskutowali program działania partii we wszystkich ważniejszych dziedzinach życia politycznego, gospodarczego i społecznego T/ęgier25. 'ff październiku 1944 r. do Szege-du przybyli z hioskwy dwaj działacze Biura Zagranicznego WPK: Re-vai i Yas. 'X pierwszych dniach listopada 1944 r. wracający z emigracji w ZSRR przywódcy komunistyczni stworzyli pierwsze od 1919 roku działające legalnie na Y.ęgrzech Centralne Kierownictwo par- 3Aby w pełni uświadomić sobie, jak wielkie problemy nastręczał V.ęgrom brak w kraju takiej liczby osób, przypomnijmy, że cała ludność zamieszkująca tereny dzisiejszych \iegier w 1941 r. li-czyia 9,3 min osób i uległe zmniejszeniu na skutek strat wojennych do około 8,8 miliona osób. Gy.Karosan: op.cit., s.12. 2'B.Szabó: liępi de.mokracia. ee fęrradaląme^melet. A marzista for-raoalomelmelet fejltłdesenek nehany kerdese Łiagyarorszagon 1935--1949 /Demokracja ludowa a teoria rewolucji. Niektóre problemy rozwoju marksistowskiej teorii rewolucji na,T.;ęgrzech 1935-1949/. Budapest 197 a lokalni działacze tych partii rękg o016"5 nle byli skłonni do podejmowania decyzji na własną początku zaznaczyła się odmienność w podejściu członków 2?m S> AZ 01>ae^6 utjan /Ka szosie/, Budapest 1965, s. 149. B. 6.149. 58 \ • v różnych partii do nowej sytuacji, jaka powstała aa Węgrzech ^ p0 wkroczeniu, wojsk radzieckich. Aktywiści Partii Komunistycznej wi-tali zaistniałe zmiany z radością, widząc w obecności wojsk radzieckich prŁede wszystkin wsparcie dla walki z resztkami znienawidzonego systemu horthystowskiego. Wielka część działaczy NPBR ^ PSD obawiała się natomiast, że nowa sytuacja zostanie stopniowo wykorzystana przez V??K do wprowadzenia radzieckiego systemu politycznego i nawrotu dyktatury proletariatu z 1919 r. Źródłem pasywności wielu członków partii demokratycznych była niechęć do przyjnowar.ia odpowiedzialności za nową sytuację. Na przykład najbardziej znaczący działacz socjaldemokratyczny na prowincji Agos-toa Yalentiny bardzo długo sprzeciwiał się organizowaniu Partii Socjaldemokratycznej. W tej sytuacji początkowo skłonność do aktywnego uczestniczenia w reorganizacji partii demokratycznych wykazywali przede wszystkim członkowie lewych skrzydeł tych partii, od dawna-ppzytywnie nastawieni do współpracy z komunistami.Sprzyjało to kształtowaniu nowych układów sił w lokalnych organizacjach i kierownictwach reorganizowanych partii. ?( zreorganizowanej KPDR od początku dużo większe znaczenie polityczne niż przed 1945 r. zyskali tacy politycy bliscy Partii Komunistycznej jak Istvan Dobi. Znaczącą rolę polityczną zaczęli grać ludzie zupełnie nieznani przedtem w skaj/i krajowej, tacy jak ksiądz Istvan Balogh /„ojciec Balogh"/, którego Eevai osobiście nakłonił do aktywnej działalności politycznej. Balogh nawiązał bardzo bliską współpracę z VfPK, stał się sekretarzem stanu w Urzędzie Rady Ministrów Tymczasowego Rządu narodowego z ramienia KPBR, a z czasem niespodziey/anie doszedł nawet do funkcji sekretarza generalnego tej partii /w lutym 1947 r./. Nieoczekiwane zmiany zaszły w kierownictv;ie Karodowej Partii Chłopskiej. W momencie reorganizacji tej partii w Debreczynie nie było jednego z założycieli tej partii i jej przewodniczącego od 1939 r., radykalnego pisarza chłopskiego Pala Szabó /dopiero na początku kwietnia 194 roku został on zwolniony z więzienia w Budapeszcie, w którym zna lazł się na podstawie nieuzasadnionych oskarżeń/. Pozbawiło g to wpływu na reorganizującą się HPCh, pomimo że później po wojnie Szabó pełnił wiele znaczących funkcji w życiu politycznym &'RL» był między innymi przewodniczącym Rady Patriotycznego Prontu Ludowego i członkiem Rady Prezydialnej 7,'RL. Zabrało ' w Debreczynie ,- 59 • najbardziej znanego i odznaczającego się największym ta- jitycznym przywódcy NPCh Imre Kovacsa, który powrócił do żvcia politycznego dopiero w lutym 1945 r. W tej sytua- enodniczącym reorganizującej się KPCh zosteł inny raćykal- . chłocski - Yeres, nie dorównujący, jak sam przyznawał , jj-v pisarz f • i dczeniem i umiejętnościami politycznymi Kovacsowi czy 3za- n J . >a się jednak szybkość działania, a Yeres zyskał sobie bo. Jj3.0*V 2Q arcie przywódców ?.'PK % wiążących wielkie nadzieje z szybkim •organizowaniem małej radykalnej partii chłopskiej, która mogła stać się konkurentem na wsi dla NPDR. Szczególnie radykalne zmiany nastąpiły w PSD. Partia Socjaldemokratyczna, której największą bazę stanowiły rzesze członkowskie w bardzo silnie uprzemysłowionej stolicy kraju i która miała stosunkowo mniejsze wpływy na prowincji, zaczęła rozbudowę swych organizacji partyjnych w skali krajowej z paromiesięcznym opóźnieniem w stosunku do \VPK. i.O opóźnieniach w akcji organizacyjnej PSD przede wszystkim zadecydowało to, że niemal wszyscy przebywający wówczas na wolności czołowi działacze PSD utknęli na parę miesięcy w oblężonym Budapeszcie. Ogłoszenie przez PSD programu opóźniało się również z powodów politycznych. Stare, oficjalne kierownictwo partii nie było w żadnym razie przygotowane do nowej sytuacji, ukształtowanej na V,ggrzech w związku z wkroczeniem wojsk radzieckich. Od 1943 r. oczekiwało ono bowiem na 3Ście wojsk angielskich i całkowicie odmienny rozwój wewnątrzpolityczny. Lewe skrzydło PSD przejęło ster kierownictwa partią utym 1945 r., a więc prerie trzy miesiące po ogłoszeniu pro-Partii Komunistycznej. Partia Socjaldemokratyczna wyszła z J1 szczególnie poważnie osłabiona. Represje hitlerowców i ni-owców gruntownie zdziesiątkowały kierownictwo partii. Paszys-e represje zadały najcięższe straty nastawionym na działal-listyczną przywódcom prawego skrzydła partii, którzy nie dostatecznie szybko przestawić się na działalność nie-o okupowaniu kraju przez nazistów w marcu 1944 r. Padli arą polityki legalizmu. Natomiast aktywiści lewego sfcrsyd- .Yerea- K valtozatok /Jesienne zmiany/, Budapest 19&S, s. res: Az orszag..., B.170-171. 60 ła PSD, współpracujący a komunistami, w o wiele większym stopniu skorzystali na czas z możliwości ukrycia się, a nawet prób działalności nielegalnej. 10 października 1944 r. przywódca lewego skrzydła PSD . Szakasits, wykorzystując nieobecność czołowych działaczy prawego skrzydła z Peyerem na czele na Węgrzech, podpisał z przedstawi, cielen f/PK - Kallaiem porozumienie o ścisłym współdziałaniu obu partii robotniczych . H tekście porozumienia ustalono koniecz, aośe stworzenia specjalnego komitetu łączności pomiędzy kierów. nictwarai obu partii, akcentując, iż obie partie traktują jako swój cel ostateczny zaprowadzenie socjalizmu na fięgrzech. W porozumieniu afirmowano potrzebę jak najpełniejszej politycznej i organizacyjnej współpracy WPK i PSD, wspólnej troski o to, aty „r szeregi klasy robotniczej nie zakradło się żadne ideologiczne czy taktyczne zamieszanie lub niepewność" . Pomimo przeciwstawienia się części przywódców PSD /Anna Kethly, Perenc Szeuer i in./ porozumieniu już w październiku 1944 r., sam fakt podpisania go przez Szałcasitsa stworzył podstawę dla późniejszej współpracy obu partii. 'S końcowych miesiącach 1944 r. doszło do podpisania porozumień o ścisłej współpracy między ff?K a PSD również na szczeblu lo-kalnyn w niektórych większych miastwach wyzwolonej części Węgier. W październikowym numerze teoretycznego organu KC \VSPR „Tarsadal-ni Szeale" w 1983 r. przypomniano na przykład wielkie zasługi, jakie położył w dziedzinie współdziałania obu partii Sandor Ronai, jeden z czołowych przywódców lewego skrzydła Partii Socjaldemokratycznej. Ronai już 19 grudnia 1944 r. wystąpił w Miskolcu na or. tekst porozumienia - A Magyar Kommunista Part es Szocial--deraokrata Fart hatarozatai 1944-1948 /Rezolucje Węgierskiej Partii Komunistycznej i Partii Socjaldemokratycznej 1944-1948/, Budapest 1907, s.30-33. Por. uwagi jC.Sagva.ri: A sztłvetsegi polityka kerdesei ,Magyaror-szagon a szocialista forradalor, gybzelmeert vivott harcban 194*" -1348 /Problemy polityki sojuszu na Węgrzech w walce prowadzonej o zwycięstwo rewolucji socjalistycznej 1944--1948/ /w:/ Koinrauaista Part Bzovetsegi politikaja 1936-1962. Szerk.: K.Yass. Budapest 1966, s.91. •sak najszybszego zjednoczenia obu partii robotniczych i na-7 towego urzeczywistnienia dyktatury urniptariatu-*'. 2ar>r>z- ". Zapoz- ie jednak z programem V:ęgierskiego narodowego Frontu liie-•^egłościowego doszedł do innego wniosku, że w danej sytuacji • dna jest reorganizacja partii demokratycznych. Poć koaigc^ dria 1944 r> KÓnai w imieniu socjaldemokratycznej organizacji —~~~tyjLej " Kiskolcu podpisał porozumienie z WPK przewidujące, że' "~T>ie partie robotnicze powołają specjalny komitet niećcypartyjny koordynujący współpracę między nimi i kierujący wspólną walką. ~^f~j^FoliumTeniu stwierdzano zarazem, iż: „Jeśliby w komitecie r.ie-dź" partyjny ni wyłoniły się jakieś trudności nie do pokonania, to wówczas uzna on za rozstrzygającą decyzję Komitetu Centralnego WPK..."33 Powstające w pierwszym okresie po wyzwoleniu poszczególnych regioflów kraju terenowe organizacje^'Partii Socjaldemokratycznej zostały w dużej mierze utworzone z inicjatywy i przy pcirocy WPK3^. Nie pozostało to bez wpływu na uzyskanie w nich większości przez ludzi występujących na rzecz radykalnego programu przemian. Przedstawiciele lewego skrzydła uzyskali zdecydowaną przewacj w zreorganizowanym w lutym 1945 r. w Budapeszcie kierownictwie PS7 . Ułatwił to fakt, że prawe skrzydło partii pozostawało poważnie osłabione. Sekretarzem generalnym partii został Szakesits, zdecydowanie wypowiadający się za współpracą z Y.'?K. S dniu 3 grudnia 1944 r. utworzono Węgierski warodcy.-y i-ront Niepodległościowy /dalej jako: KNFK/, złożony głównie z partii wchodzących uprzednio w s Siad konspiracyjnej organizacji antyfaszystowskiej - 1'rontu Węgierskiego'"'. zaakceptował on prograr wy- 32 .-.ariery 33 34 P.Szeredi: Ronai Sandor /w:/ Politikus palyak. Saerfe. Polityków. Red.: I.Santa/, Budapest 1984, s.283. '1'amże, s.283-284. ^•Sagyari: A szovetsegi politika..., s.91. tenpt pr°SramQ 'A-NTN z 3 grudnia 1944 r.: A Kagyar Kepfront Tbr- •raAn • D°^umentumok 193^-1976 /Historia Yięgierskiego rror.tu ^owego, LoScumenty 1935-1576/, Suci&pest 1977, t.2, s.10-14. 62 sunięty 30 listopada przez Kierownictwo WPK. Z inicjatywy partii, które weszły * aiład iV;,TH, wytypowano kandydatów do Tymczasowego Zgromadzenia Sarodowegc /dalej jako: ?ZN/. Kieli oni zostać wybrani na specjalnych zgromadzeniach wyborczych organizowany cii na wyzwolonej od Niemców części V;ęgier. 14 grudnia 1944 r. utworzono w Setręczycię Komitet Przygotowujący Tymczasowe Zgromadzenie Ma-roćcwe, w ttćrego skład weszło 5 przedstawicieli Y.'PK, po 3 z KIER i ?23, po 1 z :i5Ch i Mieszczańskiej Partii Decokratycznej /dalej jaco: I/JE/ oraz 4 bezpartyjnych. Przebieg wyborów do T ZN był bardzo nietypowy zarówno pod względem forrr.y zewnętrznej, jak i treści. 19 samochodów cięża-rowyeń z 24 kandydatami na każdym samochodzie objeżdżało miasta i niektóre większe gr.iny, gdzie organizowano zgromadzenia wyborcze. Pomimo podejmowanych wysiłków nie udało się dotrzeć do wszystkich zaplanowanych aiejscowo3Ci,badL z powoda zbytniej bliskości działań wojennych, bądź z powodu złego stanu dróg. Istotnym pro-bleneri był fakt, .że częstokroć wyborcy w ogóle nigdy przedtem nie słyszeli o przedstawianych im kandydatach. Jak wspo-.ina Sandor liógradi: „Dosłownie nikt nis znał mnie osobiście w Kiskolcu, choć zostałem tan w grudniu wybrany przedstawicielem do Tymczasowego Zgromadzenia narodowego..." Podczas zgromadzeń kandydaci wyjaśniali słuchaczom sytuacje w kraju, wysłuchiwali lokalnych propozycji, aafda Somlyai, ukazując całą złożoność ówczesnej sytuacji pisaia, iż: „Uczestnicy takich zgromadzeń, częstokroć po ostrych sporach, przyjmowali do wiadomości, że nie bardzo nożna zmienić już wysuniętych propozycji zarówno co do osób, jak i ich przynależności partyjnej, ponieważ w danych warunkach mogłoby to donro- •yj wadzie do chaotycznej sytuacji..."" Najwięcej zastrzeżeń padało ze strony zwolenników 1,'FER, którzy uważali, te proponowane listy kandydatów niedostatecznie odzwierciedlały rzeczywiste wpływy ich partii. 21 grudnia 1944 r. w Debreczynie rozpoczęły się obrady świeżo wybranego Tymczasowego Zgromadzenia Karodowego. Uczestniczyli w nim posłowie reprezentujący pięć partii wchodzących w skład 362.!iógradi: 'Jj tBrtenet kezdodott /Zaczęła się nowa historia/, Budapest 1966, s.T. ^7M.!4.SoJilyaiJ Tortenelen..., 8.213. 63 71 komunistów, 55 członków Niezależnej Partii Drobnych tu: ' .-•ików, 38 socjaldemokratów, 1o z Narodowej Partii Chłopskiej, Kiegzozansiciej Partii Demokratycznej oraz 19 przedstawicieli Bożków zawodowych i 19 bezpartyjnych. VfPK stała się więc par-zdecydowanie najsilniej reprezento-.va.-a w TZK.Dodatkowe wzaoc-rie -iej pozycji stanowił fakt, że większość posłów wybranych . , pr.r.edsta7,Ticiele związków zawodowych również należało do ,38 Ha jcrótko przed wyborami komunistyczni członkowie komisji rzedwyborczych postanowili bowiem sterać się o wybór możliwie k największej listy komunistów z ramienia związków zawodowych . K-*"wątpliwie tak wielka liczba posłów z V,'PK w TZK nie odpowiadała ^a^t^CŁnyra stosunkom sił, co pokazały zresztą późniejsze wybory w listopadzie 1945 r. Tak duża reprezentacja T,'?K zapewniona została w decydującej mierze dzięki temu, że przedstawiciele tej partii dominowali w komitetach narodowych /^or. uwagi wyżej/, które miały decydujący g±iŁ pray wysuwaniu kandydatów. W przyszłości tak wysoki udział przedstawicieli V,FK w TZK miai jednak wy-woływać rosnącą krytykę ze strony NPDR i PSD. Przedstawiciele tej ostatniej twierdzili, że ich trzecia pozycja pod względem liczby posłów w żadnym razie nie odpowiada faktycznym stosunkom sił. Najważniejszym krokiem TZH było utworzenie Tymczasowego Hsa- cu liarodowego /dalej jakc: TRIJ/ na czele z generałem Bela Dalnoki kłosem, byłym dowódcą pierwszej armii węgierskiej, której część zła na stronę radziecką. Vi skład dwunastoosobcwego rządu zło 3 komunistów, 2 socjaldemokratów, 2 przedstawicieli NPDR i Harodowej Partii Chłopskiej oraz 4 bezpartyjnych. Z ramienia Komunistycznej w skład rządu weszli: ekonomista Jozsef Sa- - minister handluj polityk i specjalista od spraw rolnych I. - ninister rolnictwa;naukowiec i publicysta Erik Molnar - mi- r opieki społecznej. Partię Socjaldemokratyczną reprezento- adwokst z Szegedu Yalentiny - minister sprawiedliwości i acz związkowy; murarz Perenc Takacs - minister przemysłu. 3BP 40 A.Apr6 /w:/ Interjuk a munkasegysegrBl..., s.13. Viszontagsagos eletem /Moje burzliwe życie/, Budapest d'4e: Źlet egy eszme arnyekaban /Życie w cieniu jednej i-'' Becs 1985, s.63. i 64 5iezależaą Partię Drobnych Rolników reprezentowali: księgarz z 2eiLescsaby Janos C-yBngyosi, który objął resort Spraw Zagraniczny cń i funkcjonariusz partyjny Istvan Yasary, któremu powierzono aiaisteratwo Finansów. Narodową Partię Chłopską reprezentował pisarz ?erenc Erdei, który objął resort spraw wewnętrznych. Bezpartyjnymi całonkarci rządu byli trzej generałowie horthystowscy: poza premierem IJalnoki Uiklósem - Janos YBrbs jako minister obrony i dabar ?araghó jako minister aprowizacji oraz syn byłego premiera z lat 1939-1941 Pala Telekiego - Geza Teleki. Ze znacznym udziałem generałów horthystowskich w rządzie wiązano nadzieje, że wpłynie on na postawę tych węgierskich oddziałów, które walczyły jeszcze po stronie Hiemiec, ułatwiając ich przyciągnięcie na stronę TRH. Nadzieje te nie zostały w pełni spełnione, stąd tak często wówczas i później /w ocenach niektórych historyków/ uznawano za błąd dopuszczenie tak dużego udziału generałów horthystowskich w rządzie i przyznanie jednemu z nich urzędu premiera..B rzeczywistości jednak decyzja ta okazała się bardzo zręcznym posunięciem taktycznym z punktu widzenia Partii Komunistycznej. '« przypadku zmniejszonego udziału horthystów w rządzie stanowiska, które im przyznano, musiałyby być rozdzielone pomiędzy HPDR, PSD i KPCh. To zaś umocniłoby faktycznie liczących aię rywali Partii Komunistycznej, Generałowie horthystowscy z kompleksami winy za politykę Hcrthyego w czasie wojny, w praktyce byli dużo mniej skłonni niż inni politycy do stawiania oporu żądaniom ViPK. Poza tym w rasie potrzeby stawali się oni łatwym celem inicjowanych przez komunistów ataków propagandowych. Byli generałowie horthystowscy nie znali się zbyt dobrze na tajnikach administrowania, łatwo było ich więc wymanewrować. Znalazło to oięazy innymi odbicie w spranie porozumienia gospodarczego z ZSRR w sierpniu 1945 r., guy premier Dalnoki Kiklós przekazał ministro-wi-kocuniście - GerB szerokie uprawnienia, wykorzystane przez tegoż dużo bardziej niż się spodziewał premier, zupełnie niezorientowany w sprawach gospodarczych. Jeden z czołowych działaczy krajowego kierownictwa WPK, a po 1956 r. przez parę dziesięcioleci członek Biura Politycznego ______ ! Por. B.Szabó: Nepi deir.okracia..., s.101-102 o zastrzeżeniach, jakie budziia ta sprawa wśród części dawnego kierownictwa WPK. 65 \, j Kallai, opisał w pamiętnikach niezwykłą czołobitność, ^C ' remier Dalnoki tiklós reagował na polecenia przerodniczą-* 3& "uszniczej Komisji Kontroli marszałka Klimienta Korcezyło-C6S r oto miałem później okazję rozmawiać z Miklóseis. Zawsze was w * ał mnie problem, jak się może CL.IĆ ten człowiek na stano- premiera demokracji ludowej, otoczony przez socjaldemokra-komunistów i i;:-iych członków rządu, pochodzących z ludu... •iednak miałem wrażenie, że i tak żołnierz potrafi jakoś lepiej ieść konflikt duchowy niż typowy polityk mieszczański. W większości przypadków bowiem on san nie rozstrzyga, co i kiedy me robić otrayauje z góry polecenia, rozkazy. Nie tyle decyduje, co konuje, ^ to częstokroć rzeczy bardzo sprzeczne ze sobą. Ma jednak poczucie, że on sam nie ponosi za to odpowiedzialności. I to właśnie charakteryzowało logikę i (postępowanie horthystowskich oficerów. Ileż to razy byłem świadkiem, ja'e marszałek Woroszyłow wzywał do telefonu premiera. V? takich chwilach generał Kiklós natychmiast instynktownie podnosił się z krzesła i wyprężając się jak struna w pozycji na baczność prowadził rozmowę z marszałkiem... Do tego dochodziło to, że Woroszyłow daleko przewyższał 42 go rangą wojskową..." Prayjęcie przez Partię Komunistyczną koncepcji koalicyjnych rządów partii demokratycznych i antyfaszystowskich nie zawsze spotykało eię ze zrozumieniem wśród działaczy YtPK. V wielu miastach, zwłaszcza na prowincji, liczne grupy członków partii, a szczególnie byli weterani \Vegierskiej Republiki Rad z 1919 r., po wyzwo-_leniu ich miejscowości przeć Anr.ię Czerwoną ogłaszali powstanie „czerwonych „dyrektoriatów" itp., uważając, że na Węgrzech powinno się natychmiast rozpocząć rządy dyktatury proletariatu. Członko-,,"ie samozwańczych „dyrektoriatów" wprowadzali dyktatorski styl adzy w zarządzanych przez siebie miejscowościach. Podejmowali lecyzje w najróżnorodniejszych sprawach, od rekwirowania żywności P° sprawy sądownictwa. Najczęściej całą władzę w miejscowości rzejniował „jakiś silny człowiek, który stawał się zarazem komen-( ^ > Przewodniczącym rady, sekretarzem partii, swego rodzaju ->-• oyktatorem'. Bywało i tak, że na własną rękę wybijano pie- vilag hataran /Na granicy dwóch światów/, Buda-s.233-234. 67 66 siadze, określano trój mundurów, nawet wystawiano straże na ro. gaikach miejscowości"4^. Hajwięcej tego typu dyrektoriatów, eksperymentujących z „fałszywie interpretowaną formą dyktatury pro. letariatu"44, utworzono na terenie komitatu Bekes, gdzie wśród części uboższego chłopstwa przejawiały się skłonności do skrajne, go radykalizmu. V Devavany na przykład uznano za burżuja każdego, który miał więcej niż jedną łyżkę . Zdarzało się, tak jak w Erd, że „dyrektoriat" realizujący na własną rękę swoiście pojmowaną dyktaturę proletariatu składał się niemal w całości z weteranów 1919 r. , którzy starali sif działać w duchu koncepcji WRE, zupełnie nie licsąc się ze zmienioną linią polityczną fi?K. Działalność „dyrektoriatów" stanowiła zagrożenie dla zasad porządku prawnego, groziła poróżnieniem WPK t innymi partiami, a zarazem stawała się dogodnym argumentem dla propagandy wymierzonej przeciwko WPK. Do szczególnie drastycznych działań~posunął się „dyrektoriat" w YesztB, który samowolnie postępując, aresztując ludzi, faktycznie nie uznawał żadnych władz zwierzchnich nad sobą. Saef .dyrektoriatu umieścił jednego ze swych zaufanych ludzi na poczcie, dzięki temu kontrolował całą korespondencję i między innymi zniszczył skierowane do posła HPBE wezwanie na posiedzenie parlamentu . Jednego z samowolnie aresztowanych na polecenie „dyrektoriatu" nauczycieli tylko radziecki patrol uratował przed zlinczowaniem . Jak wspominał minister spraw wewnętrznych w latach 1944-1945 - Erdei: JK Yeszto rządził kacyk o nazwisku Bekany, nadchodziły bardzo ponure wieści o jego niepotrzebnie brutalnym obchodzeniu się z przedstawicielami daw- 43Brdei P. 1944-1945 fordulójaról /P.Erdei o przełomie 1944-1945/, „Yalouag" 1985, nr 4, s.9. 44lt.M.Somlyjais TBrtenelea..., 8.113. 45S.Haraszti:, Aż illegalitastól a legalitasig. II. Beszelgetes Harasztl Sandorral /Od działalności nielegalnej do legalnej-II. Rozmowa z Sandorem Harasztim/, „Kritika" 1983, nr 12, s.22. 46K.M.Somlyait TBrtenelem..., s.117. Gy.Szaraz: Tortenelem jelenidBben /Historia w czasie teraźniejszym/, Budapeet 1984, 8.269. karnie. troju. Się tylko nakazywał ich aresztowanie, ele 4°PUBZ-wobec nich różnego typu okrucieństw. Sprawa ta została iona v czasie dyskusji na posiedzeniu rządu, otrzymaliśmy i trzebe było coś z tym zrobić. Wysłaliśmy mu wiec, zgod-przepisami, polecenie poprzez kuriera, abj przybył do De-u. odpowiedział, że nie przybędzie. Jeśli minister spraw trznych ma do niego sprawę, to niech sam do niego przyje- końcu wysłaliśmy do niego - również poprzez kuriera tanowienie, aby przewiózł uwięzionych do 4ebreczyńskiej mili-„4; pouieważ w Yesztb nie można zagwarantować odpowiednich we-runków dla trzymania uwięzionych, podczas gdy w Eebreczycie istnieją do tego normalne pomieszczenia. Przyv.ii^i tych więźniów. To było potworne. Była zima, na tyłach wosów rozłożono słomę, a ręce ludzi transportowanych w czasie mrozów były powiązane drutem. Potem uwięziliśmy go. Oświadczyliśmy mus nie traktujemy go jako złoczyńcę, ale są to rzeczy nie pasujące do nowej demokratycznej milicji..."49 Vi WPK ostro piętnowano przejawy działalności samozwań- czych dyrektoriatów jako całkowicie sprzeczne z realizowanymi od VII Zjazdu Kominternu koncepcjami frontu ludowego. Kierownictwo WPK wskazywało jednocześnie, iż na ówczesnym etapie błędne byłoby podejmowanie jakichkolwiek działań zmierzających do wprowadzenia na ftęgrzech dyktatury proletariatu. W tym okresie kierownictwo K uważało, iż ze względu na sytuację międzynarodową i układ sii na Węgrzech trzeba zmierzać do socjalizmu inną droga niż w bkrc- Republik. Rad w 1919 r. Ta inna droga miała polegać na unik- ciu wojay domowej, zapewnieniu znacznie szerszego niż w 1919 r. 'zu z różnymi warstwami społecznymi, stopniowym, a nie na- tychmiastowym przechodzeniu do budowy systemu socjalistyczne- Stanowisko to znalazło między innymi wyraz w opiniach wego teoretyka WPK - Revaiego. W lutym 1945 r. Revai stwier- e Związek Radziecki znajduje się z Anglią i Stanami! Zjec- onymi w sojuszu, który będzie trwał długi okres czasu i w u z tym akcentował: „Jeślibyśmy j.uż teraz na Węgrzech dąży- s,9. Por. również M.M.Somlyai: Tortenelem..., s. demofcracia..., 8.109. 68 li do tego, aby zorganizować dyktaturę proletariatu, -to nie byłoby to polityką interaacjonalistyczną, lecz wąską polityką nacjonalistyczną, nie troszczylibyśmy się w ten sposób o międzynarodową politykę Związku Radzieckiego, byłoby to nawet zwykłą prowokacją, ponieważ mogłoby posłużyć do powstania sprzeczności po_ między Związkiem Radzieckim i jego wielkimi sojusznikami, Anglią i Ameryką"51. Kierownictwo S'FK z wielu względów obawiało się u, kształtowania w społeczeństwie opinii, iż zapoczątkowane vf 1945 r. przemiany polityczno-społeczne zmierzają jedynie do prostego powtórzenia rozwiązań raz już podejmowanych w czasie Węgierskiej Republiki Rad. Obawiano się, że przeciwnicy Partii Komunistycznej będą usiłowali przypomnieć niektóre mniej udane eksperymenty Węgierskiej Republiki Rad, aby zniechęcić do sił lewicy różne warstwy społeczne, a zwłaszcza chłopów. 30 listopada 1944 r. kierownictwo WPK ogłosiło w Szege-dzie tekst programu52 przemian politycznych i społecznych. W programie postulowano natychmiastowe rozpoczęcie wojny wyzwoleńczej przeciwko Niemcom i nilaszoweom, utrwalenie zasad demokratycznej polityki zagranicznej, opartej na przyjaźni z ZSRR i państwami sąsiednimi oraz przyjaznych stosunkach z Aliantami zachodnimi, rozwiązanie organizacji faszystowskich, wprowadzenie pełni swobód demokratycznych, w tym wolności słowa, prasy i religii,prawne zagwarantowanie prawa strajku, oczyszczenie z elementów faszystowskich wojska, policji i administracji, reformę rolną, poddanie banków pod kontrolę państwa, nacjonalizację kopalń i złóż ropy naftowej. Program WPK spotkał się z przychylnym przyjęciem innych an-tyfa-zystowskich sił politycznych. Jak pisał Charles Gati: „Dla niekomunistów wszystko to było równie zaskakujące jak zachęcające. W końcu V,'ęgry były ostatnim sojusznikiepi Hitlera. Stary reżim cechowała prawicowa, autorytarna i gwałtownie antykomunistyczna orientacja. Antycypowano więc narzucenie dyktatury proletaria- 51Tamze, B.111. 5 Pierwszy nieogłoazony projekt programu WPK przygotowali 2 paf" dziernika 1944 r. ,ukrywa jacy się w ^Budapeszcie działacze Partl Komunistycznej: Laszlo Rajk i Gy.Kallai. Na temat różnic miedz: tym programem a prograraiyn V(P,K przygotowanym 30 listopada w Sze-ged por. szerzej B.Szabo: Nepl demokracia..., s.90-101. 69 \*N"' radzieckim etylu i powrót do Koouny Beli Kuna t, 1919 r. - konsekwencję tego, czym Węgry były pod Horthym i co wówczas .. g-tąd też dla takich konsekwentnych oponentów starego po- u horthyst owakiego, jak socjaldemokraci czy Drobni Rolnicy, nowany przez komunistów program demokratycznej odbudowy i oju Y.ęgier zdawał się reprezentować generalne cele, o których rży li l- ° tt(5re walczyli przez ćwierćwiecze. Kogli tylko powi- i z radością poparcie Partii Komunistycznej dla systemu wprowa- dzającego rywalizację polityczną, wolność' religii, wolność prasy, swobodę przedsięwzięć i prywatnej własności, połączone z reformą rolną i nacjonalizacją y.-ielkich banków, kopalni i kompanii ubez- pieczeniowych, demokratyczną politykę zagraniczną opartą na sto- sunkach dobrosąsiedzkich, ścisłych związkach przyjaźni ze Związ- kiem Radzieckim i szczerej współpracy z wielką Brytanią) i Stanami Zjednoczonymi. . ." łf ocenie Gatiego, zarówno przywódcy radzieccy, jak i kie- rownictwo Węgierskiej Partii Komunistycznej od początku przywią- zywały szczególną uwagę do rozwoju, współpracy z innymi partiami antyfaszystowskimi dla uformowania lewicowego rządu koalicyjnego, ponieważ chciano, aby Węgry stały się wzorcowym terenem tej współ- pracy, pozytywnie odbijającym się od gwałtownych konfliktów po- między partią komunistyczną a pro zachodnimi siłami politycznymi, jakie zachodziły w Polsce. Liczono na to, że zastosowana na ńęgrzech polityka umiarkowania ł tolerancji, zaobserwowana przez edstawicieli mocarstw zachodnich, złagodzi ich uprzedzenia wo- SRS i partii komunistycznych, tak silnie wyrażane w związku wydarzeniami w Polsce54. Sam Józef Stalin, który bardzo uważnie erwował rozwój sytuacji na Węgrzech na przełomie lat 1944 i :iąż zwracał uwagę węgierskim działaczom emigracyjnym, aby cię na Węgry działali bez pośpiechu i szczególnie uważali to» aby nie antagonizować sytuacji55. czas rozmów, prowadzonych na początku grudnia 1944 r. z do ezefa partii radzieckiej w imieniu WPK GerB i Bew°crntie Interlude in PoEt-łfar Hungary. „Sunrey" 70 _ I.Eagyeo, Stalin i niektórzy jnnl przywódcy radzieccy wielokrotnie zwracali uwagę łęgrom na to, aby przy opracowywaniu oświadczenia programowego przyszłego demokratycznego rządu węgierskiego przyjęli za podstawę zarówno sformułować programowych, jak i początkowej działalności - manifest PKWK z 22 lipca 1944 r. jako „zawierający wyważone sformułowania celów, wolne od niepotrzebnego radykalizmu, lewackiej przesady ..."•' Komentując szczegółowo konkretne propozycje programowe BPK, ..talin zwrócił uwagę przywódców W?K na potrzebę bardziej stanowczego podkreślenia nienaruszalności wieeności prywatnej i bardziej elastycznych sformułowań „w kwestii oczyszczenia aparatu" administracyjnego i w innych 5*7 '"'"' i^imL.._,..... sprawach . 3. Porozuriienie o zawieszenia broni. S o j usznicza Kosisja Kontroli 28 grudaia 1944 r. Tymczasowy Rząd Narodowy wypowiedział wojnę Uiemcom hitlerowskim. 1 stycznia 1945 r. przybyła do Uoskwy delegacja TRK, mająca podpisać warunki zawieszenia broni między Tięgrani a trzema mocarstwami koalicji antyhitlerowskiej. Vf skład delegacji wchodzili: minister spraw zagranicznych Gybngyosi, minister obrony narodowej generał Vor8s i sekretarz stanu w urzędzie preniera - ksiądz I.Balogh. Autor monografii węgierskiej polityki zacranicznej w latach 1945-1947 - Sanćor Balogh pieał, iż ssiad wysłanej do acsKr/y delegacji -był wyjątkowo źle dobrany. Wszyscy trzej członkowie delegacji byli ludźmi, którym po raz pierwszy w życiu powierzono misję z zakresu polityki zagranicznej 58 i dyplomacji . Miało to bardzo negatywne skutki w sytuacji, gdy chodziło o nisję szczególnie ważną z punktu widzenia przyszłości K.Korom: Aż uj magyar allamieag szllletese /Narodziny nov;ej r węgierskiej ^państwowości/ /w:/ Kagyarorszag 1944-ben Tydoraanyos tanacskozas /Budapest 1984, junius 14./. Szerk.: S.Orban. Budapest 1984, s.109-110. ' L!.Korom: Magyarorszag..., s.333-334. jfor. S.Balogh: A nepi demokratikus Magyarorszag klłlpolitikaja 1945-1947. A fegyverszttnettBl a bekeazerzodecig /Polityka zagraniczna ludowo-demokratycznych Węgier 1945-1947. Od zawieszenia broni do traktatu pokojowego/, Budapest 1982, s.13. 71 •er. Zdaniem S.Balogha, błędem było zastąpienie początkowo ma-0 we^ść w skład delegacji komunistycznego ministra rolnictwa •CC" ** Ją~"° e. od paru dziesięcioleci czynnie zajmującego się polityką, i' początkującego polityka - księdza I. Balogha. Celem tej b-vło pokazanie mocarstwom zachodn jn, że TRN odzwierciedla zroiany ^n " óżnorodne tendencje demokratyczne. Skład delegacji był wprawdzie odny 'D>Kertesz: Diplomacy ir. a Whirlpool. Hungary between edżie 2„m??3' ^^ Soviet Russia. Notre Damę 1953, s. 241-246, 2a*fies7 t ą sif r"5wnież aneksy do niektórych punktów tekstu 8rami ~~n ? bro»il A.Kastory: Pokój z Rumunią, Bułgarią i We-s-63-82 polityce wielkich mocarstw /1944-1947/, Rzeszów 1981, 73 niczej Komisji Kontroli pod kierownictwem przedstawiciela radzieckiego dowództwa. Został nim marszałek Woroszyłow. SKK miała czuwać nad realizacją warunków zawieszenia broni i likwidacją e-lementów faszystowskich do czasu podpisania traktatu pokojowego z Sęgrani. Porozumienie o zawieszeniu hroni nakładało czasowo duże ograniczenia wykonywania suwerenności Węgier, tak w sprawach wewnętrznych, jak zagranicznych. Węgierskie organy administracyjne miały być zobowiązane do realizacji wszystkich zarządzeń i poleceń radzieckiego dowództwa, względnie Sojuszniczej Komisji Kontroli, mających na celu zabezpieczenie wykonywania postanowień zawieszenia broni. Powyższy punkt postanowienia miał szczególnie duże znaczenie, dając przewodniczącemu SKK możliwość podejmowania decyzji w różnych ważnych i trudnych kwestiach węgierskiego życia wewnątrzpolitycznego. W myśl porozumienia o zawieszeniu broni, do kompetencji SKK miały należeć kontrola działalności radiostacji, poczty,-działalności telegraficznej i telefonicznej, aprobowanie wydawania i rozpowszechniania książek i czasopism oraz nadzór znajdującego się ca terytorium Węgier mienia należącego do Hie-aiec lub krajów przez nie zajętych. Porozumienie nakładało na Węgry również obowiązek ponoszenia kosztów związanych z potrzebami okupującej kraj armii radzieckiej względnie SKK. Sytuacja węgierskiej delegacji podczas dyskusji nad warunkami porozumienia o zawieszeniu broni była niewątpliwie bardzo trudna. Węgry były ostatnim z byłych państw satelickich III Rzeszy, podpisującym zawieszenie broni z trzema mocarstwami koalicji antyhitlerowskiej. '« przeciwieństwie do wojsk rumuńskich i bułgarskich armia węgierska nie włączyła się aktywnie do wojny pr"ze-ciwko Niemcom hitlerowskim. Co gorsza, w momencie podpisania porozumienia o zawieszeniu broni niektóre węgierskie oddziały wojskowe nadal walczyły po stronie III Rzeszy. Pomimo tych tak bardzo negatywnych uwarunkowań ocenia się, że strona węgierska mogła uzyskać korzystniejsze warunki zawieszenia broni w niektórych sprawach. Możliwości te pozostały jednak niewykorzystane. Członkowie delegacji węgierskiej nie zatroszczyli się o należyte przedstawienie przedstawicielom trzech mocarstw skomplikowanych zewnętrznych i wewnętrznych warunków, które wpłynęły na politykę węgierską od zakończenia pierwszej wojny światowej do zawieszenia broni w 1945 r., nie usiłowali przedstawić złoionej sytuacji * 73 \N iedzy Węgrami a sąsiednimi państwami satelitkimi III się wojny czy rozwoju wzajemnych stosunków między Y.'e- zwłaszcza po okupowaniu Węgier przez wojska grami * -—^ ^aTCUi ^44 r. pomimo posiadania informacji o propo- nienll * ------I__„T.„,,„„.(-; ^mHofroinr-tich dn wvs1ed1 zycjach Rzeszy « graroi i .„n e w ma* ~- . ^ . . - - - Czechosłowacji, zmierzających do wysiedlenia lud-"''"*• węgierskiej z jej terytorium, członkowie delegacji węgier-B0- • ie wykorzystali możliwości wypowiedzenia swej opinii na te-rzyszłego losu węgierskich mniejszości narodowych poza gra-.i kraju. Zdaniem Balogha, węgierska delegacja powinna była konywająco argumentować na rzecz zamieszczenia w porozumieniu rozejmowym z Węgrami - równocześnie z unieważnieniem zmian terytorialnych powstałych na skutek tzw. arbitraży wiedeńskich - identycznego jak w przypadku porozumienia rozejmowego z Rumunią punktu na temat przyszłej przynależności Siedmiogrodu.A' tekście podpisanego 12 września 1944 r. układu rozejmowego między trzema mocarstwami alianckimi a Rumunią w artykule 19 mówiono o zgodzie mocarstw na to, aby Siedmiogród, „cała lub też jego większa część", został zwrócony Rumunii./ Delegacja węgierska nie pomyślała o zgłoszeniu - równolegle do podjętych w układzie rozejmowym zobowiązań Węgier w sprawie spłaty odszkodowań wojennych -uzasadnionych żądań w sprawie odszkodowań Niemiec wobec Węgier, przynajmniej za okres od okupowania %'ęgier w marcu 1944 r. Podjęte wiele miesięcy później starania Yięgier w tej sprawie okazały się spóźnione i nie zyskały żadnego poparcia. Ogólnie biorąc - zdaniem Balogha - „węgierska delegacja poprzez niepewne i pasywne zachowanie faktycznie skazała sama eiebie na bezczynność w trakcie rokowań o zawieszenie broni..."61 Zawieszenie broni nałożyło -na Węgry bardzo poważne obciążę-, flia gospodarcze. Według oceny węgierskiego historyka Mihalya Ko- omai reparacje, do których zostały zobowiązane Węgry w zawiesze- roni> npostawiły leżącą w ruinach gospodarkę węgierską przed Baniem nie do rozwiązania w latach 1945-1946. Według ówczesnych c "zen« ciężar reparacji przypadających na V/ęgry w 1945 r. po- doch ^ Pona<ł jedną piątą rocznego dochodu narodowego. Do tego sze . y Jeszcze również obciążające Węgry na podstawie zawie- roni koszty utrzymania tu walczących, przechodzących czy ^iT_ "" " "' •**'-"•*——- ^ u _ ^ 4 nepi..., s.25. 74 stacjonujących araii wyzwoleńczych i SKK, które w pierwszych latach wynosiły mniej więcej 105= ówczesnego dochodu narodowego. Zdezorganizowana gospodarka węgierska nie Dyla w stanie całkowi-cię podołać tak wielkim obciążeniom. Poza kosztami utrzymania ar-nii nie zdołano spłacić nawet połowy rocznych reparacji w 1945 rt i w pierwszej połowie 1946 r. Mimo tego i tak faktycznie zreali, zowaoe reparacje - jak wynika z badań historyków gospodarczych . wynosiły około 175» rocznego dochodu narodowego" W raxach reparacji wojennych Związek Radziecki miał również prawo do demontowania urządzeń maszynovrych, ISedług Koroma,radzieckie władze nie wykorzystały w pełni możliwości tego typu, biorąc pod uwagę interesy węgierskiej gospodarki. Nie demontowano więc całych zakładów, a tylko takie części zakładów, których de-noiuat nie stał na przeszkodzie s kontynuowaniu produkcji. Ocenia się, że demontaż urządzeń produkcyjnych w ramach reparacji objął przeciętnie około & zdolności produkcyjnych sprzed wojny, w pierwszym rzędzie w dziedzinie produkcji materiałów budowlanych, papieru,przemysłu metalowego i maszynowego. Ze względu na brak aożliwości pełnego zrealizowania przez Hęgry w latach 1945-1946 przypadających na nie zobowiązań reparacyjnych Związek Radziecki zgodził się na zwiększenie z 6 do 8 lat okresu spłaty reparacji. « 1948 r. ZSHH zaś dobrowolnie zrezygnował ze spłaty przez Vi ę gry części reparacji /na sumę około 6? min dolarów/ . fcęgry w zasadzie wykonały warunki zawieszenia broni poza jednym, przewidującym wystawienie 8 dywizji. Do końca marca 1945 *• uęgry wystawiły jedynie dwie dywizje,z czego jednak tylko jedna wyruszyła na front. Uczestniczyła ona wyłącznie w oczyszczaniu zaplecza frontu na terytorium Austrii, bowiem już od kwietnia 1945 r. armia radziecka zakończyła walki na teienie Węgier, wypędzając ostatnie oddziały wojsk nazistowskich. W historiografii węgierskiej od czasów kultu jednostki zwykło się obciążać winą opóźnienie wysłania armii węgierskiej na front przeciwko Niemcom byłego horthystowakiego generała i ministra obrony w THH - generała V»riiBa. 5 najnowszych węgierskich publikacjach całkowici* odrzucono te oskarżenia. W wydanej w 1985 r. przez wojskowe wj- 62 63 Tamże. Tamże. 75 Cienia Zrinyiego książce „Nowa ojczyzna, nowe wojsko" d»*nl e^ęt ze zarówno rząd, jak i kierownictwo Ministerstwa stłf;L rftZ Dowódcy oddziałów zrobili wszystko, co tylko było moi- °^_*»- iak najszybszego przygotowania dywizji i wysłania ich i *łwe ff^-" v .- .,: . - f\A -1__ nt.' -Brakowało jednak niezbędnego wyposażenia bojowego . •r owszych publikacjach nader negatywnie ocenia się pochodzące 1948-1952 /wypjwiedzi Parkasa, Nogradiego i in./ próby po- • -..zania znaczenia faktu utworzenia odrodzonej armii węgier-juniG J S5M*** kiej * 1945 r* /Farkas * 1952 r. posunął Się aż do stwierdzenia, - armia do 1948 r. „niemal całkowicie znajdowała się w ręku ge- erałów i oficerów znajdujących się na służbie imperialistów" 5/. Oskarżenia te wiązały się ze straceniem lub uwięzieniem na podstawie sfingowanych procesów licznych wyższych wojskowych węgierskich. Zostali oni publicznie zrehabilitowani po upadku rządów Rakosiego. Dziś historycy akcentują, że „etrorzenie nowej armii węgierskiej było pierwszym, obok reformy rolnej, wielkim czynem narodu węgierskiego" w 1945 r. 4. Reorganizacja administracji i życia gospodarczego Na terenach opuszczonych przez Niemców natychmiast tworzono podstawy nowej zreorganizowanej administracji. Radzieckie komendantury na ogół starały się zachować dotychczasowe organy prowincjonalnej administracji uważając, że właśnie to będzie na j korzy s 1>-niejsze dla wysiłków zmierzających do zapewnienia porządku na zapleczu frontu. H ówczesnej sytuacji nie chciano eksperymentować z nowymi formami i nowymi ludźmi, wołano oprzeć się na dotychczasowych strukturach administracyjnych i doświadczonych urzędnikach starej administracji węgierskiej. W tych miejscowościach, gdzie członkowie władz zbiegli na Zachód, w ich miejsce powoływano na.j-ęsciej ich zastępców bądź niższych stopniem urzędników dotychczasowej administracji. Do gruntownych zmian w składzie admini- 64,* /N0wtZ^ "^ faadsereg. Yisszaemlekezesęk aż 1945-1948-as evekre 4apest iql?zruł>*nctfe w°Jslco' Wspomnienia z lat 1945-1948/, Bu-g t -7^.?t s 15o* 66^-%^ ^że, ..29. szliletik /Hodzi się nowe wojsko/, „Histó-1, s.28. 76 atracji doszło tylko w takich regionach, gdzie większość, urzędni. koił uciekła aa Zachód w obawie przed ofensywą armii radzieckiej. Było to powszechnym zjawiskiem na terenach nadcisańskich i pomię, dzy Dunajem i Cisą. H tych regionach władze w poszczególnych miejscowościach przeszły w ręce członków Partii Komunistycznej iul) innych lewicowych partii antyfaszystowskich, głównie socjaldemokratów i Drobnych Rolników. Zapewnienie sprawnego funkcjonowania administracji na terenach położonych Ł_I linią frontu miało pierwszorzędne znaczenie z wojskowego punktu widzenia. W ocenie M.Soa-lyai, tylko poprzez zabezpieczenie porządku i bezpieczeństwa na terenach za linią frontu „można było oczekiwać udziału ludności w ważnjch pracach, ściśle związanych z działaniami wojennymi, czy w pracach służących 'tylko* dla zapewnienie zaopatrzenia wojska i cywilnej ludności" . W ramach tych robót publicznych wykonano szczególnie wiele prac związanych z odbudową kolei oraz pilnych prac przy zbiorze plonów i płodów rolnych, na przykład przy zbiorze buraka cukrowego. W styczniu 1945 r. wydano dekret o weryfikacji urzędników państwowych. Przewidywał on, że każdy z urzędników państwowych zobowiązany będzie do stawania przed komisją weryfikacyjną, złożoną z 5 członfców-przedstawicieli partii Frontu niepodległościowego i udowodnienia, że działalność prowadzona przezeń po 1 września 1939 r. była zgodna z interesami narodu węgierskiego. Podstawowym warunkiem dalszej pracy w aparacie administracyjnym musiał być pozytywny efekt weryfikacji. Szczególnie ważną sprawą stała się reorganizacja życia w Budapeszcie /Peszt wyzwolono od Niemców 18 stycznia,Budę1 - 13 lutego 1945 r./. Stolica kraju znajdowała się w bardzo trudnej sytuacji. Budapeszt poniósł stosunkowo największe zniszczenia ze wszystkich miast węgierskich. Niemcy wysadzili wszystkie mosty łączące obie części miasta. Trzydzieści sześć tysięcy rodzin pozostawało bez dachu nad głową. Zniszczono linie komunikacyjne łącząc* atolicę z prowincją. Miastu groził głód,Brakowało lekarstw, wiale tysięcy niepogrzebanych ciał leżało od tygodni na ulicach, ł takiej sytuacji premier Dalnóki Miklós mianował 15 lu" 77i r. komisarzem rządu do spraw zaopatrzenia i aprowizacji o z przywódców WPK - Yasa. Yasowi podporządkowano wszyst-rowincjonalnych komisarzy do spraw zaopatrzenia ii żupanów, on nieograniczony wpływ na sprawy zaopatrzenia w żywność, »tc Od razu zaznaczyły się dwie odmienne koncepcje rato-opa* " wania Budapesztu przed klęską głodu. Jedni uważali, że jedynym ozw.;ązanieir. może stać się wprowadzenie jak najściślej regulowa-j gospodarki nakazowo-rozdzielczej, z systemem kartkowym na „«Zystkie artykuły żywnościowe. Dysponujący nadzwyczajnymi uprftc-nienittmi Vas odrzucił jednak z raiejsca projekty tego typu, wskazując, te i tak nie wystarczy żywności na zrealizowanie nawet najbardziej minimalnych ilości dostaw w ramac.» cnentualnego systemu kartkowego. Likwidując wszelkie pozcstsłości wojennego systemu ne-kazowo-rozdzielczego, Vas umożliwił powstanie wolnego handlu. \Ve wszystkich punktach stolicy rozpoczęły się transakcje wymienne. Chłopi z okolic Budapesztu zaczęli przywozić żywność, sprzedając ją po niezwykle wysokich cenach. Jak wspomina Vas: „Ceny wielokrotnie podskoczyły w górę. Głodujący przynosili swe najbardaiej wartościowe rzeczy - ubrania, kosztowności, aby tylko zdobyć żywność. Nie tylko że tolerowałem to wszystko, ale wręcz do tego zachęcałem..." Sdaniem Vasa, tylko tego i typu wolny handel mógł przynieść najszybsze wyjście z ciężkiej sytuacji.) Trzeba było więc tolerować bogacenie się osób wyprzedających zapasy żywności, aby doprowadzić do stopniowego odrodzenia gospodarki. Vas okreś-t to jako pierwszą powojenną próbę nawiązania na Y.ęgrzech do zasad leninowB1 Lego KEP-u69. Stosowane przez Vasa rozwiązania spotykały się z dużymi o- :rami. Część organizacji WPK wypowiadała eię na rzecz likwidacji Bgo handlu i wyznaczenia specjalnych komisji miesz końców, któ- csąc od domu ć.o domu skonfiskują wszelkie zgromadzone nad- • żywności. Vas zdecydowanie odrzucił wszelkie projekty tego wierdząc, że wszelkie administracyjne posunięcia dla ogra- zenia spekulacji doprowadziłyby w ówczesnej sytuacji tylko do 6e 67, 69, M.M.Somlyei: TBrtenelem. B.105. siloo1 Hazat««B 1944 /Powrót do kraju 1944 r./, Budapest 1970, 'Tan>że, B.202. 78 L. całkowitego zniknięcia towarów z rynka, a w konsekwencji *o pogłębienia braków i jeszcze silniejszego wzrostu cen . 2 relacji różnych parni?tnikarzj wynika, że elastyczna polityka zaopatrzeniowa Yasa, popierająca swobodny rozwój wolnego haa-dlu żywnością, przyniosła bardzo dobre rezultaty. Już pod koniec marca w Budapeszcie nie brakowało żadnego gatunku mięsa i wędlin, ani innych rodzajów artykułów żywnościowych. Ogromnie zwiększona podaż produktów żywnościowych stopniowo doprowadziła do obniżenia cen71. Dopiero wówczas, dzięki poprawie sytuacji zaopatrzeniowej powstała możliwość równoczesnej sprzedaży ograniczonych ilości chleba, mięsa i cukru na kartki po dużo niższych cenach. Podejmując wysiłki dla wznowienia produkcji różnych dziedzin przemysłu w Budapeszcie, Vas nawiązał bardzo dobre kontakty robocze z najbogatszymi węgierskimi kapitalistami.j Już w lutym 1945-r. udzielił zezwolenia na wznowienie działalności Krajowego Stowarzyszenia Fabrykantów - GYOSZ i głównego stowarzyszenia reprezentującego interesy kapitału finansowego - Stowarzyszenia Kas Oszczędnościowych i Banków - TÓBE. Yas uważał, że nie należy wykluczać od udziału w odbudowie kraju żadnych sił, nie skompromitowanych współpracą z faszyzmem . Wznowiła działalność giełda papierów wartościowych - zamknięto ją dopiero 31 marca 1948 r. Vaa wspominał później: „Liczni kapitaliści współpracowali z nami w sposób jak na juczciwszy. Pomogli odbudować przemysł. Dla mnie zaś to właśnie było ważne wówczas, a nie to, do kogo należy dane przedsiębiorstwo..."7'' Realizowana przez Vasa nieschematyczna, bardzo elastyczna polityka gospodarcza przyczyniła się bardziej niż cokolwiek innego do przekreślenia licznych uprzedzeń wobec Partii Komunistycznej, utrzymujących się od 1919 r. w węgierskich kręgach przemysłowych i handlowych. Posyłane na wieś dla odbudowywania kościołów komunistyczne brygady szturmowe stanowiły skuteczne antidotum na wieloletnią propagandę atakującą „bezboż- 70Z.Yas: Akkori ttnmagunkról /Jacy wówczas byliśmy?/,Budapest 1982. s.167- 71Por. opinie cytowane Z.Yaa: Hazateres..., s.234-235. 72 Por. Z.Yas: Akkori..., s.76. 73Tamże, 8.80. 79 •s. komunistów". Efekty EPK w inicjowaniu odbudowy kraju uzna- 11 .= -również w niektórych książkach autorów emigracyjnych, wane s*ł •*• ^ f "inąd dalekich od komunizmu. Na przykład Stephen D.JCertesz pi- iż „komuniści przejawiali zapał i energię w odbudowywaniu zniszczonego kraju..."74 Polityka koalicyjna przyniosła najwięk- efekty właśnie w dziedzinie reorganizacji życia gospoćarcze- Vas z największym uznaniem wypowiadał się o pomocy udzielane: mu przez fachowców z innych partii lub bezpartyjnych75. Od początków maja 1945 r. zadanie koordynowania prac nad oo-biidową kraju przeszło w ręce jednego z przywódców HPDR - F.Kapya,. Stanął on na czele nowo utworzonego Ministerstwa Odbudowy i z powodzeniem pokierował pracami powierzonego mu resortu, ft walce o odbudowę ze zniszczeń wojennych i o reorganizację politycznego i gospodarczego życia kraju początkowo bardzo istotną rolę odgrywały organizowane z samorzutnej inicjatywy mas różnego typu komitety lądowe, złożone w dużej mierze z prostych robctnikór; i chio-pów. Tak zwane komitety zakładowe miały za zadanie jak najszybsze uruchomienie produkcji. Przejęły one między innymi całkowity zarząd wszystkich tych zakładów, z .których uciekli ich dotychczasowi właściciele. Komitety te odegrały (istotna rolę w procesie u-państwowienia różnych dziedzin przemysłu, w zapewnieniu stabilizacji gospodarczej. Równocześnie zaś były narzędziem kontroli robotniczej i organizacją ochrony praw robotnicsych. Sajważaiejszymi pośród samorEutnie powstających komitetów ludowych były taw. komitety narodowe76, które asisłały jafco terenowe organy Węgierskiego Karodowego Frontu Niepodległościowego. Powstawały one na przełomie 1944 i 1945 r. w warunkach całkowitej dezorganizacji i. rozpadu horthystowsfciej administracji. Poć tym wzS1?dem sytuacja na Węgrzech, diametralnie różniła się cd in-ajch krajów Europy śrcakowo-R-schodniej . W Rumunii i Bułgarii,ć^i.-poparciu praez część kół rządzących działań dla wyjścia z woj-PO stronie Sieraieo - stara administracja pozostała pocsątkowo Kerte sz: op.cit,, s.150.' ?6 '= «a2aiere's.... s.207. •^Gr, KJ~ "1946 "/pZ6"' B.Balazs: Nepnozgalom ós neir.zeti biEottsagok 1C«5-1961. '"'^z ludowy i komitety narodowe 1945-1946/, Budapcst 81 50 w stanie prairie niezniszczonym. S Czechosłowacji oparto się również aa starej, przedwojennej administracji. W Jugosławii w ciągu Lilku lat walk partyzancKich ukształtowano nowe struktury administracyjne i wykształcono nowe kadry. Hi Polsce przy tworzeniu kadr adsiaistrącyjnyin istotną pomoc stanowił dopływ ludzi z dywizji iościuszECowskiej i z Armii Ludowej. Kie było takich możliwości na i.ęgrzech - o bardzo słabym i rozproszonym ruchu oporu, niewielkiej i osłabionej represjami Partii Komunistycznej.Tymczasem zdecydowana 'ffiększość urzędników znalazła się wśród fali uciekinierów z ,'ęgier, którzy przedostali się na Zachód w końcowym okresie wojny. Po ucieczce tysięcy urzędników musiały się ukształtować nowe foray tymczasowych organów władzy kierujących usuwaniem skutków wojny, organizujących zaopatrzenie w żywność etc. Członkowie nowych struktur władzy byli 7?ybierani na zgromadzeniach ludowych i wiecach, które odgrywały wówczas przejściowo bardzo dużą rolę w życiu lokalnych społeczności, 3 książce Donatha, który w 1945 r. jako zastępca Imre Kagya był wiceprzewodniczącym najwyższego organu dla spraw reformy rolnej na Węgrzech, tzw. Krajowej Rady Podziału Ziemi Obszarniczej, czytamy pełne nostalgii ?;spomnienia o tych pierwszych miesiącach powoje.inych, gćy: „Cały lud otrząsnął się z długotrv/ałej niemocy, zetrał po raz pierwszy głos i urzeczywistnił swe pragnienia w procesie rozstrzygania spraw publicznych. Setki tysięcy ludzi odczu- 77 ło sprawy publiczne jako ściśle ich dotyczące sprawy osobiste" . Opisywany przez Eonatha okres rozkwitu autentycznego samorządu lokalnego nic trwał jednak długo, tiraz iż rozbudową centralnej administracji demokracja w poszczególnych miejscowościach również coraz bardziej traciła swój bezpośredni charakter. Zgromadzenia ludowe stopniowo pozbawiane były uprawnień wyborczych i kontrolnych. Lokalni przywódcy znowu zaczęli zależeć od mianowania przez rząd lub kierownictwa poszczególnych partii. Decydującym kryterium stawała się znowu zaufanie władz wyższych w miejsce zaufania społeczności lokalnych. Sprawy publiczne znowu zaczęły się stawać sprawą coraz węższego grona ludzi. Przywrócono dawne struktury administracyjne, y/ładzę żupanów. Dochodziło do coraz częstszych Por. F.Donath: Demokratikus fBldreform liagyarorszagon -1947 /I/emokratyczna reforma rolna na Sęgrzech w latach -1947/, Budapest 1969, s.21. 1945-1945- t'w między narodowymi komitetami a organami władzy cen-*con . część organów ludowych po utworzeniu krajowej komendy mi-,i chciała sprawować kontrolę nad lokalnymi organami milicji nsQaA •• Komitety narodowe domagały się utrzymania sprawowanej •o^-ie kontroli nad działaniami władzy wykonawczej na szcze-rirzez sieuj-1' 1 kalnym- Sprzeciwiały się wprowadzeniu cenzury prewencyj- • 78 jja terenach najwcześniej wyzwolonych, zwłaszcza we wschod-regionach nadcisańskich, w komitetach narodowych zdecydowaną wa^ę mieli komuniści i związane z nimi środowiska polityczne, później wyzwolonych obszarach zachodnich Węgier.natomiast wy-~nie zaznaczyła się w komitetach narodowych dominacja NPDR.Sta-bilizuJ3ce si% struktury nowej władzy stopniowo doprowadziły do zepchnięcia komitetów narodowych na drugi plan i przerwania eksperymentu z demokracją bezpośrednią na Węgrzech. O ograniczeniu wpływów komitetów narodowych zadecydowała postawa zarówno HPDR, jak: i V/PK. NPDR obawiała się, że komitety narodowe mogą stać się środkiem dalszej radykalizacji mas w duchu koncepcji komunistycznych, tak jak się działo na terenach nad Cisą. Komuniści natomiast pod wpływem rozwoju sytuacji w regionach \Vegier Zachodnich obawiali się, że komitety narodowe mogą zostać opanowane przez niechętne \VPK siły polityczne. Poza tym ViPK była rzecznikiem dużo bardziej zdecydowanej centralizacji, której na przeszkodzie mogły stanąć zbyt silne lokalne komitety narodowe . Od pierwszych chwil po wyzwoleniu poszczególnych regionów kraju przystępowano do reorganizacji związków eawodowych, uprzednio rozbitych bądź zepchniętych do podziemia przez terror hitlerowców i nilaazowcÓTi. Pierwsze organizacje związkowe powstały już " październiku 1944 r. w Szeged, E 18 stycznia 1945 r. utworzono Tymczasową Centralną Radę Związków Zawodowych. Szczególnie dużą ? przy ponownym tworzeniu organizacji związkowej odegrali daia-e ?artii Komunistycznej, co nie pozostało bez wpływu na aczne zwiększenie we władzach związków za7/odowych procentu pionków tej partii kosztem socjaldemokracji. Miało to tym więk-saczenie, iż w pierwszym roku po wyzwoleniu przedstawicielom 8-22, 46. "'"•Somljsi: Torte'nelenu.., s.284. 82 * związków zawodowych zagwarantowano pewną liczbę miejsc w przedstawicielstwach politycznych kraju /np. 19 posłów w P^ cencie/—'. Tworzone jeszcze przed zakończeniem całkowitego wyzwolenia? Łra^u tZTr. „trybunały ludowe" przeprowadzały procesy przestępców wojennych, decydowały o „oczyszczeniu" administracji miast z przedstawicieli prawicy. B „trybunałach ludowych" od początku zaznaczały się bardzo silne wpływy Partii Komunistycznej, której 2rzedstaT.-iciel6 stanowczo występowali za surowymi wymiarami kary wobec wszystkich oskarżonych o współpracę z faszyzmem. Jeden z przywódców WPS - Gero w przemówieniu wygłoszonym 17 kwietnia 'i945 r. ostro skrytykował przejawy „nadmiernej łagodności" w karaniu winnych, mówiąc: „...Eie jest tajemnicą, że nie jesteśmy zadowoleni z działalności Uinisterstwa Sprawiedliwości. Dekret o trybunałach ludowych służy nie tyle karaniu zbrodniarzy, co raczej teru, aby wielka armia reakcji ratowała swą skórę od czyst-l ki. Siazani na śmierć przed sześciu tygodniami ciągle jeszcze ży-' ja i to dotrze żyją. K myśl dekretu bowiem, po wydaniu wyroku śmierci niają prawo do apelacji, po apelacji zaś mpga_ prosić o wznowienie rozprawy sądowej, potem zaś wystąpić o ułaskawie--ie "&1 "l C • . . Ha przełomie 1945 i 1940 r. w Budapeszcie odbyła się seria procesów głównych węgierskich zbrodniarzy wojennych, prze de wszyst-'{.-L^ przywódców nilaszovrskich. W wyniku procesów skazano na śmierć i stracono około 170 osób, w tym czterech byłych premierów: Imre-ć-regc, Bardossyego, Sztójayego i Szalasiego. Poza tym 150 osób o-Ekarżonjca o zbrodnie wojenne zostało skazanych na dożywotnie więzienie, a 1000 osób na 5-15 lat przymusowych robót. cDA.A?ró: op.cit., s. 13, opisuje, jak pod koniec 1944 r. na P°le" cenie »?K pośpiesznie wyruszył z Debreczynu do Budapesztu, _ aby strrorzyć TyiCEasową Radę Związków Zarfodowych i uniemożliwić ten sposób ponorae opanowanie związków zawodowych grzez prawe ctrzyćło Partii 3oc;alde±okratycEr.ej. uedług A.Apro, członkowie ?Łrtii KotrunlEtj-czrjej stanowili dwie trzecie posłów do parla-z ranienia związków zawodowych. 83 miejsce dawnej policji horthystowakiej tworzono związaną • lewicy milicję. Partia Komunistyczne zyskała w niej po- Z * dominującą- Somlyai podaje charakterystyczne dane na temat leżności partyjnej milicjantów w niektórych fcomitatach.lf ko- PT ie Csongrad na przykład na 529 milicjantów 300 należało do m v; 128 do PSD, 76 do HPDR, 16 do Mieszczańskiej Partii Denokra- 'nej & 9 bJl3:0 be-:Par't5Jnł'18-- v komitacie Csonfca-Bihar na 369 Milicjantów 309 należało do WPK, 38 do KPER, 25 do PSD, 13 do rarh a 6 było bezpartyjnymi . Również krajowe dowództwo mi-jjrwn, a ^ _PT licji znajdowało się w pełni w rękach członków fiPK"-'. Vi'PK od po- »a+ku traktowała sprawę uiracniania swych wpływów w milicji jako priorytetową. Według relacji Vasa, on sam we wszystkich miastach, do których przybywał, konsekwentnie wydawał decyzje rozstrzygające o tym, że komendantem milicji musi być obowiązkowo komunista. „Upierałem się przy tym dlatego - pisp.ł V«E - iż, jak wyjaśniałem towarzyszom partyjnyn, cncćEiło o to, aby nigdy więcej na Węgrzech nie zamykano nas, komunistów, i? więzieniach. Te EJ powinniśmy oceniać, kto jest wrogiem ludu..." Uzyskanie przez WPK dominującej pozycji w milicji miało istotne znaczenie dla ostatecznego rezultatu walki o władzę w okresie lat 1944-1948. 5. Rozwój organizacyjny partii politycznych Pierwsze miesiące 1945 r. upłynęły pod znakiem szybkich postępów w rozwoju organizacyjnym czterech koalicyjnych partii politycznych. Początkowo najwyraźniejszy był wzrost wpływów TCPK.Tak długo zdelegalizowana i bardzo słaba liczebnie partia w ciągu zaledy/ie kilku miesięcy przekształciła się w znaczącą siłę polityczną. Już v lutym 1945 r. liczyła 30 tyś. członków, a po kilku miesiącach w maju 1945 r. osiągnęła 150 tyś. członków85. W lutym dane za K.M.Somlyai: T&rteneleni..., s.273-274. 'j. , /K°|fy&^ 6S a nerazetkttzi munkasmozgalom ttłrtenete 1945-1966 •\Ć>AC. ?fi? w?Sierskiego i międzynarodowego ruchu robotniczego ^iD-1966/, Budapest 1967, e.68. E.SerB: Harcben a szccialista nepgazdasagert . Yalogatott besze-defc ee cikkek 19*4-1950 /W walce o socjalistyczną goepodark? narodową. Bybrane przeaówienia i artykuły/, Budapeet 1950, 23. Hazateres..., s.164. c1p/U8T>ki'Ra'!:osi! A magyar demokraciaert /O węgierską demokra-•'«'. Budapest 1948, s.11. 84 1945 r. sekretarzem generalnym partii wybrano Rakosiego. Są fcra-jowej konferencji WPK w dniach 20-21 maja 1945 r. zlikwidowano tymczasowość władz partii, wybierając nowy, rozszerzony, 25-oso-bowy XC na czele z Rakosim86. Wybrano również Biuro Polityczne, w skład którego weszli: Farksa, Ger6, Karton Horrath, Kadar, Ka-roly Siss, Istvan Koasa, Istvan Kovacs, I.Nagy, Laszlo Raj k, Ra-kosi i Revai. Członkowie ?:?K rekrutowali się przede wszystkim spośród kła-sy robotniczej. Zdecydowanie najsilniejsze wpływy zdobyła partia w regionach górniczych. Upływy WPK wśród poszczególnych grup robotników - w porównaniu z PSD - odzwierciedlają dane o pozycji zajmowanej przez jej członków *śród poszczególnych związków zawodowych. Partia Komunistyczna dysponowała nienal wyłącznymi wpły-warr.i w związku zawodowym górników, przeważającą większością w związkach zawodowych robotników budowlanych i robotników przemysłu chemicznego oraz wśród pracowników przemysłu tekstylnego.Stosunkowo siabe były natomiast wpływy ViPK w związku zawodowym metalowców, a bardzo nikłe wśród drukarzy, tradycyjnie należących do PSD. YTPK udało się pozyskać część robotników udzielających niegdyś poparcia socjaldemokratom. Kależeli oni głównie do lewicy socjaldemokratycznej , niezadowolonej z umiarkowania i kunktatorstwa wykazanego przez przywódców PSD w poprzednich latach.Już w pierwszych miesiącach po wyzwoleniu do ViPK przeszło w samym Budapeszcie ponad 3000 byłych członków PSD, a w całym kraju około 10 000. Ocenia się, że ich przejście do BPK oznaczała dla Partii Socjaldemokratycznej „znaczną, odczuwalną stratę, tak iloś- S7 ciową, jak i jakościową" . WPK, szczególnie ostro piętnująca obalony system rządów prawicowych, zyskiwała sobie poparcie wśród dużych kręgów społeczeństwa rozczarowanych do horttyzmu, przemawiała do wyobraźni tysięcy młodych ludzi, którzy pragnęli całkowitej likwidacji pozostałości anachronicznych stosunków gospodarczo-apołecznych. Istotne Skład KC uzupełniono między innymi o Rajka, Ijtóry wrócił, wówczas z miejsca deportowania w Niemczech, Donatha i Hogradiego - por. A magyar es a nemzetkBzi..., s.72. 87Gy.ltarosan: op.clt., s.12-13. 85 -. NJ żenię miała ewolucja w kierunku WPK wielu robotników niegdyś zbałamuconych przez pseudoradykalne hasła nilaszow- 'w B ówczesnej prasie i wystąpieniach publicznych ci oszukani ez nilaszowców robotnicy byli często określani jako tzw. drob- i nilaszowcJ' "ybitny socjolog węgierski, członek Węgierskiej Akademii Nauk Sandor Szalai, wspominał w tomie ryv,iadów na temat zjednoczenia partii robotniczych, iż: „Partia Komunistyczna przyjęła dość wielu z tych tzw. drobnych nilaszowców, ponieraż z jednej strony wychodziła z tego założenia, że należy dokonywać rozróżnienia między tymi zbłąkanymi prostymi ludźmi1 a prawdziwie wielkimi przestępcami; z drugiej strony zaś uważała, iż wewnątrz partii potrafi nimi należycie pokierować i odpowiednio ich wychować" . "/śród tej części robotników na ogół dominowali pracownicy niewykształceni i niewykwalifikowani, którzy przybyli do fabryk ze wsi i małych miasteczek. Historyk Agnes Sagvari pisała o tej grupie robotników, iż: „Z powodu swego nieuświadomienia politycznego ulegli oni mamiącym ich demagogicznym hasłom nilaszowców, nierzadko wykorzystujących slogany społeczne. Równocześnie jednak ci robotnicy nie mieli za sobą tradycji konserwatywnych, nie byli przesyceni iluzjami co do ref ormistycznej praktyki ruchu robotniczego. Byli natomiast podatni na rewolucyjne hasła i metody... Trzeba było się liczyć z tyn, że warstwa ta od czasu do czasu może być skłonna do udzielania największego poparcia akcjom ultraradykalnym, a nawet posługującym się przemocą, wystąpieniem pozbawionym umiarkowania i rozwagi politycznej..." 9 Szczególnie wyraźnie zaznaczyło się to w czasie manifestacji robotniczych w Szegedzie i dzd w lutym 1946 r. oraz w Miskolcu w lipcu 1946 r. zło tam do ekscesów antysemickich. Stało się to poważnym syg-™ ostrzegawczym clą Y.PK. Jak stwierdził Kadar w referacie na Zjeździe \YPK we wrześniu 1946 r.: „Do naszej partii dostały również elementy zarażone faszystowską trucizną i dotąd z dostatecznie nie wyleczone, wraz z karierowiczami i innymi e P*8 idącymi do nas elementami..."90 88 89 /w^lnterjuk a munkasegyse'grol. . ., s. 344-345. i s' • 9Q ' aevari: A szbvetse'gi politika..., s.89-90. z'tł^'C?- Arck(śpvazlat tBrte'nelmi hatterrel /Szkic do portretu • - -'iSi-orycznym/, Budapest 1982, s.158. 86 Bezkompromisowa wal'fa WPK o realizację radykalnej reformy rolnej" zapewniła jej poparcie dużej części biedoty wiejskiej. ?rpg uzyskała dominującą pozycję w utworzonej na początku maja 1945 r. pod egidą 7.7K, 5PCh i PSD organizacji reprezentującej interesy u-bsższej części chłopstwa - tz«. Krajowym Związku Robotników Rolnych i Drobnych Rolników - FŹKOSZ. Stosunkowo największe sukcesy w pozyskiwaniu chłopstwa uzyskała WPK w uboższych regionach kraju, zwłaszcza nadcisańakich. W innych regionach efekty działalności pariii na wsi były dużo skromniejsze. Ważne znaczenie miał fakt, że S?X już w 1945 r. udało się rozszerzyć wpływ na niektóre grupy społeczeństwa, do których nie miała dotarcia w okresie przedwojennym. Jeszcze w czasie wojny partii udało się pozyskać pewną ilość zwolenników pośród warstw średnich dzięki zdecydowaniu, z jakin występowała przeciwko sojuszowi Węgier horthystow-skich z Kiemcami hitlerowskimi. Charakterystyczny pod tyn względem był-pczjkład pozyskanych przez 7?PK w 1942 r. kilku oficerów horthystowskich: Gytłrgya Palffyego - po wojnie wiceministra obrony narodowej, Łaszló SÓlyoma - po wojnie szefa sztabu, Kalma-na Revaiego - po wojnie m.in. komendanta Akademii Wojskowej i in. 2migracyjnyai działaczom SPK udało się również przyciągnąć do partii wielu spośród węgierskich jeńców wojennych, którzy dostali się do niewoli w ZSRR, w tym również pewną ilość podoficerów i sficerów. Przykładem tego typu ewolucji była droga przebyta przez 3;ttrgya Porffyego - horthystowskiego dowódcy kompanii, który z obozu jenieckiego w ZSRR zgłosił się do szkoły dla partyzantów, wziął udział w licznych akcjach partyzanckich,a po wojnie jako członek WPK był między innymi wyjskowym komendantem Budapesztu; czy ewolucja Pala Kaletera,porucznika armii horthystowskiej, który po dostaniu się do niewoli w ZSRR zgłosił się do szkoły partyzantów, a później zrzucony na spadochronie stał się dowódcą oddziału partyzanckiego działającego w regionie Tasnad, a po wojnie jako członek YiPK został skierowany do pracy w sztabie generalnym"1 . Partia zdobyła sobie poparcie znacznej części inteligencji żydowskiego pochodzenia, która przeżyła wojnę tylko dzięki efek- 91.. eletrajzi lezikon. PBszerk. A.Kenyeres. /Węgierski słownik biograficzny/, Budapest 1969, t. 2, s.131. tom ofensywy ArmiiCzerwonej i ^ ——-~-""-"inieisze uczucia wdzięczności •ł-ijm SIJ-^ ** 87 miała wobec Związku Radzieckiego i sympatii. Ogólnie biorąc VJ^ & działalność partii w środowiskach inteligenckich napotyka- bardzo duże przeszkody i przez długi czas ludzie ze środo- "i k inteligenckich stanowili w wielu miejscowościach tylko nikły '—"cen* członków YiPK. Były i takie miejscowości, jak np. Rakospa- "T"ta gdzie na 500-600 członków partii było tylko 2 ze środowisk • telig6110^0" • Ocenia się, że w pierwszym okresie po wyzwole- iu tylko około 1-2L wszystkich pracowników umysłowych trafiło do "partii Komunistycznej . Pomimo pozyskania sobie przez Y,'PK pew- "nej liczby zwolenników spośród warstw średnich, na ogół wpływy partii wśród tej części ludności pozostawały niewielkie, daleko ustępując wpływom HPDR czy PSD. Od wiosny 1945 r. wielkim atutem WPK w toku zmagań wewnątrzpolitycznych była jej jedność i silnie scentralizowane kierownictwo w przeciwieństwie do skłóconych, podzielonych na nierzadko gwałtownie zwalczające się skrzydła PSD, HPDR czy NPCh.W później- -szych latach - zwłaszcza od końca 1948 r. - V,PK miała jednak zapłacić ciężką cenę za sposób i metody tego scentralizowania w formie wyjątkowo wielkich wypaczeń tzw. kultu jednostki i brutalnego łamania demokracji wewnątrzpartyjnej przez grupę kierowniczą,skupioną wokół Rakosiego. Pierwsze szkodliwe przejawy metod administracyjnych, później tak nagminnie stosowanych wobec [„inaczej myślących", zaznaczyły się już w'początkach 1945 r. w formie rozprawy z niektórymi czołowymi działaczami frakcji istniejących w węgierskim ruchu komunistycznym w okresie .międzywojennym i w czasie wojny, tzw. frakcji Demenya i Weisshausa. Kajbardziej drastyczne sankcje podjęto wobec Pala Demenya, byłego przywódcy węgierskiej organizacji młodych robotników komunistycznych w latach 1919-1921, a 0& -1524 r. przywódcy frakcji komunistycznej, posia- 92 , ług M.Jakab: Tarsadalmi valtozas e's a magyar ertelmiseg 1944-• /Węgierska inteligencja a przemiany społeczne 1944-1948/, g BudaPest 1979, s.49. Tamże, B. 88 ,94 dającej znaczne wpływy wśród robotników Budapesztu3 . W 1944 r. izłonkoaie frakcji Decenja rozwinęli działalność w podziemnym ruchu sporu, zdobywając szczególnie duże wpływy w największych sku-sis^ach robotniczych na Csepel, w Kispest i KBbaaya' . Łiożna srsttać się z opiniani, że członkowie frakcji Denenya w tym czasie tvli znacznie liczniejsi niż członkowie Partii Pokoju /jak na-zywaia się wówczas WPK/. Tak ocenia na przykład były członek Biura Politycznego węgierskiej Partii Pracujących /dalej: BPP/ i pre-zier 7.?.L w latach 1955-1956 Andraa Hegedtls' . Są podstawie porozumienia z V?PK, pod koniec 1944 r. doszło do faktycznego rozwiązania frakcji przea Demenya.lBielu jej członków zostało przyjętych do WPK, przynosząc jej jakże potrzebne wzmocnienie liczebne w trudnym pierwszym okresie reorganizacji. Jeden z przywódców frakcji Lajos Drahos został w 1948 r. człon-kien KC IPP, od 1948 do 1951 r. był przewodniczącym parlamentu, a od 1951 r. posłem, a później ambasadorem w Polsce. B przeciwieństwie do Erahosa, w stosunku do Demenya i kilku innych przywódców jego frakcji zastosowano środki administracyjne. Deraeny został aresztowany w lutym 1945 r. przez szefa tzw. milicji politycznej /t~. węgierskiego 'odpowiednika służby beapieceeństvra/, iabcra -etera. ienenya oskarżono o to, że był agentem horthystow-2<:iej policji, choć spędził kilka lat przed wojną w więzieniu. Oskarżono go również o spisek przeciwko v;ładzom demokracji ludowej i Lerr.eny pozostał uwięziony przez 11 lat aż do 13 październi- łożenia podpisu i pozostał w więzieniu. V 1949 r. w czasie 310 oprał'}' RaJ^6- PŚter próbował nakłonić Łeiuenya do wyznania, iż aeent policji horthystowskiej r.ie, że Rajk również Vi 1953 r. z kolei po mimo nacieków zdecydowa- nie ocrŁu^— -i—^----------- —• •-»----> --' P*ter b^ł ager.ter. 1'c'i Korthyego" . Ofiara niesłusznych oskari-eń s te ł się-, rów-" • eż areszto7;any w 1946 r. przywódca innej frakcji w nielecelnym ruchu komunistycznym przed 1945 r. - Aladar Yi'eiSEhaue, który w ^„2=( r. był wraz z Vagim założycielem jedynej legalnej ekspozytury partii Komunistycznej - Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej, po roku rozbitej pracz policję horthystowską . 26 lutego 1945 r. w praktyce została zakończona tymczasowość działania zreorganizowanej PSD wraz z wyborem Biura Poli-{yćTńe^o partii, w skład którego weszli przedstawiciele ler-ego skrzydła - Szakasits, Antal Bań i Ries, przedstawicielka centrum Kethly i reprezentant prawego skrzydła - Szeder. Skład najwyższej władzy partyjnej nie oddawał nazbyt wiernie rzeczywistego układu BiJLS.P.SE'. Znalazło to odbicie w praktyce realizacji polityki partii. Jak pisał Balogh: „Podcaes gdy 'na górze1 lewica potrafiła urzeczywistnić swą wolę, to 'na dole' w organach partii średniego • • -..--v.>^... i_ niższego szczebla, gdzie siła i oddziaływanie lewicy były dużo janiejaze, wieiekroć nie można było mówić nawę i o współpracy PSD ^ V.PK..." •" Ogłoszona przez nowe kierownictwo partyjne w kv.iet-niu 194$ r. platforma programowa akcentowała konieczność radykalnych przemian gospodarczych pod kierownictwem Klasy robotniczej, „nowej formy demokracji, która nie będzie tolerancyjna wobec EWC-ich wrogów i będzie oznaczać wolność tylko dla warstw demokra-ycznych..." „Żądamy uzbrojonej demokracji" - głosiło jedno z h&seł programowych lewicy partyjnej. 97Taisże, s,46, 47. 9Sp ™r. Z.Yas: Yiezontagsagoe..., s.264-265. /fra^H2*1' ^Qr^-air-en'';i es partharcok Kagyarorssagon 1945-1947 Budp Par:i-arrie!-tarne i międzypartyjne no V:ęgrzech 1945-1947/, 100. „, 1975> s'42' A.3agvari: A ez»vetse'gi politika..., s.92. 91 90 PSD zaczęła szybko nadrabiać opóźnienie organizacyjne wobec 1TPK. Hajwiększe efekty osiągnęła w Budapeszcie, już w kwietniu 1945 r. zdecydowanie wyprzedzając WPK pod względem liczby członków 750 tyś. członków PSD wobec 20 tyś. WPK7. Nie wszędzie jednak socjaldemokratom udało się wyrównać ujemne skutki faktu, że PSD reorganizowała swoje organizacje wśród robotników z opóźnieniem, dopiero jako druga w kolejności partia robotnicza. Istotne znaczenie miał przy tym fakt, że PSD przed wojną nie miała znaczących legalnych organizacji, poza Budapesztem, większymi miastami i centrami przemysłowymi oraz kilkoma komitatami /Be-keo, Csanad i Csongrad/. Do zreorganizowanej PSD w pierwszym rzędzie weszła przeważająca część robotników już przed wojną związanych z ruchem robotniczym. Socjaldemokraci mieli szczególnie silne wpływy wśród metalowców, drukarzy Ł kolejarzy. Mieli duto większe niż ł'PK wpływy wśród rzemieślników i drobnych kupców. Do partii należały również duża część inteligencji technicznej, urzędników i różnych innych środowisk inteligencji. Równocześnie jednak PSD miała o wiele mniejsze niż WPK wpływy ne wsi. Jeszcze w połowie 1946 r. ubolewano w raporcie władz partii, że brak jest efektów w naborze nowych członków na wsi i wciąż płaci się skutki tego, że FSD nie ma żadnego programu agrarnego . Niezależna Partia Drobnych Rolników rozpoczynała swą działalność pod koniec 1944 r. w warunkach niezbyt sprzyjających. Sśród działaczy i masy członkowskiej partii panowało ogromne poczucie niepewności co do przyszłego rozwoju kraju. Wielka część zamożnego chłopstwa, przeważająca część inteligencji i drobno-mieezczaństwa związana z 5PDR, pod wpływem uprawianej przez dwa dziesięciolecia przez horthyzm propagandy antyradzieckiej i antykomunistycznej, obawiała się, ze fPK natychmiast przejmie całą władzę z poparciem armii radzieckiej, ogłosi dyktaturę proletariatu, l uniemożliwi swobodną działalność jakichkolwiek innych partii ° . Obawy te przez kilka miesięcy wpływały hamująco na działalność organizacyjną HPDR. Bardzo ciężkim ciosem dla NPDR 10lS.Balogh: Parlament i.. ., s. 22. 102 Por. I.Yida: A PŁggetlen Kisgazdapart Poaa /Polityk* niezależnej Partii Drobnych Rolników 1944 dapeat 1976, «.32. śmierć zamordowanego w grudniu 1944 r. przez nilaszow-x ibardziej dynamicznego działacza jej kierownictwa - Bajcsy- iazkiego. Nie powrócił do kraju przebywający od 1940 r. w Zjednoczonych długoletni przewodniczący partii Tibor Sck- K konsekwencji tego na początku 1945 r. NPDR nie posiadała fc-erownictwie niekwestionowanego przywódcy, o autorytecie uzne- m zarówno przez szerokie rzesze członkowskie, jak i aparat partyjny- Bardzo niekorzystny z punktu widzenia organizacyjnego okazał się również fakt, że najbardziej znani w skali krajowej przywódcy partyjni: F. Nagy, Tildy i Yarga przez par-* miesięcy pozostawali w oblężonym przez wojska radzieckie Budapeszcie i dopiero po~wype.dzeniu Niemców ze stolicy Węgier w lutym 1945 r. mogli znowu włączyć się w życie polityczne. Wprawdzie w połowie grudnia 1944 r. powstało Tymczasowe Krajowe Kierownictwo HPDR w Debreczy-nie, ale nie chciało ono podejmować żadnych ważniejszych decyzji politycznych i gospodarczych bez zgody najbardziej znanych polityków partii, którzy utknęli w Budapeszcie. W lutym 1945 r. funkcję przewodniczącego NPDR objął. Tildy, pełniący od wielu lat funkcję wiceprzewodniczącego partii do spraw administracyjnych, popierany przez lewe skrzydło NPDR. Sekretarzem generalnym NPDR pozo-_stai_pjełaiący tę funkcję od 1930 r. P.Hagy, reprezentujący „centrum!1 - zdecydowanie najsilniejszą i najlepiej zorganizoy/aną grupę w NPDR. HPDR dysponowała szczególnie wielkimi wpływami na wsi, będącej jej tradycyjną bazą oparcia. Trzon partii stanowili .średniorolni i bogaci gospodarze. Partia posiadała jednak niemałe również i wśród właścicieli małych i karłowatych gospo-. HPDR umiała dobrze wykorzystać swoją popularność ród różnych odłamom chłopstwa, datującą się z okresu jej opozy-do rządów horthystowskich. B szeregach partii znalazło się olu starych, doświadczonych chłopskich działaczy politycz-ch- Większa część lokalnych organizacji NPDR potrafiła jed-etrwaó okres represji po interwencji niemieckiej w mariu i późniejszego terroru nilaszowskiego. Wśród działaczy inował jednoznacznie negatywny stosunek do czasów horthyz-rze pamiętali represje horthystowskich żupanów i akcje pil wobec ich partii, terror przedwyborczy. Występując 92 jako rzecznicy szerokich maa węgierskiego chłopstwa, dążyli a0 całkowitego zdemokratyzowania węgierskich stosunków społecznych. Reorganizując swą partie, kierownictwo NPDR starało się ją przekształcić w partię „ogólnonarodową", w której tyłoby miejacT dla różnorodnych warstw społecznych. Stopniowo - zwłaszcza ze względu na niedopuszczenie do działania w pierwszych miesiącach 1945 r. jakiejkolwiek opozycyjnej partii mieszczańskiej - do 1* 5PDH zaczęli coraz silniej napływać wszyscy ci, którzy byli niechętnie nastawieni do WPK i pragnęli postawić tamę jej wpływom.Za. decydował o tya fakt, że NPDR, pomimo uczestniczenia w rządzącej koalicji, z miesiąca na miesiąc coraz silniej akcentowała swój opozycyjny charakter w stosunku do niektórych posunięć rząduJJry^ tycznj stosunek do KFK przyciągał do NPDR również liczne grupy z dawniejszych warstw uprzywilejowanych. Stopniowo SPDR etała się prawdziwym amalgamatem różnorodnych grup politycznych od lewicy po prawice, tymczasowo tylko związanych rozwojem wydarzeń. Już w lecie 1945 r. posiadała ona 900-tyeięczną rzeszę członkowską, tj. tylu członków, ile miały wszystkie inne partie razem wzięte. Dawniej czysto agrarna partia, jut w pierwszej połowie 1945 r. zyskała bardzo duże wpływy w miastach. Pozyskała bardzo dążą część mieszczaństwa i przeważającą część urzędników. Pod egidą KFŁR działał Sojusz Chłopski, występując jako apolityczna organizacja działająca dla obrony gospodarczych i społecznych celów chłopstwa. Zdecydowanie najsłabszą pośród czterech partii koalicyjnych pozostawała Barodowa Partia Chłopska. Pomimo założenia w 1939 r., partia ta nie zdołała sobie zdobyć szerszych wpływów na wsi w czasie wojny. Musiała więc praktycznie startować niemal z punktu zerowego, gdy 1 grudnia 1944 r. z poparciem WPK utworzono jej pierwszą w kraju lokalną organizację w Szegedzie. Jednak do sierpnia 1945 r. utworzono 1400 organizacji lokalnych NPCh,a liczba jej członków przekroczyła 170 tysięcy. Bazę członkowską NPCh stanowili chłopi małorolni i bezrolni. W partii, kierowanej przez radykalnych intelektualistów, głównie pisarzy, znalazła się również duża część wiejskiej i małomiasteczkowej inteligencji - P^e-de wszystkim nauczycieli, a czasami lekarzy, duchownych protestanckich Itp. Od momentu reorganizacji w 1944 r. NPCh stanowiła „tego typu nieraarksistowską partię rewolucyjną, która była z jed- 93 strony trwałym sojusznikiem WFK, a z drugiej bardzo dobrze ła stosunki na wsi, styl myślenia chłopstwa"103. __Iaialenie... i Lałalność NPCh, reprezentującej interesy chłopstwa bezrolnego i uniemożliwiło zdobycie na wsi monopolu przez NPDR i duże wsrnocnlenie dla Partii Komunistycznej. Współpracę . ,ou partii ułatwiał fakt, że ich członkowie na wsi rekrutowali s- ę z tych samych warstw chłopstwa. Bardzo ścisła współpraca mię-wywoływała wciąż powtarzane próby zdyskredytowania partii chłopskiej przez prawicę jako „wiejskiej filii Partii Komunistycznej" . Prawe skrzydła KPDR l socjaldemokratów w toku akcji propagandowej przeciwko NPCh określały jej członków jako ,gatyas kommunistak" /komuniści w szarawarach/ - od spodni noszonych przez chłopów węgierskich. V pierwszych miesiącach 1?45.„r.__J?,&.rti,_e Rządzącej__k„?alicJi reprezentoT.'ane w Budapeszteńskim Komitecie Narodowym nie udzieli-' ły zgody na utworzenie na Yięgrzech konserwatywnych partii_ miesr-'czańskich, w tym partii, którą zamierzał utworzyć Istvan Bethlen, przez wiele lat jgremier^Węgier w okresie międzywojennym. ć. Reforma rolaa Ea wiosnę 1945 r. zapoczątkowano radykalne reformy społeca-ne przez ogłoszenie dekretu o reformie rolnej. Pierwsze dyskusje nad projektem reformy rolnej rozpoczęły się już pod koniec 1944 r. Bezpośrednie zadan.ie_opracowania projektu ^refprEiy_ ^przypadło Karodowe j Partii Chłopskiej. Opracowany przez tę partię radykalny projekt reformy, zmierzający do wywłaszczenia majątków ^-^"^iSlUA^żej 100 hołdów, został opublikowany 18 stycznin '945 r. i natychmiast c:akceptowany przez KPK. Przywódcy T,'PK pamiętając o negatywnych konsekwencjach nieprzeprowadsenia rozdziału ziemi w okresie Węgierskiej Republiki Rad, uznali teraz r.a konieczne jak najszybsze rozdzielenie chłopom ziemi obszarniczej. Wysunięty przez NPCh i T,'PK projekt reformy rolnej reprezentował 1037 . s.18. 1°4T „- , A^Hemzeti Parasrtpart tertenete 1944-1948 owej Partii Chłopskiej 1944-19-1S/, Bućapeet 1972, /w:/ Interjuk a munkasegyseerol..., s.219. 94 ___ głćwnit Interesy wielkiej rzeszy bezrolnych oraz biednego chłopstwa. Zakładane z inicjatywy obu partii od etycenią 1945 r. grain-ne kcritety do spraw rozdziału ziemi składały się też głównie z przedstawicieli bezrolnych najemników i biednego chłopstwa. Sprawa składu komitetów do spraw rozdziału ziemi wywoływała duże kontrowersje pomiędzy poszczególnymi partiami politycznymi. F.Hagy występował r iraier.iu KPDR na rzecz rozszerzenia składu komitetów o fachDwców-agronomów i doświadczonych rolników. Uważał też, że w konitetech powinno być więcej, nie zainteresov;anych bezpośrednio nadziałem ziemi, doradców i obserwatorów. Zarysowały się znaczące różnice pomiędzy opracowanym przez :;?Ch projektem reformy rolnej a propozycją reformy wysuwaną przez im?.. Podstawowa różnica dotyczyła sprawy tego, która warstwa chłopstwa zostanie w pierwszym rzędzie obdzielona ziemią obszar-niczą, kto najbardziej skorzysta na likwidacji wielkich majątków ziemskich - czy gospodarze już posiadający ziemię i sprzęt rolny czy bezrolni najemnicy. Proletariusze rolni głosili zasadę: „ziemia tecu, kto będzie ją mógł SBJS uprawiać". Właściciele gospodarstw średnich i zamożnych natomiast głosili, że zienia powinna r.ależeć do tego, kto będzie miał czym ją uprawiać. Ti ityśl propozycji KPDR, po nadaniu ziemi służbie folwarcznej należało w pierwszym rzędzie przyznać zienię dla drobnych gospodarstw rolnych tak, aby mogły się one stać dobrymi gospodarstwami rodzinnymi. Dopóki nie zaspokoi się potrzeb tej warstwy chłopów, nie należałoby przyznawać ziemi bezrolnym. B praktyce realizacja projektu NPDR prov/adziłaby do tego, że bezrolni pozostaliby nadal bez zier.i w przeważającej caęści gmin. Zwolennicy projektu KPDR uważali, że jego realizacja zapobiegnie rozdrobnieniu zierr.i na zbyt małe parcele, których nie będzie można wykorzystać dlt zapewnienia opłacalnej produkcji rolnej. Ich zdaniem,re-Tcr^a przeprowadzona w myśl koncepcji NPDR natomiast nie tylko że nie pogorszyłaby struktury rolnej, lecz znacznie ją polepszyłaby, przekształcając gospodarstwa karłowate i małe w dobre gospodarstwa rodzinne. Dzięki temu można by było lepiej wykorzystać doświadczenia rolników od lat gospodarujących na swoim i już istniejące środki produkcji. Stworzyłoby to znacznie lepsze możliwości wzrostu produkcji rolnej. Jeśliby natomiast dano ziemię bezrolnym, wtedy produkcja rolne musiałaby ruszać z bardzo niskiego pu- 95 v— i istniałaby konieczność wielu dalszych, .niepotrzebnych inwestycji w rolnictwie. Zdaniem Donatha, rozumowanie autorów koncepcji reformy rol-. „^suniętych przez KPDR, „można by było uznać za słuszne, gdy-spoglądano na reformę rolną wyłącznie z punktu widzenia pro-duk~c~j"i~i jeśli produkcję wyobrażano by sobie tylko w ramach gospodarki chłopskiej. Heforma tego typu na pewno byłaby korzystniej-'szs ćla kapitalistycznego rozwoju. Stworzyłaby bowiem towarowe gospodarstwa chłopskie, nie zaś głównie parcele produkująca na własne spożycie...1' Według Donatha, Partia Komunistyczna po-Tiarła całkowicie odmienny od koncepcji NPDR projekt reformy rolnej HPCh, ponieważ uznała za szczególnie istotną sprawę zdobycie wpływów u sserokich mas robotników rolnych, bez których WPK nie ńógłaby rozpocząć urzeczywistniania swego radykalnego programu społecznego i odegrać odpowiednio zns.czs,ce;j roli w rządzącej koa- licji. W tym momencie zaś najważniejsza była kwestie władzy 106 WPK i KPCh udało się przeforsować projekt reformy rolnej opracowany przez KPCh, pomimo obiekcji NPDR. Projekt NPCh stał się podstawą ostatecznej wersji dekretu o reformie rolnej ogłoszonego 17 marca 1945 r. Ha mocy i dekretu skonfiskowano majątki ziemskie należące do członków różnych organizacji faszystowskich i wywłaszczono wszystkich właścicieli posiadających majątki ziemskie powyżej 1000 hołdów. W wypadku majątków ziemskich poniżej 000 hołdów wywłaszczono całość gruntu powyżej 100 hołdów. Tylko uczestnicy antyfaszystowskiego ruchu oporu mogli zachować 300 hol-lów ziemi. Ogółem na mocy dekretu wywłaszczono 5,6 min hołdów sie- 1 obszarnlczej /około 3,2 min ha/. Stanowiło to ponad 34$ całego szaru ziemi uprawnej na Węgrzech. Z tego ponad 2,3 min hołdów iemi zostało przej-ęte przez państwo, a 3,26 min hołdów rozparcelowano pomiędzy 650 000 osób w kolejności: robotnicy rolni 39,5% całego obszaru ziemi podzielonej /261 088 osób/, służba olwarczna - 28,3%, ziemi /109 875 osób/, gospodarstwa karłowate - 105 stf,',u? <3nath> Reform.es forradalom. A magyar mezBgazdasag ."•ust uran g atalakulasa 1945-1975 /Reforma i rewolucja.Struk-*Ł.„»4.„-i.— .•- nęgierekiego rolnictwa 1945-1975/, Bu- 106 e. 96 25,5L zieai /213 930 osób/, małorolni - 4,4* eieoi /32 865 osób/ oraz rzęsie sinicy, dyploocwani rolnicj i pracownicy leśni - razem 2.3S pozostałej ziemi. Cały niecal obszar ziemi przyznanej la-ćytridualnyn nadziałowcoo dostał się w ręce biedoty wiejskiej. Podobnie rozdzielono należące poprzednio do wielkich majątków zien-skich Łaszjny i zwierzęta hodowlane. Reforma rolna doprowadziła wprawdzie do zmniejszenia ilości biedoty wiejskiej, ale nadal szacowano ją na około 2 mla osób /zamiast dawnych 3 milionów/. Ponad 50^ bezrolnych i około 33% właścicieli gospodarstw karłowatych nie otrzyiało zienj. . « rezultacie reforny zwiększyła się liczta gospodarstw karłowatych i drobnych. Równocześnie znacznie zrjiiejaayła się liczebnie i została osłabiona warstwę bogatych chłopów. Przeciętny obszar użytków rolnych gospodarstw zmniejszył się z darrnych 8 hołdów do 5 hołdów. 107 • Ttedług opi-bcowania S.Orbana: Reforma rolna na Węgrzech w latach 1345-1947 /w:/ P.eforray agrarne i polityka rolna w europejskich krajach demokracji ludowej, łiaruzawa 1974, s.253,254.97 Rozdział III PROGRAMY I PRZYWÓDCY WĘGIERSKICH PARTII POLITYCZNYCH W 1945 R. 1. Węgierska Partia Komunistyczna Do czaeu zakończenia walić zbrojnych na terenie Węgier partie koalicyjne, pomimo występujących między nimi aprzeczności,były zjednoczone na bezie walki z faszyzmem. _Po wypędzeniu jednak resztek oddziałów hitlerowskich z Węgier w początkach kwietnia 1945 r, stopniowo zaczęły się nasilać kontrowersje pomiędzy poszczególnymi partiami koalicji rządzącej. Wraz z zaostrzeniem się sytuacji międzynarodowej narastał konflikt pomiędzy 7/PK, występującą z radykalnym programem przemian politycznych i .społecznych i akcentującą konieczność oparcia rozwoju Węgier przede wszystkim na współpracy z ZSRR, a BPDR, reprezentującą orientacje proza- J chodnią i przeciwną rewolucyjnym przemianom. W końcowych miesiącach 1944 r. i w początkach 1945 r. WPK koncentrowała się przede wszystkim na zwalczaniu nilaszowców i jawnych agentów nazistowskich. Dopiero mniej więcej od lutego 1945 r. w propagandzie BPK coraz częściej akcentuje się konieczność rozszerzenia frontu walki przeciwko innym siłom prawicy, a zwłaszcza różnym pozostałościom horthyzmu. Coraz ostrzej krytykuje się działalność -pozostałych na stanowiskach urzędników ze starego aparatu horthystowskiego. 25 lutego jeden z przywódców WPK -Revai publicznie występuje z postulatem zdymisjonowania horthysty generała Paraghó ze stanowiska ministra aprowizacji. Od wyłącznej Krytyki elementów prohitlerowskich, a zwłaszcza nilaszowców,stopniowo przechodzi się do krytyki części -prawicowych działaczy in-'ch partii, zwłaszcza HPDR, znanych z uprzedniej postawy anty-lerowskiej, ale niechętnych wobec radykalnych przemian gos-Poiarczo-społecznych. 98 f tym okresie fPK przeciwstawiała się podziałom światopoglądowym czy sporon co do socjalistycznej lub kapitalistycznej drogi rozwoju. Akcentowała, że głównym probierzem powinien być stosunek do „reakcji". Jak pisał Revai na krótko przed wyborami powszechnymi: „...Są aiękcy i twardzi demokraci. Są tacy, którzy chcą zlikwidować reakcję i tacy, którzy pragnęliby się z nią pogodzić. Podczas wyborów naród węgierski rozstrzygnie o tym, czy sprawy jedności narodowej, węgierskiej demokracji, węgierskich rządów powierzy miękkim czy też twardym demokratom? Podczas wyborów nie trzeba więc będzie rozstrzygać o tak zwanych kwestiach światopoglądowych, o tym, czy na Węgrzech będzie socjalizm czy kapitalizm, ani o tym, czy piękniejszy jest sztandar czerwony czy trójkolorowy sztandar narodowy. Trzeba będzie wybrać pomiędzy prą-wyn i lewym skrzydłem demokracji..." S dziedzinie ekonomicznej WPK p,o.s.t ulewała nacjonalizacją wielkiego przemysłu, walkę z sabotażem i spekulacja, jor^zyspieszanie odbudowy gospodarki kraju. S tym czasie WFK przeciwstawiała się frontalnym wystąpieniom przeciwko kapitalistom, uznawała za niesłuszne organizowanie masowych robotniczych ruchów ,. protestu przeciwko nim. Są ogólnokrajowej konferencji partyjnej w maju 1345 r. ffPK wypowiadała się za zachęcaniem i wspieraniem kredytami tych kapitalistów, którzy chcą brać udział w odbudowie kraju. Ti"?K zdecydowała się na takie zastosowanie leninowskich zasad nowej polityki gospodarczej /KĘP/ w ówczesnych warunkach na Węgrzech, które umożliwiłyby udział kapitału przy odbudowie kraju, T.' sytuacji, gdy większość przemysłu znajdowała się w rękach prywatnych, WPK zażądała rozszerzenia udziału związków zawodowych we władzach l administracji państwowej, stałego zwiększania uprawnień robotniczych komitetów fabrycznych w nadzorze zakładów prze-mysłoTfych, zagwarantowania prawa do strajku. b/ Przywódcy Czołowe miejsce w zreorganizowanej SPK zajął Rakosi, od połowy lutego 1945 r. sprawujący funkcję jej sekretarza generalnego, polityk, który w przyszłości miał stać się symbolem wyjątkowo J.Revai: MirBl dBntlłnk o,któber 7-en? /O czym rozstrzygamy 7 października?/, „Szabad Nep", 3 października 1945 r. 99 krajnych deformacji socjalizmu, za które został w 1962 r. ofi-•jalnie usunięty z partii komunistycznej. Rakosi był niewątpliwie •edną z najdynaraiczniejszych i najbardziej złożonych zarazem indywidualności politycznych pośród ówczesnych przywódców krajów demokracji ludowej. Komisarz do spraw handlu w rządzie Kuna, po upadku Węgierskiej Republiki Rad na emigracji stał się najbliż-- szyn współpracownikiem Kuna i jego sekretarzem, f. 1921 r. sostał sekretarzem egzekutywy Kcniinternu. Aresztowany po przybyciu z nie-legalną misją na ISęgry w 1924 r., spędził 16 -lat w więzieniu, z którego został uwolniony dopiero w 1940 r. Jako polityk, odznaczający się ogromną energią i bardzo dużym zmysłem taktycznym, Rakosi znany był również z wielkiej eru-dy.cJił-.J'0^ względem doświadczenia politycznego oraz znajomości strategii i taktyki politycznego działania Rakosi, mający 53 lata w 1945 r., znacznie przewyższał młodszych od niego przeciętnie o 15-20 lat czołowych działaczy krajowego ruchu komunistycznego w dobie wojny. Najbardziej znany przywódca z krajowego kierownictwa - Rajk miał w 1945 r. zaledwie 36 lat, Kadar - 33 lata, Kallai -35 lat, Donath - 32 lata. Równocześnie jednak, w przeciwieństwie do przywódców krajowych, Rakosi po 16 latach pobytu w więzieniu i dalszych 5 latach na emigracji nie potrafił w pełni zrozumieć nie-Jctórych złożonych problemów politycznych i społecznych Y/ęgier w )45 r. Były szef głównego zarządu politycznego ludowego wojska węgierskiego, Kogradi, we wspomnieniach publikowanych w 1966 r. wyraził opinię, iż: „Rakosi był człowiekiem konserwatywnym, nie rozumiał nowcj sytuacji i zadań z niej wynikających, ciągle jeszcze w swojej działalności kierował się wspomnieniami z lat bezpośrednio po pierwszej wojnie światowej i ówczesnymi doświadczeniami. Nie przeanalizował on przemian, jakie dokonały się w sytuacji międzynarodowej i wewnętrznej w ciągu 25 lat"2. Jaskrawym przykładem kierowania się przez Rakosiego w swej ityce całkowicie zdezaktualizowanymi doświadczeniami z pierw-szych lat po 1918 r. była jego niezwykle głęboko zakorzeniona nie-IDŚĆ do socjaldemokracji i to zarówno jej prawego, jak i lewego wynikająca z tragicznych doświadczeń zdrady Custava s-Bćgradi: op.cit., s.162. 100 _ Soske w Hiemczech w latach 1918-1919 i rozczarowania postawą fcie. rowniczej części socjaldemokracji węgierskiej po 1919 r, Rakosi nigdy w pełni nie docenił i nie zaakceptował wewnętrznie postano-rrień VII Zjazdu Kominternu v sprawie potrzeby dzie.łań na rzecz szerokiego frontu- ludowego3. Kówił, że teraz wprawdzie trzeba tak robić, ale gdy przyjdzie czae, to znowu powrócimy do stylu dyktatury proletariatu 1919 r. Kallai już podczas swego pierwszego ~o-sobistego spotkania z Rakcsim w lutym 1945 r. odniósł wrażenie,że traktuje on politykę koalicyjną wyłącznie jako „konieczne zło", „taktyczną drogę okrężną" , po zakończeniu której będzie można wreszcie rozpocząć „prawdziwą" bezpośrednią walkę o socjalizm. Po wojnie Rakoei początkowo stosował polityk^ szerokiego frontu narodowego i koalicji, ale tylko dlatego, że liczył się z wymogami sytuacji międzynarodowej, z zaleceniami przywódców międzynarodowego ruchu robotniczego, w tym samego Stalina, akcentującyćfi~pTy.~~-trzebę dalszej współpracy ZSRR i raocarst?; anglosaskich. Rakoai nie mógł przeciwstawić się tej polityce . Tym chętniej aa to przeszedł do stosowania autentycznie odpowiadającej mu diametralnie odmiennej polityki w 1948 r., w warunkach skrajnego pogorszenia sytuacji międzynarodowej i początków „zimnej wojny". Długi pobyt w więzieniu horthystowskim nie pozostał bez wpływu na jego psychikę, a zwłaszcza na jego sposób traktowania przeciwników politycznych. Zdecydowanie wypowiadając się za koniecznością wprowadzenia kary śmierci za przestępstwa polityczne, Rakosi podkreślał, ii on osobiście uważa przeciwników politycznych za pokonanych tylko wtedy, gdy są już w grobie i dodał: „Sam tyłem skazany na 23 lata za Horthyego i oto stoję tu przed wami. Hortnyści z własnego punktu widzenia lepiej zrobiliby wieszając cnie..." Lata spędzone przez Rakosiego w więzieniu horthystow-ssim nie pozostały bez wpływu na jego stosunek do działaczy byłych partii legalnej opozycji wobec horthyzmu: HPDR czy PSD, któ- , ».l6l. Relacja Gy.Kallaiego dla autora pracy 17 maja 1984 r. 4Oj.Iallai« Ket Yllag..., s,201, 204. 5Relacja Gy.Kallaiego dla autora pracy 17 maja 1984 r. D.SulyokJ Zw«i litchte ohn« Tag, ZUrich 1948. 101 \,-rzy w czasie, gdy on i inni komuniści odczuwali na własnej skórze represje horthystowskie, uprawiali „kawiarnianą opozycję", publikowali książki i artykuły, a niekiedy zasiadali nawet w ławach parlamentu. Jak pisał Bogradi - „wiedza Rakosiego o polityczno--społecEnych tendencjach w kraju była spaczona przez fakt, że swe wrażenia zdobywał przez okulary więźnia..." W publikacjach węgierskich wiele pisano o apodyktyczncści Rakosiego, łamaniu przez niego zasad demokratyzmu, tłumieniu prób wyrażania odrębnych opinii CZJ wręcz „skłonności do tyranizowania" . Rakosi wcześnie dał wiele przykładów skrajnie arbitralnego postępowania i nieliczenie się z ludźmi. Autor znakomicie napisanej, obszernej biografii Kuna - Borsanyi przytoczył w ewej książce przykłady nader arbitralnego postępowania Rakosiego, zwłaszcza podczas kongresu włoskich socjalistów w Livorno w 1921 r. /Rakosi uczestniczył w nin jako przedstawiciel Komitetu Wykonawczego Kominternu/ i przy tworzeniu Partii Komunistycznej w Czechosłowacji. W pierwszych latach powojennych, w okresie pokojowej walki o władzę, Rakosl potrafił jednak znakomicie maskować swe skłonności do rządów arbitralnych. Swym partnerom z innych partii koalicyjnych starał się na każdym kroku przedstawić jako człowiek _kpmproniisu.. Jiył niezwykle układny i przymilny, wielu potrafił zmylić jowialnym stylem bycia i pozorami przyjaźni. Czołowym działaczom z innych partii Rakosi potrafił zaimponować swym oczytaniem, znajomością kultury Zachodu, zwłaszcza anglosaskiej, wyniesiona z dłuższego pobytu w Anglii bezpośrednio przed pierwszą wojną światową. W wystąpieniach z pierwszych lat po 1945 r. wciąż powracał do tradycji demokratycznej anglosaskiej myśli politycznej. Chętnie powoływał się na Jeffersona, Kiltona czy Killsa, względnie na tradycje angielrkiej rewolucji, od Cromwella począwszy. Erudycja i jowialny styl bycia Rakosiego sprawiały, że był on lubiany nawet w gronie oponentów z HPDR, którzy skłonni byli wierzyć, że z Rakosim dużo łatwiej mogliby się dogadać, gdyby tylko nie S.Nogradi: op.cit., 0.161. ó5?bi: Vallc^aE es tDrte'nelen /Wyzwanie i historia/, Budapcst , t. I, s. 428. i: op.cit., B. 236. 102 tyio „nadgorliwego" ministra spraw wewnętrznych Rajka i niektórych innych polityków tfPK, nie podporządkowujących się „umiarkowanej" linii Rakosiego. Hader charakterystyczna pod tym względem ryła wypowiedź posła z ramienia NFDR DezsB Putó, znanego z os-tr-.-ct ifystąpień na forua parlamentu przeciwko komunistycznemu kierownictwu Kinisterstwa Spraw Wewnętrznych. Przemawiając w parlamencie 31 lipca 1946 r. Putó stwierdził między innymi:„Jeśli kto-Kolwiet zaszkodził polityce koalicyjnej, to był nim osobiście właśnie pan minister spraw wewnętrznych!... Nie Węgierska Partia Komunistyczna, lecz pan minister spraw wewnętrznych Laszló Rajk. ...Pan minister spraw wewnętrznych mógłby wziąć przykład z sekretarza generalnego swojej partii, który jest nie tylko mądrym człowiekiem, ale również zrównoważonym politykiem, który działa w duchu polityki koalicyjnej. Z panem sekretarzem generalnym potrafimy uspółpracować, ele z panem ministrem spraw wewnętrznych Raj-kien nie potrafimy tego robić..." Zdecydowanie najpopularniejszym wśród szerszych kręgów partii był czołowy przedstawiciel nielegalnej partii w kraju - Rajk. Ti cłoćcści był on studentem najsłynniejszej węgierskiej uczelni elitarnej, tzw. Kolegium im. BBtrBsa. S wieku 23 lat został po raz pierwszy aresztowany za działalność komunistyczną. Po uwolnieniu pracował jako betoniarz. W 1935 r. był jednym z przywódców strajku w przemyśle budowlanym. Walczył w hiszpańskiej wojnie do-nowej jako polityczny komisarz jednej z brygad międzynarodowych. ?o klęsce Republiki Hiszpańskiej Rajk był internowany w jednym z francuskich obozów dla uchodźców z Hiszpanii, a po klęsce Francji w 1940 r. został osadzony w niemieckim obozie koncentracyjnym. Udało mu się jednak uciec stamtąd w 1941 r. i wrócić na Węgry. Z miejsca rozpoczął intensywną pracę organizacyjną w ruchu komunistycznym. Ponownie aresztowany, przez kilka lat przebywał w hor-thystowskim więzienia. Po uwolnieniu 10 września 1944 r. zaczął odgrywać ważną rclę w rozwoju ogólnokrajowego węgierskiego ruchu oporu, był przedstawicielem komunistów w sztabie powstańczym Baj-csy-Zsilinazkiego. Ponownie uwięziony w października 1944 r. u- 10 Hemzetgyaiesi.napłoja /Dziennik posiedzeń parlamentu/,1946, II. k5t. 31-50 aiea /t.2, posiedzenia 31-50/, 45 Ules /posiedzenie 45/, a.698. 103 ł egzekucji tylko dzięki temu, że przywódcy Partiii Komunistycznej potajemnie zaproponowali następującą umowę jego bratu -sekretarzowi stanu w rządzie faszystów nilaszowskich: jeśli uratuje od śmierci swego młodszego brata, to sam również w zamian uniknie kary , śmierci później, po niechybnym upadku rządów nilaszowskich. W rezultacie interwencji brata Rajk nie został skazany na śmierć, lecz został skierowany do obozu na teren Niemiec. Po powrocie do kraju w kwietniu 1945 r. Rajk został członkiem Biura Politycznego i sekretarzem KC WPK,a w listopadzie 1945 roku zastępcą sekretarza generalnego partii. Swą popularność w partii Rajk zawdzięczał w niemałej mierze skromnemu stylowi życia, umiejętności dotarcia do ludzi z różnorodnych warstw społecznych. Karolyi pisał o Raj ku: „Wlersyi w ludzi, kochał ich, ale gdy wymagała tego sytuacja, potrafił być t?;ardym i nieubłaganym.Bez wahań i wątpliwości nykionywał zalecenia swych zwierzchników..." Mianowany w marcu 194ć r. ministrem spraw wewnętrznych w raądzie 'koalicyjnym, twardo realizował zadania wytyczone przez kierownictwo WPK i odegrał niezY/ykle dużą rolę w rozbiciu z pomocą śroćiów administracyjnych prozachodnich sił politycznych na Węgrzech, Jego działania bezpośrednio przyczyniły się do upadku rządu F.Kagya. Ten ostatni ubolewał później, iże nie dostrzegł na czas u Rajka „nauczyciela szkolnego o przyjemnym wyglądzie", „pozornie miękkiego młodego człowieka" o skłonności do „ostrego, a nawet gwałtownego działania z pomocą rozwiązań siłowych" . Stosunkowo znacznie mniej znany od Rakoslego i Rajka w pierwszych latach po wojnie pozostawał GerB, wywierający już wów-• ZS.S największy, obok Rakosiego, wpływ na linię polityczną BPK. ~8er», późniejszy piii,vszy sekretarz KC w 1956 r., został, podobnie jak Rafcosi, oficjalnie wykluczony w 1962 r. z partii z powodu "yjątkowo dużej odpowiedzialności za deformacje socjalizmu na Wę-rzech w końcu lat czterdziestych i w pierwszej połowie lat pięć- 11I 12N 1 13„ op.cit., s.138-139. : Hit» illuziók ne'lkul /Wiara bez iluzji/, s.353. : op.cit., s.190. Budapest 104 dziesiątych. GerB po opuszczenia Węgier w 1924 r. /powrócił dopiero po 20 latach/ pracował głównie jako wysłannik egzekutywy KoBlnternu, wykonując zadania partyjne we Francji, Belgii, Hisz- • paaii, Szwecji, Finlandii, Jugosławii i kilku innych krajach. Mówił płynnie po francusku, hiszpańsku, niemiecka, rosyjsku. B za-chod-iich publikacjach często można spotkać oceny głoszące,iż GerB odegrał bardzo negatywną rolę podczas wojny domowej w Hiszpanii, gdzie działał pod pseudonimem Pedro w Katalonii .GerB ea-rzuea się przede wszystkim inspirowanie czystek ideologicznych, skrajną nadgorliwość w „tropieniu" trockistów etc. W wydanych na Węgrzech publikacjach można również spotkać się z oceną, że już wówczas w Hiszpanii Ger5 wyróżniał się podejrzliwością w poszukiwaniu domniemanych „wrogów ludu". Miedzy innymi Gero od razu poparł rzucone wówczas po raz pierwsze nieuzasadnione oskarżenia przeciw Rajkowi /o trockizm/ . Imre Gergely pisał, że GerB starał się wprowadzić zaufanych ludzi do wszystkich organizacji politycznego i wojskowego charakteru, a na czele barcelońskiego wydziału kadrowego dla spraw zagranicznych umieścił własną żonę . GerB, bardzo dobry organizator, sumienny i wytrwały,pod koniec lat trzydziestych stał się najbliższym współpracownikiem Dymitrowa i Manuilskiego w Kominternie. Od jesieni 1939 r. do końca 1940 r. GerB był przywódcą węgierskiej emigracji komunistycznej w ZSRR, reprezentował WPK w Kominternie. Miał pełne prawo wierzyć, że zostanie pierwszym sekretarzem WFK po jej zreorganizowaniu. Niespodziewane uwolnienie Rakosiego z horthystowskiego więzienia i jego przybycie do Moskwy położyło kres tym oczekiwaniom GerB, który bardzo źle zniósł konieczność usunięcia się na drugie miejsce w partii . GerB miał dużo lepsze od Rakosiego możliwości bezpośredniego dotarcia do Stalina, znał też osobiście dużo więcej czołowych działaczy radzieckich . Stał też wyżej w hierarchii Ko- 14B.Thomas: The Spanish Ciril War, Londoa 1961, s.217, 425, 622. 15 16, 17 I.Gergely: Magyarok a spanyol neppel /Węgrzy z narodem hiszpańskim/, Budapest 1977, 3.438, 441. Taaże, 8.314. Z.Yass Yiszontagsagoa..., a,50. 18Taaże, s.50. 105 minternu niż Rakosi. W kierownictwie Kominternn liczono się jednak z t?13* *e GerB Jest na Węgrzech relatywnie dużo mniej znany niż Rakosi, któremu władze horthystowskie dwukrotnie wytoczyły głośne publiczne procesy. GerB był najlepszym znawcą spraw gospodarczych w swej partii. Lepiej też znał się od Rakosiego na zagadnieniach teoretycznych. Znany był z niebywałej pracowitości. Przybywał jako pierwszy rano do Ministerstwa Komunikacji, którym * kierował w 1945 r. i opuszczał je jako ostatni wieczorem lub nęcą19. „Był typem purytańskiego ascety o bardzo umiarkowanych potrzebach osobistych . Równolegle jednak do zalet GerB był „nadzwyczaj uparty i chorobliwie próżny, fanatyczny i niecierpliwy, łatwo obrażał ludzi..." Wiele pisano o cechującym go lodowatym chłodzie, połączonym ze skrajną zarozumiałością, które sprawiały, że jakby niewidsialny mur oddzielał go od innych. Niektórzy uważali, że ten ponury, mrukliwy polityk był niemal pozbawiony normalnych ludzkich emocji . Sam Vas, oceniający tak negatywnie GerB, niegdyś drugi po nim co do znaczenia w życiu gospodarczym polityk IYPK, był jakby całkowitym przeciwieństwem jego charakteru. Na tle szorstkiego, mrukliwego ascety i fanatycznego doktrynera GerB Vas rysował sig jako typ bon vivanta w życiu towarzyskim, a w pracy człowieka saw-sze skłonnego do elastycznych, niekonwencjonalnych inicjatyw gospodarczych. Vas, który, podobnie jak Rakosi, tp?dził 16 lat v; horthystowsicira wiezieniu, przebywał w ZSRR w latach 1940-1944. Przybywszy pod- koniec 1944 r. na Kęgry jako jeden z pierwszych polityków emigracyjnych, odegrał bardzo dużą rolę w reorganizacji staw życia politycznego i gospodarczego, zwłaszcza jako koci-sarz rządu do spraw aprowizacji. Był kolejno burmistrzem Budapesztu, sekretarzem generalnym Głównej Racy Gospodarczej, a pćź-przewodniczącym Krajowego Urzędu Planowania. 19, 20 21 22 K.Karolyi; op.cit., s. 353. eradi: op.cit., s. 186. .Vas: yieąontagsśgęs..., s. 52. •'•/ Politikus palyafc..., s. 231. urkĆ! op.cit., s. 137. Por. także ;: GerB Erab 106 to daiałaczŁJSPK, którzy odegrali szczególnie poważną rolę * "trudne;; walce pierwszych lat okresu powojennego, należał Revai, czołowy ideolog rartii Komunistycznej, obdarzony dobrym piórem kryty e i publicysta, autor wielu znanych zarksistowsłcich analiz rfgiersiciego rozwoju historycznego i literackiego. ?o powrocie do era;u * 1944 r. Revai został członkiem Biura Politycznego i sekretarzem KC 'L?K i odegrał decydującą rolę w kształtowaniu polityki kulturalnej partii. 7? pierwszych latach po wojnie Revai niemało zrobił dla przyciągnięcia do partii dużej części starej inteligencji. Stopniowo jednak, zwłaszcza po umocnieniu w 1948 r. ni-czya nienal nie ograniczonej władzy Revaiego w dziedzinie kultury, na polityce kulturalnej coraz negatywnie j odbijały się niektóre ujemne cechy jego osobowości. Biograf Kadara lasalo Gyurkó pisał, że Eevai był „dobrym publicystą politycznym, a zarazem sztywnya ideologiem, grubianinem,™ typeifl" tyranskim..." Ogromnie pewny siebie,, 'zarozumiały, traktował jak powietrze ludzi uważa- 24 nych przez siebie za mniej ważnych . Spośród dawnego krajowego kierownictwa Partii Komunistycznej najważniejszą, obok Rajka, pozycję we władzach V?PK uzyskał Janos Kadar , wybrany w maju 1945 r. członkiem Biura Politycznego i sekretarzem KC WPK. Kadar od siedemnastego roku życia brał udział w ruchu robotniczym, l latach trzydziestych był parokrotnie aresztowany. V/ latach 1940-1941 brał udział w reorganizowaniu nielegalnej Partii Komunistycznej na terenie kraju. Od maje 1942 r. był członkiem jej KC. V kwietniu 1944 r, próbował się przedostać przez granicę do Jugosławii, aby nawiązać kontakty z przywódcami jugosłowiańskiej partyzantki komunistycznej. Został schwytany na granicy. Ha jesieni 1944 r. Kadarowi udało.się zbiec z więzienia i przedostać do Budapesztu, gdzie kontynuował działalność w nielegalnym ruchu oporu. W 1945 r. przez pewien czas pracował jako zastępca komendanta budapeszteńskiej milicji, później jako sekretarz budapeszteńskiej organizacji partyjnej, a od jesieni 1946 r. jako jeden z dwóch zastępców sekretarza generalnego -partii. Pomi- L.Kanasi: Emlekezetbol /Ze wspomnień/, Budapeat 1983, s.228. Por. szerzej L.Gyurkó: op.cit. .i 107 tej wysokiej funkcji Kadar był wyraźnie spychany w cień przez dominującą w S"PP grup? polityków: Hakosiego, Gerti, Farkasa i Re« Autorzy różnych publikacji naukowych i relacji pamiętnikarskich zgodni są w wyjątkowo negatywnej ocenie Farkasa, zastępcy /obok Rajka/ sekretarza generalnego KC WPK od 1945 r. Rs, ogół nie przyznaje mu się żadnych większych zdolności. To Farteas jako odpowiedzialny za sprawy bezpieczeństwa członek Biura Politycznego ' KC Y.ęgierskiej Partii Pracujących /taką nazwę - przypomnijmy - nosiła Partia Komunistyczna po zjednoczeniu/ odegrał szczególnie negatywną rolę w brutalnym łamaniu praworządności ! na Węgrzech /tzw. sprawa. Rajka etc./. Jak pisał Gyurkó: „Historia przydzieliła Farkasowi na j straszniejszą rolę - rolę kata..." _JPrzed jirzy-tyciem na V,'ęgry w listopadzie 1944 r. Farkas, który urodził się w KoszycBch, działał jako członek Czechosłowackiej Partii Komunistycznej i r tarcze trały m stopniu znał węgierskie stosunki wewne-trzce. v;ećiug_wspomnień Vasa, Farkae zawdzięczał nadspodziewanie wysoką funkcję w kierownictwie KPK uzyskaną w 1945 r. tylko temu, 27 że od początku działał na Y/ęgrzech jako człowiek Berii . Partos, który przez prawie pięć lat /od września 1S48 r, do lipca 1953 r/, poza członkostwem Biura Politycznego, pełnił również funkcję ministra obrony, odegrał szczególnie dużą rolę w inicjowaniu sfingowanych oskarżeń przeciwko wyższym dowódcom armii, które doprowadziły do wyroków śmierci i egzekucji. Prawą ręicą rnrfcasa podczas najgorszych wypaczeń tzw. okresu Rakosiego siaL^ig_czł_gae.k kięro^nj-cjtwa krajowego Partii Komunis-^tycsne,i od^l_24J_,rp_ku - Peter, krawiec z zawodu. Jeszcae n latsch •lęazy wojennych powierzono mu zadanie łyykrywe-nia przenikających <3o partii prowokatorów. Zv.ia.jana z tym wieczna potrzeba czujności i podejrzliwolcj bardzo zaciążyła na całej jego osobowości. v ' • ' ' f » tdar opowiadał, iż: „Tuż przed wyzwoleniem Gaoor Peter powie- ział mi któregoś rasu, że chciałby w przyszłości kierować poli-cin polityczną. Nie mogłem tego zrozumieć. Jeśli partia deleguje mnie, abym był policjantem, to będę to -robić, tak jak to faktycz- 26 Tamże, s. 138. s: Viszontagsago3. . . , 3.708. -ie rcbiłes. Dlaczego jednak ktoś sań aspiruje do tego, aby być •~6 Później okazało się, że Peter od dawna marzący o karierze politycznej stał się winnyn nader ciężkich wypaczeń w dziedzinie praworządnościjako szef Lydziału'Ochrony Państwa /tir. AVH/. . T.'ażną rolę w pierwszych latach powojennych, jako członek 3iora Politycznego KC ?.PK, kcaanistyczny minister rolnictwa,a po-te= spraw wewr.etrsr.ych, wreszcie przewodniczący parlamentu odegrał J."asy, który przybył na '.Vęgry pod koniec 1944 r. po wieloletniej enigracji. Członek Partii Komunistycznej po 1918 r. /wal-czji w wojnie dcnowej w Rosji jako żołnierz Armii Czerwonej/ po powrecie na 7.ęgry horthystowskie organizował radykalny ruch chłopski z ramienia Partii Konunietycznej. W 1928 r., uchodząc przed aresztowanie- udał się na emigrację. Przea 15 lat przebywał w Z2?3. 3ył jednyn z kierowniczych działaczy lliędzynarodówki Chłopskiej. Jako specjalista od spraw rolnych naucse.ł na jednej z moskiewskich szkół wyższych, później pracował vi Instytucie Rolnictwa, siele publikując w fachowej prasie rolniczej. Po powrocie na ••ęsrj zyskał sobie popularność wśród chłopów jako minister rolnictwa, który wprowadził w życie dekret o reformie rolnej.Ha ogół relacje na terat I.ltegya zgodnie stwierdzają, że był on bardziej typem uczonego niż polityka i choć nią? uzdolnienia kierownicze, po Drałowało mu energii i zdecydowania .Z tych właśnie powodów został cćwcłasy przez Partię Komunistyczną ze sprawowanej praez kil-L& r.iesięcy /od listopada 1945 r. do marca 1946 r./ funkcji ministra spraw wewnętrznych. Uznano, iż okazał się nieprzydatny na tya stanowisku do zadań stawianych przez partię. Jak wynika z nakreślonego wyżej obrazu sylwetek czołowych polityków Ti'px w pierwszych latach po^7ojenr.ych w kierownictwie partii od pcczątku zdecydowanie dcminov, 5er(J, Parkasa. 109 ^ dawnego kierownictwa krajowego czasów wojny, przewyższali • h doświadczeniem i dużo lepszą znajomością problemów międzyna-dowego ruchu robotniczego. Równocześnie jednak dużo słabiej a d'iałs.°zJ' krajoT?ych znali stosunki wewnętrzne na Węgrzech. T/szyscy czterej czołowi przywódcy BPK, członkowie tzw. „Czwórki" rządzącej krajem w latach 1948-1953: Rakosi, GerB, Farkas i Revai przybyli ra Pęgry po dłuższym pobycie na emigracji, oderwaniu od warunków krajowych. Rakosi spędził 16 lat w więzieniu horthystow-skim /od 19^5 r. do 1941 r./, następne 5 lat prceiył na emigracji B ŁoRR. Gerb przez ponad 20 lat przebywał na emigracji poza Kegra-mi /w ZSRR, Belgii, Prtacji i Hissppnii/. Parkas prsybył na Węgry po 23 latach działania w ruchu komunistycznym ri granicą /w Czechosłowacji i ZSRR/. nevai wr»,w-'ł na V,ęgry po 11 latach emigracji /w ZSRR, Czechosłowacji, Polsce, Szwecji i znów ZSRR/. Zastanawiając się nad genezą szczególnie ciężkich wypaczeń okresu kultu jednostki na Węgrzech, liczni historycy węgierscy wskazują na negatyrne skutki zdominowania kierownictwa w kraju cd pierwszych chwil po wyzwoleniu przez działaczy przybyłych z zagranicy, nie doceniających konkretnych specyficznych węgierskich uwarunkowań. Jak piszą na przykład autorzy dwutomowej historii Kęgier: „Już w 1945 r. wytworzyła się niezdrowa sytuacja - ukształtowana j»bkół Matyasa Rakosiego wąska grupę, opierając się na faktycznie istniejącym autorytecie i monopolizując dla siebie związki z ZSHR i KPZR - zagarnęła najwyższe stanowiska w partii, spychając w cień byłych przywódców nielegalnej partii, działających w krt.ju i dysponujących największymi doświadczeniami w walce klasowej, la niezdrowa sytuacja, ukształtowana w kierownictwie partyjnym, miała doprowadzić do szczególnie cirLtich n^-tępstw w późniejssych labach"3 . Szef zarządu politycznego anr.ii węgierskiej przed 1956 r., a PO 1956 r. między innymi przewodniczący Centralnej KoniisjJ. Rewizyjnej KC Y/CPR KÓgradi pisał w pimłętnikacr, iż do negatywnych Konsekwencji n życiu wewnątrzpartyjnym doprowadził faict.iż „Biuro Zagraniczne uważało się za jedynie miarodajne kierownictwo par- KPZR wówczas nosiła nazwę WKP/b/. 32 , ^asyarijre2^g ttłrtenete. Szerk. E.Molnar /Historia Uegier. Red. Ł"«olnar/, Budapest 1964, t.2, s.489. 110 tii. -scs jest prawda. Czy nie był to samowolny wybór ze • strony iiliu r-.^ąc'.-ci: ze granicą komunistów? Niewątpliwie tak. Kależało rcsiez już w pierwszych tygodniach po wyzwoleniu w kraju stworzyć •-••-zzs.si*;t kierofn-ictwo z proporcjonalnie dużym udziałem krajo--~cr. tDvrsr:7scv i drTiero później rybrać ostg-teczne kierownictwo. Jei^ai grupa ttcnunistó* działająca w Związku Radzieckim już tam ;decydcwał&, że po powrocie do krają przechwyci kierownictwo w cartii, niezależnie od tego, jakie mar.y kadry w kraju i niezależnie id ;e;' zr.ajc-eśei stcsur.LÓ* r; kraju..." K rezolucji KC ifSPR z sierpnia 1SÓ2 r., analizującej najważniejsze, specyficzne wę-sisrskie przyczyny Trypacneń, na pierwszym miejscu zaakcentov,'ano te, że „członkowie kliki Rakosiego jeszcze przed wyzwoleniem postanowili, że przywłaszczą sobie kierownictwo partii. Po zwycięstwie dyktatury proletariatu celen ich była rozbudowa swej władzy osobistej, którą potem próbowali kurczowo utrzymać, nie licząc się z jaki-iikolwiek zasadar.i ideowymi. Wkroczyli aa drogę politycznego a-ia-iturnictwa, oderwali się od mas członkowskich partii, •54 cl r^s lud owy et" . Jeden z członków tzw. grupy moskiewskiej w kierownictwie n?X - Yas pisał: „...Uważani za konieczne zaakcentowanie w tym niejscu, że po naszyć powrocie na Węgry pojęcie 'grupa raoskiew-sis.' r.iało tylko i wyłącznie geograficzne znaczenie. Oznaczało to .jedynie, że wróciliśmy z Koskwy. Jako emigranci polityczni mie-liśsy f stolicy ZSRH dosiranałe warunki i czas na wzbogacenie swojej -iedzy. Do3zliśrr.y do dośr/iadcseń wynikających ze wzajemnego uzupsisiania się teorii i praktyki. Staraliśmy się to wykorzystać p: p;-Brocie do donu. Przekazać tym, którzy byli w kraju. Pojęcie 1 grapy nosicienskiej' nabrało ps jorat;;?mego znaczenia dopiero później z tego szsl^du, ŻG przywieźliśmy i wprowadziliśmy w naszym fcraju st%li.ior;.3^ie ~;-a5zenia, do których doszło T; ZSRR po śasier--:i Ler.ir.5. ,."•'' :.' tonie wsposnieu: „Powrót do kraju 1944" Yas pi-sa> o negatywnych skutkach, do których doprowadziła „całkowita i adi: op.cit., s.152-153- -' ?:r. tekst rezolucji KC SSPR - „Iiepszabadsag" z 19 sierpnia 1352 r. '""Por. Z.7as: Koje burzliwe życie /fraekład T.Olszańskiego/, „Łi-tsritars" 1383, nr 2, s.17. przy 111 tłaczająca supremacja grupy moskiewskiej..."^ Przywódca Na-ij Partii Chłopskiej - Veres opisywał we wspomnieniach swe zaskoczenie faktem, jak niewielu spośród dawnych krajowych działaczy komunistycznych, z którymi współpracował w czasie wojny, dostrzegał na ważnych stanowiskach po 1945 r. I komentował:„W ma-kiawelistycznej i bizantyńskiej logice grupy Rakosiego byli oni traktowani jako naiwni humanistyczni komuniści,.."" Z dawnego krajowego kierownictwa partii,działającego w podziemiu, faktycznie znaczące pozycje w partii przyznano tylko Raj-kowi, którego jpóźnie.i aresztowano ijjtracono po3™Iłingowanymi oskarżeniami i Kadarowi,późnięj również bezpodstawnie aresztowanemu i skazanemu na dożywotnie więzienie. Innych dawnych członków krajowego kierownictwa jak Donatha, Laszlo Gacsa, Mihalya Tótha, józsefa Skoinilća czy Śandora Szekeresa cc pceaątku odsunięto na snniej znaczące stanowiska. Później wssysr;1 zostali aresztowani na podstawie fałszywy cii oskarżeń. Doszło do takiej cytuacji, że wszyscy trzej jeszcze żyjący członkowie 5-osobowego KG \VPK z 1941 roku, to jest Skolnik, Gacs i Toth zostali aresztowani w tzw. o-kresie Rakosiego. Od początku odsunięto na boczne tory jednego z założycieli Węgierskiej Partii Komunistycznej w 1918 r. - Z.Szanto. Zarówno w relacjach pamiętnikarskich, jak i w różnych opracowaniach historii pierwszego okresu działania zreorganizowanej Partii Komunistycznej w 1945 r. pisze się o bardzo negatywnych skutkach lekceważenia, z jakim Rakosi odnosił się do przywódców z krajowego kierownictwa partii . Historycy węgierscy zwracają uwagę, te od początku po przybyciu do kraju Rakosi nie znalazł słowa pozytywnej oceny pod adresem krajowych przywódców partii-39. -^1S„°CJ!?.?, działalnóści w kraju Rakosi ograniczył do niesłusznych, ostrych krytyk pod adresem przywódców krajowych za rozwiązanie Z.Yas: Hazateres..., s.146. P.Yeres: Szarszó, Budapest 1971, B.14€. 38 i:^.urko: op.cit., s. 141 i G^.Kallai: Ket vilag..., s.94; A. He- tedlia: op.cit., s.45. 39j tńi!r'en: R4k°oi Liatyas /w:/ Politikus palyak..., B.56-57. Por. malcze Gy.Kallai: Ket vilag..., s.203. 112 Partii Koauaistyeznej ir 1943 r. i przekształcenie Jej w Partię p,>. c::i. rsdsbn^ ton lekceważenia i złośliwych pouczeń cechował sto^ f< f\ sunę i 3er5 i Sevaiego do przywódców krajowych* . San Eakisi przytył na '.Yęgry z przekonaniem, że Kęgrzy stali s;? w d:óie Hertfcyegc „narodem faszystowskim" . Dowodem......"tego ział syć brak silnego zorganizowanego ruchu oporu,rozwinięcia ta-iisj iralki partyzanckiej jak w Jugosławii czy na Słowacji, nie-u=iej«.tnośe doprowadzenia do wyjścia z wojny, tak jak w Rumunii. Się dostrzegając w ogóle własnych błędów, Rakosi i skupieni wokół siego politycy od początku obciążali węgierskie społeczeństwo wyłączną winą za wszystkie zjawiska negatywne. Przegranie wyborów w listopadzie 1945 r. jeszcze bardziej umocniło w Rakosim przekonanie, że oa do czynienia z narodea faszystowskim, „co stało się ćiaa usprawiedliwieniem dla podejmowania najbardziej represyjnych posunie;..." 29 listopada 1946 r. w roznowie z posłem araerykań-skias w Budapeszcie H.?.Arthurera Schoenfeldera Rakosi stwierdził, że: „S jego opinii, 24 lata rządów faszystowskich uczyniły naród węgierski niezdolnym do zrozumienia demokracji, stąd tęgrów trzeba uczyć zasad demokratycznych siłą, jeśli tylko to będzie nie-siedne..." ' Lekceważący stosunek Rakosiego i innych działaczy przyby-iysa z emigracji do efektów działalności przywódców w kraju, od-sjnięcie większości z nich na boczne tory sprawiały, że w polityce :;?L nie potrafiono należycie skorzystać z ich doświadczeń we współdziałaniu•L Lanymi partiami, z różnymi środowiskami społecznymi. Już w tyn czasie zaznaczyły się różnice pomiędzy politykami przjtyiyal z emigracji a przywódcami krajowymi. Według Kallaiego: „Słownym powodem różnic było to, że przywódcy, którzy wrócili z nie posiadali doświadczeń walki politycznej, społecznej 40, ly.Kallai: Ket vilag..., a.203-204i Ł.Gyurko: op.cit., s.1440. 24 sąja 1984 r. 4ZlL.3yirkó: op.cit., 8.137. j i Według t*legr«nu A.?.A.3choenfelda do sekretarza stanu USA 30 iiBtop=.da 1946 r. i SOS 1946, t.VI, s.346, 113 klasowej związanej z dążeniami do stworzenia jednolitego frontu rodowego, nie znali wewnętrznej logiki tej walki. Ky natomiast aźnie w niej wyrośliśmy..." Rakosi, nie znający stosunków w kraju i poszczególnych działaczy politycznych z innych partii,%m bardziej był skłonny traktować ich z podejrzliwością. O tych samych politykach - pisarzach ludowych jak Yeres czy Imre Kovacs, z którymi krajowi działacze partii potrafili dobrze współpracować w najtrudniejszych czasach, Rakoei wyrażał się, że są to politycy nastawieni anty robotniczo, antysccjalistycznie. .."* TC socjaldemokratach widział on głównie ukrytych zdrejców klasy robotniczej, których trzeba będzie prędzej czy później zdemaskować.Pisząc o negatywnych uprzedzeniach Rakosiego do innych partii koalicyjnych już w 1945 r., o traktowaniu przez niego polityki szerokiego frontu ludowego tylko jako przejściowej, taktycznej „drogi okrężnej", Kallai podkreślał, iż „dowodzi to,że kult jednostki, łamanie praworządności i wszystko te, co za &ofcn pociągnęły, nie spadły przypadkowo na ziemię. Ta straszliwa epoka społeczna nipła ewoje wcześniejsze naroślą: gdzieś powstawały ich zalążki, rozrastały się, ropniały, aż wydostały się na powierzchnię i zaczęły dzieło zniszczeniu..." Kallai uzasadniał również konieczność zwrócenia uwagi na analizę powstawania tych „zakaźnych ognisk zapalnych" , które później doprowadziły do tak wielkich szkód w latach 1946--1956 już w początkowym okresie ich powstawania w 1945 r. g»_ Niezależna Partia Drobnych Rolników a/ Hasła programowe Ha przełomie wiosny i lata 1945 r. NPDR stopniowo przekształciła się w głównego rywała Partii Komunistycznej, a zarazem czołowego rzecznika orientacji prozachodniej na Węgrzech. Przeciwstawiając się radykalny- przekształceniom gospodarczym ł spo-ecznym, Di-obni Rolnicy na każdym kroku akcentowali potrzebę aa-ewnienla stabilizacji i spokoju w kraju wyczerpanym wojną. Jed- 44~~ 45, 46, Gy.Ka'llai: Ket vila'g..., s.200. , B. 94. 'Tamże, e.204, 205. 114 ^ 20 z najpopularniejszych haseł KPDR głosiło: „Wina, pszenicy, po-ksja!" S przeciwieństwie dc konuaistów.na wiosnę 1945 r. NPDR nie posiadała szerokiego,dalekosiężnego programu i opierała się głównie r.a doraźnym apelowaniu do nastrojów węgierskiej społeczności, zwłaszssa cc Je; emocji narodowych i obaw przeć konsekwencjami Tr,-:rŁr.ie rewolucyjnej „radzieckiej drogi" i perspektyw ustanowienia rządów dyktatury proletariatu. Dopiero na zwołanym w sierpniu 1945 r. kongresie KPDR spróbowaao etormułować polityczny, gospodarczy i społeczny program partii, oparty przede wszystkim na akcentowaniu potrzeby zapewnienia kierowniczej roli chłopstwu, jako najsilniejszej liczebnie węgierskiej klasy społecznej. Wypowiadając się za współpracą partii koalicyjnych, kierownictwo KPDR zaakcentowało, że „główną linię partii stanowi dążenie do utrzymania pokoju politycznego". Podczas sierpniowego kongresu wypowiadano się za „specyficznie węgierską demokracją najlepiej przystosowaną do węgierskiego ducha", akcentowano potrzebę jak najszerszego rozwoju samorządów lokalnych, „powszechnej decentralizacji"47. KPDR występowała na rzecz pluralistycznej demokracji parlamentarnej z pełnym zagwarantowaniem obrony własności-prywatnej. Powszechnie wyrażano obawy przed groźbą kolektywizacji. Bela Ko-vacs i niektórzy inni przywódcy BPDR publicznie akcentowali, iż sprawa jak najszybszej odbudowy rolnictwa Ł wzrostu produkcji rolnej powinna nieć priorytetowe znaczenie w stosunku do produkcji przemysłowej. KPER akcentowała potrzebę zbliżenia Yfegier do Zachodu i trwałego umocnienia burżuazyjnej demokracji parlamentar-nej. Domagając się wzmocnienia ochrony swobód obywatelskich,przywódcy NPDH żądali ograniczenia rozmiarów „oczyszczania aparatu ad-rinistracyjnego" z elementów reakcyjnych i w tyra celu zniesienia • Q tzw. listy B , likwidacji „trybunałów ludoT/ych", ograniczenia kompetencji milicji. W ideologii partii poważne miejsce zajmowały hasia narodowe i religijne. 47 TtSiregmozsalmafc es politikai klłzdelniek Bućapesten 1345-1947 /Ruchy masov;e i y/alki polityczne w Budapeszcie 1945-• -1947/, Bućapest 1364, s.149, 151. pozbawieni prawa do w każdej miejscowości listy B za7/ierały wykaz nazwisk funkcjonariuszy administracji, którzy ze względu na swą przeszłość czy poglądy „reakcyjne" mieli zostać pozb czynnego udziału w życiu publicznym. 115 b/ Przywódcy Zahartowana po prześladowaniach, pobytach w więzieniach hor-thyetowskich, przymusie ciągłej konspiracji, grupa przywódców Y/PK składała się na ogół z ludzi zdecydowanych, skłonnych do ostrej, "bezkompromisowej walki p wytyczone cele. W partiach dawnej legel-flg"J*'opqzy_c;;i /KPDR i PSB/. natomiast iużo. eaęsL.szj- był .„zupełnie odmienny typ działaczy i przywódcy. Był to typ człowieka kompromisu, bardziej skłonnego do szukania porozumienia za cenę znaczą-"cyćh nawet ustępstw, niż do zdecydowanej walki o jakąś sprawę. Na wielu ludziach z legalnej opozycji ciążyły skutki długotrwałej selekcji negatywnej doby hc.rthyzmu. Można do nich z całą słusznością odnieść spostrzeżenia Stanisława Css_p??sk;j.ego na temat jskut-ków długotrwałych rządów dyktatury faszystowskiej we Włoszech: „Długoletnie rządy faszystowskie w tym kraju wystarczyły do przeprowadzenia selekcji typów w dość szerokim zakresie, aby w momencie krytycznym zatrakło elementów obdarzonych rewolucyjną inicjatywą^... Długotrwały okres niewoli wyjaławia bowiem społeczeństwo z rogatych dusz... W warunkach ucisku typy oport unisty czne mają bowiem większe szansę przetrwania niż typy bohaterskie..."*' Najwymowniejszym potwierdzeniem słuszności tych refleksji Ossowekiego była sytuacja w kierownictwie KPDR. Pod koniec 1944 r. straciła ona swego najwybitniejszego przyv,ódcę - Bajcsy-Zsilin-szkiego, a od początków 1945 r. na czele partii stanął wzorcowy typ wiecznego oportunisty - kalwiński pastor Tildy. Opinie z różnych źródeł zgodne są w negowaniu jakichkolwiek v.-alorów przywód-Jzych Tildyego. Zdaniem najwybitniejszego zachodniego badacza his- srii fięgier międzywojennych i czasu wojny - Macartneya: „Tildy tył zupełnym zerem i powszechnie był za nie uważany..."50 „Czer-'ony hrabia" - Karolyi pisał o Tildym jako o „typowym węgierskim •oboszczu prowincjonalnym, o niewiele znaczącej osobowości..."^1 SŁrz Gyula Sch&pflin, były poseł ?,ęgier w pierwszych latach po- ojennych w Oslo i Sztokholmie, wspominał o „szarej, miękkiej, ża- 49 50 51 Z zagadnień psychologii społecznej. Dzieła, ' -?w / j 8 • 1 2 f • c-A.Macertney: op.cit., t.2, s.46. op.cit., s.406. t. 3, 116 issnej naturze" lildyego . Równocześnie istniały jednak cechy wyróżniające Tilcyego pośród polityków chłopskiej partii. Kależał oa niewątpliwie do najbardziej wykształconych działaczy KPDR. 0-keńczył wyższą szkół? teologiczną w Papa, Później studiował teo-Irgię na uniwersytecie w Belfaście. Umiał dobrze przemawiać, posiadał umiejętność przekonywania ludzi. Kależał do działaczy najlepiej zorientowanych w międzynarodowych uwarunkowaniach sytuacji 'i\»gier. Posiadał długoletnie doświadczenia w rozgrywkach wewnątrzpartyjnych, choć w parze z ty n szła wyjątkowo oport unisty c zna skłonność do ustępstw i kompromisów, w razie potrzeby „nawet na szkodę własnej partii..."'-' Iłldy rozpoczął działalność polityczną w 1917 r. w chłopskiej partii Ilagyataćiego Szebó. V czasie ffRR jako wikariusz był sekretarzem postępowego związku zawodowego księży. Jego zięć został stracony w czasie białego terroru po upadku TOR. Nie przeszkodziło Tó"j«dnak w późniejszej karierze politycznej Tildyego. Zostawszy wiceprzewodniczącym NPDR w 1930 r., umiarkowany proboszcz po pewnya czasie stał się jednym z niewielu polityków opozycji darzonych zaufaniem przez regenta. W licznych wystąpieniach wygłaszał całe tyrady pochwalne na cześć Eorthyego. Działacz nielegalnego ruchu komunistycznego na Węgrzech międzywojennych i doby wojny - Kallai przytoczył w swych pamiętnikach znamienną opinię Bajcsy-Zsilinszkiego o Tildyn: „Człowiek małego kalibru i jeszcze .-nniejszy polityk. Będąc przywódcą partii,nadal pozostał polityku-jącym proboszczem wiejskim. Jest to polityk pełzający po ziemi. S najlepszym razie ledwie potrafi się wznieść do poziomu drobnostkowych interesów swej partii. Nie widzi natomiast kraju, ludu, prawdziwych Interesów narodowych. Jeśli nawet czasami zrobi jeden krok do przodu, to zawsze czyni tak tylko pod naciskiem wydarzeń. 3ie on kieruje wydarzeniami, lecz to one popychają go to tu, to tani. I na ogół przechyla się ku silniejszej stronie" . Komentując t= daną przez Bajcsy-Zsilinszkiego charakterystykę Tildyego, Kallai dodawał: „W tych kilku zdaniach trafnie scharakteryzował 52Sy.SchBpflin: Szelkialtó /Wołanie na wiatr/, Paris 1933, s.101. 53I.Vića: Tildy Zoltan /w:/ Politikus paiyak..., 8.28. •* Gy.Kallai: Źletea t6rvenye /Prawo mojego życia/, Budapcst 1930, s.634. 117 przywódcę swojej partii. Jego opinia zgadzała eię ,z noją..."" Po ^jeździe przewodniczącego partii Eckardta do Stanów Zjednoczonych w 1940 r- liWy został wybrany nowym przewodniczącym NPDR. początkowo Tildy zrezygnował z jakiejkolwiek otwartej działalności politycznej KPDR i zapewniał ówczesn^ rządy o całkowitej lojalności swej partii. Dopiero wraz ze zmianą sytuacji wojennej po lądowaniu wojsk alii.nckich w Afryce i klęsce Wehrmaehtu pod Stalingradem Tildy ośmielił się na próby współdziałania e innymi partiami i środowiskami na rzecz wyjścia Węgier z wojny po| stronie Osi. Po okupowaniu Węgier przez wojska hitlerowskie w marcu 1944 r. Tildy przez 10 miesięcy przebywał w ukryciu. Zbliżył się wówczas do sił lewicy i podpisał ekces do antyfaszystowskiego Frontu Węgierskiego. Niezwykle ambitny, acz pozbawiony charakteru, Tildy zrobił w latach 1945-1946 wielką karierę polityczną,zostając najpierw premierem, a później prezydentem Węgier. Wtedy jednak również najsilniej uzewnętrzniły się różne negatywne cechy jego charakteru, „od skrajnego oportunizmu po nepotyzm, przekraczające wszelkie wyobrażenia zaślepienie na punkcie niektórych csłonków rodziny..."5 Tildy, pomimo te formalnie znajdował się na lewym skrzydle HPDR i posiadał bardzo dobre stosunki z TOK, utrzymywał bliskie kontakty z czołowymi postaciami węgierskiego kapitału finansowego i częścią prawicy politycznej. Do grona politycznych przyjaciół Tildyego należała równocześnie grupa lewicowych intelektualistów. Sam Tildy nie posiadał wigkszej orientacji w sprawach gospodarczych, nie znał się również na nowoczesnym kierowaniu partią. Szczególnie wielką popularnością na wsi cieszył się przywód-oa_ centrum KPDR - P.Uagy jatco jedyny,poaa B.Kovacsem,rolnik w wąskim kierownictwie parsii„J«den ze we^ó-łzałcżycieli KPDR w 1930 r., wybrany wówczas jej sekretarzem generalnym, niejednokrotnie ostro występował przeciwko tendencjom faszyzującym i geraanofilskim. Już na jesieni 1941 r. należał do rzadkich wówcsas na Kęgrzech osób przekonanych o tym, że Nieccj- hitlerowskie przegrają woj-• Był awoieiiaikien współdziałania wsEystkich sił antyfaszys- 55, 56 Tamże. l.Dobi: op.cit., t.2, 8.41. c-Vida: Hagy Perenc /w:/ Politikus palyak..., s.73. tuwsicich. na rzecz doorowadzenia do wyjścia 'tfęgiec z wojny prze- •* siwio ZS33 i zerwania z III Rzeszą. K marcu 1942 r. podpisał apel .fgierskiego Komitetu Pamiątek Historycznych. T7 parlamencie wy$-t?poT.ai aa rzecz utrzy:r.ania systemu parlamentarnego, zapewnienia -ozliwości działania partii Socjaldemokratycznej i związków zawo-d3wych. a 1943 r. był jednym z sygnatariuszy memorandum do pre-riera Kallayego domagającego się wyjścia Węgier z wojny i za-deiiarowanis neutralności kraju. Po okupowaniu Węgier przez wojaka hitlerowskie w marcu 1944 r. Negy zmuszony był do ukrycia się z obawy przed aresztowaniem. Gdy jednak Niemcy zagrozili uwięzieniem jego rodziny, dobrowolnie zgłosił się w siedzibie Gestapo » Pecsu. Był uwięziony od kwietnia do października 1944 r., kiedy to wraz z innymi wiezionymi politykami został przekazany przez liiemców rządowi Lakatosa. Wypuszczony po kilku dniach na wolność, wkrótce musiał znów szukać nielegalnego schronienia po sukcesie puczu ailaszowców. Jako 42-letni polityk został w maju 1945 r. mi-nissren odbudowy, a w sierpniu 1945 r. przewodniczącym NPDR.W latach 1946-1947 piastował funkcję premiera. F.Nagy był samoukiem; ukończył tylko szkołę podstawową. Był dumny z tego,że jest pierwszym chłopem trzymającym ster rządu w tysiącletniej historii ISę-gier. Bliskim współpracownikiem P.Kagya i czołowym obok niego politykiem centrum HPBR był sekretarz generalny tej partii - B. Ko- ' fe.cs, cieszący się wielką popularnością wśród chłopstwa, pamiętającego jego bezkompromisową opozycyjną postawę w okresie horthyz- L Q nu' . Relacje na temat historii pierwszych lat powojennych na ogół zgodne są co do tego, że B.Kovacs był pośród polityków KPDK osobą o największej sile charakteru. Jeden z przywódców V.'PK -Vaa, tak scharakteryzował postać B.Kovacsa w swych pamiętnikach: „Belę KoTacsa traktowałem jako posiadającego najwięcej siły charakteru przywódcę Drobnych Rolników. Szczerze pragnął współpracy ze Związkiem Radzieckim, z Partią Komunistyczną. W tym celu dotarł do krańcowej granicy swych przekonań demokratycznych.Ale ani kroku dalej..."59 Pozycję B.Kovacsa w partii poważnie osłabiały 56 59 '?or. I.Dobi: op.cit., t.2, s.246, 441, 'z.Yaa: Akkori..., s.242. 119 rozbieżności z Sildym odnośnie wyboru najsłuszniejszej tak-ttki politycznej wobec innych partii, a zwłaszcza T?PK. Zawsze sko-co kompromisów Tildy nie znosił Kovacsa, obdarzonego wybuchową naturą i otwarcie wy powiadającego swą opinię w najbardziej drażliwych sprawach. Ssczary i zdecydowany B. Kovacs nie bał się w ra-"ie potrzeby walnąć pięścią w stół przed samyia Ralcosim. W ocenie ** "°" ~ ponatha, jednego z członków krajowego kierownictwa WPK w końcowych latach wojny: „Bela Kovacs był osobą o bardzo dobrym wyczuciu politycznym, dobrym zmyśle taktycznym, nieprzypadkowo właśnie jego najbardziej pragnęła się pozbyć grupa Rakosiego. .." Ha prawym skrzydle partii sytuował się Sulyok, przes wielu uważany za najbardziej utalentowanego polityka KPER ł pierwssy kandydat tej partii na premiera rządu po wygranych wyborach w listopadzie 1945 r. Sulyok, adwokat z zawodu, niewątpliwie najlepiej wśród przyv;<5dców JJPDS orientował się w sprawach ekonomicznych i finansowych i miał szerokie kontakty w kręgach kapitału. Jego związki z siłami konserwatywnymi /sam Sulyok był przez wiele lat legitymistą/ budziły wobec niego nieufność partii robotniczych. Trzeba jednak dodać, że Sulyok już pod koniec lat trzydziestych należał do tycll nielicznych posłów do Zgromadzenia narodowego » którzy otwarcie występowali z krytyką dążeń hitlerowskich, ostrzegał przed groźbą kolonialnego uzależnienia Węgier od Niemiec. Ostro występował przeciwko przywódcy węgierskich faszystów Szalasiecu i prapozycjom ustaw antysemickich. Po okupowaniu fregier przez wojska nienieefcie w marcu 1944 r. był przez parę miesięcy internowany. Po puczu nilasaoKrskisG w październiku 1944 r. ukrywał się do marca 1945 r. Eo czoioy.-ych polityków prawego skrzydła partii należeli również ksiądz, katolicki Var,~a /ci lutego. 1946 r. przewodniczący par-lam_enty./ i So^śn Pfeiffer, który w 1244 r. odegrał sporą rolę fz? próbach koor-dy.-ip-ej i antyhitlerowskiego ruchu oporu na Wj-rzeeh, Ki^dzy czół erynii p D! i t y kura i prawego skrzydła i ce.itruci J3> najb&r:'?.-ie«; wpł^worscc a psrtii, ittiiiało .w.iele _ rozbieancści, -Ina r7i.-p.ii-;ncj« osobista. Było to -cf eicty,v.nie lo •: Dcbi™ oras Ortata-en:, cp:r;v jająccj pcstjlaton rro- '^el, Denat dla autora pracy 21 caja 1984 r. 120 grasowym CPK. Kilkakrotnie w decydujących momentach konfrontacji politycznej niędzy EPDR a WPK grupa Dobiego i Ortutayego zdecydowanie poparła stanowisko Partii Komunistycznej. Historyk B. Seabó pisał, iż w „Niezależnej Partii Drobnych Rolników znalazło się szereg takich polityków jak Istvan Dobi, Sandor Barcs, Oyula Or-tutay, Syorgy Gulacsy i inni, którz^przeciwstawiali się polityce... przywódców'właanej partii... .01 3. Partia Socjaldenokratyczna a/ Pałka o cele programową Zapewnienie sobie przez lewicę PSD zdecydowanej większości w kierownictwie zreorganizowanej Partii Socjaldemokratycznej w lutym 1945 r. miało decydujące znaczenie dla przebiegu późniejszych walk wewnątrzpartyjnych o linię programową, charakteru stosunków PSD z WPK~czy.-UPDR. Lewica raz zdobywszy władzę w partii nie dała jej już sobie odebrać, mimo że znajdowała się w mniejszości w średnim i niższym aparacie partyjnym. Przewagę lewicy utwierdził pierwszy powojenny zjazd PSD, zwołany w dniach 18-20 sierpnia 1945 r. Zasadnicze znaczenie z tego punktu widzenia miał fakt, że przygotowania do zjazdu odbywały się w decydującej mierze pod kierunkiem lewego skrzydła PSD. O tym, w jak wielkim stopniu wybrane na zjeździe władze partii różniły się od władz reformistycznej PSD sprzed 1945 r., świadczą dane wskazujące, iż w 21-osobowym kierownictwie PSD wybranym na zjeździe w sierpniu 1945 r. znalazły się tylko 4 osoby z 30-osobowego składu władz najwyższych PSD, wybranego na poprzednia zjeździe w grudniu 1942 r. W nowym kierownictwie niewielką przewagę zyskało lewe skrzydło partii, uzyskując 6 miejsc w Biurze Politycznym wobec 5 miejsc uzyskanych przez prawe skrzydło i centrum. Sekretarzem generalnym partii pozostał przywódca lewego skrzydła Szakasits, natomiast dwoma za-stępcaai selcretarza generalnego byli przedstawiciel lewego skrzy dła Antal Bań i prawego Perenc Szeder, a dwoma sekretarzami wyko nawczymi - Marosan i Yilmós Zentai z -prawego skrzydła partii. By razem ustępstw wobec prawego skrzydła PSD było potwierdzenie w 4 61 B.Szabó: llepi demokracia..,, s.147. 121 Mi klaracji sierpniowego zjazdu wierności dla tradycyjnego programu PSD z 1903 r. Równocześnie wystąpiono z hasłem „Dziś o demokrację, jutro o socjalizm" /ten ostatni pojmowany jednak w duchu tradycyjnych koncepcji socjaldemokratycznych/. V deklaracji zjazdowej podkreślono zarówno uznanie dla roli odegranej przez armię radziecką f czasie wojny, jak i zadowolenie z triumfu wyborczego Labour Party. Wyrażono również poparcie dla koncepcji Stanów Zjednoczonych Europy i projektów konfederacji narodów naddunajskich. Intensywna akcja propagandowa prawego skrzydła Partii Socjaldemokratycznej, odwołująca się do tradycyjnego programu, nie pozostawała bez efektu.Jak stwierdził Perenc Revesz,jeden z przywódców lewego skrzydła Partii Socjaldemokratycznej w opublikowanych w 1970 r. wspomnieniach: „Muszę to szczerze powiedzieć, że walka wewnątrz partii o pozyskanie icas z początku przyniosła sukces prawicy. ?zn. czerwony pas w rejonie Budapesztu znalazł się pod ich kierownictwem; poważna część wielkich zakładów stolicy ich popierała} do nich należała większość komitackich kierownictw partyjnych" . Podczas gdy lewe skrzydło partii dążyło co jak najściślejszej współpracy z V.;FK, prawe skrzydło PSD zmierzało do jej podważenia i podjęcia współpracy z HPDR. Politycznym celom prawego skrzydła PSD 'sprzyjały różne przejawy niecierpliwości i nieufności „lewackich" elementów \YPK w stosunku do socjaldenokratów. Bepomnienia czołowych działaczy lewicy socjaldemokratycznej z tego okresu przytaczają liczne przykłady dowodzące swego rodzaju współzależności pomiędzy „lewackimi" elementami w WPK a prawicą PSD ". Przejawy nietolerancyjnego, podejrzliwego stosunku „lewaków" do PSD były wówczas natychmiast wykorzystywane przez prawicę socjaldemokratyczną dla umocnienia swej pozycji i odwrotnie - przejaw? działalności prawicy PSD były akcentowane przez „lewakór-" w WPK jako dcwód, że nie możne ufać PSD, która cała jeat przesycona reformizmem i tendencjami prawicowymi. M& stosunki międcj obu partiami negatywnie rzutował fakt, « w Partii Socjaldemokratycznej niejednokrotnie publicznie wyra- 62 enie obu reaoet! o~. Gy.Marosan: op.cit., s.69, 74. 122 żano opinie głoszące, iż partia ta znajduje się * centrum między „skrajnościami" /t j. między T.'PK a HPDH/.Tego typu poglądy były for-zułowane publicznie i przez przywódców lewego skrzydła PSD, zwłaszcza w okresie bezpośrednio przed wyborami w listopadzie 1945 r. XI?dzy ianynd Szakasits oświadczył w październiku 1945 r. ^.Pomiędzy dwiema skrajnościami Partia Socjaldemokratyczna stanowi centrum, wokół którego wykrystalizuje się czysta demokracja. Hależy zharmonizować ze sobą demokracje Zachodu i Wschodu, a do tego zdolna jest tylko Partia Socjaldemokratyczna" . W ocenie Erzse-bet Strassenreiter,niemal wszystkie grupy wewnątrz PSD „traktowały jako podstawową kwestię oddzielającą ich od komunistów to, że za wszelką cenę należy obstawać przy demokracji, demokratycznych forsach i metodach, systemie rządzenia... Niemal wszyscy podzielali jednolicie opinię, że zarówno wewnątrz partii, jak i we władzach, powinno być miejsce dla opozycji, dla przeciwstawnej opinii i nie było mowy o tym. żeby mógł się ukształtować kult jednostki wokół Szakasitsa...11 Są politykę PSD negatywnie rzutował, tradycyjnie już od początków XX wieku cechujący węgierską socjaldemokrację, brak należytego zrozumienia dla problemów węgierskiego chłopstwa. Znajdowało to odbicie w przemówieniach licznych działaczy PSD, podsycających nastroje antychłopskie. Nawet u części działaczy lewego sirzydła Partii Socjaldemokratycznej spotykało się różnego typu jprzeczsnia wobec chłopów, niedocenianie ich roli w przemianach spcieczno-gospodarczych, przesadne podkreślanie „reakcyjności" różnych odiamów chłopstwa. b/ Przywódc; W Partii Socjaldemokratycznej, która poniosła wyjątkowo ciężkie straty osobowe /zwłaszcza w aparacie kierowniczym/,w 1944 r. brak było jakiejś nadającej ton osobowości politycznej, dominującego talentu przywódczego. Przez cały okres od końca 1944 r. aż do zjednoczenia z BPK w 1948 r. w PSD trwały dramatyczne zma- Cyt. za B.Szabó: Uepi demokracia..., s.158-159. S.Strasaenrei^er: Kegyaltozott kBrlilmenyek /Zmienione okoliczności/, „Historia" 1985, ar 2, s.24. 123 gania miedzy prawym skrzydłem partii,skupionym wokół ludzi z dawnego przedwojennego kierownictwa PSD i centrum a lewicą domagającą się ścisłego współdziałania z V,PK. Lewicy w PSD przewodzili Bań i Szakasits. Pierwszy był bardzo dobrym organizatorem, człowiekiem czynu, drugi działalność polityczną łączył z zamiłowania-mi literackimi,był poetą,pisarzem i publicystą.Urodzony w 1903 r. Bań, metalowiec z zawodu, już w wieku 14 lat włączył się do działalności w ruchu robotniczym. Po klęsce Węgierskiej Republiki Rad Bań przez cały okres międzywojenny działał w ruchu socjaldemokratycznym na przyłączonej w 1920 r. do Jugosławii Wojwodinie.W 1941 r. został na pół roku internowany po wkroczeniu wojsk węgierskich na tereny Wojwodiny. Po uwolnieniu przeniósł się do Budapesztu, gdzie w 1943 r. został wybrany jedRj-m z A sekretarzy, kierujących budapeszteńską organizacją socjaldemokratyczną. Od marca 1944 r. ukrywał się, prowadząc działalność nielegalną. W pierwszych miesiącach 1945 r. odegrał ogromną rolę w umocnieniu wpływów lewicy w zreorganizowanej partii. Bań uniemożliwił objęcie najważniejszego stanowiska w partii przez przywódcę prawego skrzydła - Sze-dera, w latach 1942-1944 pełniącego funkcjie sekretarza generalnego PSD.Y/ styczniu 1945 r. Bań został wybrany przewodniczącym Tymczasowego Komitetu Rykonawczego PSD. Bań nadawał ton na pierwszym rozszerzonym posiedzeniu KC PSD w.maju 1945 r. i na pierwszym powojennym zjeździe PSD w sierpniu J1945 r. /został tam wybrany zastępcą sekretarza generalnego partii Szakasitsa/. Według wspomnień Ijarosana, Bań w 1945 r. „faktycznie kierował sprawami partii. ..", „...Bań w tym czasie okazał się idealnym przywódcą. Szybko wysunął się do przodu. Zintegrował lewicę socjaldemokratyczną pod względem ideowym i pgłitydznym..." Przez prawie trzy lata od czerwca 1945 r. kierował Ministerstwem Przemysłu. Opowia-ćając się za ideami marksistowskiego rewolucyjnego socjaldemokra-tyzmu 3an od początków 19*15 r. był zdecydowanym rzecznikiem ścisłej współpracy z Partią Komunistyczna?7. Później jednak, począwszy od drugiej połowy 1946 r., na tle różnych konfliktów pomiędzy przedstawicielami PSD i KPK Bań stopniowo zaczął przechodzić na Posjcje coraz bardziej krytyczne wobec WPK. 67 Jy.Marosan: op.ctt., 6.59, 65. Antal palyak..., s. 120, 124 Drugim przywódcą lewego skrzydła PSD był Szakasits,. 75-let-ni wówczas polityk, miał w 1945 r. za sobą ponad 40 lat działalności w ruchu socjalistycznym. Szakasits, autor wydanego w 1926 r. tosu poezji „falczące pieśni", już od 1918 r. członek redakcji dziennika socjaldemokratycznego „Neoszava", został skazany na parę lat więzienia w latach 1920-1923. Od 1925 r. był członkiem kierownictwa Partii Socjaldemokratycznej. Do końca okresu międzywojennego jego postawa polityczna na ogół odpowiadała oficjalnej re-fornistycznej linii PSD, a w jego oświadczeniach nierzadko pojawiał się ton ostrych polemik z komunistami. W listopadzie 1938 r. Szakasits niespodziewanie awansował na stanowisko sekretarza generalnego PSD. Awans Szakasitsa nastąpił w dość specyficznych warunkach okresu - w związku z godzącymi w Żydów przepisami prawa z 1938 r., które uniemożliwiało dalsze sprawowanie kierowniczych stanowisk w partii przez przywódców żydowskiego pochodzenia. W pierwszych^latach wojny Szakasits początkowo nie wykazywał zbytniego radykalizmu, ale na łamach redagowanego przez niego „Kep-szava" umożliwił druk artykułów pióra zakonspirowanych członków WPK. Jeszcze w 1943 r. odrzucił jednak ofertę współdziałania PSD ł 7fPX, wysuniętą przez Kadara . Po okupowaniu Węgier przea wojska hitlerowskie w marcu 1944 r. Szakasits współdziałał w uformowaniu nielegalnego Prontu Węgierskiego. 10 października 1944 r. podpisał wraz z występującym w imieniu WPK Kallaiem porozumienie o współdziałaniu PSD i BPK. Od lutego 1945 r. działając znowu jako sekretarz generalny PSD /po odsunięciu z tego stanowiska w latach 1942-1944/, Szakasits był dalej rzecznikiem bliskiej współpracy z 7/PK. Rakosi uważał Szakasitsa za „romantyka*, który nie ca zdolności kierowania tak, aby utrzymać dyscyplinę w partii..." 9 Równocześnie zaś oceniał, że Szakasits łatwo ulega wpływom i jest „trochę próżny", toteż należy „zalecać się doń i komplementować go tak, jak piękną dziewczynę..." Taktyka ta okazała się bardzo trafna. Bliskim związkoa Szakasitsa w Y/PK sprzyjał jego zięć Pal Schiffer, komunista z przekonania. Szakanakłonił Rakosiego, aby pozostawił Schiffera w PSD w intere- Dez.er.y: op.oit,, s.7i L.Gyurko: op.cit., s.120. 68P. 9Ż.Sehifferne Szakasits: Pent ea lant 1945-1950 /W górze i dole 1945-1950/, Budapeet 1985, s.1o6. 70<ły.Kallai« "e't vllag..., s.93. i, ~ 125 «ie umocnienia lewicy socjaldemokratycznej l współpjracy między pSD iWPK71. Później przy jakiejś okazji Rakosi żartował, ii to wielka szkoda, że Szakasits ma tylko jedną córkę. Gdyby miał ich bowiem wi?oc3 - »<5wi3t - to „otoczylibyśmy go zięciami-komunistaml i tak rozwiązalibyśmy problem jedności robotniczej..."72 Do czołowych działaczy lewego skrzydła PSD należał Ries, adwokat z zawodu. Uczestnik walk Węgierskiej Republiki Rad,był później obrońcą w licznych procesach politycznych okresu horthys-towskiego. W 1933 r. został wybrany do krajowego kierownictwa PSD. Od lipca 1945 r. był ministrem sprawiedliwości. B walce między lewym i prawym skrzydłem PSD stopniowo coraz bardziej rosła pozycja Marosana, zdecydowanego zwolennika jedności działania PSD z PPK. Uarosan - piekarz z zawodu, typowy mówca wiecowy, miał dużą łatwość w trafianiu swą argumentacją do prostych robotników. Do lewego skrzydJ-^ partii należeli również działacz PSD z Miskolca Ronai, od lipca 1945 r. minister/aprowizacji, publicysta Pal Justus, odpowiedzialny za sprawy propagandy partyjnej i agitacji, ekonomista Imre Vejda,klerujacy biurem Szakasitsa dziennikarz Zoltan Honrath oraz urzędnicy Revesz i powyżej wspomniany Schiffer. Hf porównaniu z lewicą PSD prawe skrzydło partii było w pierwszej połowie 1945 r. bardzo znacząco osłabione. Jak już wcześniej wspomniano, właśnie prawe skrzydło partii poniosło najdotkliwsze straty w końcowym okresie wojny, zostając zdziesiątkowane praez represje hitlerowców i nilaszowców. Obok śmierci takich czołowych przedstawicieli prawego skrzydła PSD jak Illes Ho-nus, Łaj os Kabók czy Sandor Karacsonyi, do słabości tego nurtu przyczyniła się również nieobecność na T/ęgrzech w pierwszej połowie 1945 r. czołowego przywódcy prawego skrzydła Peyera. Powrócił on do kraju po uwięzieniu v obozie koncentracyjnym w Mauthausen dopiero w lecie 1945 r., kiedy lewe skrzydło partii zdążyło już stworzyć skuteczne zapory dla jego powrotu na kierownicze stanowisko. Nie wybrano go do władz partii na pierwszym powojennym 7% 72 -chiffejjje' Szakesits: Fent..., s.87. Relacja D.Futó dla autora pracy 25 maja 1984 r. •«».Killal, Ket vilag.. , ..93. 126 zjeździe PSD w sierpniu 1945 r. Wyeliminowanie Peyera z kierownictwa PSD ułatwiło późniejsze zmagania ze znacznie raniej doświadczonymi ł przebojowymi od niego innymi przywódcami prawego skrzydła: byłya sekretarzem generalnym PSD w latach 1942-1944 - Szede-res, działaczem budapeszteńskiego kierownictwa partii Imre Szeli-giem ł dziennikarzem Istvanen Szavą, w 1945 r. redaktorem naczelnym dziennika PSD „:»epszfiva". Żaden z nich nie był wybitną osobowością polityczną. Prawdziwie wybitną indywidualnością polityczną była czołowa1 przedstawicielka centrum Anna Kethly,ciesząca się wielką popularnością w partii, świetna mówczyni i publicystka.Godna uwagi w tym względzie jest opinia o Kethly, zawarta we wspomnieniach Marosa-na, niegdyś jej zaciętego przeciwnika politycznego: „Kethly lubiłem, szanowałem i ceniłem jej imponującą osobowość, budzącą wobec siebie szacunek... Prawdziwa, polityczna osobowość. Silna, barwna osobowość... Zawsze pragnąłem, aby Kethly zajęła miejsce na lewym skrzydle, lewicy nie udało się jednak jej pozyskać..." Kethly, pochodząca z wielodzietnej rodziny robotniczej, już wkrótce po zakończeniu pierwszej wojny światowej pełniła kierownicze funkcje w PSD. Kierując się pobudkami humanistycznymi występowała w obronie uwięzionych czy internowanych przez policję Horthyego ze względów politycznych. Odgrywała bardzo aktywną rolę w walce politycznej na forum parlamentu, do 1944 r. występując blisko 1000 razy w debatach parlamentarnych. Bardzo ostro krytykowała wszelkiego typu tendencje faszystowskie i rewanżystowskie, zyskując dzięki swej odwadze ocenę, iż jest „jedynym mężczyzną w parlamencie"'*. /W latach 1922-1937 była jedyną kobiet-posłanką parlamentu/. Bardzo ostro potępiała ustawodawstwo antysemickie. Po wkroczeniu wojsk niemieckich na Węgry w marcu 1944 r. była zmuszona do ukrywania się. Wybrana w lutym 1945 r. do Biura Politycznego zreorganizowanej PSD, od listopada 1945 r. była wiceprzewodniczącą parlamentu. Zdecydowanie popierała radykalne zmiany społeczne, łącznie z nacjonalizacją przemysłu i wprowadzeniem gospodarki planowej. Równocześnie 2 tym uważała, że szczególnie istot- 3Cry.Marosan: op.cit., s.217-218. 74B.Straesenreiter: Kethly Anna /w:/ Politikus palyak..., s.248. 127 sprawą na fSęgrzech w 1945 r. jest wprowadzenie i umacnianie ieEokracji parlamentarnej. Stwierdzała, że na społeczeństwie clą-oie jeszcze ciążą skutki negatywnych przyzwyczajeń, narosłych w czasie dawnych rządów dyktatorskich i nie potrafią ich przezwyciężyć wątłe demokratyczne siły polityczne. Uważając, że główny wygiłek musi być zwrócony na budowę demokracji, sprzeciwiała się programowi przechodzenia ku socjalizmowi i zbyt ścisłym związkom w S'PK. 4. Narodowa Partia Chłopska a/ Cele programowe Specyficznym zjawiskiem ówczesnego węgierskiego życia politycznego była Narodowa Partia Chłopska, założona i w całości kierowana przes intelektualistów chłopskiego pochodzenia. Jej przywódcami byli radykalni pisarze chłopscy - „populiści": Veres, I. Kovacs i Erdei, a w skład jej kierownictwa - tzw. Komitetu Wykonawczego - od kwietnia 1945 r. do zjazdu w 1946 r. wchodzili lica-ni inni wybitni twórcy chłopskiego pochodzenia: jeden z czołowych węgierskich intelektualistów XX wieku poeta Gyula Illyes, w latach siedemdziesiątych wiceprzewodniczący światowego PEH-Clubu, pisarze: Darvas, Cezs6 Keresatury i P.Szabó, znany publicysta La-jos Jócsik. Powstała w 1939 r. Narodowa Partia Chłopska w programie swym szczególnie silnie akcentowała potrzebę tzw. węgierskiego socjalizmu. Rozbita na skutek represji faszystowskich JfPCh, od momentu swej reorganizacji w 1944 r. stanowiła „tego typu niemarfc-stosską partię rewolucyjną, która była z jednej strony trwałym ojusznikiem K7PK, a z drugiej bardzo dobrze znała stosunki na wsi, styl myślenia chłopstwa"75. Istnienie i działalność NPCh,reprezentującej interesy chłopstwa bezrolnego i małorolnego, uniemożliwiło zdobycie na wsi onopolu przez HPDR i stanowiło bardzo poważne wzmocnienie dla Komunistycznej. Eevai na posiedzeniu Biura Informacyjnego tii Komunistycznych i Robotniczych w Szklarskiej Porębie we rześnła 1947 r. stwierdził: „NPCh działa pod naszą opieką. Jej 75t I.TÓtb: op.cit., s.18. 128 sekretarzem Jest komunista, podobnie jak jeden z dwóch ministrów reprezentujących ją w rządzie. Piętnasta z jej trzydziestu dwóch posłów do parlamentu jest komunistami, ośmiu zaś sympatykami WPK..."^ Działacz* KPCh odegrali bardzo istotną role w czasie realizacji reforay rolnej. Podczas gdy ministrem rolnictwa, odpowiedzialnym za wprowadzenie w życie dekretu o reformie, był reprezentujący TPK I.Sagy; przewodniczącym Krajowej Sady do Spraw Podziała Ziemi Obszarniczej był przywódca KPCh - Teres. Spośród młodych działaczy KPCh wyszła cześć najbardziej dynamicznych ko-Bltackich i powiatowych komisarzy do spraw reformy rolnej. Współ-prace KPCh i WPK ułatwiał fakt, ze członkowie Partii Komunistycznej aa wsi w pierwszym okresie po wyzwoleniu rekrutowali się c tych samych warstw co członkowie KPCh, a wiec głównie z robotników rolnych i chłopów małorolnych. Bardzo ścisła współpraca miedzy IPZ i IPCh wywoływała próby dyskredytowania partii chłopskiej przez prawice jako „wiejskiej filii Partii Komunistycznej*'', larodowa Partia Chłopska przy całym swym radykalizmie była dość daleka od Jednolitości.podobnie jak NPDB czy PSD łącząc w sobie trzy różnorodne nurty polityczne. Obok lewego skrzydła,niewątpliwie znajdującego się pod bardzo znacznym wpływem Partii Komunistycznej', IPCh posiadała silne centrum i prawe skrzydło. Pomimo utrzymania się w latach 1944-1948 ścisłej współpracy miedzy K?Ch i WPK kilkakrotnie przejściowo dochodziło do tak silnego wzrostu wpływów prawego skrzydła w JłPCh, ii groziło zmianą linii partii i zerwaniem współpracy z WPK. 76, 'Cyt. za Or.SehCpflin: Hangary /w:/ Communiat Power in Europę 1944-1949. 8d. by li.McCauley. Łondon 1977, s.105. Prawica KPDR i socjaldemokraci w akcji propagandowej przeciwko HPCh określali jej członków Jako „gatyas kommunistak" /komuniści w szarawarach/^ od spadał noszonych prąez chłopów węgieri-skich. Por. Ł.Nanasl /ws/ Interjak a munkasegysegrBl..., s.219. TJ.Szabó stwierdził na ten tesat: „Przedstawiciele lewicy Karo-dawej Partii Chłopskiej: Jozsef Danras, Ferenc Erdei i inni przyswoili sobie koncepcje Partii Komunistycznej i - podobnie Jak w okresie wojny - w istocie njeczj głosili identyczne poglądy z komunistami*. Por. B.Szato: Sępi deaokracia..., s.151» 129 b/ Przywódcy Na czele lewego skrzydła KPCh znajdowali się dwaj pisarze światopoglądzie marksistowskim: Erdei i Darvas. Brdei był pisarzem, specjalistą od ekonomii rolnej, znanym z kilku głośnych książkowych reportaży socjograficznych , podejmujących pogłębioną analizę sytuacji społecznej węgierskiego chłopstwa. Erdei, od grudnia 1944 r. do listopada 1945 r. piastujący stanowisko ministra spraw wewnętrznych, miał poważny wpływ- na kierowanie partią, a od marca 1946 r. był wiceprzewodniczącym NPCh. Erdei szczególnie zdecydowanie występował za jak najściślejszym współdziałaniem NPCh z Vi'PK. Podobne stanowisko reprezentował irmy wpływowy przedstawiciel lewego skrzydła NPCh - Darvas, który już w latach 1935--1937 współpracował z kierowanym przez komunistów czasopismem „Gondolat". » Stopniowo coraz wyraźniejsze stawały się przeciwieństwa między rewolucyjnym nurtem NPCh a prawym skrzydłem,dążącym do przerwania współpracy z WPK l zbliżenia się do NPDR w imię „jedności chłopstwa". Czołowym przedstawicielem prawego skrzydła NPCh był pisarz i socjolog I.Kcnracs. Przeszedł on złożoną ewolucję polityczną. H początkach swej działalności politycznej w latach trzydziestych reprezentował zdecydowanie lewicowe stanowisko. Autor kilku radykalnych książek publicystycznych, współtwórca Frontu Marcowego w 1937 r., należał do założycieli KPCh w 1939 r., a od 1941 r. redagował jej pismo - „Ssabad Szó". Coraz liczniejsze zarazem były jego związki z różnymi akcjami politycznymi, inicjowanymi przez nielegalną Partię Komunistyczną. Łaj os Feher, działacz nielegalnego krajowego ruchu komunistycznego w czasie wojny, a po 1956 r. jeden z czołowych przywódców WSPR /członek Biura Politycznego KG WSPR w latach 1956-1975/ wspominał o roli I.Kovacsa pod koniec lat trzydsiestj-ii: „Imre Kovacs był duchowym przywódcą postępowo myślących studentów uniwersyteckich. Z wielkim entua-azmem czytałem jego 'Niemą rewolucję'.' Był świetnym publicystą, 79 zwą socjografia określa się na Kęgrzeeh ukształtowany w la- ica trzydziestych speoyficzr.y rodzaj literacki, łączący w so- elementy badań socjologicznych - wykorzystanie danych ata- ycznych, ankiet łtp. - z walorami literackimi, akcją, dia- A(.iglera i rysunkiem psychologicznym poetaci. •r bardzo sympatyczną Indywidualnością... ?t>znał«a ir nim fconsekwent-nego i wybitnego szermierza walki o emancypację biedoty wiejskiej, o reforce rolną"80. * lutym 1942 r. - przypomnijmy - Kovacs stanął na czele Węgierskiego Komitetu Pamiątek Historycznych. Na wiosnę tego roku Kovacsa aresztowano r id zarzutem współpracy z Angli-iaai, zwolniono go dopiero po kilku miesiącach z braku dowodów winy. Od aarca 1944 r. Kovacs ukrywał się przed nazistami. Reprezentował ifFCh w Komitecie Wykonawczym Frontu Węgierskiego, a później odegrał ważną rolę w utworzeniu Węgierskiego Narodowego Komitetu Powatańczo-Syzwoleńczego. Fatalny przypadek i nieporozumienie doprowadziły do wyłączenia Xovacsa z reorganizującego się węgierskiego życia politycznego na przełoniie 1944-1945 r. Jak pisał Laszló Hovanyecz, autor szerszego portretu I.Kovacsa, publikoxvanego T^ 1983 r. na łamach „Tarsadalni Szenle": „W grudniu 1944 r. Kovacs wyruszył z Budapesztu w stronę terenów wyzwolonych. Po drodze dostał się do niewoli radzieckiej. Ciężkim rozczarowaniem dlań stał się fakt, że radzieckie organy wojskowe nie potraktowany go jako wysokiej rangi polityka, 11 lutego 'oddalił się' i włączył do życia politycznego w Budapeszcie..." Tymczasem kierownictwo partii przejął w swe ręce Yeres. Rakosi nie lubił Kovacsa za jego niezależny charakter i podejmował działania dla zepchnięcia go wewnątrz NPCh w cięć za Yereseni, dużo bardziej skłonnym do różnych ustępstw czy całkowicie współdziałającym z WPK Erdeiem. Tak doszło do tego, że Kovac3, jeden z najradykalniejszych i zarazem najlepszych sojuszników krajowego nielegalnego ruchu komunistycznego w czasie wojny, stopniowo przechodził na pozycje coraz bardziej niechętne Hi'PK. Poza urazami osobistymi z powodu spychania go na drugi plan za poprzednio dużo mniej znanymi jako politycy: Yeresem i Erdeiem, istniały istotne rozbieżności pomiędzy stanowiskiem X.Kovar.sa a linią polityczną WPK, Z jednej strony I.Kovacs był gorącym rzecs-nikiea tzw. węgierskiej trzeciej drogi międpy Wschodem a Zachodem oraz zwolennikiem poważnych rewizji terytorialnych na korzyść Węgier, co zbliżało go, tak jak i innych działaczy prawego skrzydła 80 » t 0-T,.?eher: Igy tBrtent /Tak było/, Budapest 1979, s. 194-195. e I.Hovanjec3: Kovacs Jnre /w:/ Politikus palyak..., s.206. 131 \i " NPCh, do NPDR. Z drugiej strony, wraz z rozwojem walki politycznej w 1945 r., zaostrzającymi się tarciami o stanowiska w administracji, milicji itp. I.Kovacs zaczął wypowiadać się na rzecz rywalizacji NPCh z WPK,zamiast dotychczasowej współpracy obu partii.Dążąc do zapewnienia NPCh L-aksymalrego wzrostu wpływów, I.Ko-vacs zaczął dążyć do wyjścia partii poza jej dotychczasową bazę klasową, tj. biedot° wiejską i coraz bardziej akcentował odrębne interesy chłopstwa jako klasy. Pomiędzy tymi dwoma nurtami znajdowało się centrum, kierowane przez Veresa. Począwszy od rewolucyjnej działalności w o-kresie Republiki Rad, Veres, pomimo prześladowań ze strony władz horthystowskich, konsekwentnie walczył o interesy biedoty wiej-SKiej, e przez ponad dwadzieścia lat należał do lewicy PSD. Jako przewodniczący Narodowej Partii Chłopskiej w 1945 r., Yeres dążył do jak najbliższej współpracy z Partią Komunistyczną dla realizacji radykalnych przesiali polityczno-spoiecznych, równocześnie z tym jednak zachowując dobre stosunki z grupą I.Kovacsa, z którą łączyło go szczególnie silne akcentowanie tradycji narodowych, „węgierskcści" , przekonanie o konieczności dążenia do „odrębnego węgierskiego socjalizmu" itp. j Między stanowiskiem Yeresa la przywódcy lewicy NPCh - Erdeiego istniała istotna różnica, jeśli chodzi o sprawę uspółdzielczenia wsł. Podczas gdy Yeres był zwolennikiem utrzymania na trwałe indywidualnej własności chłopskiej, grupa Erdeiego przyszłość wsi widziała w uspółdzielczeniu. Te od-mieiuioici poglądów znalazły publiczny wyraz dopiero w 1948 r. /eros w bardzo silnym stopniu przyczynił się do utrzymania jed-. NPCh, kilkakrotnie zapobiegł w ostatniej chwili rozłamowi, tory groziłby zarazem przejściem prawicy do NPDR i wzmocnieniem i ostatniej partii. Postawa Yeresa w dużej mierze przyczyniła do zapobieżenia wysuwanym przez NPDR i popieranym przez I.Ko-i koncepcjom jak najściślejszego współdziałania obu partii skich, które mogłyby doprowadzić do stopniowej izolacji Par-Komunistycanej. Ścisła współpraca NPCh z komunistami ściągała Jią niechęć całej węgierskiej prawicy. Ze strony NPDR, obok *łownych ataków na lewe skrzydło NPCh podejmowano liczne bez-«ne próby wciągnięcia tej partii do współpracy z Drobnymi ikfani, dążąc do połączenia obu partii. Bardzo złe stosunki p&-ił? między NPCh a PSD. Działacze PSD nie mogli wybaczyć NPCh, ie stała się sojuszsikiea ich głównego rywala - Partii Komunis-t-rcrr.e; , że wsrercie !r?Ch imoźliwiało LPK, róvmej pod względem li-szeiności członków z socjaldemokratami, zachowanie dominującej pozycji na lewyo skrzydle rządzącej koalicji. Urazy socjaldemokratów wobec irBCh pogłębiał fakt pr-ejścia do niej wielu tysięcy "".•ijsii członków PSD as wsi. Istnienie ?IPCh stało się zarazem efek-~;;T.~a przeszkodą w naborze no~.vych członków PSD na wsi. Programowo is-ercacjonalistyczna PSD z nieufnością reagowała na wyjątkowo dużą rolę frazeologii narodowej w różnych wystąpieniach przywódców 5. Powikłane podział? polityczne Przedstawiony obraz partii politycznych, wchodzących w skład rządzącej koalicji w 1945 r., wyraźnie wskazuje na ogromne skomp-likcT-ar-le ówczesnej geografii politycznej Węgier. Najbardziej charakterystycznym wyrazem złożoności sytuacji w łonie ówczesnej koalicji był fakt, że główna linia podziału politycznego wcale nie przebiegała Y/yłącznie pomiędzy partiami politycznymi. W istocie rzeczy lewica ifPDR, skupiona wokół Dobiego, lewica HPCh, skupiona wesół Srdeiego i lewica PSD, skupiona wokół Marosana, Revesza i Schiffera, czuły się dużo bliższe YiPK niż prawym skrzydłom własnych partii. Z kolei prawica w PSD czy HPCh, pomimo formalnych bardzo ścisłych związków współpracy tych partii z WPK, widziała swego sprzymierzeńca głównie w HPDR." Źródeł tej sytuacji należało w dużej nierze szukać już w konkretnych uwarunkowaniach Węgier riędzywcjennych. Kallai, działający w nielegalnym krajowym ruchu OO Ico.iunistjceaya od początku lat trzydziestych, stwierdził , iż ze yzgljdu na antykomunistyczny terror systemu horthystowskiego partia liczyła o wiele więcej ukrytych sympatyków niż członków. W norr.ainych warunkach byliby oni członkami Partii Komunistycznej. 'f. vraruAk&eh terroru ci sympatycy działali najczęściej w Innych partiach /PSD czy irpER/, zgodnie z programem Partii Komunistycznej , ale starannie ukrywając swe autentyczne afiliacje ideowe z obawy przed represjami władz horthystowskich. Była to naturalna fcrrna samoobrony, a zarażeń najefektywniejsza forma pozyskiwania 82„ Relacja Qy.Kallaiego dla autora pracy 17 maja 1984 r. 133 lenników dla własnej zdelegalizowanej partii w ówczesnych wa- imkecb. Kiedy Partii Komunistycznej udało się pozyskać oficerów icrthystowskich: Palffyego i Solyona, władze partii, dążąc do po- zerzenia legalnych możliwości działania, nakazały obu oficerom wstąpió do miejskiej organizacji NPDR. Upadek horthyzmu w' 1944 r. i przejęcie rządów na Węgrzech przez lewicową koalicję otworzyły wreszcie sympatykom KPK drogę do działania we własnej partii. Znalazło to- od razu odbicie w początkach 1945 r. w przejściu znacznej części lewego skrzydła PSD i socjaldemokratycznych związków zawodowych do Partii Komunistyc» nej. Wielu sympatyków WPK pozostało jednak nadal członkami innych partii, zgodnie z intencjami Rakosiego, który uważał, że w ten sposób oddadzą oni dużo cenniejszą przysługę VTPK poprzez działania na rzecz jedności partii lewicowych. Na przykład wspomniany wyżej były oficer horthystowski Solyom, który po 1944 r. został najpierw komendantem budapeszteńskiej milicji, a później nawet szefem sztabu Armii Ludowej, początkowo w pierwszych latach powojennych formalnie pozostawał nadal w BPDK, a nawet zasiadał w parlamencie w grupie posłów tej partii. Do czołowych sympatyków WPK w HPDR należał przywódca jej lewego skrzydłaiDobi, później między innymi premier WRL.Dobł został przyciągnięty do MPDR w 1936 r.,bo liczono się, że z jego pomocą uda się wciągnąó do partii znaczną częśó biedoty wiejskiej. Już wtedy nie ukrywał przed ówczesnym przywódcą NPDR Eckhardtem, że w rzeczywistości uważa siebie za komunistę8^. W PSD od początku rzecznikami bardzo ścisłej współpracy z BPK i jak najszybszego zjednoczenia obu partii byli Karosan, Ronai, Schiffer, l. Honrath,' Yajda l Revesz. Toczyli oni zdecydowaną walkę z przeciwnikami Partii Komunistycznej i rzecznikami orientacji anglosaskiej w fSUj. Czołowym sympatykiem rpK w Narodowej Partii Chłopskiej był przywódca jej lewego skrzydła Erdei. Jak pisał Csaba Gombar w o-Publikowanym w grudniu 1980 r. szkicu o Erdeiu: „We wszystkich 'ch sprawach, które były przedmiotem znaczących sporów wewnątrz arodowej Partii Chłopskiej, czy to była kwestia Ministerstwa. Praw Wewnętrznych i milicji, wyborów, Sojuszu Chłopskiego czy no- 134 ż?e cen. ł tak dalej, Ferenc Erdei jako czołowy polityk Narodowej Partii Chłopskiej zawsze reprezentował stanowisko Partii Komunistycznej. Jako należący do liarodowej Partii Chłopskiej minister spraw.wewnętrznych oświadczył, że rękojmię demokracji widzi w tym, aby zilicja znajdowała się w rękach Partii Komunistycznej. Kiedy zaś w momencie wprowadzenia nowego pieniądza - forinta, komunista JenB Yarga oświadczył, że rozwieranie nożyc cen jest nie tylko działaniem przymusowym, ale leży również v interesie chłopów,wtedy poparł go Ferene Srdei, jako jedyny spośród chłopskich polity- „84 ków... 6. Ugrupowania mieszczańskie Partie rządzącej koalicji na kilka lat zdominowały węgierskie' życie polityczne. Pozostałe partie ł ugrupowania polityczne - aż do -pow_stania w 1946 r. tzw. Partii Wolności stanowiły stosunkowo niewielkie i pozbawione dynamizmu ugrupowania mieszczan- oc skie . Pierwszym z nich była powstała jeszcze w 1944 r, i wchodząca wówczas w skład Węgierskiego Narodowego Frontu Niepodległościowego Mieszczańska Partia Demokratyczna. Przez pewien czas na jej czele stał G.Teleki, minister wyznań i oświaty w TRH. W skład partii wchodzili przedstawiciele wielkiej burżuazji.kupców, rzemieślników, liczni adwokaci, sędziowie, nauczyciele i profesorzy uniwersyteccy, urzędnicy i lekarze. Jeszcze w lecie 1945 r. liczebniść partii nie przekroczyła jednak 50 000 osób. Podobnie jak MPD, nie zdołała sobie zyskać szerszego poparcia również Inna mieszczańska partia liberalna - Węgierska Partia Radykalna, kierowana przez Csecsyego. Partia ta powstała na wiosnę 1945 r., ale została formalnie dopuszczona na arenę życia politycznego dopiero późną jesienią 1945 r. Akcentowała swą rolę jako partii inteligencji pracującej, podkreślając szczególne znaczenie umocnienia swobód obywatelskich, swobodnego rozwoju życia intelektualnego oraz poszanowania zasad inicjatywy prywatnej i swobody gospodarczej. Ca.Combar: Ąz allamferfi Erdei Ferenc /Mąż stanu Ferenc Erdei'/, •Tiszetaj" 1980, nr 12, s.71. ftC Szerzej por. L.Izsak: Polgari ellenzeki partofc Kagyarorszagon 1944-1949 /Mieszczańskie partie opozycyjne na Węgrzech 1944-.-1949/, Budapeat 1983, s.23. 135 j>od koniec października 1944 r. utworzono Chrześcijańską De-kratyczną Partię Ludową pod kierownictwem hrabiego JÓzsefa Palf-f ego, który od lata 1944 r. brał udział w ukształtowaniu Frontu Węgierskiego i w organizowaniu ruchu oporu. Kierownictwo i nowej partii, które miało ścisłe związki z Kościołem katolickim, w styczniu i w lutym 1945 r. podjęło kolejne próby zdobycia „oficjalnego" uznania swojej partii przez partie rządzącej koalicji. Minister spraw wewnętrznych Erdei odmówił uznania nowej partii, ale wkrótce potem premier Dalnoki Miklóe udzielił zezwolenia ca jej działalność. To z kolei wywołało jednak sprzeciwy przedstawicieli partii rządzącej koalicji, reprezentowanych w-Budapeszteńskim Komitecie Narodowym /BKN/, to jest politycznego organtr Węgierskiego narodowego frontu Niepodległości, 8flgrywaj.7".ego role bardzo wpływowego politycznego forum v/spólnych międzypartyjnych dyskusji o sprawach kraju. Ugrupowanie Palffyego w następnych1miesiącach ciągle nie mogło ueyskad zgody na działalność polityczną, a w międzyczasie zyskało konkurenta w innym ugrupowaniu chadeckim, skupionym wokół Barankovicsa. B międzyczasie partie rządzącej koalicji ustaliły, że sprawa dopuszczenia do działalności nowych partii politycznych będzie zależała od uprzedniego zezwolenia tzw. Krajowego Komitetu Narodowego /KKK/. We wrześniu 1945 r. KKN rozstrzygnął rywalizację obu ugrupowali chadecbłch, oficjalnie uznając jako nową partię ugrupowanie skupione wokół Barankovicsa. KKN uważał, że rokuje ono dużo większe szansę na ewolucję ku lewicy niż podporządkowane wpływom kardynała Jozsefa Mindszentyego ugrupowanie skupione wokół Palffyego. Nowa partia nosiła odtąd formalnie nazwę Demokratycznej Partii ludowej, a częstokroć była określana jako Partia Baranko-yicsaj Partia Barenkovicsa nie zyskała sobie jednak poparcia czołowych dostojników Kościoła katolickiego, a zwłaszcza kardynała iindszentyego, którzy wyrażali niezadowolenie ż faktu, że w partej uzyskali większość katolicy o poglądach radykalnych spocznie. Brak poparcie Kościoła katolickiego i jego pomocy w po-kaniu wierzących mas do partii zadecydował, że Partia Baranko-<=sa nie uczestniczyła z własną listą w wyborach 1945 r.136 Rozdział IV 2AOSTRZ3HIB WALEC POLITYCZNEJ NA WĘGRZECH. PISaSSZS PO;.VOJ2?CfE WYBORY. .POWSZECHNE /LISTOPAD 1945 R./ 1. Początki procesu polaryzacji polityczne.1 na Węgrzech Ha przełomie wiosny i lata 1945 r. dochodzi do wyraźnego zaostrzenia walki politycznej na Węgrzech. Coraz bardziej pogłębiają się sprzecaności pomiędzy skupionymi wokół WPK siłami lewicy a SFOR, starającą się zjednoczyć wszystkich nastawionych negatywnie wobec komunizmu i radykalnych przemian społeczno-politycz-aych. Przejściowemu rozładowania sporów miedzy WPK a NPDR służyło aianowanie przywódcy centrum 3PDR - P.Nagya ministrem odbudowy 11 naja 1945 r. i zgoda partii robotniczych na pewną rekompensatę caadatów dla KPDR, wyrażającej niezadowolenie z dotychczasowego podziału mandatów do Zgromadzenia Narodowego. Rekompensata ta nastąpiła przy uzupełnieniu składu Zgromadzenia Narodowego o mandaty poselskie z najpóźniej wyzwolonej zachodniej części Węgier - tzw. Kraju Zadunajskiego. NPDR otrzymała przy tej okazji 51 mowych mandatów, WPK - 33, PSD - 33, HPCh - 20, związki zawodowe -20 i Kieszczańska Partia Demokratyczna - 3. Ustępstwo WPK w sprawie podziału nowych mandatów nie na długo zahamowało narastanie sprz&-czności pomiędzy komunistami a Drobnymi Rolnikami. Do HFDR, pier-wotaie partii o jednolicie chłopskim charakterze zaczęły napływać tysiące osób spośród innych środowisk społecznych,głównie drobno-sieszczaństwa i inteligencji. Partia w coraz większym stopniu zaczęła skupiać wszystkich obawiających się T7FK i dążących do zahamowania dalszego wzrostu jej wpływów. Coraz wyraźniej zarysowywała się opozycyjna wobec WPK platforma polityczna. Dużą część węgierskiego społeczeństwa, zmęcaonego trudnościami pierwszych miesięcy powojennych, rosnącą inflacją, pogarszaniem się warunków życia cechowały obawy przed radykalnymi przekształceniami. <5wczesne wyniki badań opinii publiczna j jednoznacznie wskazy ?/ały, iż bardzo znaczna, czjsć zapytanych uważała za najważniejszą sprawę , 137 \ Zapewnienie porządku i spokoju. Propaganda STOR znakomicie pojtra- fiła wykorzystywać tego typu nastroje, przedstawiać j się jako partia stabilizacji, przeciwna wszelkim „pośpiesznym" zmianom, grożącym dalszymi zakłóceniami i pogorszeniem sytuacji. Propaganda NPDR szczególnie wiele miejsca poświęcała eksponowaniu węgierskich roszczeń terytorialnach wobec państw sąsiednich. Działacze KPDR starali się przedstawić tę partie jako jedyną siłę konsekwentnie walczącą o maksymalne zaspokojenie węgierskich „interesów narodowych",o „granice etnograficzne" itp.Ie postulaty propagandowe NPDR zyskiwały oddźwięk u dużej części społeczeństwa węgierskiego. WPK natomiast konsekwentnie wskazywała na nierealność postulatów terytorialnych wysuwanych przez NPDR, przeciwstawiała się szerzeniu w społeczeństwie fałszywych iluzji co do możliwości poważnych zmian terytorialnych na korzyść Węgier. liniej otwarcie, w dużo bardziej zakamuflowany sposób prawica starała się eksploatować nastroje antyradzieckie, wyrażać niezadowolenie z działania Sojuszniczej Komisji Kontroli, podważała konieczność spłat reparacji wobec ZSRR i pokrywania kosztów stacjonowania wojsk radzieckich. Węgierska prawica usiłowała zakryć zasłoną milczenia odpowiedzialność za udział Węgier w wojnie przeciwko ZSRR po stronie Niemiec, za to, że jeszcze w listopadzie 1944 r. ponad milion żołnierzy i oficerów węgierskich1 walczyło po stronie III Rzeszy. Działacze WPK twierdzili, że właśnie w tym kontekście należało widzieć nałożone na Węgry w porozumieniu o zawieszeniu broni ze stycznia 1945 r. obowiązki pokrywania kosztów utrzymania stacjonujących na Węgrzech wojsk radzieckich. W pierwszej połowie 1945 r. liczebność tych wojsk oceniano na około milion do półtora miliona żołnierzy .Przesadne wydają się dużo wyższe oszacowania dawane prz«z premiera Dalnóki Miklósa na ten te- Istorija Wlengrli, w triech tomach. Otw. ried. A.I.Puszkasz, Ko-skwa 1972, t.III, s.474. 2 |or. dane z oficjalnych źródeł brytyjskich u H.Sundhauseena: Der trlussfaktor Sowjetunion In der ungarischen Innenpolitik von Ein Beitrag żur Yorgeschichte des „Kalten Krieges" /w:/ ichen Demokratie und Yolksdemokratie. Tagung veranstaltet von suropa Institut. 1-2 Dezember 1982, Munchen 1983, s.105. 138 mat^. Ha jesieai 1945 r. liczba żołnierzy radzieckich na Węgrzech . A zmalała do 920 tysięcy osób . Kalka polityczna znajdowała coraz silniejsze odbicie również na łamach prasy. Tym większe znaczenie miało więc w tej sytuacji objęcie n maju 1945 r. funkcji sekretarza stanu w urzędzie premiera, odpowiedzialnego za nadzór prasy /w tyra wydanie pozwoleń na konkretne tytuły prasowe i przydziałów papieru/ przez działacza BPK - Kallaiego. Rakosi w rozmowie z Kallaiem pod koniec saja akcentował: „Należy przejąć zarządzanie prasą. Walka teraz przesunęła się na teren prasy. Ukazuje się mnóstwo ^dzienników i nie są one wcale szermierzami ludowej demokracji. Na ich łamach grupuje się szerokim frontem reakcja i rozpoczyna przeciw nam' wielostronny atak. Musimy go rozbić. Mamy w swoich rękach dobrą broń: przydziały papieru. Hależy zagłodzić reakcyjne dzienniki. t przyszłości będziecie rozstrzygać, ile papieru będą otrzymywać poszczególne dzienniki..." 2. Konflikt o kontrole polityczną nad milicją -dyslsja Yalentinyego Głównym problemem wywołującym tarcia między WPK a NPDR była kwestia kontroli nad milicją. Narastający od dłuższego czasu na tym tle kryzys wewnątrz koalicji rządzącej osiągnął kulminację w lipcu 1945 r. Bezpośrednią przyczyną wybuchu kryzysu stał się wysunięty w Radzie Slriis^rów przez socjaldemokratycznego ministra sprawiedliwości Agostona Yalentinyego wniosek w sprawie reorganizacji milicji. Przewidywał on oddzielenie służby bezpieczeństwa /tzw. milicji politycznej/ od reszty milicji i podporządkowanie tej pierwszej nie Ministerstwu Spraw Wewnętrznych, lecz Ministerstwa Sprawiedliwości. H myśl propozycji Yalentinyego, odtąd byłaby konieczna zgoda prokuratora na aresztowanie kogokolwiek. Przedstawiony przez Yalentinyego wniosek został zaakceptowany przez Radę Ministrów większością głosów 6:4, pomimo sprze- •'Por. tamże. *Tamże, s.105-106. 5Oy.Kallai: Ket Tilag..., s.232. 139 ministrów z ramienia WPK oraz reprezentującego HPCh ministra raw wewnętrznych Erdeiego i lewicowego socjaldemokraty Bana. Był to pierwszy przypadek od chwili atworgenia^lymczasowego Risądu Narodowego, że doszło do przegłosowania WPK w jakiejś sprawie. aeriTnatychmiast oświadczył w imieniu V7K, że jego partia nie akceptuje wyniku głosowania i domaga się zmiany uchwały Rady Kiai-[trów. WPK podjęła ~,tanowczą akcję polityczną, która doprowadziła do pełnego porozumienia z kierownictwem PSD i wycofania eię socjaldemokratów z początkowego poparcia dla inicjatywy Yalentinyego. J~~-~ Po długich, trudnych pertraktacjach między przedstawicielami kierownictw WPK i PSD - dzięki wzajemnym ustępstwom - doszło do wypracowania porozumienia przewidującego umocnienie wzaLJjessuzsoii kontaktów roboczych na przyszłość dla unikania nieporozumień, PSD zgodziła się na odwołanie Yalentinyego se stanowiska ministra ° ' sprawiedliwości, zaś WPK oświadczyła, że zgadza aię na dymisję Sandora ZBlda, komunistycznego sekretarza stanu do spraw wewnętrz- "ńych, „którego ostro atakowały partie koalicyjne i którego czyniły odpowiedzialnym za stosunki panujące w milicji" . Udaremnienie akcji Yalentinyego przeciwko kierowanej przez WPK milicji doprowadziło do umocnienia lewego skrzydła w składzie Rady Ministrów, w której tekę sprawiedliwości prsejął jeden z przywódców lewicy PSD - Istvan Ries. Inny działacz lewicy PSD Ronai przejął resort aprowizacji od generała Paraghó.Ministrem finansów w miejsce Istveaa Yasaryego stał się należący do lewicy NPDR i zbliżony do Tildyego Imre Oltvanyi. ZBlda na stanowisku sekretarza stanu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych zastąpił jeden a czołov;ych działaczy Partii Komunistycznej Mihaly Parkae. Szybko okazało się, że_ zastąpienie szczególnie krytykowanego ZBlda przez Parkasa wcale nie okazało się,korzystne z punktu widzenia innych partii koalicyjnych. Nowy sekretarz stanu szybko stał się wszechwładny w tym resorcie, wykorzystając słabość i brak energii ministra Erdeiego. Jak pisał Yasj „Erdei bezweruntowo podporządkował się zaleceniom komunistów - członków kierc..; ictwa Ministerstwa Spraw V.'ew-'znych i swe^o zastępcy - sekretarza stanu Farkasa" . g I.Yida: A PUggetlen..., s.57- Z.Yas: Akkori..., s.188. 140 . . • °ii - Przywódcy Partii Komunistycznej uznali po lipcowym kryzysie politycznym, ii ich partia powinna dokonać pewnych zmian w dotychczasowym kursie politycznym. Postanowiono przede wszystkim zwrócić większą uwagę na walkę z tendencjami sekciarskimi w łonie WPK i sterać się zapobiegać zaostrzaniu sporów z innymi partiami koalicyjnymi. Revai na posiedzeniu KC EPK 7 lipca 1945 r. ekrytyko-weł „ciągle jeszcze poważny" duch sekciarstwa występujący w partyjnych organizacjach komunistycznych. Revai wyraził obawy, aby walka przeciw prawicy w innych partiach nie zmieniła się w swoiste współzawodnictwo - która organizacja partyjna „zdemaskuje" więcej prawicowców wśród współpracujących e nią czołowych socjaldemokratów i działaczy HPDR8. Krytykując tego typu skłonności, Re-vał konstatował, że mogą one doprowadzić do podważenia jedności sił demokratycznych i w rzeczywistości zaszkodzić samej partii i jej walce przeciw faktycznej reakcji. 3. Walka WPK o pozyskanie inteligencji. Początki deformacji w polityce kadrowej Przywódcy VfPK zwrócili szczególną uwagę na rozszerzenie wpływów partii wśród środowisk, gdzie były one ciągłe zbyt Białe, a zwłaszcza inteligencji.WPK zdawała sobie sprawę z faktu,że „sze-rckim rzeszom węgierskiej inteligencji obce były wpływy marksizmu--ieriniznu..."9 Podejmując wysiłki dla przyciągnięcia inteligencji, najwięcej uwagi poświęcono pozyskiwaniu elity intelektualnej kraju. Uważano bowiem, że stanowisko zajmowane przez czołowych intelektualistów może w największej mierze wpłynąć na styl myślenia i działalność szerszych kręgów inteligencji. Przywódcy WPK uznali przy tym, że należy unikać skrupulatnych osądów poglądów i zachowań poszczególnych intelektualistów w przeszłości, wystawiania im cenzurek, lecz należy patrzeć przede wszystkim na ich aktualne zachowanie i przydatność dla demokracji ludowej.Już wte- Per. K.Urban: Revai józsef /1698-1959/, „ParttBrtenetl KBzlerae-r-yek" 1973, nr 3, s.201-202. ?or. S.Salogh! 4 Kagjar Komnucista Part ertelmieegi politikaja-nek felszabadulas utani tCrtenetebtłl /Z historii polityki Węgierskiej Partii Komunistycznej wobec inteligencji po wyzwoleniu/, „Szazadck" 1965, nr 3, 8.467. 141 v ^ jednak zaznaczyła się w działalności kierownictwa WPK skłon-ść do dużo lepszego traktowania „nawróconych" ludzi z prawicy którzy skłonni byli do jak największego przystosowa- ła się d° polityki partii, niż do osób z tradycyjnej lewicy ,wier-ch gwym poglądom radykalnym z przeszłości, ale zarazem dużo bardziej niezależnych. w publikacjach węgierskich ostatniego dziesięciolecia dotyczących okresu pierwszych lat powojennych niejednokrotnie zwracano uwaes na bardzo negatywne skutki, jakie przyniosła dla Y/PK tego rodzaju polityka grupy Rakosiego. Znany historyk marksistowski Gyftrgy Kies pisał, że: „Dla kierownictwa Rakosiego równie niegodni zaufania byli weterani dawnego nielegalnego ruchu komunistycznego i lewicowi socjaldemokraci. Było coś przerażającego w tym, że kierownictwo Rabosiego w tym samym czasie, kiedy 'czyniło wielkie wysiłki dla pozyskania tego czy innego przedstawiciela mieszczaństwa, gdy wyraźnie 'zalecało się' do takich oeób, które nie zgadzały się z nami w podstawowych sprawach, równocześnie pomijało czy wręcz lekceważyło weteranów ruchu robotniczego, względnie ich część. Sympatyczniejszymi dla kierownictwa Rakosiego byli o-bojętni ludzie, którzy nigdy nie zajmor/ali się polityką, niż dawni weterani ruchu robotniczego. Wszystko to dobrze pasowało do koncepcji Rakosiego. Jak potworne jest tego typu podejście, które prowadzi do nieufania właśnie tym, którzy zrobili najwięcej dla rewolucji..."10 Autor wydanej na \7egrzech w 1982 r. biografii Kadars - Gy~ urkó - komentując fakt, że we wrześniu 1946 r. V7PK licsyłe jui 650 tysięcy członków, pisał, iż: „Niezależnie od tego, jak dobrze i efektywnie pracowała po wyzwoleniu Partia Komunistyczna, trudno sobie wyobrazić, aby w ciągu półtora roku ponad pół miliona iuazi stało się komunistami z prse konania. Jest faktem historycznym, że wielu stało się osłonkami partii z interesu, z karierowicsostwa. .. Byli tacy, którzy chcieli zatrzeć przeszłość dzięki legitymacji partyjnej i liczyli na obronę partii w toku postępowanie weryfikacyjnego... Doszło do ukształtowania takiej żałosnej sytuacji, 6 podczas gdy tuzinami wykluczano z Partii Komunistycznej ćew-członków partii.. » dziesiątkami tysięcy przyjmowano lućzi, op.cit., s.172-173. 142 o których nie wiedziano, kim byli. Istniała sprzyjająca temu potworna fałszywa ideologia. Jeden z przywódców partyjnych sfonnu-łswał to później tak, że tylko ci są bezwarunkowo godni zaufania, którzy wstąpili do partii po wyzwoleniu. A to dlatego, ponieważ darci członkowie partii, jeśli żyli na Węgrzech, to mogli stać się szpiclami policji, jeśli w Związku Radzieckim, to trockistami, jeśli na Zachodzie, to agentami imperializmu..." 4. Radzieeko-wggierski układ gospodarczy z 27 sierpnia 1945 r. Z punktu widzenia dalszego rozwoju gospodarczego Węgier szczególnie duże znaczenie miało uregulowanie kwestii mienia poniemieckiego. I>a mocy postanowień konferencji poczdamskiej Związek Radziecki otrzymał bowiem prawo do całej poniemieckiej własności i roszczeń niemieckich na obszarach krajów Europy środkowo--wschodniei^- byłych sojuszników Trzeciej Rzeszy. Do 1945 r. około 13-143 wszystkich węgierskich kopalni i przedsiębiorstw prze-nysłowych należało do Niemców lub znajdowało się pod niemiecką iontrolą. W rezultacie postanowień poczdamskich własność ta.sta- 12 nswiąca ponad połowę własności obcego kapitału na Węgrzech .przeszła w posiadanie ZSRR. W konsekwencji przekazania własności poniemieckiej na Węgrzech w posiadanie ZSRR przeszło 95 towarzystw akcyjnych, 37 przedsiębiorstw należących do różnych spółek i 60 przedsiębiorstw należących do indywidualnych właścicieli1-5. Związek Radziecki otrzymał również akcje niemieckie w różnych gałę-zia.cc. przemysłu, szczególnie znaczące w.przemyśle aluminiowym, a także uzyskał prawo do wypłaty węgierskich należności finansowych wobec Hieraiec . Ostatecznie oceniono je na sumę około 45 min dc- ^.Gyurkós op.clt., s.157-158. 1 Q "I.T.Eerend: tfjjaepites es a nagytoke elleni harc Magyarorszagon 1945-1948 /Odbudowa i walka przeciwko wielkiemu kapitałowi na njgrzech 1945-1948/, Budapest 1962, s.127-128. 1 ^ Tanie, s.128. Hieco wyższe liczby podaje B.Koyrig: Communism ia Huasary. Prom Kun to Kadar, Stanford 1979, s.196. Według niego, Łihfl przejął razem 201 byłych niemieckich przedsiębiorstw o war tosci około 900 min dolarów. W 1952 r. zostały one odkupione przez Węgry od ZSRR za około połowę tej sumy. 14 K.Koron: A ffagyar nepi deraokracia elso evei /Pierwsze lata węgierskiej --ao srać j i ludowej/, „Yalosag" 1984, nr 3, s.2. 143 ów1'5' Sprawę dużo większych należności niemieckich wobec We-r sięgaj ąeych sumy ponad miliarda marek i około 2 miliardów mgo odłożono do rozstrzygnięcia na póżjiiej.We wrześniu 1946 r. )0dczas dyskusji powołanego prz< -. Radę Ministrów Spraw Zagranicach Komitetu do opracowania projektu traktatu pokojowego je Węgrami większością głosów odrzucono wseyftkie roszczenia gospodarcze Węgier1 pod adresem Jfieniec. Sprawę wykorzystania przyznanej ZSRR własności poniemieckiej w węgierskim przemyśle ostatecznie uregulował podpisany 2? sierpnia 1945 r. w Moskwie ufcład o współpracy towarowej i wymianie handlowej między Węgrami i ZSRR. Okład wytyczał plan wielostronnej, długoterminowej wymiany gospodarezo--handToweJ JBiędzy obu krajami na okres 5 lat. Reguluje sprawę mienia poniemieckiego na Węgrzech przekazanego ZSRR, stwarzał podstawy dla utworzenia radziecko-węgierskich przedsiębiorstw mieszanych, które zaczęto zakładać od wiosny 1946 r. ZSRR przekazał później dla tych przedsiębiorstw również część urządzeń przemysłowych otrzymanych od Węgier w ramach odszkodowań wojennych. Mieszane przedsiębiorstwa działały przede wszystkim w przemyśle aluminiowym i naftowym, w lotnictwie cywilnym i w żegludze naddunaj-skiej. Zaprzestały działalności w połowie lat pięćdziesiątych, po wykupieniu przez rząd węgierski akcji radzieckich . Zawarte w układzie sierpniowym plany bardzo roebudowanej współpracy węgiersko-radziecfciej, a zwłaszcza przedsiębiorstw mieszanych, wywołały sprzeciwy kierownictwa NPDR, które obawiało się, że ukiad doprowadzi do ścisłego związania gospodarczego tęgier z ZSRR, przy równoczesnym zerwaniu dawnych związków gospodarczych z mocarstwami zachodnimi. F. Kagy, ..minister odbudowy w Rządzie Tymczasowym z ramienia J3PDR, stanowczo sprzeciwił się zaakceptowaniu jirzez rząd projektu układu s ZSRR. Okazało się jednak, że przewodniczący delegacji węgierskiej w Moskwie, minister komunikacji GerB, podpisał już wstępnie projekt układu, powbłując się na szerokie pełnomocnictwa przyznane mu przez premiera Dalnóki Miklósa. . daniem P.Hagya, przyznanie tak szerokich pełnomocnictw CerB.któ-umożliwiły mu zawarcie układu zdecydowanie niekorzystnego z "unktu widzenia sił prozachodnlch, wynikło wyłącznie z igno- S.D.Kertesz: op.cit., s.161. A magyar 144 ranoJl preaicra Węgier w sprawach gospodarczych i administra- , 17 cyjnyci1'. r.Hagy interweniował a przedstawicieli dyplomatycznych USA i Wielkiej Brytanii w Budapeszcie. 15 października rząd Stanów Zjednoczonych zwrócił się do rządu ZSRR z notą, w której prosił o zrewidowanie tekstu układu węgiersko-radzieckiego i zawieszenie go do czasu podpisania układa pokojowego z Węgrami i zamiast tego opracowania przez mocarstwa sojusznicze wspólnego planu odbudowy Węgier18. Z podobną w treści notą wystąpił również rząd angielski. ini opozycja 3PPS, »n* dalsze protesty mocarstw zachodnich nie przyniosły rezultatów i układ z 27 sierpnia, mający tak istotne znaczenie dla zacieśnienia radziecko-węglerskich stosunków gospodarczych został ostatecznie ratyfikowany 20 grudnia 1945 r. Przeważyła opinia wyrażana przez sekretarza stanu w urzędzie premiera księdza I.Balogha, iż odmowa ratyfikowania układu byłaby wyrazem nieufności wobec ZSRR i przyniosłaby dla Węgier skutki bardzo negatywne. Balogh wskazywał również, że tylko ZSRR może dostarczyć Węgrom niezbędnych surowców, podczas gdy od mocarstw zachodnich nie ma żadnych obietnic w tej sprawie 19 5. Sytuacja gospodarcza kraju - problem inflacji Pomimo energicznych wysiłków, jakie podjęto na wiosnę 1945 r. dla odbudowy 7,'ęgier ze zniszczeń wojennych, sytuacja gospodarcza w kraju w drugiej połowie 1945 r. uległa wyraźnemu pogorszeniu. Bardzo słabe urodzaje w 1945 r., które nawet w połowie nie dorównały przeciętnemu poziomowi zbiorów z lat przedwojennych, sprawiły, że zaopatrzenie kraju w chleb mogło być pokryte z własnych plonów tylko w 46,655, mięsa w 26,6#, mleka w 31,866, cukru w 5#20. Zniszczenia poniesione przez przemysł w toku działań wojennych 1944-1945 r. spowodowały, że jeszcze pod koniec 1945 r. kraj potrafił osiągnąć tylko 3055 przedwojennego stanu produkcji przemys- 17F.Nagy: op.cit., s.137-138. 183.Balogh: A nepi..., s.66. 1'3.Ł.Kertesz: op.cit., s.256. °I3ane według Istorija Wlengrii..., t.III, s.514. . ^' "H5 ej.Szczególnie poważnym problemem stawały się tendencje inflacyjne. Wystąpiły one już w latach wojny,ale w ciągu 1945 r. przybierały z miesiąca na miesiąc coraz bardziej na sile. JW znacznym topniu przyczyniła się do tego postawa części fabrykantów, którzy wstrzymywali się z uruchomieniem produkcji, woląc inwestować SWe kapitały w różnego typu spekulacjach lub „zabezpieczać" za. granicą. Również część banków wolała ukrywać swe zapasy pieniędzy, względnie nielegalnie przekazywać je za granicę. Od połowy 1945 r. Węgry stanęły przed koniecznością realizacji spłat reparacyj-nych21. Według danych podanych w książce czołowego węgierskiego historyka gospodarczego /od 1985 r. prezesa Węgierskiej Akademii Kauk/ - Ivana T. Berenda, reparacje spłacane przez Tęgry stanowiły około M% rocznego dochodu narodowego. K ocenie tego| autora jednak konieczność realizacji dostaw"reparacyjnych przez przemysł węgierski stała się później źródłem jego modernizacji i przyspieszenia rozwoju technicznego. Odnosiło się to w szczególności do 22 przemysłu ciężkiego . Z punktu widzenia WPK,nader istotne znaczenie miał fakt, że w rezultacie rozpoczęcia dostaw reparacyj-nych wzrosła kontrolna rola państwa, zwłaszcza w najmocniej obciążonym przez dostawy przemyśle ciężkim. Równoczesne finansowanie kosztów odbudowy kraju, a zwłaszcza całkowicie zdewastowanego kolejnictwa i rozpoczęcie spłaty dostaw reparacyjnych nakładały na budżet państwa ogromne obciążenia. A tymczasem dochody państwa były ciągle minimalne. W okresie między styczniem a październikiem 1945 r. dochody państwa wyniosły 10,2 miliardów pengB, a wydatki 95,8 miliardów, a więc deficyt budżetu wynosił 85 miliardów pengB. W drugiej połowie 1945 r. dochody państwa pokrywały tylko 6-8% wydatków •3. Jedyne wyjście widziano w wypuszczaniu zwiększonej ilości pieniędzy, które traciły coraz bardalej na wartości. Tylko w ciągu jednego miesiąca - września 1945 r., ilość pieniędzy znajdujących się w obiegu zwiększyła się o 180$24. 21 jPor. publikasję dokumentalną - A ihaborus jóvatetel es 7BrBs »™fV Esztergoraie ćo-szło do jeszcze poważniejszych wydarEen: w czasie starć wytor-czych jedną osobę zastrzelono, jedna osoba została ciężko ramie i wielu lżej rannych^9. Tego typu działania, sprzeczne z oficjalną linią polityki WPK, były odbiciem występujących tu i ówcsie w organizacjach lokalnych tendencji sekciarskich, nieprzypadkowo uznanych w maju 1945 r. na krajowej konferencji WPK za największe niebezpieczeństwo dla partii. Przyniosły one zresztą efekt T/ręcz oć-otny od zamierzonego, prowadząc do usztywnienia stanowiska NPDR, której przywódcy zażądali przyznania im stanowiska sekretarza ste-i w Ministerstwie Spraw T*eraiętrznych i usunięcia kilku komitac-:kich komendantów milicji40. 37 38, I.Vida: A Plłggetlen..., e. 107- 39, 40, «nże, e.107. Tamże. Tamże, s.108. 152 S napiętej sytuacji politycznej kontynuowano przygotowania do wyborów. 17 października 1945 r. przewodniczący SKK marszałek Wcroszyłow * czasie rozmowy z Tildym wyraził niepokój z powodu zajśi na prowincji,twierdząc, że istnieje zagrożenie wybuchu wojny cenowej. Wskazując na potrzebę zmniejszenia napięcia polltycz-segs, rtcrcszyłow irystapił z inicjatywą, aby wszystkie partie koalicji wyborczej wystąpiły w wyborach - na wzór jugosłowiański -ze wspólną listą wyborczą. Koncepcja ta została zdecydowanie poparta prsez przedstay/iciell kierownictwa WPK podczas rokowań aiędzypartyjnych. Początkowo proponowano przyznanie NPDR 40$ mandatów, WPK i PSD po 205*. a NPCh - 10*. Później w celu ułatwienia porozumienia podniesiono proponowaną proporcję mandatów, które miała otrzymać NPDR w ramach wspólnej listy najpierw na,.4556,potem na 47,5?ś . Tildy od początku występował na rzecz zaakceptowania przez IIPDR oferty WPK. Dyskusje wokół projektu wspólnej listy i sojuszu wyborczego wszystkich czterech partii koalicyjnych jednak się przeciągały z powodu oporu kilku czołowych polityków /przede wszystkim Vargi z HPDR i I.Kovacsa z NPCh/. Specjalnie omawiano projekt wspólnej listy tylko w wąskim gronie przywódców NPDR,obawiając się, że jego ewentualne przedwczesne ujawnienie mogłoby zostać wykorzystane przez prawe skrzydło partii dla zainicjowania Kasowych protestów przeciwko wspólnej liście. Mimo tego w ciągu kilku dni sprawa tajnych rozmów w sprawie wspólnej listy wyborczej stała się tajemnicą poliszynela. Z Budapesztu i z prowincji napływały tysiące telegramów protestujących przeciwko projektowi do siedziby kierownictwa HPDR. W tej sytuacji Tildy przeraził się srcźbą całkowitej izolacji w partii. Do oporów wewnątrz samej NK.E wkrótce doszła interwencja mocarstw zachodnich. Anglia i USA oficjalnie zaprotestowały przeciw projektowi wspólnej listy i sojuszu wyborczego, uzależniając od rezygnacji z nich dyplomatyczne uznanie 7,'egier* . II rezultacie kierownictwo NPDR zdecydowało się na odrzucenie projektu wspólnej listy wyborczej. WPK udało się .Jedna* osiągnąć sukces w innej ważnej sprawie - przywódcy Niezależnej Partii Drobnych Rolników zaakceptowali postulat Partii Ko- ^A7^ogfa: v^lasztasok Magyarorszagon 1945 /Wybory na Węgrzech 1945/, Budapest 1984, s.130-131. 42 I.Yids: A Fttggetlen..., s.110-111. 153 •mistycznej w sprawie zachowania formy rządu koalicyjnego partii chodzących w skład Węgierskiego Narodowego Frontu Niepodległościowego również i po wyborach, niezależnie od_ ich wyników. We wspólnym oświadczeniu przedwyborczym partii Frontu Niepodległościowego zaakcentowano niezbędność kontynuacji reformy rolnej, nacjonalizacji kopalń l elektrowni, pełnego oczyszczenia aparatu administracyjnego z elementów reakcyjnych. 1 listopada 1945 r. wystąpił t, listem pasterskim do wiernych prymas Węgier, kardynał Mtndezenty .usiłując wpłynąć na przebieg wyborów. Niezwykle ostry"w tonie list prymasa był wyraźnie wymierzony przeciwko WPK. Znalazły'się tam stwierdzenia głoszące, że Eęgry zamieniły jeden system totalitarny na drugi', a wielu lu- h Af* . . •• _ dźi aresztowano pod fałszywymi oskarżeniami. Mindszenty apelował do uczuć wiernych akcentując, że żaden chrześcijanin nie może popierać Partii Komunistycznej". List pasterski Minkezentyego nie pozostał bez wpływu na duże rzesze wiernych, zwłaszcza w regio-jiacJi wiejskich. Przeprowadzone w dniu 4 listopada 1945 r. wybory powszechne przyniosły wyraźne zwycięstwo NPDR. Udało się jej zdobyć 57,03$ .— t- ;-.- f*L- głosów i tym samym bezwzględną większość w parlamencie, podczas gdy socjaldemokraci uzyskali 17,41$ głosów, komuniści uzyskali 16,9555 głosów, Narodowa Partia: Chłopska - 6,8T& głosów,**laś Mieszczańska Partia Demokratyczna - 1,62S». W oparciu, o wyniki głosowania NPDR otrzymała 245 mandatów poselskich, WPK - 70, PSD - 69, NPCh - 23 i MPD - 2. Pomimo triumfalnych manifestacji z okazji zwycięstwa wyborczego przywódcom Niezależnej Partii Drobnych Rolników nie udało Big maksymalnie wyzyskać politycznie korzystnych dla NPDR rezultatów wyborów. Jak pisał znany węgierski badacz historii ruchu robotniczego E.Szabó: „Łlijasynarodowy układ sił, porozumienia mocarstw koalicji antyfaszystowskiej, Sojusznicza Komisji Kontroli ^iałająca pod radzieckim kierownictwem, obecność wojsk radzieckich - były takimi czynnikami, które uniemożliwiły burżaazji wyjcorsystanie zwycięstwa wyborcsego Partii Drobnych Rolników, od-sj-uiięcie klasy robotniczej od władzy, izolowanie Partii Komunis- Memolrs, New York 1974, s.267. 154 v_ tycznej"44. Bezpośrednio po wyborach kierownictwo WPK przeprowadziło szczegółową analizę przyczyn, które umożliwiły sukces NPDR. Rezolucja KC TiPK w tej sprawie z dnia 1 grudnia 1945 r. zwracała uwagę Biędzy innymi na takie czynniki, które niekorzystnie wpłynęły na wyniki głosowania, jak braki w zaopatrzeniu, spadek wartości pieniądza, opublikowany na krótko prsed wyborami antykomunistyczny list pasterski kardynała Mlndszentyego.Kierownictwo WPK zwracało również uwagę na negatywne konsekwencje utrzymującego się w wielu organizacjach partyjnych ducha sekciarstwa i lewactwa, aa to, że „wiele organizacji partyjnych nie umiało należycie reprezentować linii narodowej w toku kampanii wyborczej, nie umiało popularyzować partii jako dziedzica i kontynuatora demokratycznych tradycji narodowych"4^. Obawy prsed wprowadzeniem systemu radzieckich kołchozów na wsi węgierskiej, podsycane przez propa-gandystów NPDR, odciągnęły od programu komunistów poważną część chłopstwa4 . Do sukcesu wyborczego NPDR przyczyniły się występujące w dużej części społeczeństwa i wciąż podsycane przez propagandę Drobnych Rolników obawy przed możliwością wprowadzenia dyktatury proletariatu. NPDR wygrała również dlatego, że obok podejmowania generalnych problemów zwróciła dużo więcej niż jakakolwiek inna partia uwagę na sprawy codzienne, potrzebę poprawy zaopatrzenia, likwidacji kolejek itp. WPK natomiast zbyt silnie skoncentrowała się na ogólniejszych problemach politycznych /walka przeciw reakcji, problemy odbudowy kraju itp./. Rezultatów wyborów nie można jednak oceniać jako wyłącznie negatywnych z punktu widzenia 7/PK. Wybory dowiodły bowiem, że WPK posiada silne wpływy wśród robotników przemysłowych w Budapeszcie, w rejonach górniczych oraz wśród najuboższych rzecz chłopstwa.Nieco innej wymowy nabiera również liczba 800 tysięcy głosów,tj.prawie 17% ogółu, oddana w listopadowych wyborach na kandydatów Węgierskiej Partii Komunistycznej, gdy zważymy, z Jak skromnego liczebnie punktu startowego rozpoczynała ona swą działalność w pierwszym okresie powojennym. Autor opublikowanego na emigracji TS.Szabó: Nepl demokracia..., s.144. 45Por. teket rezolucji KC WPK: A Magyar Kommunista..., s.175. Por. szerzej J.Blaakovits, Gy.Kiss: op.cit., s.93 i n. 155 studium o przemianach społeczeństwa węgierskiego po 1945 r. GyBr-gy Heltai, pisząc o ilości głosów oddanych na Y.TK w wyborach listopadowych oceniał, iżj „Jeśli się weźmie pod uwagę fakt, że kilka miesięcy wcześniej,w momencie swego wejścia na scenę polityczną, partia nie liczyła więcej r iż 3000 członków, to iten rezultat wyborczy może być potraktowany jako prawdziwy skok do przodu"4^. Szybko miało się okazać, że zwycięstwo wyborcze NPDR wcale nie oznacza zdobycia przez nią pełni władzy w ówczesnej sytuacji charakteryzującej się postępującą radykalizacją mas, a w szczególności różnych odłamów klasy robotniczej. Jak słusznie stwierdzał później główny ideolog Partii Komunistycznej w latach pięćdziesiątych - Revai /na łamach organu teoretycznego partii „Tar-sadalmi Szemle" w marcu 1949 r./: „Byliśmy wprawdzie mniejszością w parlamencie i rządzie, ale w tym samym czasie reprezentowaliśmy siłę kierowniczą. Mieliśmy decydującą kontrolę mas nad siłami milicji. Nasza siła, siła naszej partii i klasy robotniczej, była zwielokrotniona przez fakt, iż zawsze mogliśmy liczyć na pomoc Związku Radzieckiego ł Armii Czerwonej.. ,"4® Zi^cigska__Niezale2nE Partia Drobnych. Rolników musiała się liczyć przy każdej „ próbie zmonopolizowania władzy z oporem WPK, wspieranej przez pozostałe dwiJLpartie koalicyjne. V/PK przeciwstawiała się dążeniom do zwiększenia pozycji NPDR w różnych organach władzy administracyjnej czy milicji. Historycy Matyas Unger i Otto Szabolcs, pisząc o sytuacji ukształtowanej bezpośrednio po wyborach podkreślali, iż: „W organach bezpieczeństwa, w milicji, na kierowniczych stanowiskach gospodarczych znajdowało się wielu takich komunistów i wiernych swojej klasie socjaldemokratów, którzy zdobyli niezaprzeczalne zasługi w walce przeciwko faszyzmowi i nie wypuścili ze swych rąk znacznej .części władzy zbrojnej. Można by ich było od-alic tylko przemocą, temu jednak nie sprzyjała obecność WOJE!: radzieckich"49. 47 G.Heltai: Reflexions sur les transformatione' structurelles de ' 4 eeoe hojlsrcise depuis 1945, „Żtudes" /Erurelles/ 196c, Jaófc^n**1 i^?1 dec;cter%a<;iar.k jelleserfil /O charakterze naseej će~ ł"-J1 iuaowej/, „iarsaćelmi Szejnie" 1949, nr 3, s.163. 9« U-ffA r, ~ • • ^•v.iger, O.oEaoolcss Ł!agyarors?.ag tBrtenete 48 156 B zaaganiach o władzę w pierwszych miesiącach po wyborach okazało aię, jak wielkin atutem TTPK jest ogromne zdyscyplinowanie jej członków i konsekwentna jedność działania w przeciwieństwie do wciąż nękanej przez spory różnych grup i frakcji Hiezależnej Partii Brcbnych Rolników. Przywódcy WPK zręcznie wykorzystywali niesnaski mieczy noszącyn formalnie tytuł „przywódcy partii" Tildym,. idżącyn za wszelką cenę do objęcia stanowiska szefa rządu, a nie-itóryr.i lanymi przywódcani 1JPBR. Szczególnie wiele szkody dla au-^oryietu Tildyego przyniosło wspieranie przezeń kariery politycznej swego zięcia - Yiktora Csornokyego, bratanka jednego z czołowych przedstawicieli węgierskiego kapitału finansowego. Csornoky był skorumpowanym aferzystą, pozbawionym jakichkolwiek skrupułów . Stało się to później jednym z powodów postawienia go przed sądem i skazania na śmierć w 1948 r. Poza zięciem Tildyego -Csornokym, również żona Tildyego i jego syn byli zamieszani w a-fery dewizowe. Akurat w parę dni po listopadowym zwycięstwie wy-bercsya 1JPDR doszło do zatrzymania przez pracowników wydziału milicji do spraw gospodarczych bankiera rodziny Tildych Emila Ko-vacsa. Po tygodniu złożył on szerokie wyjaśnienia na temat niezbyt czystych kombinacji rodziny Tildyego. 7. 2eT.T.ętrzne uwarunkowania rozwoju sytuacji na Węgrzech Dla rozwoju sytuacji wewnętrznej na Węgrzech w pierwszych le-ach powojennych nader istotne znaczenie Biała ewolucja sytuacji .-ięćzynarodowe j, a zwłaszcza kolejne zmiany w stosunkach mię-~zy y.ielkiai mocarstwami. Ha sytuację na Węgrzech oddziaływał rćwr.ież fakt, że w pozostałych krajach Europy środkcwo-wschodniej zachodziły radykalne przeciany społeczno-polityczne. Bardzo waż--vr. eleaenten zewnętrznych uwarunkowań rozwoju sytuacji na Wę-srzech były istniejące na podstawie warunków zawieszenia broni iuże ograniczenia w wykonywaniu suwerenności Węgier. Ograniczenia te występowały aż do czasu zakończenia działalności SKK we wrześniu 1547 r. Już w memencie rozpoczęcia wyzwalania Węgier we wrześniu 1944 r. zaznaczał się bardzo widoczny wzrost wpływu ZSRR na sytu- 50 Por. I.Dobi: op.cit., t.II, s.41. 157 tr całej Europie środkowo-wschodniej. Sprzyjało temu wkrocze-walczącej z Niemcami armii radzieckiej do poszczególnych kra-, tego regionu, upadek dawnych rządów, powiązanych z Trzecią eszą i zainicjowanie radykalnych przemian polityczno-społecz-cb.Wyraźne przyznanie faktu wzrastających wpływów ZSRR w Euro-ie środkowo-wechodniej znajdujemy w przedłożoiej 9 października 1944 r. Stalinowi w czasie rozmów w Moskwie propozycji premierę B.Brytanii Winstons Churchilla w sprawie podziału wpływów w poszczególnych krajach Europy środkowo-wschodniej. Churchill określił wpływy ZSRR w Rumunii na 90&, w Bułgarii na 75/ś, w Jugosławii i ne Węgrzech na 50$, w .Grecji na 105ó. Pozostałą część" w keżćyi?. 8~tycb krajów uznał jako rozmiary wpływów brytyjskich, uzgodnionych ze Stanami Zjednoczonymi . W czasie późniejszych rozmów w Moskwie między biytyjskim ministrem spraw zagraniczni'ch Anthony Edenem a ministrem spraw zagranicznych ZSRR ffiaczesławem Mołotc— wen, 10-11 października 1944 r., ten ostatni - jak wspominał Eden - „wykazał skłonność do targowania się o procenty w sprawie Węgier i Bułgarii. Ostatecznie powiedziałem mu, że nie byłeir. zainteresowany liczbami. Wszystko, co chciałem, to mieć pewność, że będziemy mieli więcej do powiedzenia w Bułgarii i na Węgrzech niż 52 to zaakceptowaliśmy w Rununii..." Jeden z amerykańskich dyplomatów skomentował postawę szefa dyplomacji brytyjskiej poćczas negocjacji z Mołotowem, iż Eden „przehandlował własne spodnie"-'-' w sprawie wyżej wspomnianych trzech krajów środkowoeuropejskich. Z bardzo krytyczną oceną wielu zachodnich badaczy historii okresu końca drugiej wojny światowej i pierwszych lat powojennych spotyka się ówczesna polityka emerykańske wobec krajów Europy środkowo-wschodniej. Szczególnie mocno krytykuje się pasywność polityki Waszyngtonu, cechujący ją brak jednolitej, konsekwentnie przemyślanej linii działania. Krytycy amerykańskiej polityki wobec Europy środkowo-wschodniej określali ją terrainair.i „nie-istnie-jącej polityki" /non-policy/, „polityki nie-angażowania się" /po- 52 pcr. W. Churchill: The Second World War, t. VI Triumph and , Boston 1977, s. 197. A. Eden: The Reckoning, Boston 1965, s. 483. Trą- 158 _ v" licy of non-lnvolvernent/ .i Ame^kań^kjL^rjsedjtawjLciel polityczny w Bułgarii Kaynard Bertram Barnes piaał v wysłanym 9 lipca 1945 r. liście do sekretarza stanu Jamesa Prancisa Byrnesa o dy-ploEacji Stanóir_gięd&gfigcnych w Europie środkowo-Wschodniej jako o^^dyplotsacji milczenia ł Jawnej bezczynnoZcPr~*73Q.pItfn&Ęr~5r~ai-lence and apparent inaction/ . Według znanego badacza historii tego okresu B.Koyriga.wpp^ltiCjeusaiacytodeJcłejJ wobec Europy śród-kowo-wLehpJgJlej_wi»ł§laStLJl?J;4-1948 brak było połączenia „taktycz-_ konsekwencji w realizacji celów, które najlepiej B^^szyR^ioau w Europie środkowo--wschodniej..." Na polityce Wa8zyngtonu_cigżjła__nifcła znajomość j>roblegiów Europy środkowo-wschodniej przeważającej części amery-jcańskłch polityków i dyplomatów. Na przykład sekretarz stanu Edward Hielley Stettinius twierdził w którymś momencie, że Besara-bia jeat częścią Węgier . Słabe zainteresowanie sprawami Europy środkowo-wschodniej w Stanach Zjednoczonych tym silniej kontrastowało zarówno z radziecką znajomością problemów tego regionu,jak i ze znaczeniem przywiązywanym do nich przez czołowych polityków radzieckich, na czele ze Stalinem. JLJJŁMsiEaśyjLj2ii.Xi^S}**j;.inius przygotował dla_prezydenta J|ranklina^Jelan,s,^oosevelta analizę uwypuklającą to, co sekretarz Ł interesy Stanów Zjednoczonych w Euro-Stettinius zaliczył do nich zapewnienie swobodnego wyboru systemu politycznego, ekonomicznego i społecznego, rozwijanie bez ograniczeń handlu ł transportu,swobodę działania amerykańskich organizacji filantropijnych ł oświatowych,ob- ^or. G.IiUndeetadi The American Won Policy Towards Eastern Europę, 1943-1947. UniYersalism In an Area not of Essential Iro-portanee to the Uaited States, Tromso 1975. Ł. D. Barier The Cold ftar Begina. Soviet-Araerican Conflict over Eastern Europę, Princetoa, Kew York 1974. V.Mastny: Russia's Road to the Cold nar. Biploaacy, ffarfare and the Politiea of Communism. 1941-1945, Hew York 1979. Por. PRUS 1945 The Conferenee of Berlin 1945, t. I, a.403. /Potsdam Conference/, 57, The Myth of Liberation Sast Central Europę in U3 plomacy and Policy sińce 1341, Baltimore 1973, s. 72. Di- 'Tamże, s. 12. 159 praw ł własności amerykańskich obywateli oraz rozstrzygnie-sporów terytorialnych dopiero po zakończeniu działań wojen-* .^58^ .jg stycznia 1945 r, przekazano prezydentowi Rooseveltowi ort Departamentu Stanu zawierający oceny radzieckich celów w E^p"ie Wschodniej i specyficznych wrrunków tego regionu. Jedną ieści raportu stanowiło opracowanie „Główne problemy węgier-Jako cele polityczne Stanów Zjednoczonych w odniesieniu do wegier wyliczano tam maksymalnie duży udział przedstawicieli Za-hodu w SKK, ustalenie wielkości odszkodowań wojennych Kegler na poziomie, który będzie do pogodzenia z wysiłkami dla odbudowy gospodarki węgierskiej i takie rozstrzygniecie węgierskich sporów granicznych, które uwzględni węgierskie postulaty etniczne''. Już w ciągu 1945 r. okazało się, że Waszyngton nie potrafi zabezpieczyć realizacji żadnych ze swych celów politycznych wobec Wegier w konfrontacji z dynamiczną polityką ZSRE. jiardzp ważne znaczenie z tego punktu widzenia tniftło nieposodzejiie podjętych przez Harri-mana na przełomie grudnia 1944 r. i stycznia 1945 r. usiłowań "zmierzających do uzależnienia stosowania wydawanych przez SKK zaleceń politycznych od uprzedniego konsultowania ich z mocarstwami zachodnimi. Sprzeciwy radzieckie doprowadziły również do odrzucenia postulatu Harrimana, żądającego, aby po zakończeniu wojny SKK działała całkowicie niezależnie od dowództwa Armii Czerwonej . Porażka Harrimana w sporach o statut SKK zadecydowała o jej zdominowaniu przez przedstawicieli ZSRR. Sprzyjał temu również fakt, iż - jak analizował w lipcu 1947 r. z perspektywy czasu amerykański poseł w Budapeszcie Chapin: „Poważnym handicapem był brak doświadczonego i edukowanego politycznie wojskowego personelu do realizacji polityków Stanów Zjednoczonych w Sojuszniczej Komisji Kontroli w momencie, gdy utworzono tę organizację...1* Zdominowanie SKK przez przedstawicieli ZSRR miało zasadniczy wpływ na zalecane przez SKK kierunki politycznego rozwoju Bę- 58Tamże, s. 29. 5S 60 61 'Tamże, s,30. 'for. również A.Kastory:-Rozejm z Węgrami wl polity-e wielkich mocarstw 1944-1945, „Studia Historyczne" 1982, z.3--4, 6.451-468. s-Balogh: A nepi..., s.16-17. 'PR03 1947, t.IV, s.344-345. 160 gier. Jak pisał S.Ealogh: „Wysuwane przez SKK postulaty w zasadzie zgaćaały się z wewnętrznymi potrzebami rozwoju ludowo-demo-krasyeznego, wspierały go na arenie międzynarodowej. Pod tym względem więc działanie SKK, a zwłaszcza jej przewodniczącego /t j, "oroszyłowa - J.H.H./ niewątpliwie oznaczało bezpośrednie wsparcie dla sił letriccwytói i demokratycznych,współdziałających z Partią Scaunistyczną w walkach, które ona prowadziła o konsekwentne urzeczywistnienie programu Frontu Niepodległościov;ego wewnątrz koalicji i poza nią na nęgrzech.,."62 Przewodniczący SKK wielo-trotaie wykorzystał swe uprawnienia dla przeciwdziałania posunię-cica politycznym, które oceniał za godzące w interesy ZSRB czy wy-cierzone przeciwko EPK /między Innymi oświadczając w listopadzie 1945 r., że wielkie mocarstwa nie uznają rządu złożonego wyłącznie z przedstawicieli KPDR i wspierając wysiłki WPK dla zdobycia resortu spraw wewnętrznych/ . SKK przyczyniła się również bezpośrednio do „modyfikacji stosunku sił w wojsku na korzyść lewicy" 4 oraz odegrała nader istotną rolę w sytuacjach kryzysowych lat 1946 i 1947, zwłaszcza podczas kryzysu lipcowego 1946 r. i kryzysu politycznego w związku z tzw. spiskiem Wspólnoty Węgierskiej /sprawa B.Kovacsa w marcu 1947 r. i oskarżeń T^suniętych pod adresem F.I,"agya w caja 1947 r./. Z-HH jako cocaratwo posiadające decydujący głos w SKK i za-razen stacjonujące swe wojska na Węgrzech w myśl porozumień miecz ^narodowych, miało bardzo korzystną pozycję wyjściową w polityce zmierzającej do blokowania wszelkich prób zwiększenia wpływu r.ocars^w zachodnich na Węgrzech. Równocześnie zaś ZSRR posiadał nader znaczące atuty ekonomiczne. Z jednej strony dysponował cowies potężnyai zasobami surowców, których import był tak niezbędny dla odbudowy gospodarki węgierskiej. Z drugiej strony zaś, zarówno ze względu na znaczące ilościowo reparacje wojenne, jak i przejęcie - w myśl postanowień poczdamskich - własności poniemieckiej na Węgrzech niał istotny wpływ na kierunek rozwoju różnych dziedzin węgierskiego życia gospodarczego. S.Ealogh: A nepi..., s.31-32. 3Por. I.Ylćai A Ptiggetlen..., s.120. ; S.Balogh: Parlamenti..., a.124. 161 ^ W niektórych środowiskach węgierskich, zwłaszcza w warst- j, średnich liczono na stopniowe przeciwstawienie się Anglosa-i gospodarczym wpływom ZSRR w Europie środkowo-Były i takie niebagatelne pod względem jliczeboości lodowiska węgierskie oczekujące wciąż na bezpośrednią wojskową jSterwencję Zachodu na Węgrzech czy pokładające nadzieje na u-itąpieni* Rosjaniprzed naciskami Stanów Zjednoczonych pod wpływem gróźb? ataku atomowego 5. Już w 1945 r. nie brakowało dowodów tego, że w istocie rzeczy mocarstwa zachodnie nie są zdolne do podjęcia jakichkolwiek efektywnych działać politycznych i gospodarczych dla wsparcia sił prozachodnich w krajach Europy środkowo--wschodniej. W praktyce przedstawiciele mocarstw zachodnich w Europie arodkowo-wschodniej ograniczali się do dawania różnego typa zachęt bez pokrycia. Politycy KPDR w rozmowach z reprezentantami mocarstw zachodnich postulowali po 1/ aby przedstawiciele Anglosasów w SĘK wzięli udział w kontroli sposobu przeprowadzenia wyborów do parlamentu; po 2/ aby pozwolono na wizyty dziennikarzy zagranicznych ne Węgrzech; po 3/ aby dostarczono prasę drukarską dla organu partyjnego HPDR „Kiś Ujsag"; po 4/ aby udzielono wsparcia finansowego KPDR dla zrównoważenia pomocy finansowej udzielanej ze strony radzieckiej dla WPK . Sekretarz stanu z ramienia HPDR w Urzędzie Rady Ministrów - ksiądz Balogh prosił przedstawicieli Zachodu o dostarczenie dla Drobnych Rolników nie tylko pomocy finansowej, ale również przesłania im środków transportu. Zarówno Brytyjczycy, jak i Amerykanie, odrzucili jednak wysuwane przez NPDR prośby o'pomoc finansową, obawiając się, iż zostałoby to uznane jako for-Ka. ingerencji w wewnętrzne sprawy Węgier . Poseł amerykański w Budapeszcie Chapin, pisał później w cytowanym już raporcie z 22 li-347 r., iż: „Pomimo tego, że Węgrzy na ogół są skłonni do nią własnych pragnień za rzeczywistość i stąd uważają, że Sta-Zjednoczone mają w Europie więcej zdolnych do użycia środków *ch w rzeczywistości posiadamy, to jednak wydaje się, że sy- 1: op.cit., s.167-170. •p ^or. H.SundhauBsen: op.cit., s.111, 112. 7Iamże, 8.112. 162 • ' • i- tuacja na tTęgrzech nie dossłabj do obecnego stanu katastrofalnego, jeślibyśny podjęli więcej pozytywnych działań w przeszłości. 5a przykład* ćogiiśiny udzielić silniejszego poparcie dla węgie"r-ssich Łinizainych żądań podczas negocjacji pokojowych po rozważeniu rożliwośei, który kraj /w Europie środkowo-wschodaiej J.3.Ii'./ cógł być lub też nie mógł być uratowany. Podobnie istniała zcżliffcść, która teras ryćaje się już być spóźniona, założenia dziennika w Budapeszcie, wspieranego przez rząd Stanów Zjednoczonych papierem gazetowym, pieniędzmi i protekcją, być może wydawanego pod opieią araii" . Stosunkowo najwięcej aktywności przejawiła dyplomacja amerykańska w 1945 r. wobec Jfęgier w dwóch ważnych kwestiach. Pierwszą z nich były - jak już wcześniej wspomniano - wciąż ponawiane, acz bezskuteczne w ostatecznym rachunku, próby Stanów Zjednoczonych, wspieranych przez Wielką Brytanię, zmierzające do uniemożliwienia wejścia ważycie radziecfco-węgierskiego układu o współ--pracy gospodarczej z sierpnia 1945 r. Drugą kwestią, na której sicncentrowały się amerykańskie działania dyplomatyczne na jesieni 1945 r. była sprawa zapewnienia określonych warunków dla przebiegu pierwszych węgierskich wyborów powszechnych. Szef amerykańskiej aiisji dyplomatycznej w Budapeszcie A.rthur H. F. Schoenfeld 22 września 1945 r. złożył wizytę ministrowi GyBngyosiemu ł przekazał au w imieniu sekretarza stanu J.F.Byrnesa notę, wyrażającą gotowość rządu Stanów Zjednoczonych do nawiązania stosunków dy-plonsatycznych z «ęgraci. Uzależniono to jednak od dania przez Tym-CZŁŚOW? Rząd Ifarodowy pełnych grarancji przeprowadzenia wolnych wyborów na Węgrzech, całkowicie swobodnej działalności politycznej partii demokratycznych i wolności zgromadzeń". TEK v,- wystosowanej 25 września 1945 r. odpowiedzi na notę amerykańską, dziękując za wyrażoną przez rząd Stanów Zjednoczonych gotowość do nawiązania stosunków dyplomatycznych z Węgrami,zobowiązał się do wypełnienia warunków postawionych w nocie amerykańskiej z 22 września 1945 r. Ostatecznie jednak uznanie rządu węgierskiego 6%EU3 1947, t.IY, s.344-345. 69FRUS 1945, t.IV, 8.875. j °Por. S.Ealogh: A nepi..., 8.63, 299. ti 163 rzeź rząd Stanów Zjednoczonych nastąpiło dopiero w listopadzie 1q45~jr. Wcześniej pierwszym krajem,_tŁfirj przełamał międzynarodo-7Jpiź~oiacje dyplomatyczną Węgier,stał się Związek Radziecki, któ-^•""siTwrześnia 1945 r. ogłosił deklaracje., wyrażającą gotowość uznania dyplomatycznego Węgier, bez jakichkolwiek warunków wstępnych, a 15 października 1945 r. nawiązał Btosunki dyplomatycsn* ! i 164 165 Rozdział T •\/ TAUU POŁIKCZHA I PRZEMIANY SPOŁECZNE HA EgGRZSCH W OKRESIE OD PISRS3ZYCH WBORÓg PCTTSZgCHSYCH DO PORCZUMIEKIA ŁlISDZy BLOKIEM ŁEWICOEYK A HPDR /LISTOPAD 1945 - CZERffISC 1946 R./ 1. Otworzenie rządu Tildyego Bezpośrednio po triumfie wyborczym różne grupy w HPDR wypowiadały się na rzecz utworzenia rządu złożonego wyłącznie z przedstawicieli ich partii lub przynajmniej wyraźnie zdominowanego przez KPDR. Stanowisko takie reprezentował między innymi jeden z czołowych działaczy Partii Drobnych Rolników - Sulyok. Zdecydowanie sprzeciwił się temu jednak przewodniczący SKK marszałek fforoazyłow, oświadczając, że wielkie mocarstwa nie uznają z powodu wymogów sytuacji międzynarodowej rządu złożonego wyłączcie z drobnych Rolników . fzgląd na bardzo trudną sytuację gospodarczą feraju również nie skłaniał przywódców KPDR do przejęcia pełni rządów w swoje ręce. Zarówno F.Hagy jak i B.Koraca uważali, że trzeba nadal kontynuować politykę szerokiego współistnienia w ramach koalicji, z tym że HPDR powinna otrzymać dużo więcej niż popifzed-aio ważnych stanowisk państwowych. Ostatecznie zwyciężyło stano- stano-sposób odpowiedzialność polityczna zostanie rozdzielona pomiędzy poszczególne partie koalicji, ł rezultacie rozmów międzypartyjnych pre-aierea nowego rządu koalicyjnego został Tildy, który zystał sobie również zdecydowane poparcie Partii Komunistycznej^. W czasie rozmó/ międzypartyjnych w sprawie utworzenia rządu szczególnie wiele sporów wzbudziła kwestia obsady resortu epra* wisico Tildyego, sugerującego, aby HPDR przejęła tylko •ist w rządzie , łącznie z urzędem premiera, gdyż w ten 1I.Vida: A Poggetlen..., s.120. ^.Basy: op.cit., s.159. 3Z.Vaa: Akkort..., s.151. Początkowo w porozumieniu wszystkich partii koali-^yjjiych z 8 listopada zaakceptowano przyznanie kierownictwa re-Ortu Drobnym Rolnikom. Biuro Polityczne WFK odrzuciło jednak u-'"gta.lenia porozumienia międzypartyjnego i wyraziło nieufność wobec B.Kovacsa, który miał zostać ministrem spraw wewnętrznych z ra-alenia HPDR. Nalegając na przyznanie swej partii teki ministra spraw wewnętrznych, Rafcosl twierdził,że WPK jest kierowniczą siłą demokracji i stoi na czele walki przeciwko reakcji i siłom konserwatywnym. Powoływał się również na to, że wszędzie w Europie środkowej i południowo-wechodniej teka ministra spraw wewnętrznych należy do partii komunistycznej . Przewodniczący SKK marszałek Woroszyłow zdecydowanie poparł stanowisko WPK w sprawie przyznania jej resortu spraw wewnętrznych . Zaprosił do siebie na przedyskutowanie tej trudnej kwestii przywódców HPDR: Tildyego, F.Hagya, B.KoYacsa.Yargę i „ojca" Be-logha. Gdy upierali się przy posiadaniu resortu spraw wewnętrznych,zwrócił im uwagę, że jeśli nie dojdą do porozumienia w tej sprawie z komunistami, będą mieli kłopoty z lewicą we własnej partii - grupą Dobiego—Imre 01tvanyiego-LrnB Mibalyfiego-Ortutaya--GyBngyKsięgo . Większość kierownictwa HPDR nie chciała ustąpić wobec żądać BPK w sprawie resortu spraw wewnętrznych.\ Spory; na tym tle stały się główną przyczyną przeciągania się pertraktacji wokół składu przyszłego rządu - trwały one od 5 do 14 listopada 1945 r. Ostateczne rozstrzygnięcie przyniosła decyzja Tildyego, który osobiście wystąpił na rzecz ustąpienia komunistom w intere-«i^dobrych stosunków w rządzącej koalicji. 14 listopada 1945 r. podczas narady przywódców partii koalicyjnych u marszałka Boro-i^yłowa doszło do końcowego porozumienia co do składu rządu. U-stępstwo SPDR w sprawie resortu spraw wewnętrznych ułatwił fakt, « HPK zgodziła się zrezygnować z kandydatury Leszló Rajka, pier- ~proponowanego na szefa KSW. Cieszył się on opinią dużo bar- __energicznego l stanowczego polityka niż ostatecznie miano- -wanL-5!?S;U|Jt:re« Imre lagy. Ten ostatni polityk był bowiem powszech- ^•Hagy: op.cit., s.163; I.Tida: A FBggetlen..., s.121. Z.Tas: Akkorl..., s.153- 166 aie znany jako człowiek o łagodnym charakterze. W wyniku pbrozu-sienia IJPDR obsadziła połowę stanowisk ministerialnych wraz z urzędem premiera, ale komuniści uzyskali kilka kluczowych stanowisk - w tya wicepremiera i ministrów apraw wewnętrznych i komunikacji, f rządzie Tildyego znalazło się 8 przedstawicieli HPDR, 4 konunistów i 4 socjaldemokratów oraz 1 przedstawiciel KPCh. Jak wspomniał Vas: „Hależąey do Niezależnej Partii Drobnych Rolników minister bez teki Dobi i minister spraw zagranicznych Gyongybsi trzymali z lewicą w rządzie. W taki sposób lewica miała większość w rządzie. Lewe skrzydło koalicji określało politykę rządu..."' Wiadomość o ostatecznie wynegocjowanym składzie rządu, została przyjęta z nader mieszanymi uczuciami w kręgach politycznych Drobnych Rolników. Według S.Balogha: „Wśród parlamentarnych przedstawicieli NPDR dał się słyszeć szczególnie silny pomruk niezadowolenia z powodu nieuzyskania przez ich partię Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Utracenie resortu spraw wewnętrznych stało się również źródłem niezadowolenia z nowego rządu w licznych organizacjach prowincjonalnych. Niektórzy otwarcie obciążali winą Tildyego za ten niekorzystny z punfcjtu widzenia ich partii - skład rżą- Q du. Zdarzało się, że Tildyego nazywano wręcz 'zdrajcą'" . Z perspektywy późniejszych wydarzeń widoczne jest, że ustępstwa SPDR w sprawie składu rządu ułatwiły późniejsze działania HPK dla osłabienia, a później rozbicia Drobnych Rolników. W literaturze naukowej na temat tego okresu istnieją opinie uważające, że HPDR mogła^ uniknąć tak brzemiennych dla niej później w negatywne skutki ustępstw w kwestii składu rządu, a zwłaszcza oddania resortu spraw wewnętrznych. W ocenie P.A.Hamoriego na przykład istniała możliwość wyboru alternatywnego kursu działania. Można było przenieść sprawę wyboru rządu na parlament złożony z 431 członków, ze zdecydowaną przewagą Drobnych Rolników, dużo mniej skłonny do ustępstw niż członkowie kierownictwa NPDR uczestniczący w rozmowach międzypartyjnych. Zdaniem Hamoriego, NPDR popełniła fatalny błąd, pozwalając sobie zabrać parlament jako 'Tamże, e.155-156. S.Balogh: Parlamenti..., s.109. 8 167 q iejsce negocjacji^. Ugodowa postawa Tildyego nie była jedyną rzyczyaą ustępstw NPDR w sprawie składu rządu. Kierownictwo NPDR ragnęło odłożyć decydujące rozstrzygnięcie walki o władzę na okres późniejszy, po zawarciu traktatu pokojowego z Y/ęgrarai i likwidacji w kraju systemu kontroli sojuszniczej10. Przywódcy I1PDR Bądzili» że będą mogli wówczas liczyć na dużo większe wsparcie polityczne :i gospodarcze mocarstw zachodnich. Niemałe znaczenie dla dalszego rozwoju sytuacji politycznej w pierwszych miesiącach po wyborach miało niepowodzenie usiłowań prawego skrzydła Partii Socjaldemokratycznej i Narodowej Partii Chłopskiej, zmierzających do zerwania przez kierownictwa tych partii współdziałania z komunistami. Co więcej, w obu tych partiach wzrosły wpływy" zwolenników ściślejszej współpracy z KPK w nowej"sytuacji, powstałej po uzyskaniu absolutnej większości w parlamencie przez MPDR. Zarysowały się możliwości stopniowego przejścia partii lewicowych do ofensywy politycznej. Podczas gdy „na górze" kierownictwu WPK udało się zabezpieczyć korzystne dla siebie pozycje w rządzie, o wiele trudniejsza była sytuacja partii „na dole" w różnych regionach kraju. W pierwszych tygodniach po wyborachj w niektórych miejscowościach na prowincji doszło do otwartych wystąpień Drobnych Rolników przeciwko WPK, zmierzających do pełnego wykorzystania zwycięstwa KPDR i usunięcia komunistów z lokalnych organów władzy. Pod wpływem nacisku Drobnych Rolników w niektórych miejscowościach doszło do poważnego osłabienia" lokalnych organizacji V,'PK. Mówiąc o sytuacji, v; jakiej znalazła się WPK bezpośrednio po wyborach, Rakosi stwierdził, 4z: „Pierwszym naszym zadaniem po wjiborach stało się niedopuszczenie do utrwalenia atmosfery przerażenia i zamieszania w obozie demokracji. Odnosiło się to również do naszej partii. Z drugiej strony zaś trzeba było również g P.A.Hamori: Soviet Influences on the Establishment and Charakter Of the Hungarlan People'E Republic /1944-1954/, FH.iD. Dis-rtation. Uniyersity of*Michigan, 1964, s.64. Haraori ciał stęp do niektórych cennych materiałów archiwalnych, ale ze względu na wielką ilość nieścisłości zawartych w jego pracy na-eży do jego informacji podchodzić z dużą rezerwą. Autorzy Istorija Wiensrii..., t.III, s.581 zwracali uwagę na st, iż: „Obecność wojsk radzieckich w kraju w poważnym stop-LIU ograniczała działanie kontrrewolucji..." 168 pokazać siłę wobec wroga, tak aby zobaczył, ie nie straciliśmy głowy..."11 W wielu miejscowościach T?PK zorganizowała kontrdemon-strseje przeciwko triunfującya Drobnym Rolnikom. S dużym mieście przemysłowym Kiskclcu związani z S'PK robotnicy zaatakowali zebra-ny przed ratuszec iłom zwolenników KPDR. Robotnicy wdarli się do redakcji dziennika EPDR l wyrzucili meble i papiery na ulicę12. Kierownictwo WPK odrzuciło większość żądań HPDR w sprawie „proporcjonalnego" podziała stanowisk w milicji. Poza przyznaniem SPDH paru stanowisk w centralnych władzach milicji, WPK zgodziła się na odstąpienie tylko jednego stanowiska komitackiego komendanta milicji i dwóch stanowisk powiatowych komendantów milicji. Spełzły na niczym nadzieje KPDR na umocnienie swych wpływów po wyborach v wojsku. Ba przełomie 1945 i 1946 r. doszło tam nawet do korzystnych dla komunistów zmień personalnych. 2. Umocnienie wpływu ffPK na politykę gospodarczą W zimowych miesiącach 1945 r. na Węgrzech doszło do tak wielkich braków z zaopatrzeniem w artykuły żywnościowe, iż obawiano się groźby głodu, f połowie listopada 1945 r. trzeba było zmniejszyć przyznawaną na kartki dzienną porcję chleba z 20 na 15 dkg. Ówczesną ciężką sytuację żywnościową najlepiej ilustrują następujące dane porównawcze: Tabela 1 Spożycie żywności na jedną osobę 13 Produkt Przeciętne miesięczne z lat 1937-1938 Grudzień 1945 r. Mięso 4,56 kg - Kleko 99,30 1 0,01 1 Jarzyny, warzywa 9,76 kg 3,58 kg Tłuszcze, olej 1.34 kg 0,69 kg Cukier 1,50 kg 0,15 kg 11 J.Molnar: A munkas..., 8.313. 12Por. S.Hogradi: op.cit., s.57-61. 13J.Molnarj A munkas..., s.324. Corsc bardziej narastało niezadowolenie robotników z powodu fatalnego zaopatrzenia w żywność i inflacji. W licznych zakładach precy organizowano strajki protestacyjne z powodu gwałtownego pogarszania się stopy życiowej. Do strajków doszło między Innymi w największych zakładach budapeszteńskich Manfreda Welssa na wyspie Csepel, w budapeszteńskiej fabryce telefonów, w zakładach pracy pecsu i Bekescaby. WFK starała się tym mocniej występować z poparciem dla postulatów robotniczych. Bezpośrednio po listopadowych wyborach Partia Komunistyczna nasiliła działania zmierzające do utworzenia odrębnego organu państwowego, który umożliwiłby wzmożenie kontroli państwa nad gospodarką i ograniczenie roli wielkiego kapitału. Uzasadniano to potrzebą bardziej efektywnego działania dla zahamowania galopującej inflacji. Na początku grudnia 1945 r. Partii Komunistycznej udało się doprowadzić, dzięki uzyskaniu zgody Tildye-go, do utworzenia tzw. (/łownej Rady Gospodarczej /dalej jako GRG/. Było to ciało gospodarcze o niezwykle szerokich kompetencjach, umożliwiających rozbudowę systemu interwencjonizmu pań stwowego . Formalnie na czele Rady stanął premier, członek NPDR /najpierw Tildy, potem F.lTagy/, ale w praktyce całą działalność Rady koordynował sekretariat, kierowany przez sekretarza generalnego, przedstawiciela WPK Vasa. Główna Rada Gospodarcza „stała się w życiu gospodarczym faktycznie narzędziem komunistycznej polityki gospodarczej..."15 Partia Komunistyczna odgrywała decydującą rolę w Radzie przez cały czas jej istnienia od grudnia 1945 r. do czerwca 1949 r. i - jak stwierdził Rakosi - „stopniowo podporządkowała swym wpływom kluczowe jpozycje życia gospodarczego..." Po powstaniu GRG całkowicie straciły na znaczeniu wszystkie posiadane przez NPDR pozyoj.e gospodarcae i finansowe. Odtąd żadne ministerstwo nie mogło podejmować istotniejszych przedsięwzięć finansowych bez wiedzy Rady, kontrolującej wszystkie wydatki budżetowe. Sam Vas wspomina w pamiętnikach, że „rząd przyznał 14 15 16 I.T.Berend: op.cit., a.94. 'S.Balogh: Parlament!.... s. 139. M.Rakosi: .Nepi demokraciank utja /Droga naszej ludowej demokracji/, „Szazadok" 1952, nr 1, s.38. 170 * * Badzie Gospodarczej nieoal dyktatorskie prawa gospodarcze i sko-rzystałea z przyznanej władzy..." . Zdaniem S.Balogha, działalność 3KG doprowadziła do wyraźnego zepchnięcia „formalnej" władzy w cień „faktycznej11 władzy. niezależna Partia Drobnych Rolników, posino posiadania absolutnej większości w ciałach ustawodawczych, ausiała bowiem zadowolić się rolą „mniejszości" we władzy wykonawczej18. Kierowanemu przez Yasa sekretariatowi GRG podporządkowano również kolejno utworzone w następnych miesiącach nowe centralne instytucje: Urząd Reparacji, Urząd Komisarza Rządu do Spraw Górnictwa Węglowego, Urząd Materiałów i Cen oraz kilka innych19. Szczególnie duże znaczenie zyskał Urząd Reparacji, który poprzez ustalenie programu zamówień w zakresie reparacji i ich nadzór w praktyce podporządkował swej bezpośredniej kontroli cały węgierski przemysł ciężki. W nowo powstałych instytucjach gospodarczych dominujące pozycje zdobyła UPK. 3. Ogłoszenie Republiki. Wybór Tildyego prezydentem. Utworzenie rządu F.Kagya TT międzyczasie na czoło spraw politycznych wysunęła się kwestia zaiany fomy państwowej Węgier. 1 lutego 194:-.:*K^..~ J«Molnar: A munkas..., s.325. działaczy ł innych osób, uważanych za niechętnych BTK, a szczególnie silnie popierających NPDR. 16 lutego v Battonya 2-tysięcz-ny tłuB, podzieliwszy się na trzy czyści, skierował się do miesz-kań trzech aiejacowych posiadaczy ziemskich, uważanych za najbar-dziej prawicowych, dał im 10 minut czasu na zebranie mienia osobistego i „odprowadził" na rogatki miejskie, zakazując powrotu. 17 lutego w NagykBr&s 5-tysięczny tłum usunął siłą najbardziej niechętnie ustosunkowanych do WPK urzędników Rady Miejskiej. 2o lutego w Pecsu manifestujący robotnicy zażądali usunięcia w ciągu 3 dni 11 prawicowych urzędników. Wiec odbył się w „bardzo bojowym nastroju". Po wiecu jego uczestnicy „wylegitymowali" osoby sie- 24 dzące w kawiarniach . Marzec przyniósł dalsze rozszerzenie fali wieców i manifestacji. 5 marca tłum w Nyiregyhazie ruszył przed ratusz, domagając się usunięcia 80 urzędników. W Szentes na wiecu wysunięto listę z żądaSlami-usunięcia 40 urzędników. W Mąko zgromadzony tłum doprowadził do natychmiastowego usunięcia z ratusza 41 urzędników. Zgromadzeni na wiecu w Mąko domagali się dużo bardziej zdecydowanego wystąpienia przeciwko spekulantom, posłania na szubienice tych, którzy obniżają wartość pieniądza, zabrania z pomocą podatków 80$ dochodów bankierów, fabrykantów i bogatych rolników,skonfiskowania krów tym chłopom, którzy zalegają 2 dostawami mleka do miast. Zdarzało się, ze organizacje partyjne UPK traciły kontrolę nad tak licznymi ruchami masowymi, które rozwijały się w niepożądanym kierunku. Dochodziło wówczas do zakłóceń porządku, czy przekształcenia manifestacji w powszechną bijatykę. Autor podstawowej węgierskiej pracy o walkach politycznych w latach 1945-1947 Balogh przytaczał przykłady z niektórych miejscowości, gdzie walki polityczne przekształciły się w ogólną bijatykę. V/ Ve-szprem manifestanci potłukli kierownika aprowizacji i paru księży za to, że nie chcieli manifestować wraz z niai. B Szegedzie w trakcie manifestacji wśród tłumu słyjhać było hasła antysemickie,które podjęła czesi m&nifeatantÓB. Strajk w Ózd w dniu 23 lutego 1946 r. nabrał w pewnym momencie charakteru antysemickiej manifestacji i doprowadził do aktów grabieży. Jak pisał Balogh: „Prawica i politycy z prawego skrzydła 1IP2R, a czasami również i przy- 24, Tamże, 175 uódcy tej partlizusiłowali skrajnie^wyplbrzmić ekscesy, do których gdzieniegdzie doszło, dla swych celów propagandowych.Hiewąt-p"Tiwie błędy i słabości popełnione w czasie ruchów masowych za-szkodaiły autorytetowi Partii Komunistycznej. Nie mogą one jednak przysłonić faktu, że wysunigte przez partię hasła dobrze wyrażały Tnteresy klasy robotniczej" . Osobnych problemów nastręczał fakt, ~Lś w toku niektórych manifestacji doszło też i do przejawów samowoli, wystąpień przeciwko działaczom sprzymierzonych z WPK partii: socjaldemokratów i Narodowej Partii-Chłopskiej. W związku z tym w uchwalonej 12 marca 1946 r. rezolucji KC WPK o manifestacjach robotniczych, obok ogólnej bardzo pozytywnej oceny ich prtzebiegu, znalazły się słowa bardzo ostrego potępienia pod adresem zaszłych tu i ówdzie ekscesów, zapowiedzi surowego ukarania winnych . Najważniejszy był jednak fakt, że manifestacje robotnicze z lutego i narca zadecydowały o sukcesie ofensywy politycznej T.TK, W czasie manifestacji okazało się, jak ważne jest to, że WPK i PSD mają największe poparcie właśnie tt miastach wśród dobrze zor-ganizo\vanej i łatwej do mobilizacji klasy robotniczej. HPDR, ttó-reJL&łŚwną siłę stanoniły rzesze członkowskie na wsi, miała z natury, rzeczy dużo y.-iększe trudności zorganizowania ewentualnej kontrakcji. Poza tym transport w kraju znajdował się całkowicie pod kontroląTPK. Z kolei rzesze członkowskie IfPDR/ w miastach Ygłównie ze środowisk inteligenckich, wolnych zawodów, handlu, rzemiosła czy kręgów urzędniczych/ były na ogół dużo mniej zdolne do bojowych ulicznych wystąpień niż popierające WPK i PSD różne odłamy wielkozakładowej klasy robotniczej. Zacieśniając coraz silniej związki z lewicą socjaldemokratów l Uarodomej Partii Chłopskiej, tóRuni.stom. udało się doprowadzić do powstania w dniu 5 marca 1946 r. Bloku Lewicowego,złożo-nego z komunistów, socjaldemokratów,. Narodowej Partii Chłopskiej i związków zawodowych. W odpowiedzi na krytykujące HPK wystąpienia kilku posłów z Miezależnej Partii Drobnych Rolników Blok Lewicowy wezv;a> do manifestacji na rzecz „ocJ3yszczenłą"„I[PJ)R z gru-Py posł"Ów „prawicowych", wyeliminowania „elementów reakcyjnych" z 25C ^ s-<-alogh: Parlament!..., s.178-179. 26, , * i".agyar Kommunieta.... s.221-222. 176 ad-inistracji, nacjonalizacji źródeł energii, wemocnlenia nadzoru robotniczego nad przenysłes i In. 7 marca 1946 r. stanęły wszyst-iie fabryki Budapesztu i tłuny robotników ruszyły manifestacyjnie -z ulice ciasta pod hasłaci: „Usunąć wrog<5w ludu z koalicji?.! • ie^u robotr.ików zebrało ze sobą żelazne drągi i inne „środki p0_ -ocr-iese", przygotowując się na sażdą ewentualność. Manifestujący i:=3to spiekali „i-liećzynerodówkę". ff takich chwilach domagali się, aby przechodnie wysłuchali do końca z „należytym szacunkiem" 2? ;.-n-_iu robotniczego 2obec rosnących nacisków ze strony partii Bloku Lewicowego i manifestacji robotniczych, przywódcy NPER stopniowo coraz bardziej skłaniali się do ustępstw. Już 6 marca 1946 r. .premier F. Hasy w rozmowie z posłem a-nerylcańskim w Budapeszcie. Schoenfeldem • — tłasacżył słabość pozycji JIPDR wobec nacisków Bloku Lewicowego tym, że istnieje tylko następująca alternatywa: albo powstanie rząd złożoay głównie z przedstawicieli NPDR, który będzie jednak ciągle paraliżowany przez strajki w komunikacji i lanych podsta-r/or/ych dziedzinach gospodarki, albo będzie utworzony mniejszościowy rząd lewicy,który może doprowadzić do „fatalnego w skutkach rozwoju wydarzeń" - takiego jak rządy Beli Kuna w 1919 r. Stąd też, aby zachować koalicję za wszelką cenę, premier był adecydo-wsny do poczynienia wobec Bloku Lewicowego ustępst-w w kwestiach politycznych i gospodarczych . Zdaniem I.Yidy, kierownictwo NPDR ar.i przea chwile nawet nie myślało o przejęciu rządów kraju wy-iącznie w swoje ręce, bo zdawało sobie sprawę z tego, że nie poradziłoby sobie z nadzwyczaj trudną sytuacją gospodarcza, a WPK i PSD mogłyby w każdym nosencie sparaliżować działalność rządu Drobnych Rolników z poaocą strajków i ruchów masowych, równocześnie zaś przywódcy HPI/H wiedzieli, że nie nają w swej dyspozycji takich środ-ców władzy, które mogłyby przeszkodzić lewicy w ewen-tualr-ej próois przejęcia pe>ni władcy . KierownictW5_jy22S_.,.-A^a.*. •.•-•iaio sij również, że zerwarj.e aiedzy 2IPBR a partiami lewicy może -a'aZ.iie odbić sij na stosunkach węgiersko-radzieckich. .?ym bar- J.i:clr.ar: A nunkas..., s.362. 28?or. F?.US 1946, t.VI, L.271. 29I.7ića« A Fttggetlen..., s.158. 177 ż« już i tale doszło do ich wyraźnego pogorszenia as przełomie lat 1945 i 1946. Przedstawiciele radzieccy dawali wyraz swe-Bu niezadowoleniu z powodu nieterminowych dostaw węgierskich do ZSRR w ramach reparacji; twierdzili, ze węgierskie przedsiębiorstwa kapitalistyczne niechętnie wykonują zobowiązania wynikając* z podpisanego w sierpniu 1945 r. porozumienia o wymianie towaro-nej obu krajów. Wyrazem pogorszenia się wzajemnych stosunków był fakt, że SKK odrzuciła prośbę Głównej Rady Gospodarczej o zmniejszenie reparacji i oświadczyła, ze Węgry powinny je spłacić w całości^0. W tym samym czasie ZSRR złożył obietnice dostawy J min kwintali zboża dla Rumunii. Na akceptację żądań Bloku Lewicowego wciąż naciskał prezydent Tildy i lewe skrzydło HPDR na czele z Dobira i Ortutayem. Po zaciętych sporach 12 marca kierownictwo HPDR zaakceptowało żądania Bloku Lewicowego. W myśl porozumienia z partiami Bloku usunęło z szeregów HPDR 20 posłów, w tym tak znanych działaczy, jak Sulyok, Vince Kagy, I.Yasary. Trzeba tu jednak dodać, że w kwestii wykluczeń posłów kierownictwo HPDR tylko częściowo zrealizowało postulat Bloku Lewicowego, który domagał się usunięcia aż 80 posłów, podczas gdy grupa Ortutayego w HPDR występowała na rzecz wykluczenia 36 posłów do parlamentu. Po usunięciu grupy 20 posłów F.Nagy publicznie oświadczył, że zostało ono dokonane z własnej inicjatywy Drobnych Rolników. W ocenie Sulyoka, „to sprzeczne z prawdą oświadczenie zaszkodziło ... bardziej niż samo wykluczenie..."31 Pod naciskiem WPK kierownictwo NPDR zaakceptowało również żądanie przeprowadzenia na szeroką skalę oczyszczenia aparatu państwowego z „elementów reakcyjnych". Bardzo Istotne skutki dla późniejszego rozwoju sytuacji na Węgrzech miało zmuszenie NPDR do ostatecznej akceptacji wysuniętego w lutym 1946 r. projektu ustawy "°-_obronie karno-prawnej demokratycznego ustroju państwowego i Republiki" /tzw. Ustawy VII z 1946 r./, która miała w przyszłości uaiożiiwić WPK rozbicie z pomocą środków administracyjnych nieche.t-aeeo komunistom skrzydła Niezależnej 'Partii Drobnych Rolników. 30~~ 31 Tamże, 8.154. k: op.cit., s. 142. 178 rierrrtaia, s=sla leszcze rozpoczęto dyskusje nad samym projektem Ustawy ?H. ze strony :.*PEE wysunięto projekt prawa „w obronie de-asiracji", które miało zabezpieczyć obywateli przeciwko „bezprawnym aresztowaniom i internowaniem". Przedstawiciele WPK negatywnie odnieśli się do projektu NPDR, wyraźnie zmierzającego do ograniczenia kompetencji milicji. Dyskusje nad projektem nowej us-teti; trwały w koaisjach parlamentu już od 20 lutego 1946 r. P0. czątkowo projekt napotkał na bardzo zacięte sprzeciwy ze strony posłów HPDR, którzy krytykowali brak w nim paragrafów przewidujących obronę demokratycznych praw obywatelskich i ochronę własności prywatnej. Nader ostro krytykowali również to, że projekt oddawał prowadzenie pbsfijpowania sądowego w sprawie przestępstw ka-rany^oiT"^myśl tej ustawy w ręce sądów ludowych zamiast sądów zawodowych. W nowej sytuacji politycznej w marcu 1946 r. WPK udało się w pełni przeforsować projekt ustawy w toku rozmów z NPDR, a później, 12 marca 1946 r., doprowadzić do zaakceptowania jej na f eros parlamentu. Sulyok nazwał później ten moment „końcem pewnego etapu węgierskiej historii, zwrotem w kierunku przekształcenia systemu władzy w rządy demokracji ludowej"". Bardzo ważnym aspektem uawej ustawy był fakt, że zapewniała ona prawną obronę po-suiiięcios władzy wykonawczej „mniejszości" wobec władzy ustawodawczej, znajdującej się w rękach rdększości - tj. NPDR. l? ocenie autorki polskiej pracy o przemianach ustrojowo-prawnych w ówczesnych Sręgrzech - Haliny Donath: „Przepisy ustawy VII z 1946 r. stały się podstawą wyrokowania w serii procesów politycznych, jakie niebawem rozpoczęły się na Węgrzech"-". Po przyjęciu wspomnianej ustawy doprowadzono do zmian w rządzie. Bela Kovaos został zmuszony do odejścia z kierownictwa resortu rolnictwa, a aa jego aiejgce został mianowany przywódca lewicy NPDR - Dobi, Imre Nagya za:jti,płł zaś na stanowisku ministra spraw wewnętrznych Raj k. No-3ia»e1a Rajka ministrem spraw wewnętrznych w marcu 1946 r. miała istotne znaczenie dla przebiegu późniejszych walk międzypartyjnych. Jjauszenie na HPDR 12 marca 1946 r. akceptacji decyzji o po-trzeoie oczyszczenia aparatu państwowego doprowadziło po dalszych, 32Tamże, s.351. yt "-'Por. H.Donath: op.cit., s.114, 127. 179 ie;LpŁy.L0-dniowych dyskusjash, do międzypartyjnego porozumienia o tzvj. listach B - stanowiących podstawę do czystki aparatu adnini- traoyjnego. V przeciwieństwie do urzędników z list A, listy B zawierały nazwiska tych urzędników, których miano zwolnić z pracy w imię oszczędności budżetowych, jako nie nadających się do pełnienia obowiązków z powodu poglądów „reakcyjnych". Ha podstawie list B już do października 1946 r. zwolniono około 60 000 urzędników « W ocenie S.Balogha: „F/iększość usuniętych stanowili niewątpliwie reakcjoniści, ludzie o poglądach' prawicowych. Trafili jednak na listę B również i tacy, przecinko którym nie można było wysunąć zarzutów politycznych. Odgrywały w tym rolę nie tyle wzgl?&3 oszczędnościowe, co partyjne punkty widzeniaj oddziałały skutki zawziętej walki partii koalicyjnych o pozycje w administracji..." . Czystki w ramach list B poważnie osłabiły bazę poparcia dla KPDR w administracji państwowej. Wielu urzędników i pracowników państwowych, obawiających się o podstawy swej materialnej egzystencji, zaczęło co szybciej opuszczać szeregi Niezależnej Partii Drobnych Rolników. Sam minister spraw wewnętrznych Rajk przyznawał, że w toku „oczyszczania" administracji w ramach list B „zdarzały się nadużycia, błędy, a nawet oburzające przejawy niesprawiedliwości". Oceniał jednak, że zamykały się one B granicach 5-105J ogółu usuniętych^ . Miklós Jskab, podkreślając znaczenie list B w „demokratyzacji administracji" - wzmocnienia aparatu państwowego „nowymi, ludowymi kadrami", stwierdzał równocześnie, że: „Do negatyy,'nej strony bilansu należało to, że usunięcia z pracy dotknęły wraz z członkami rodzin razem 200 000 -250 000 ludzi. 1IPDR i prawicy mieszczańskiej powiodło się przedstawić to tak, iż chodzi o antytnteligenckie dsiałanie ze strony iiPK i lewicy demokracji luaowej. Przeciwstawienie się poglądowi tego typu zabrało wiele czasu. .."•'' Marcowe ustępstv?a HPDR miały przełomowe znaczenie,zapoczątkowując spadanie tej partii po równi pochyłej. Partiom lewicowym 34 S.Ealogh: Parlament!..., s.216. Tamże. K.Jakab: op.cit., s.132. s.135. 180 udało się z powodzeniem zastosować rewolucyjną taktykę netod parlamentarnych z „mobilizacją ulicy". Jak wspomniał PÓŹ„ niej Raicosł: „Partia Komunistyczna zastosowała wtedy po raz pierwszy z powodzeniem tzw. taktykę salami, polegającą na okrawaniu dsieć po dniu, kawałek po kawałku pozycji prawicy, która ukrywała się w ITiezależnej Partii Drobnych Rolników"-3 . Również i później, dzięki mobilizacji mas i naciskowi Bloku Lewicowego, NPDR zmuszona była do stopniowego usuwania ze swych szeregów działaczy najpierw prawicy, potem centrum itp., ułatwiając dojście do władzy elementów lewicowych. 5. Powstanie opozycyjnej Węgierskiej Partii Wolności D.Sulyoka, pogłębienie polaryzacji politycznej Usunięci 12 marca 1946 r. posłowie JTPDR utworzyli już w dzieL póiaiej opozycyjną tzw. Węgierską Partię Wolności pod kierownictwem Sulyoka. Partia ta, skupiając wokół siebie elementy szczególnie negatywnie nastawione wobec komunistów, pozyskała poparcie dużej części dotychczasowych zwolenników HPDR, zdecydowanie ją osłabiając.' WPW od pierwszej chwili swej działalności rozpoczęła energiczną akcję dla zahamowania dalszych postępów Partii Komunistycznej. 13 programie partii występowano za pełnym zabezpieczeniem praw jednostki, za rządami parlamentarnymi, opartymi na większości, przeciwko ograniczaniu powszechności prawa wyborczego, za rozwojem samorządów, za likwidacją obozów internowania. V?PW wypowiadała się również za systemem gospodarczym, opartym na własności prywatnej i swobodzie prywatnej inicjatywy, za stosowaniem nacjonalizacji tylko ze względów uzasadnionych gospodarczo, nigdy ze względów politycznych. Partia krytykowała również „panowanie dyletantyzmu", domagała się stosowania na każdym kroku wyłącznie zasady fachowości, co oznaczało jednoznaczną postawę przeciwko czystkom administracyjnym. W programie partii znalazły się zresztą ostre wyrazy potępienia dla „skrajności" w stosowaniu listy B. •'por. tekst przemówienia M.Rakosłego w dniu 29 Jutego 1952 r., zamieszczony w organie teoretycznym KC WPP „Tarsadalmi Szemle" marzec-kwiecień 1952 r. 181 Powstała w marcu 1946 r. WPW długo nie mogła otrzymać od Sojuszniczej Komisji Kontroli formalnego pozwoTenIa"~ńa~3ziałanie, nastąpiło to dopiero w październiku 1946 r. dzięki naleganiom P.HagJ6' Premier uważał za szczególnie potrzebne istnienie w parlamencie partii opozycyjnej, która nie "yłaby, tak jak HPDR,związana ograniczeniami wynikłymi z przynależności do rządzącej koalicji « Do czasu otrzymania pozwolenia na działalność Węgierskiej Partii Wolności jej przywódcy wyrażali swe stanowisko tylko na forum parlamentu. 24 lipca 1946 r. Sulyok przedstawił w parlamencie program swej partii. W dziedzinie polityki zagranicznej za najważniejszy cel uznał zapewnienie trwałej neutralności Węgier. W sprawach polityki wewnętrznej stanowczo zaakcentował potępienie wszelkich „form faszyzmu", równocześnie jednak dając do zrozumienia, że zalicza do nich również przejawy różnego typu systemów "mohoparty jny ch. Wielki sukces polityczny Bloku lewicowego w marcu 1946 n oznaczał jednak tylko zamknięcie jednego etapu walki politycznej przeciwko NPDR. Szybko miało się okazać,że marcowa ofensywa przyniosła siłom Bloku lewicowego tylko przejściowe powodzenia, a naciski zewnętrzne na HPDR zamiast ją podzielić, pod pewnymi względami umocniły zwartość tworzących ją różnych nurtów politycznych. Już w ciągu następnych miesięcy doszło do przegrupowania sił wewnątrz KPDR i kolejnej próby przejęcia przez nią inicjatywy politycznej. Szybko miało się również okazać, iż pomimo sukcesu ofen-^ywy Bloku Lewicowego w marcu 1946 r. istniało nadal wiele przeszkód na drodze do zapewnienia trwałej jedności akcji trzech partii wchodzących w skład Bloku. Na sytuację szczególnie mocno rzutowały różnego typu rozbieżności miedzy WPK i PSD. Duża część działaczy PSD była negatywnie nastrojona do współdziałania w WPK przeciwko Drobnym Rolnikom i krytykowała postawę Szafcasłtsa i Ma-•roeana w tyci względzie. Ma dołach partii dalej utrzymywały się bardzo silne wpływy niechętnej WPIĆ grupy centrowej, skupionej wo-ł Kethly. W ocenie jednego z czołowych działaczy zbliżonej do WK części lewicy PSD - F.Revesza: „Większość członków PSD w włel- •Hagy: op.cit., a.26?. 182 kich zakładach pracy w okolicach Budapesztu i na prowincji znajdowała się pod wpływami Kethly"4 . niekorzystnie na współdziałaniu z PSD odbijała się niecierpliwość wielu działaczy WPK, chcących jak najszybciej zapewnić swej partii czołową pozycję wśród klasy robotniczej. Córka A.Sza-i-ssłtsa - Klara Szakasits Schifferne wspomina, że zdarzało się, tak jak w największych węgierskich zakładach na wyspie Csepel, gdzie dominowali socjaldemokraci, że członkowie 7/PK grozili im usunięciem z pracy i nazywali ich „zdrajcami klasy robotniczej, 41 socjalfaszystami etc."- Szczególnie negatywne skutki dla współdziałania PSD i WPK miały ciągłe spory o proporcje udziału we władzach związków zawodowych i w komitetach zakładowych. Ze strony PSD T/ciąż uskarżano ale na brak proporcjonalnej reprezentacji socjaldemokratów we władzach związkowych. Ostatecznie - jak wspomina jeden z przywódców WPK, członek jej Biura Politycznego od 1946 r. Antal Apró: „W interesie zachowania jedności związkowej oddaliśmy pewną liczbę stanowisk kierowniczych - więcej niż pierwotnie zamierzaliśmy odstąpić - ale nie doszło do ukształtowania parytetu..." O tym, że nie udało się w pełni wykorzystać marcowego sukcesu Bloku Lewicowego, zadecydował w poważnym stopniu ówczesny rozwój sytuacji międzynarodowej - przejściowe osłabienie napięcia po kwietniowej konferencji ministrów spraw zagranicznych wielkich mocarstw w Paryżu. S„ma,ju. 1946 r. zaznaczył się wyraźny wzrost aktywności politycznej HPDR. Działacze tej partii pragnęli jak najszybciej zlikwidować skutki osłabienia partii w marcu 1946 r. po ustępstwach wobec Bloku Lewicowego. 11 maja P.IIagy i skupieni wokół niego działacze centrum partii wystąpili z żądaniem szybkiego przeprowadzenia wyborów samorządowych na wsi, oczekując, że wybory te przyniosą zdecydowane zwycięstwo Drobnym Rolnikom. NPDlLcoraz mocniej domagała się korzystnych dla Drobnych Rolników przekształceń w rządzie, zwiększenia pozycji tej partii w administracji i milicji, zakończenia „oczyszczania" administracji przez siły związane z Blokiem Lewicowym. P.Revesz /w:/ Interjuk a munkasegysegrBl..., e.284. 41K.Sohiffeme Szakasits: op.cit., s. 127, 88. 42 A.Aproj 01.«it., s.18. , - 18J (,. Porozumienie miedz? Blokies Lewicowym a SPDR z 5 czerwc- 1946 r. W początkach czerwca 1946 r. doszło do częściowego złagodzenia napięć w stosunkach międzypartyjnych i porozumienia niifd^j 'HPDR a partiami Bloku Lewicowego. Ha krótko przed porozumieniem -4 czerwca 1946 r. premier F.Hagy odbył dłuższa rozmowę & posłen .ZSRR w Budapeszcie - Gieorgijem Puszkinem. Według opartej na informacjach P.Nagya relacji Schoenfelda, w trakcie rcSBery „Fan Puszkin wyjaśnił Perencowi Hagyowij, że rząd nie moic f^sbie pos~:>-lić na luksus ciężkiego kryzysu w czasie, gdy 6'ęgry walczi o zadowalający traktat pokojowy. Silnie odradzał Nagyosri prowadzenie do konfrontacji z partiami lewicowymi. Powiedział, is msżaa doprowadzić do kompromisu i że Związek Radziecki nie będzie.tolerował rozwiązania koalicji. W obecnej sytuacji, poniećsiał pan Puszkin, koalicja musi być utrzymana, nawet za cenę ofiar. Rozriaaa-nie koalicji musiałoby w rezultacie doprowadzić do udziału Związku Radzieckiego w rozwiązywaniu kryzysu politycznego. Pcn Puszkin nie powiedział, jaka akcja radziecka była rozważana. Perenc.... .E&s? odpowiedział, że on i jego partia większościowa poczynili już jjjfiary dla utrzymania koalicji i nie można iść dalej tą drcsą* W przypadku, jeśli taka ofiara będzie znowu żądana, to on złóż;' swą rezygnację. Powiedział panu Puszkinowi, że on dłużej nic cli ca ponosić odpowiedzialności za wewnętrzną sytuację polityczną i jest zdecydowany wręczyć swą rezygnację"1* . W takiej sytuacji WPK i partie z nią sprzymierzone w BJofca Lewicy, pragnąc uniknąć upadku rządu koalicyjnego, zgodziły się itó znaczące ustępstwa wobec NPDR. Nastąpiło to w ramach porozumienia zawartego 5 czerwca 1946 r. podczas spotkania przywódców A uarti1" koalicyjnych w willi Tilc;eso w Leanyfalu. Najważniejszym ustępstwem wobec NPDR była złożona przez partie Bloku Lewicowego obietnica przeprowadzenia w najbliższym czasie samorządowych wyborów do władz gminnych. Minister spraw wewnętrznych miał wydać polecenie bezzwłocznego przygotowania projektu prawa wyborczego, z tya, że dokładną datę wyborów miano później ustalić; Niezależna Partia Drobnych Rolników miała otrzymać nominacje swycli członków aa oko-100 znaczących stanowisk oficerów milicji, w tym 6 konitacŁich --HJS 1946, t.VI... s.305-306. Por. również I.Vida: A Pttgget-len..., L.183-184. 184 V ^ komendantów milicji i 6 zastępców komendanta. W każdym kornitacie przynajmniej jedna powiatowa komendantura milicji miała zostać obsadzona przez członków 1JPDR. Działacze HPDR mieli być mianowani na cześć opróżnionych na skutek listy B stanowisk żupanów i burmistrzów . Jednyn z punktów porozumienia było również sformułowanie przewidujące rozwiązanie służby bezpieczeństwa na prowincji. Przywódcy t«PDR zobowiązali się za swej strony do rzetelnego wypełniania porozumienia z 12 marca, kontynuację czystki wewnątrz partii, zmierzającej do usunięcia z niej „elementów prawicowych, konserwatywnych i klerykalnych". Podkreślili jednak, że zgodzą się na nowe wykluczenia ze swej partii dopiero wówczas, gdy przekonają się, że ich postulaty zostaną wykonane przez lewicę. Po u-zgodnieniu porozumienia P.Nagy zrezygnował z zamiaru ustąpienia ze stanowiska premiera. Podczas posiedzenia rządu przedstawiciele poszczególnych partii zobowiązali się do podjęcia wysiłków dla złagodzenia napięcia we wzajemnych stosunkach międzypartyjnych. Porozumienie z 5 czerwca było zdecydowanie korzystne dla HPDR. W kręgach HPDR, po traktowanym jako zwycięstwo tej partii porozumieniu z 5 czerwca uznano, że przyszła odpowiednia pora dla zakrojonej na szeroką skalę ofensywy politycznej Drobnych Rolników. Prawicowy polityk GytJrgy Parragi mówił, że JTPDR dotąd nie prowadziła takiej polityki, jaką chciała prowadzić, ponieważ Y/PK i PSD poprzez sztuczne podsycanie nastrojów klasy robotniczej doprowadziły do zapanowania w kraju atmosfery strachu i terroru. „Dziś jednak położymy temu kres - mówił Parragi - od tej chwili to my będziemy atakować i mobilizować masy..."4^ Coraz usilniej podejmowane były próby odciągnięcia HPCh i PSD od koalicji z Partią Komunistyczną i całkowitego izolowania tej ostatniej. Szybko okazało się jednak, że sukces KPDR był tylko tymczasowy i nie przyniósł żadnych praktycznych efektów. 44Tamże, s.184. 45S.Balogh: Parlamenti..., s.238. 185 .rfitosunki Węgier z wielkimi mocarstwami pr_*y;yciestwie wyborczym HPDR Bezpośrednio po zwycięstwie wyborczym HPDR budapeszteńscy przedstawiciele mocarstw zachodnich uznali za konieczne przestrzec przywódców HPDR przed nastrojami zadufania z powodu sukcesu,|skła-niając ich do ostrożności i umiarkowania. Przedstawiciel amerykański Schoenfeld w rozmowie z przywódcami KPDR bezpośrednio po wyborach powiedział: „Teraz pokażcie, jak potraficie żyć w pokoju z naszym wielkim sojusznikiem /Związkiem Radzieckim - J.R.N./,nie liczcie na pomoc z zagranicy..." Równocześnie z tymi apelami o moderację, przedstawiciele mocarstw zachodnich w Budapeszdie starali się wykorzystać sukces wyborczy NPDR do poszerzenia politycznych wpływów Zachodu na.Węgrzech. Za najefektywniejszy teren działania uznali dziedzinę gospodarki, występując z różnymi ofertami pomocy dla 7/ęgier, znajdujących się w bardzo trudnej sytuacji ekonomicznej. Schoenfeld w liście skierowanym do amerykańskiego Departamentu Stanu 29 grudnia 1945 r. wypowiedział j się na rzecz przyznania Węgrom pomocy w ramach UNRRY. Według Schoenfelda, pomoc ta prawdopodobnie nie tylko złagodzi trudności materialne Węgier, ale również zachęci Węgrów do „rozsądnego" rozwoju politycznego . B stycznia 1946 r. zapadła pozytywna decyzja w sprawie pomocy UHRRY dla Węgier. W zasadzie OTRRA udzielała pomocy tylko . państwom walczącym po stronie sojuszników w czasie wojny. Przyznanie \7egrom pomocy UKRRY stanowiło wyjątek od reguły. Vas, reprezentujący wówcsas Partię Komunistyczną w Głównej Radzie Gospodarczej, oceniał, że pomoc UNRRY', która była udzielona Węgrom w bardzo trudnej sytuacji ekonomicznej, miała bardzo ważne znaczenie . Pomoc UNRRY stanowiła jedną czwartą całego węgierskiego importu w 1946 r. Duże znaczenie miało również przyznanie Węgrom 46 47 48 ^ Kisgazdapart sorsa. Kovacs Imre radiobeszede Varga Belayal /Los Niezależnej Partii Drobnych, Rolników. Rozmowa radiowa Imre Kovacsa z Belą Targa/, „tfj Latohatar" z 15 marca 1978 r., s.487. S.Balogh: A nepi..., s.155. Z.Vas: Akkori..., s.190-191. 186 15 aln dolarów pożyczki na zakupy dla celów cywilnych różnych towarów i urządzeń z magazynów armii amerykańskiej. Dzięki kredytowi negrzy zakupili między innymi 550 nowych amerykańskich lokomotyw do pociągów towarowych. Bez tych lokomotyw niemożliwe byłoby szyikie uruchomienie transportu kolejowego na Tfegrzech. Przy u-dzielaniu różnych form pomocy gospodarczej dla Eęgier amerykańscy politycy kierowali się przede wszystkim obawami przed utratą wpływów ekonomicznych na Węgrzech na rzecz ZSRR49. Utorowaniu drogi dla zwiększenia wpłyv:ów ekonomicznych Zachodu na UTegrzecE miała służyć inicjatywa podjęta przez ministra finansów Perenca Gordona w dniu 3 grudnia 1945 r. Gordon wystąpił co przewodniczącego SKK z memorandum proponującym, aby „mocarstwa alianckie wysłały komisję, która współdziałając z rządem węgierskim przeanalizowałaby sytuację gospodarczą i finansową kraju i sposoby udzielenia pomocy..." Egzemplarze memorandum zostały też przekazane „nieoficjalnie" do rąk przedstawicieli Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii w Budapeszcie. Różnego szczebla przedstawiciele węgierskiego rządu szereg razy omawiali szczegóły memorandum w rozmowach z członkami amerykańskiej misji politycznej. Tekst memorandum został również przesłany do Waszyngtonu przez Schoenfelda 10 grudnia 1945 r. Przewodniczący SKK - \Yoro-szyłow potraktował memorandum nieprzychylnie, widząc w nim chęć ograniczenia znaczenia związków gospodarczych Węgier z ZSRR poprzez „zrównoważenie" ich zwiększonymi kontaktami ekonomicznymi z ZaćEoćen. V7 pierwszych miesiącach 1946 r. przedstawiciele Stanów Zjednoczonych, pomimo negatywnego stanowiska Koroszyłowa, kilkakrotnie podejmowali działanie na rzecz powołania przez mocarstwa wspólnej sojuszniczej komisji dla zbadania węgierskiej sytuacji gospodarczej. 20 marca 1946 r. Schoenfeld poprosił węgierskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych, aby poleciło różnym węgierskim instytucjom gospodarczym dostarczenie mu danych na temat sytuacji ekonomicznej Węgier. Węgierskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych gotowe było natychmiast spełnić jego prośbę, ale sprawa napotkała na 9Por. S.Balogh: A nepi..., s.156. 50Iamże, s.159. 187 pór resortu finansów, który odmówił przekazania wspomnianych da-j.ych~bstw. Jak pisał Baloga, GybcgjSsi był krytykowany ostro z wielu stron . W jego obronie konsekwentnie występował jednak Ra-coci,' któremu opowiadał nieudolny, ale zawsze skłonny do oportu-.-.istycznego przystosowania się polityk 1JPBR. T. czerr.-cu 1946 r. premier F.Nagy udał się na czele delegacji rządowej z wizytą do Stanów Zjednoczonych. W czasie wizyty nie udało mu się jednak uzyskać konkretnej obietnicy poparcia węgierskich postulatów granicznych na paryskiej konferencji pokojo-T.-ej. Głównym efektem wizyty było natomiast zapewnienie V.'ęgrom zwrotu zasobów węgierskiego złota, wartości 32 milionów dolarów, kzóre znajdowały się w amerykańskiej strefie okupacyjnej w Kier.i-czech. 1'iało to bardzo duże znaczenie dla zapewnienia poc"rtew gos- P.Auer: Fel CYszazad, esemenyek, emberek /Pół stulecia. wvća-rzenia, ludzie/, T/ashington 1971, s.296. ' S.Balogh: k nepi..., s.25, 24-35, 141-U2, 187-189, 213, 228-~«? ^c* 191 -V podarczej stabilizacji kraju i zwalczenie inflacji. W czasie wizyty F.Negy odbył rozmowy z czołowymi politykami amerykańskimi. Mieczy innymi został on przyjęty przea prezydenta Harry S. Truma-na na rozmowę tylko w obecności tłumacza. B trakcie rozmowy P. Hecy zapytał, czy rząd z większością KPDR uzyskałby bardziej e-fektywne poparcie Zachodu dla swej linii politycznej. Prezydent USA udzielił wymijającej odpowiedzi, powołując się na porozumienie międzynarodowe. Obiecał jednak P.Nagyowi, że po podpisaniu u- kłedu pokojowego z \Vegrami Stany Zjednoczone będą gotowe udzielić 57 wszelkiej niezbędnej pomocy jego rządowi . Od czasu tej rozmowy F.Hagy liczył na obiecaną pomoc amerykańską po wejściu w życie traktatu pokojowego i to rzutowało na jego działania zmierzające do cierpliwego doczekania tego upragnionego momentu. W drodze powrotnej z Waszyngtonu F.Hagy przeprowadził rozmowy w Londynie i w Paryżu. Obie te wizyty nie przyniosły żadnych większych efektów, w tym najbardziej oczekiwanego poparcia dla węgierskich postulatów w sprawie granic. 8. Węgry a eęsiednie kraje Europy środkowo-wschodniej Na sytuację Węgier od końca 1945 r. coraz negatywniej rzutował fakt ich izolacji politycznej wśród państw Europy środkowo--wschodniej. W Rumunii od uformowania rządu Petru Grozy w marcu 1945 r. zaznaczała się zdecydowana dominacja wpływów partii komunistycznej . W Jugosławii pełnię władzy sprawowała partia komunistyczna, opromieniona sukcesami partyzantki Tito doby wojny .ł? Bułgarii od wyborów w listopadzie 1945 r. rządził rząd składający się wyłącznie z przedstawicieli Frontu Ojczyźnianego, w którym największe wpływy polityczne posiadała partia komunistyczna. W Polsce wicepremier Stanisław ŁJikołajczyk był wyraźnie izolowany w rządzie, w którym największe wpływy posiadała PPR. Pod koniec 1945 r. i w ciągu 1946 r. tylko w Czechosłowacji występował podobny do \Yegier układ sił politycznych, cechujący się względną równowagą między siłami prozachodnimi a partią komunistyczną i Jej sojusznikami. Tylko w Czechosłowacji i na Węgrzech w rządzącej koalicji nadal utrzymywały się wielkie wpływy prozachodnich 57 l.Yida: Hagy..., e.80. 193 sił politycznych. Przy tym w Słowacji do lipca 1947 r. do nieko--iinistycznej Partii Deaokratycznej należała większość członków rządu. Zdawałoby się, że tego typu sytuacja będzie sprzyjać działaniom przywódców :i?ER dla zacieśnienia związków między Y.'ęgraBi a Czechosłowacją jako krajami o najbardziej silnych wpływach zwolenników orientacji prosachodniej. Tymczasem właśnie między Czechosłowacją e. T.'ęgra.~i aż do 1948 r. panowały niezwykle ostre napięcia, głównie na tle groźby wysiedlenia z Czechosłowacji paruset tysięcj ".ięgrÓF. Prezydent 2dvard Benes już w momencie podpisania ze Stalinem porozumienia raćziecko-czechosłowackiego w grudniu 1943 r. i wielokrotnie później dawał wyraz przede wszystkim chęciom uzyskania przez Czechosłowację szczególnie uprzywilejowanej pozycji w stosottkach -z ZSRR. Wiązało się to z działaniami Benesa, zmierzającymi do osłabienie innych krajów Europy środkowo-wsehod-niej, zwłaszcza Polski i lYęgier, wciąż piętnowanych przez czeskiego polityka w rozmowach ze Stalinem i Mołotowem jako rzekomo co tradycyjnie skrajnie reakcyjnych . Benes l jego współpracowiicy konsekwentnie wysuwali wąsko interpretowane interesy Czechosłowacji ponad koncepcję trwałego zbliżenie całych i średnich państw Europy środkowo-wschodniej, w tym Polski, Czechosłowacji i Eęgier. Sprawa zabezpieczenia jak najkorzystniejszych granic, przygotowania do traktatu pokojowego asiar.iały przywódców prozachodnich ugrupowań politycznych, zarówno w Czechosłowacji jak i na Węgrzech raczej do ciągłych zabiegów u wielkich mocarstw, wizyt w Moskwie,Waszyngtonie i Londynie, niż szukania zrozumienia w sąsiedztwie, w kraj u,do którego wysuwano roszczenia terytorialne. ?/ybitny historyk węgierski, przebywający od dziesięcioleci w Stanach Zjednoczonych, Istvan Deak w pierwszych latach po wojnie stwierdził: „Czechosłowacja była najzacięt-czyn przeciwnikiem V,'ęgier. Kie czescy komuniści, lecz demokrata Beaes i Jan Kaceryk usunęli z Czech dziesiątki tysięcy Węgrów i prześladowali mniejszości narodowe. Tak więc nic w tym dziwnego, że podobnie jak w pierwszych latach drugiej wojny światowej pań- stwa środkowo-wschodnioeuropejskie znowu działały odrębnie, intrygując nawzajem przeciwko sobie"5'. W polityce Benesa wobec Węgrów istotną rolę spełniała teza o zbiorowej odpowiedzialności węgierskiej mniejszości narodowej w Czechosłowacji, która miała jakoby składać się bez wyjątku z szowinistów i irredentystów . W oparciu o tego typu koncepcje rząd Czechosłowacji, traktując mniejszość węgierską na tej samej płaszczyźnie co niemiecką, konsekwentnie dążył do wysiedlenia ze swego terytorium kilkuset tysięcy Węgrów, pozostałych zaś zamierzał poddać intensywnej słowakizacji. Wszystkie węgierskie partie były zgodne w krytycznej ocenie postępowania rządu Czechosłowacji wobec mniejszości węgierskiej w tyra kraju. Wyrazem panujących na Węgrzech nastrojów w tej sprawie był artykuł opublikowany na łamach organu KC VfPK „Saabad Kęp" 3 lipca 1946 r. pt. „Sprawiedliwości dla Węgrów w Słowacji!" stwierdzający, że Czechosłowacja poprzez wysiedlenia i „przymusową słowakizację" Węgrów w Słowacji pragnie urzeczywistnić całkowitą likwidację Węgrów jako grupy narodowościowej. Sprawa projektów wysiedlenia kilkuset tysięcy Węgrów rzutowała negatywnie na stosunki Węgier i Czechosłowacji aż do momentu przejęcia pełni władzy w Czechosłowacji przes partię komunistyczną i związane z nią partie sojusznicze w lutym 1948 r. Obecnie historiografia czechosłowacka negatywnie ocenia wysuwane w latach 1945-1947 projekty wysiedlenia Węgrów ze Słowacji . Niekorzystnie dla Węgier ukształtowała się sprawa możliwości realizacji ich postulatów w sprawie zmiany granicy z Rumunią w regionie Siedmiogrodu. W tej kwestii Węgrzy posiadali wprawdzie poparcie mocarstw zachodnich, okazało się ono jednak przejściowe. Rząd ZSRR natomiast już począwszy od jesieni 1945 r. podczas rozmów wielkich mocarstw wypowiadał się za pozostawieniem całego Siedmiogrodu przy Rumunii, choć taktycznie w rozmowach z Węgrami ~7.Mastny: op.cit., s.1?7-139. I.Deak: OtventBl a szaz szazalekig. tóagyaro^szag a, nagyhatal-mi erdekszferak kialakulasa es megszilerdulasa koraban 1943--1947 /Od pięćdziesięciu do stu procentów. \Vggry w epoce u-kształtowania i umocnienia wielkomocarstwowych stref interesów 1943-1947/, „tij Latóhatar" 1981, nr 2, s.218. E.Benes: Sest let exilu, Prana 1947, s.232. Por. J.Zvara: Madarska menśina na Slovensku po roku 1945, Bra-tislava 1969, passim. 194 przedstawiciele rządu ZSRR nie wykluczali możliwości -zmian granicy węgiersko-rumuńakiej /tak, jak podczas wizyty delegacji na czele z P.Hagyea w Koakwie w 1946 r./. Już w kilka dni po utworzeniu rządu Petru Grozy /6 marca 1945 r./ dowództwo radzieckie przekazało Rumunii administrowany przez siebie północny Siedmiogród, który należał do Węgier od 1940 r. do 1944 r. Amerykanie i Brytyjczycy uchylili się od u-działu w zorganizowanej 9 marca 1945 r. uroczystości przekazywania przez radzieckie dowództwo administracji Siedmiogrodu rządowi Grozy. Hę wrześniu 1945 r. podczas sesji Rady Ministrów Spraw Zagranicznych w Londynie strona radziecka wypowiedziała się zdecydowanie na rzecz przekazania w układzie pokojowym całego Siedmiogrodu Rumunii motywując to wkładem, jaki ona wniosła do wojny z Niemcami. Delegat amerykański Byrnes natomiast proponował przeprowadzenie małej korekty granicy węgiersko-rumuńskiej poprzez przekazanie~1!fęgrom z całego terytorium Siedmiogrodu liczącego ok. p P 102 tyś.km obszaru około 8 ty s. km , co doprowadziłoby do zmniejszenia o około 400 tysięcy osób liczebności mniejszości węgier- 6? skiej w Rumunii . Propozycje korekt granicznych na korzyść Węgier popierał również minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii Ernest Bevin, powołując się na dość pokrętną stylistykę artykułu 19 układu rozejmowego z Rumunią z 12 września 1944 r. Wprawdzie w układzie mówiono o anulowaniu postanowień arbitrażu wiedeńskiego z 30 sierpnia 1940 r., co powinno oznaczać powrót do granicy z Trianon i przyznanie całego Siedmiogrodu Rumunii, ale równocześnie użyto tam sformułowania o przyznaniu Rumunii „całości lub większej części" Siedmiogrodu, co dowodziło, że mocarstwa zostawiały sobie możliwość wyboru w kwestii ostatecznej decyzji. Jak pisał A.Koryn: „Głównym twórcą tego artykułu była strona radziecka i świadczy to, że również rząd ZSRR chciał zachować pewną swobodę manewru. Potrzebne mu to było i ze względu na chęć zachowania atutu wobec Rumunii, jak i ze względu na dążenie do stworzenia nadziei Sęgrom, co mogłoby wpłynąć na zmniejszenie ich opo- ru. -63 Mołotow podczas sesji w Londynie oświadczył, że nie- 62 A.Koryn: Rumunia w polityce wielkich mocarstw 1944-1947. Wrocław 1984, s.179-180. 63Tamże, a.67. jasne 195 sformułowanie art.19 układu rozejmowego z Rumunią wypływa- ło tylko z politycznej ostrożności, „aby nie wiązać sobie rąk na wypadek zaistnienia nowych okoliczności..." Podobnie jak w Londynie, również i podczas późniejszych konferencji przedstawicieli czterech mocarstw strona radziecka sprzeciwiała się korektom granicy węgiersko-rumuńskiej. Uważała bowiem, że„zgoda na korektę granicy może poważnie obniżyć popularność Jgwicy rumuńskiej i zmniejszyć zaufanie do radzieckiego poparcia - a. z drugiej strony nie da równoważących to korzyści na Węgrzech... Związek Radziecki był zainteresowany w osłabieniu pozycji sił odpowiedzialnych za politykę zagraniczną Węgier i wskazaniu, że liczenie na poparcie Zachodu nie daje korzyści... Kalkulacja zysków i strat skłaniała przywódców radzieckich do jednoznacznego poparcia Rumunii..." Z kolei dyplomaci amerykańscy uważali, że korekta granicy na korzyść Węgier doprowadzi do wzmocnienia NPDR. Schoenfeld akcentował, że należy tym silniej popierać rewindykacje węgierskie w Siedmiogrodzie, iż w przeciwieństwie do Rumunii, która jest już całkowicie stracona dla amerykańskich wpływów, Węgry są jeszcze do uratowania. Według Schoenfel-da, „Węgry nadal znajdują się w półcieniu radzieckiej ekspansji, gdy tymczasem cień padający na Rumunię jest o wiele głębszy..." W końcu jednak Amerykanie, widząc niepowodzenie wysiłków w sprawie korekty granicy, wycofali się ze swych postulatów w tej sprawie, dochodząc do wniosku, że niewielka rektyfikacja granicy zraziłaby tylko Rumunów, a i tak nie zadowoliłaby Węgrów. Sprawa stosunków Węgier z Rumunią w pierwszych latach powojennych nie ograniczała się jednak wyłącznie do kontrowersji wokół ostatecznego kształtu granicy między obu krajami. Już bowiem od wiosny 1945 r. aż po 1948 r. przewijały się różne,do dziś niezbyt szeroko znane, projekty ściślejszych międzypaństwowych zwiąż- 65 1945, t. II, s. 280. A.Koryn: op.cit., s. 180. 6SRTJS 1946, t. VI, s. 272-273. 196 .67 ków obu krabów, aż do federacji włącznie . Ze strony ; rumuńskiej szczególnie gorącym rzecznikiem ścisłego zbliżenia obu państw był czołowy polityk lewicowy, premier rządu rumuńskiego - Groza.W czasie rozmów z delegacją węgierskiego TRH w marcu 1945 r. Groza wystąpił z szeroko zakrojonymi planami sfederowania obu państw. V sierpniu 1946 r. tygodnik „Koztarsasag" opublikował wypowiedź Grozy sugerującą możliwość podjęcia kroków dla zrealizowania wę-giersko-rumuńskiej unii celnej po odbyciu wyborów w Rumunii w /: o listopadzie 1946 r. Zmiany w sytuacji międzynarodowej w latach 1947-1948 doprowadziły do stopniowej rezygnacji z projektów zarówno federacji, jak ł unii celnej Sggier i Rumunii, podobnie jak to nastąpiło w przypadku głoszonych przez Georgi Dymitrowa i Jo-sipa Broza Tito projektów tzw. federacji bałkańskiej. Por. szerzej Gy.Gyarmati: Kagyarorszag es a delkelet-europai fBderacios tervek 1945-1948/ /Begn a plany federacji połud-nioT/o-wschodniej Europy 1945-1948/, Budapest 1985, maszynopis, s • 1 ~4-9 • 68Tanże, s.43.197 Rozdział VI PRÓBY PRZEJŚCIA INICJATYW PRZEZ HFDR I KOKTROPEKSTwA BLOKU ŁS\VICC\VESÓ.. Vf DRUGIEJ POŁOKIE 1946 R. j. Kryzys lipcowy 1946 r. i jego rozwiązanie' Czerwiec i pocsątek lipca 1946 r. stały wyraźnie pódl znakiem wzrostu napięcia politycznego. Coraz wyraźniejsze stawało się, że porozumienie czerwcowe nie usunęło głębszych źródeł konfliktów międzypartyjnych. Hie weszło ono zresztą na drogę realizacji, a tymczasem konflikty między partiami, a zwłaszcza WPK i NPDR przybierały coraz bardziej na sile. W napiętej atmosferze, panującej w całym kraju, doszło do paru bardzo groźnych incydentów. Yfęgierscy historycy przytaczają dane o zamordowaniu w Budapeszcie dwóch oficerów radzieckich w czerwcu 1946 r., informują o podobnych wypadkach, które zdarzyły się wówczas na prowincji . W takiej sytuacji Sojusznicza Komisja Kontroli zwróciła się 7 lipca 1946 r. z notą do rządu węgierskiego. 18 nocie stwierdzano, że w ostatnim czasie miały miejsce różne zamachy przeciwko radzieckim żołnierzom i oficerom, pociągając razem 50 ofiar. Yi ocenie SKK, zamachy te wiążą się z ogólnym klimatem politycznym, stąd istnieje potrzeba stworzenia odpowiednich politycznych warunków dla zapobieżenia powtórzeniu się tego typu przypadków w przyszłości. Vi związku z tym SKK żąda, by rząd węgierski rozwiązał różne „antydemokratyczne" orj-nizacje młodzieży, w tym Krajową Radę Katolickich Organizacji Młodzieży Wiejskiej /KALOT/ i Związek Skautów, usunął kierownictwo Niezależnego Związku Młodzieży /FISZ^ związanego z NPDR oraz zdymisjonował żupanów Daniela Andrassyego, Ferenca Vidovicsa i Antala ZeBke. SKK wskazywała również na ko-niec^ność poddania wszystkich stowarzyszeń nowej rejestracji i kontroli Ministerstwa Spraw Wewnętrznych oraz ewentualnego zakazu | Por. A.Kiś: A Magyar KBzbssegtbl a FBldalatti Ftłvezetosegig /Od Wspólnoty Węgierskiej do Podziemnego Naczelnego Dowództwa/, Budapest 1969, s.104. I.Vida: A Pttggetlen..., s.195. 198 działalności niektórych z nich jako dających schronienie „elementom tiro-aszystowskic". SKK zwracała się z postulatem pełnego wy-ionaaia zarządzeń n sprawie oddania broni, znajdującej się w prywatnym posiadaniu. 3 nocie domagano się również zaniechania „szka1-iDwania Ar^ii Czerwonej i ZSRR" przez duchowieństwo oraz postulowano posta\7ier.ie przed węgierskim sądem trzech deputowanych z ramienia ! według Kagyarorszag t&rteneti kronológlaja. FtłszerkesztB! /Kronika historyczna Węgier. Redaktor naczelny:/ K.Benda, Budapest 1982, t.IV. 1944-1970, s.1029. q S.Balogh: Parlament!..., s.249. 200 stwa s pierwszej połowy lipca HPDR uzyskała ponowienie obietnic z porozumienia czerwcowego. I pierwszym rzędzie obiecano jej przeprowadzenie na jesieni wyborów do władz gminnych w skali całego krają. Hedal nie ustalono jednak dokładnego terminu wyborów. KPBR przyrzeczone również nominacją 100 nowych oficerów milicji spośród jej szeregów oraz wyznaczenie członków NPDR na opuszczone stanowiska żupanów. Już wkrótce okazało się jednak, że sprawa wyborów do władz gminnych miała nadal pozostać na długo nierozstrzygnięta. O co chodziło w tak zaciętych sporach wokół tej sprawy? Otóż w okresie tworzenia nowej administracji pod koniec 194-4 r. i w pierwszych miesiącach 1945 r. wszystkie funkcje w gminach rozdzielano na zasadzie parytetu partyjnego, co było dużo korzystniejsze dla WPK, PSD ł NPCh nit dla HPDR. Drobni Rolnicy uzyskali bowiem zaledwie jedną czwartą stanowisk, tj. o wiele mniej od ich faktycznych wpływów na wsi. Partie lewicowe uważały jednak,że nie mogą sobie pozwolić w ówczesnej sytuacji na ryzyko wyborcze. W o-pinli Istvana Vidy: „Nie ulegało bowiem wątpliwości, że wybory samorządowe przyniosłyby zdecydowane zwycięstwo Niezależnej Partii Drobnych Rolników..." ° To zaś groziłoby zaostrzeniem sprzeczności wewnątrz Frontu Niepodległościowego i ofensywą sił prawicowych, osłabienlea siły społecznej lewicy na wsi. W praktyce porozumienie z 16 lipca nie przyniosło HPDR nic konkretnego i nie mo-gło wyrównać ciężkich strat politycznych, poniesionych przez nią w poprzednich tygodniach. Bardzo nieszczęśliwy dla HPDR przebieg kryzysu lipcowego w pełni unaocznił słabość pozycji tej partii wobec Bloku Lewicowego, mającego poparcie SKK. t poprzednich miesiącach Amerykanie nierzadko dawali przykłady braku jakiegokolwiek efektywnego wsparcia dla pozycji politycznych NPDR. Teraz jednak pod wrażeniem rozmiarów ustępstw NPDR uznali F.Kagya za zbyt miękkiego. 2. Likwidacja inflacji 1 sierpnia 1946 r. wprowadzono, po długich przygotowaniach, reformę waluty węgierskiej, kładącą wreszcie kres długotrwałej inflacji.Podezaś gdy w grudniu 1945 r. w obiegu było 765 mld pen- I.Tidaj A Pttggetlen..., s.200. > 201 gB, to pod koniec czerwca 1946 r. 6277 trylionów, a nowa jednostka pieniężna - forint w momencie jej wprowadzenia 1 sierpnia 1946 r. była warta czterysta tysięcy kwadrylionów poprzedniej waluty -pengtt- Od wiosny 1946 r. V,'PK przejęła w ewe ręce inicjatywę działań stabilizacyjnych, najpierw poprzez działających w Głównej Radzie Gospodarczej przedstawicieli WPK na czele z 7aeem, a od końca maja 1946 r. także poprzez utworzony wówczas przez BPK Komitet Uzdrowienia Gospodarki, w skład którego wchodzilis Gertł, Rakoei, Vas i tacy komunistyczni ekonomiści, jak: Istvan Antos i Istvan Friss. Jednym z najważniejszych elementów programu stabilizacyjnego było przygotowanie zapasów odpowiedniej ilości produktów rolnych i towarów przemysłowych, aby po wypuszczeniu nowych jednostek monetarnych nie doszło do kolejnych skoków cen na skutek braku towarÓT?. V,'ażne znaczenie odegrał fakt, iż już w lecie 194ć r. miesięczny poziom produkcji w przemyśle górniczym i maszynowy™ osiąsnął 55-60 % przeciętnej z 1938 r. Podjęto również istotne kroki dla zapewnienia równowagi budżetu państwowego, radykalnego ograniczenia wydatków państv;owych i zwiększenia wpływów. Jako jedno z ważniejszych działań w zakresie programu stabilizacyjnego WPK traktowała przejęcie w ręce państwa kontroli nad górnictwem węglowym. Pisząc o przygotowaniach do likwidacji inflacji Vas podkreślał, że komuniści nauczyli się, jak stworzyć warunki kapitalistycznej stabilizacji, stosować kapitalistyczne środki działania w ówczesnej jeszcae kapitalistycznej rzeczywistości Węgier . li ramach prac przygotowujących wprowadzenie programu stabilizacyjnego VBS podjął wielostronne starania dla pozyskania współpracy fachowców, niezależnie od ich przeszłości politycznej i przynależności partyjnej. Jak pisał Vas: „Nie mieliśmy dość fachowców, a do nassego aadania musieliśmy się gruntownie przygotować. Jedno wiedziałem 2 góry: nie mogę wykonać tego zadania w oparciu o kadry robotnicze z Caepel czy z innymi zaufanymi kadrami komunistycznymi..," Pomimo sprzeciwów wydziału kadr Y/PK, Vas otoczył sig specjalistami od budżetu państwa i finansów, „którzy musieli 11Z.Vas: Akkori..., s.173-174. 12 Tamże, s.176. 202 odejść z Ministerstwa Finansów z powodu zajmowania prawicowej postawy politycznej w przeszłości..." * Jak wspominał w 1982 r. v&s specjaliści ci „w większości sprawdzili się. Po dziś dzień są efcs-pertani państwowymi od spraw finansowych i gospodarczych" . KO-ment wprowadzenia nowego pełnowartościowego pieniądza ustalono na 1 sierpnia 1946 r. Ważną podstawą w wysiłkach dla stworzenia nowego silnego pieniądza nazwanego forintem /w miejsce dotychczas znajdującego się w obiegu pengB/ stało się odzyskanie - ir następstwie pertraktacji delegacji rządowej Węgier w USA w czerwcu 1946 r. - zwrotu zasobów złota wartości 40 min dolarów z amerykań-ski3j strefy okupacyjnej Niemiec. Istotne znaczenie dla sukcesów stabilizacji niały również wspomniane wcześniej posunięcia rządu ZSRH w sprawie przedłużenia spłat reparacyjnych i anulowania części zadłużeń węgierskich. Bardzo ważny element w programie stabilizacyjnym stanowiło wypracowanie nowego systemu cen i płac.Oparty był na zwiększonych nożycach cen produktów rolnych i towarów przemysłowych. Sprawa ta wywołała najwięcej kontrowersji. Przedstawiciele obu partii chłopskich krytycznie oceniali to, że projekt stabilizacyjny opracowany przez SPK oceniał możliwości rol-aict?;a jako wyższe niż były nimi w istocie, co groziło obciążeniem chłopstwa nieproporcjonalnie dużymi ciężarami . Program stabilizacji, pomimo zastrzeżeń do niektórych jego aspektów ze strony partii chłopskich, został ostatecznie poparty przez wszystkie partie rządowej koalicji. Bardzo znaczące pod tym względem było publiczne wypowiedzenie się czołowych przyr/ódców ITPDR z poparciem cle programu stabilizacji. B.Kovacs w artykule na łamach „Kiś tfjsag" 14 lipca 1946 r. wystąpił do społeczeństwa z apelem o akceptację dla tego programu . W kilka dni później również prenier F.Hagy zwrócił się do chłopstwa z prośbą o szybkie zbiory zboża i przyspieszenie ich dostawy do miast1''. 31 lip- 13, 14, 15 łamie. Tamże. A maeyar nepi..., s.79-80. 163. 17 Kcvace: SorsdBnttS nemzeti feladat /Decydujące zadanie narodu/, „Kiś Ojsag" z 14 lipca 1946 r. Kiś tfjseg" z 2C lipca 1946 r. 203 ca 1546 r* ostatecznie zaakceptowano w parlamencie projekt prawa „ stabilizacji. Weezło ono w życie począwszy od 1 sierpnia 1946 r. Udało się osiągnąć stabilizację waluty, forint stał Bię pełnowartościowym pieniądzem. 3-galsze zaostrzenie sytuacji wewnętrznej /fiierpień-wrzesień 1946 r./ Stabilizacji ekonomicznej kraju nie towarzyszyło wygasanie ognisk napięć politycznych. W drugiej połowie 1946 r. ostatecznie zostały przekreślone nadzieje na kompromisowe rozwiązanie sprzeca-ności między KPDR a V?PK. Już na przełomie lipca i sierpnia 1946 r. doszło do ponownego zaostrzenia sytuacji wewnętrznej na Węgrzech. 21 lipca 1946 r. odbył się w Miskolcu wielki wiec robotniczy z udziałem Rakosiego. Sekretarz ssne:ralny KC WPK, przemawiając do robotników, rozgoryczonych a powodu galopującej inflacji i działań spekulantów, powiedział w pewnej chwili: „Kto spekuluje forintem, kto pragnie podkopać podstawy gospodarcze naszej demokracji, ten zasługuje na szubienicę" . Celem wypowiedzi było zastraszenie spekulantów groźbą ostrych sankcji karnych. 30 lipca 1946 r. WPK zorganizowała w Kiskolcu manifestację robotniczą, domagającą się przykładnego ukarania przeciwników stabilizacji gospodarczej. Liczący około 15 tysięcy osób pochód robotniczy, do dziś nie wiadomo, czy całkowicie przypadkowo, zetknął się z wiie-zionymi pod eskortą trzema właścicielami młynów, oskarżonymi o spekulację. Tłum wyrwał ich z rąk eskortującego milicjanta. Wyrazem antysemickich nastrojów w tłumie był fakt, że dokonano linczu wyłącznie na dwóch młynarzach - Żydach z pochodzenia, podczas gdy puszczono wolno po.paru uttrzeniach młynarza nie-żydowskiego pochodzenia. Jednego młynarza zabito, drugi zosteł ciężko ranny.Milicja aresztowała grupę osób podejrzanych o udział w linczu.W odpowiedzi na to 1 sierpnia 1946 r. doszło do nowej manifestacji robotniczej w Miskolcu, pomimo prób przeszkodzenia w jej zorgani- 18 Cyt. za wspomnieniami ówczesnego sekretarza miejskiej ,organ^-zacji WPK v? Liiskolcu ,Ł!ihalya Fekete: Emlekeim Rajk Ilaszlorol Aioje wspomnienia o Laszló Rajku/, „Kritika" 1983f nr 11, B.14. 204 zowaniu przez tamtejsze kierownictwa W?K i PSD. Tłum wtargnął do gnachu komendantury milicji i zabił oficera milicji żydowskiego pochodzenia, którenu zarzucono bicie przesłuchiwanych robotników"^. Tłum wdarł się również do obozu internowanych i wypuścił wszystkie przetrzymywane tam osoby. Dopiero po kilku dniach stopniowo doszło do uspokojenia nastrojów w mieście. Ze względu na fakt, że wszystkie trzy ofiary linczu były żydowskiego pochodzenia, zajścia stały się bardzo poważnym sygnałem ostrzegawcżyra,dowodzącym, że również i wśród klasy robotniczej nie udało się w pełni wyplenić; skutków długoletniej nilaszowskiej propagandy antysemickiej. Zajścia w Miskolcu stały się dogodnym argumentem dla przeciv.T-ików Y/PK do rozwinięcia szerokiej antykomunistycznej kampanii propagandowej. Niektórzy działacze NPDR chcąc wykazać, do czego prowadzą „nieobliczalne i gwałtowne" przejawy „wyroków ludu", próbowali stav.jiać znak równości pomiędzy wydarzeniami w Mis-kolcu a pogromem antysemickim w Kunraadaras 21 maja 1946 r. Podjudzone tłumy napadły tam na grupę przybyłych z Budapesztu kupców żydowskich, oskarżonych o spekulację. Zabito 2 i poradniono 18 kupców. Sytuację komplikował fakt, że w tym samym czasie tłum złożony z robotników i elementów lurapenproletariatu zaatakował i zniszczył trzy sklepy prowadzone przez kupców żydowskiego pochodzenia W ÓZd20. Odpowiadając na próby wykorzystania wydarzeń w Miskolcu dla kampanii przeciwko Partii Komunistycznej, Revai pieał-między innymi: „Co nastąpiło w Miskolcu? Tam miała miejsce faszystowska prowokacja. Zdarzyło się tak, że rozpoczętą w sposób zorganizowany manifestację robotniczą elementy z motłochu przekształciły w faszystowskie, antysemickie linczowanie, a terez w związku z tą podłą prowokacją Partia Drobnych Rolników podnosi sprawę odpowiedzialności. Słusznie, podejmijmy aprawę odpowiedzialności. Co jest przyczyną tego, że w węgierskim społeczeństwie utrzymuje się, ' a nawet rozszerza siw, w niemal każdej warstwie antysemityzm? Przyczyną tego są przede wszystkim pozostałości przeszłości. Kto zaś występował naj energiczniej dla likwidacji tych pozostałości przeszłości? My czy oni? ... Nie przeczymy, nigdy nie przeczyliś- 205 oj, że do naszej partii również wślizgnęli się faszystowscj prowokatorzy, że u nas są również zarażone faszyzmem tłumy. Ale kto ośmieli się stwierdzić, że my cię występujemy stanowczo wobec tych prowokatorów i osób zarażonych faszyzmem i że gotowi bylibyśmy uczynić jakiekolwiek ustępstwa wobec ich antysemickiej ideologii. Faszyzm, antysemityzm są wypieszczonymi dziećmi reakcji, jej bronią i ideologią. Jedno jest nierozłączone od drugiego... Oficjalny organ Partii Drobnych Rolników posuwa się, dziś do tego, że próbuje I/.atyasa Rakosiego uczynić odpowiedzialnym za Miskolc tylko dlatego, że domagał się szubienicy dla spekulantów, w imię. obrony forinta. IJiech więc dowiedzą się teraz ci podli oszczercy, którzy pod pretekstem faszystowskiego linczu w lliskolcu próbują uwolnić spekulantów od kary śmierci, że Partia Komunistyczna ł zorganizowana klasa robotnicza również po Miskolcu domaga się tego, co przed Misfcolcem, w duchu prawa mówiącego o obronie forin- 21 ta: szubienicy dla wielkich spekulantów!" ,13 sierpnia 194-6 r. premier F.Kagy wystąpił publicznie z szerokim programem kcnsolidacj.i politycznej na T/ęgrzech, pragnąc zaakcentować rolę Niezależnej Partii Drobnych Rolników jako partii dążącej do pokoju i porządku publicznego. Nagy stwierdził między innymi: „Kasz naród nie potrzebuje ani rewolucji, ani kontrrewolucji. ... W najbliższej przyszłości podjęte zostaną takie posunięcia, które będą wyrażały konsolidację, które pokażą, że rząd węgierski nie uważa już dłużej za niezbędne podtrzymywanie zarządzeń, które w czasie przejściowym stały się okazją do bardzo wielu nadużyć władzy. V?ydane zostaną posunięcia, które będą ełużyć 22 pokojowi i spokojowi" . Kagy oświadczył również, że rząd ogłosi dekret o amnestii i ureguluje sprawy internować, zreorganizuje wojsko i milicję. Z mniejszych wsi wycofane zostaną siły porządkowe, a lokalne jednostki sił bezpieczeństwa będą stacjonować tylko w większych miejscowościach. Zlikwiduje się milicję polityczną w powiatach i odtąd prawo do internowania będą miały tylko komi- 21 19 K 22 20 „:;epszava" z 2 sierpnia 1946 r. Por. Gy.lSarosan: op.cit., s.200-201. J.Revai: Źlni tudtunk a szabadeaggal. Yalogatot cikkek es be-szedek 1945-1949 /Umieliśmy wykorzystać wolność. Wybrane artykuły i przemówienia 1945-19497, Budapest 1949, s.73, 75, 77 Cyt. za I.Yida: A Fttggetlen..., s.210. 206 tackie organa milicji. P.Kagy zapewnił również, że na jesieni odbędą się wybory samorządowe. Już wkrótce miało się jednak okazać,że ogłoszony przez premiera 3agya program stabilizacji politycznej i konsolidacji jest bardziej oparty na wishful thinking niż na realiach. Jego partia nie miała w gruncie rzeczy dostatecznej siły politycznej dla przeforsowania programu zapowiedzianego przez premiera.W opinii Vidy: „Perenc Hagy i jego zwolennicy,występując za amnestią i przeciwko internowani om, nie pragnęli uwolnienia faszystów, ludzi winnych zbrodni wojennych ł antyludowych, lecz myśleli w pierwszym rzędzie o tych chłopach i mieszczanach, którzy w czasie lokalnych walk o władaj - słusznie czy niesłusznie - znaleźli się w konflikcie z systemem ludowo-deraokratycsnym. Pragnęli to .osiągnąć, aby ci, którzy zderzyli się z prawem, trafili przed sąd, a nie internowano ich bez wyroku sądowego, co umożliwiało samowolę. Niezależnie od~tego, że ich subiektywne zamiary nierzadko wychodziły ł autentycznie demokratycznych intencji i że w sposób uzasadniony zwracali uwagę na anomalie, obiektywnie wówczas amnestia, zawieszenie internować, reorganizacja milicji i wojska oznaczałyby ograniczenie działalności organizacji przymusu nowej władzy ludowej, odgrywających rewolucyjną rolę, osłabienie samoobrony demokracji ludowej. Partie robotnicze nie chciały nawet słysseć o takich planach" ^. Kiedy wkrótce potem B.Kovacs w piśmie skierowanym do ministra spraw wewnętrznych, powołując się na czerv/cowe porozumienie międzypartyjne, prosił o mianowanie po 6 komitackich komendantów milicji i 6 zastępców komitackich komendantów spośród HPDR oraz 26 powiatowych komendantów milicji z tej partii, Rajk odrzucił możliwość wypełnienia porozumienia międzypartyjnego, powołując się na zmianę w polityce HPDR . W ten sposób lewica nie wypuściła ze swych rąk ani jednej pozycji władzy. HPDR musiała również zrezygnować z projektu ogłoszenia szerokiej amnestii, gdyż spotkał się on ze zdecydowanym sprzeciwem wiceprzewodniczącego SKK generała Swirydowa.Ostatecznie premierowi P.Hagyowi udało się tylko doprowadzić do znaczącego zmniejszę- 23T 207 nią liczby internowanych z 13 tysięcy osób do j 5 tysięcy osób2^. Liczbę oboaów internowania zmniejszono do dwóch. NPDR uzyskała/]) również pewne sukcesy w sprawach drugorzędnych. Udało się jej dp-prowadzić do ponownego utworzenia pod innym kierownictwem i nową nazwą takich organizacji, jak KALOT czy Swiązek Skautów. Doprowadziła również do ponownego przejrzenia spraw urzędników usuniętych w ramach tzw. list B i przywrócenia 15-16& spośród nich na dawne stanowiska. Następne tygodnie przyniosły dalszy wzrost napięć w sytuacji wewnętrznej.. We wrześniu partie Bloku Lewicowego potraktowały jako wymierzoną w nich demonstrację siły zorganizowane przez IfPDR w Budapeszcie tzw. Krajowe Dni Chłopskie. Były o-ne niewątpliwym sukcesem organizacyjnym, przybyło na nie około 150 000-200 000 chłopów z całego kraju . 12 września 1946 r. Perenc VÓcsa, poseł NPDR, nie zaakceptował przedstawionej w parlamencie odpowiedzi ministra spraw wewnętrznych Rajka na interpelację. Zarządzono więc głosowanie w tej sprawie, podczas którego wielka część posłów KTDR wraz z posłami Partii Wolności Sulyoka oraz posłami Mieszczańskiej Partii Demokratycznej przegłosowały Rajka. Zgodnie z praktyką parlamentarną, oznaczało to konieczność rezygnacji Rajka. Kierownictwo NPDR wystraszyło się jednak groźby ciężkiego kryzysu politycznego, jaki mógłby nastąpić po rezygnacji ministra spraw wewnętrznych. W rezultacie Imre Oltvanyi wyraził w imieniu kierownictwa NPDR wobec przywódców V,rPK ubolewanie z powodu ostatnich wydarzeń i. prosił, aby nie przeceniano tego przejawu „niezdyscyplinowania" i aby Rajk pozostał na stanowisku. K rezultacie cichego porozumienia w tylko dziennik interesów T/PK, Rajk stanowczo odrzucał podejmowane przez premiera F.Na-gya próby interwencji w sprawy, którymi zajmował s[i.e resort spraw wewnętrznych. Po podjęciu przez Rajka decyzjizakazujących wychodzenia niektórych tytułów prasowych F.Nagy próbował wprowadzić bezpośredni nadzór nad Ministerstwem Spraw Wewnętrznych. Rajk nie prasie przemilczano fakt przegłosowania Bajka, a „Kdgyar Nemzet" poinformował o całej historii27. Broniąc 'araże, 8.211. 24 Tamże. 25 26 ,'27, 'F.riagy: op.cit., s.252-253, 258. i.Vida: A Flłggetlen..., s.215-216, Tamże. 208 ' ' ' 'vi dopuścił jednak do tego, ponieważ widział w tego rodzaju nadzorze „nieuzasadnioną nieufność wobec swej partii" . fc.:. ' •• Ha jesieni 1946 r. kierownictwo Niezależnej Partii Drobnych Rolników podjęło kolejną próbę izolacji Partii Komunistycznej poprzez przeciągnięcie na swoją stronę Partii Socjaldemokratycznej i narodowej Partii Chłopskiej. Ha kongresie SPDR, zwołanym we wrześniu 1946 r., wystąpiono na rzecz zahamowania ruchu rewolucyjnego i konsolidacji wewnętrznej kraju na płaszczyźnie demokracji mieszczańskiej. H tyra samym czasie zarówno w Narodowej Partii Chłopskiej, jak i w Partii Socjaldeaokratycanej doszło do aktywizacji przeciwników współpracy obu tych partii z WPK w ramach 31o-ka Lewicowego. Podczas II Zjazdu HPCh, który został zwołany w dniach 2-3 listopada 1946 r., I.Kovacs przypuścił ostry atak na dotychczasową politykę. HPCh, zarzucając, że przestała ona by ó partią niezależną i stała się. w istocie tylko „filią" WPK, I.Kovacs domagał się wystąpienia z Eloku Lewicowego i zapewnienia dla KPCh „prawdziwej swobody akcji". Wezwał również do szukania współpracy z chłopaai skupionymi w 1IPDR. Odpowiadając na zarzuty I.Kovacsa,Ve-res udzielił stanowczego poparcia dla Bloku Lewicowego. Ostrzegł również przed skutkami ewentualnego połączenia NPCh i HPDR,stwierdzając, że zjednoczona partia chłopska zostałaby całkowicie podporządkowana dotychczasowej linii politycznej IIPDR. Aby zostawić I.Kovacsowi jak najmniej czasu na przedstawienie swoich racji i przyciągnięcie dalszych zwolenników, 7eres wygłosił wtedy wielogodzinne przemówienie, po czym zręcznie wykorzystał przemęczenie uczestników zjazdu, nie chcących dalszego przedłużanie obrad.Zjazd udzielił poparcia stanowisku Yeresa i wybrał proponowany przez niego skład kierownictwa partii. Okazało się, że I.Kovacs i jego zwolennicy nie mają realnych szans na przejęcie władzy w przypadka współdziałania między lewicą i centrum . W tym samym czasie pov;ażne problemy dla WPK zaczął nastręczać rozwój sytuacji wewnątrz Partii Socjaldemokratycznej, gdzie 28E.3traesenreiter, P.Sipos: Rajk Laszló /1909-1949/, „Parttor-teneti Kozlemenyek", 1969, ar 1, s.176. 29S.3alogh: Parlacenti..., s.362-365. > 209 zaczęły wzrastać wpływy opozycji przeciwko Szakasitsowi i innym zwolennikom współpracy z Y/PK. Przywódcy niechętnego komunistom skrzydła PSD wykorzystywali propagandowo niepopularność wśród członków tej partii propozycji zjednoczenia obu partii robotniczych, wysuniętej przez kierownictwo WPK na wiosnę 1946 r. Propozycja V/PK, w momencie gdy sytuacji w Partii Socjaldemokratycznej w żadnym razie nie dojrzała do zjednoczenia, spotkała się ze zdecydowanym sprzeciwem większości członków PSD . Opozycja przeciw linii Szakasitsa zaczęła ostrzegać przed-groźbą pochłonięcia Partii Socjaldemokratycznej przez Y^PK. Zawiodły podejmowane przez T.TK próby tworzenia również na prowincji lokalnych organów Bloku Lewicowego, tak zwanych komitetów wykonawczych. Miały one na celu dalsze zacieśnienie współpracy WPK, PSD i KPCh przeciwko Drobnym Rolnikom. W sierpniu 1946 r. kierownictwo PSD wystąpiło przeciwko tworzeniu na prowincji komitetów wykonawczych Bloku Lewicowego, zakazując uczestniczenia w nich członkom Partii Socjaldemokratycznej. Szczególnie wiele problaraów w stosunkach między YiPK a PSD wywoływały spory o sprawy milicji i w ogóle resortu spraw wewnętrznych. Socjaldemokraci uskarżali się, że członkowie ich partii w kierowanym przez Rajka resorcie mają tylko miejsca protokolarne, bez żadnych konkretnych kompetencji. \V drugiej połowie 1946 r. nasiliły się spory między PSD a WPK w związku z dążeniami obu partii do zapewnienia sobie prymatu w związkach zawodowych. Podczas posiedzenia Biura Politycznego PSD 18 września 1946 r. Imre Szelig wystąpił nawet z propozycją powołania odrębnej od IBPK socjaldemokratycznej centrali związków zawodowych. W ciągu następnych dwóch tygodni również zastępca sekretarza generalnego Krajowej Rady Związków Zawodowych /SZOT/ Miklós Vas-\Vitteg parokrotnie występował na rzecz bardziej zdecydowanej postawy PSD wobec «'PK na terenie związków zawodowych^ . Hasło potrzeby umocnienie i obrony samodzielności PSD wobec WPK zyskało sobie poparcie poważnej części starej kadry robotniczej największych zakładów przemysłowych, przywiązanych do tradycji socjaldemokratycznych. 30 Por. oświadczenie kierownictwa PSD w sprawie zjednoczenia współpracy WPK i PSD: A Magyar Komuunista..., s.229-231. 31 S.Balogh: Parlsnenti. 8.373-374. 210 211 f odpowiedzi na bliskie kontakty działaczy prawego PSD z przywódcami NPDR, a także z przywódcami zachodnich. partii socjaldemokratycznych, przywódcy lewego skrzydła partii ze swej strony dążyli do dużo silniejszego zacieśnienia związków z przy, wódcami WPK. Jak wspomina działacz lewicy PSD Ferenc Revesz: njja jesieni 1946 r. przywódcy lewicy postanowili zacieśnić jeszcze bardziej kontakty ł przywódcami Węgierskiej Partii Komunistycznej. Tak zrodził się plan 'przyjacielskich spotkań* i jego praktyczna realizacja. Co tydzień, w poniedziałek spotykaliśmy się z Matya-sem Rakosim, Brno GerB, JÓzsefem Revaiem, Mihalyem Farkasem, La-szló Bajkiem, Janosem Kadarem i Kartonem Horyathem. Lewicę socjaldemokratyczną reprezentowali Arpad Szakasits, Gy&rgy Marosan, Imre Yajda, Pal Justus, Zoltan Borvath i Perenc Revesz. Chyba nie •usze specjalnie akcentować, że te spotkania, które obie partie robotnicze kontynuowały do zjednoczenia, odbywały się w największym eekrecie, z zachowaniem zasad konspiracji. Wieczorne i nocne spotkania nie były identyczne ze spotkaniami komitetu łączności między obu partiami, ponieważ te ostatnie były legalnymi spotkaniami, o których informowała również_prasa. My sami traktowaliśmy siebie jako nielegalne Biuro Polityczne Partii Socjaldemokratycznej, ponieważ sprawy podejmowane w trakcie rozmów zasługiwały na dyskusje na tak wysokim szczeblu. Informowaliśmy się nawzajem o rozmowach prowadzonych z bratnimi partiami za granicą, o wewnętrznej sytuacji naszych partii, o przygotowaniach ważniejszych projektów ustawodawczych. Często na porządek dzienny wysuwała się też sprawa działalności sił naszych przeciwników i próbowaliśmy uzgodnić taktykę wspólnej walki przeciw nim. Często dyskutowaliśmy nad tym, kto jest bardziej; odpowiedni do zajęcia tego czy innego stanowiska. /.../ Niestety, z tych 'spotkań' nie robiono żadnych sprawozdań, które mogłyby zaświadczyć, że ta grupa była siłą napędową współpracy obu partii robotniczych, że ona przygotowała i urzeczywistniła ich zjednoczenie" . III zjazdu Węgierskiej Partii Komunistycznej cytyczeniu zadań na drodze ukształtowania demokracji ludowej na Begrzech 32ł.ReVeaz« i ket..., a. 168. B odpowiedzi na ofensywę sił prozachodnich, rozpoczętą na jesieni 1946 r., WPK przystąpiła do kontrataku. Specjalne znaczenie pod tym względem miały obrady zwołanego pod koniec września 1946 r. III zjazdu partii, na którym ustalono główne zadania wal-ti Vi'PK o władzę w kraju w najbliższych latach. Na pierwszy plan wysunięto sprawę działać zmierzających do odsunięcia od władzy reprezentantów politycznych węgierskiej burżuazji. Miały one toczyć się pod hasłem: „Usunąć wrogów ludu z koalicji". W pierwszym rzędzie chciano doprowadzić do pełnej izolacji polityków prawego skrzydła Niezależnej Partii Drobnych Rolników oraz do dalszego oczyszczenia administracji państwowej z polityków niechętnych łfPK. I istocie rzeczy już wówczas chodziło jednak nie tylko o wystąpienie przeciwko politykom prawego skrzydła NPDR, ale również i przeciw centrum tej partii. W ówczesnej sytuacji międzynarodowej /po mowie Churchilla w Fulton/, w warunkach rosnącej polaryzacji politycznej na Węgrzech, przywódcy Partii Komunistycznej oceniali, że nie będzie możliwe utrzymanie koalicji rządzącej w dotychczasowym jej kształcie. Przemówienie Rajka na zjeździe podkreślało: „Stanęliśmy w połowie drogi, bo chociaż już nie jesteśmy na etapie demokracji mieszczańskiej, to ciągle jeszcze nie znajdujemy się na etapie demokracji ludowej. A przecież nie można zbyt długo bezkarnie żyć w stanie przejściowym. Kusimy zdecydować się, jakiej demokracji pragniemy "^. TC rezolucji zjazdu podkreślano: „Węgry Buszą się przyłączyć do rozwoju demokratycznego, którego drogą kroczy większość naszych sąsiadów"^ . Równocześnie, mówiąc o per-spektyv.-ach dalszego rozwoju sytuacji politycznej na Węgrzech, z jazd akcentował, iż: „tylico demokracje ludowa umożliwia przejście kraju na drodze społecznego rozwoju bez wojny domowej do aocjalló-fflu"3'. Zjazd nie wysunął jako bezpośredniego celu na j najbliższą przyszłość realizacji zadań socjalistycznej rewolucji i wywalcze- Cyt. za B.Szabó: Nepi demofcracia. .., s. 187. *Tamże, s. 188. Tamże, s. 190. 212 nią dyktatury proletariatu, ale przyjął program stopniowej i stosunkowo długotrwającej pokojowej drogi do socjalizmu. W dziedzinie gospodarczej najważniejsze znaczenie miało nakreślenie projektu trzyletniego planu gospodarczego i wysuniecie przed partią zadania zapewnienia sektorowi socjalistycznemu przewagi w przemyśle, handlu i transporcie. Temu zadaniu miały służyć postulowane na zjeździe żądania przeprowadzenia nacjonalizacji wielkich zakładów, zwiększenia kontroli banków i karteli, upaństwowienia wielkich młynów. Równocześnie udzielano pełnego poparcia dla rozwoju drobnego handlu i rzemiosła. Za nader ważny cel uznano pozyskanie poparcia chłopstwa dla partii. Obiecywano chłopca pomoc wobec wyzysku banków i karteli.zwiększenie kredytów dla wsi. Gwarantowano spokój i bezpieczeństwo produkcji rolnej, nienaruszalność chłopskiej własności ziemi. Wysuwając projekt planu trzyletniego przywódcy WPK „licząc się z ówczesnym układem sił politycznych, ze względów taktycznych" unikali akcentowania socjalistycznego charakteru gospodarki planowej-^ . Jeszcze w kilka miesięcy po III zjeździe 7TPK, w grudniu 194-6 r., Gerb, przemawiając w Akademii Politycznej KPK, odrzucił jako oszczerstwa prawicy traktowar.ie plar.u trzyletniego jako środka do wprowadzenia socja-liznu, stwierdzając: „Są tacy, którzy powiedzą, że to, co prag-nien-.y osiągnąć przez trzyletni plan gospodarki państwa, jest faktycznie socjalizmem. Odpowiadamy im: Nie! Tu chodzi nie o socjalizm, ale o to, abyśmy położyli kres łupieżczemu gospodarowaniu wielkiego kapitału i stworzyli podstawy pokojowego rozwoju naszej ojczyzny..."-^ Po kilku latach, w 1950 r., Gerb we wstępie do wyboru swych przemówień tłumaczył powyższe sformułowania tym, że „Partia nie mogła naturalnie odkryć wszystkich swych kart w 1946 roku, ponieważ wtedy nie wyszłoby to na korzyść klasie robotniczej, naszemu ludowi pracującemu, lecz byłoby wyłącznie wodą na •5O .iłyn dla wroga klasowego..."J Zdaniem marksistowskiego historyka Aladara Moda, wyjaśnianie dane przez Gero w 1950 r. nie było całkowicie ścisłe. W istocie rzeczy bowiem - w ocenie lióda - po 36 37 I.T.Berend: op.cit., s.253. E.Gertł: op.cit., s.204. Taaże, s.4. 213 1946 r. „nastąpiła zmiana w strategii. Wychodząca z laktu zaostrzenia sytuacji międzynarodowej i opinii o niemożliwości zapobieżenia wojnie ocena pomniejszająca siły socjalizmu i pokoju do- 39 prowadziła do mechanicznego przyspieszenia tempa przemian..."' Wkrótce po zakończeniu III zjazdu 7SPK - 18 października 1946 r. - SPK, poparta przez pozostałe partie Bloku Lewicowego, wystąpiła do NPDR z memorandum zawierającym liczne kategorycznie sformułowane postulaty, od których realizacji uwarunkowywano rozwiązanie kryzysu politycznego. W memorandum fomagano się gruntownego oczyszczenia NPDR z „sił prawicowych", zmiany prawa wyborczego, ograniczającej ilość osób dopuszczonych do głosowania poprzez skreślenie z list wyborczych „elementów reakcyjnych", rozszerzenia kompetencji komitetów zakładowych i praw związków, jak najszybszego przyjęcia prawa spółdzielczego,rozwiązania sprawy kredytów dla średniego i małorolnego chłopstwa. Aby doprowadzić do polepszenia zaopatrzenia gospodarstw w środki produkcji i nawozy sztuczne, proponowano nacjonalizację wielkich zakładów przemysłu chemicznego i produkcji maszyn rolniczych. Za niezbędne uznano również upaństwowienie wielkich młynów i kontrolę nad bankami prywatnymi. W celu zmniejszenia nożyc cen proponowano zmniejszenie o 25 % cen towarów przemysłowych i rozwiązania monopolizujących rynek karteli przemysłowych i rolniczych. Odpowiadając na to memorandum cztery dni później, kierownictwo KPDR stwierdziło, że gotowe jest zaakceptować postulaty Bloku Lewicowego poza ograniczeniem prawa wyborczego. W zamian zażądało zaś doprowadzenia do proporcjonalnego podziału stanowisk w administracji, zgody na przekształcenie Związku Chłopskiego w związek zawodowy, dysponujący tymi samymi prawami co związki zawodowe w przemyśle oraz zapewnienia apolityczności sądów. Próby przeforsowania postulatów Bloku Lewicowego w rokowaniach międzypartyjnych w październiku i listopadzie nie przyniosły początkowo rezultatów. W NPDR uznano, że partia nie powinna iść na dalsze ustępstwa, gdyż nie spotykają się one z rzeczywistą wzajemnością. Wskazywano na „niedotrzymanie obietnic" zawartych w czerwcowym i lipcowym porozumieniu międzypartyjnym w sprawie us- 39 A.Kod: Sors es felelBsseg 1967, s.403. /Los i odpowiedzialność/, Budapest 214 tąpienia J~?DR różnych pozycji w aparacie władzy i przeprowadzenia aa jesieni 1946 r. wyborów samorządowych. Równocześnie z tym pogłębiało się niezadowolenie bardzo dużej części chłopstwa z powoda zrzucenia na cię kosztów stabilizacji gospodarczej kraju.Coraz bardziej powiększały aię różnice cen pomiędzy towarami przemysło-wyni i produktami rolnymi. S rezultacie chłopom brakowało pieniędzy nie tylko na akumulację, ale czasami newet na przeżycie i' na zakup artykułów pierwszej potrzeby . Eieś uskarżała się na za całe kredyty dla rolników, brak ziarna do zasiewu i maszyn rolniczych, zbiurokratyzowanie i wadliwości systenu dostaw obowiązkowych. W 1946 r. rolnictwo uzyskało ze źródeł centralnych kredyty, 41 stanowiące tylko 16 f» ogółu kredytów przyznanych dla przemysłu . l/ziało się tak pomimo tego, że rolnictwo ciągle odczuwało skutki wyjątkowo ciężkich strat czasu wojny, znacznie większych od strat przecysłu /ogólny rozmiar strat w rolnictrde węgierskim wynosił około 5b /S wszystkich strat poniesionych w ekonomice kraju. Sytuacja w tej dziedzinie nie uległa zmianie zresztą również i później, w realizowanym od 1 sierpnia 1947 r. planie odbudowy, kiedy to na inwestycje rolnicze przeznaczono jedynie .15 5» wszystkich L2 wydatków inwestycyjnych "i" ocenie Vidy: n7i'ię'eszość chłopstwa mało- i średniorolnego T.-yzr.awaia poglądy demokratyczne. Przeciwstawiała się powrotowi starego pańsKiesc świata, oczekiwała od demokracji ludowej awansu gospodarczego, społecznego i kulturalnego, a także zwiększenia swe; pozycji w społeczeństwie i wpływu na kierowanie krajem. Poliso tegc pod koniec 1946 r. wzrestał obóz niezaćcwolonych wśród chłopstwa pracującego i coraz większa stawała się liczba zobojęt-niaiych i wycofujących się... Poczucie rozczarowanie i zarodu były tyn silniejsze, że również i polityczne oczekiwanie chłopstwa spełniły się tylko częściowo. Społeczno-polityczne stosunki po wyzwoleniu pod wielu względar.i ukształtowały się inaczej niż tego oczekiwano. Na chłopów oddziaływała propaganda Drobnych Rolników głosząca, iż chłopstwo,stanc7/iące znaczącą większość całej ludności, powinno na 'zasadzie większości', 'czystej demokracji" 40 I.Yida: A Fttggetlen..., s.243- S.Balogh: Parlamenti..., s.324. S.Orban: op.cit., a.261. 42TŁ-r.że. 215 kierować sprawami kraju. Z zaskoczeniem przyjęli więc zryw klasy robotniczej do przodu, z zazdrością zmieszaną ze strachem obserwowali kierowniczą rolę partii robotniczych, a przede wszystkim Partii Komunistycznej, w życiu publicznym. Z goryczą patrzyli,jak Partia Drobnych Rolników, którą znacząc., część chłopstwa uważała za swoją - chociaż ze wzrastającymi zastrzeżeniami - jest spychana w cień i nie może przeforsować chłopskich interesów. Szczególnie źle przyjęli odkładanie wyborów samorządowych" . Revai oceniał, iż po ofensywie lewicy w 1946 r. „...większość chłopstwa nadal stała za Niezależną Partią Drobnych Rolników. Nie udało się nam przeciwstawić biednego chłopstwa kułakom..." Wciąż pogłębiała się wzajemna nieufność pomiędzy NPDR i WPK. W kręgach KPDR obawiano się groźby przewrotu lewicowego,podczas gdy przywódcy WPK „przeceniali prawicowe niebezpieczeństwo zagrażające demokracji ludowej..,"'*5 'fledłog Yidy: „Rakosi i jego współpracownicy próbowali przekonać Perenca Kagy i jego współpracowników, że Partia Komunistyczna i klasa robotnicza nie pragną iść w lewo i nie chcą socjalizmu. Politycy NPDR z kolei podawali w wątpliwość realność groźby zwrotu kontrrewolucyjnego. Chociaż nie przeczyli temu, że w ich partii i w życiu publicznym są elementy reakcyjne, pragnące przywrócenia jakiejś liberalniejszej wersji dav.-nego systemu kapitalistycznego, dbszarniczego, to jednak stanowczo przeczyli temu, aby ich partia umożliwiała akcentowanie takich dążeń, czy wspierała. Powtarzali, że przyczyną kryzy sku politycznego jest stałe przesuwanie się partii robotniczych w lewo, które wzbudza odczuwalny strach wśród rzesz mieszczaństwa i w wielkiej części chłopstwa i doprowadza do j przeciwstawienia tych warstw społecznych postępov;3.... Ferenc Nagy i jego współpracownicy chcieli nadal utrzymać koalicję, ale w takiej formie, żeby ich partia dysponowała większymi wpływami i zwiększonym głosem w zarządzaniu krajem. Dlatego właśnie krytykowali to, iż lewica, wbrew obietnicom, nie dotrzymała lipcowego porozumienia koalicyj- 43I.Vida: A Pttggetlen..., s.243. A.Sagvari: Hepfront es koalició Magyarorszagon 1936-1948 /Front ludowy i koalicja na Węgrzech 1936-1948/, Budapeet 1977, s.144. 45I.Vida: A Pttggetlen..., s.233. 216 „46 nego w sprawie odstąpienia pozycji w organach władzy ..."'*" Ha początku listooaća 1946 r, z inicjatywy WPK doszło do rozmów między Reveieo i E.Kovacsem. Zakończyły się one całkowitym fiaskiem.Obie strony wyciągnęły z rozmów wniosek, że prawie nie ma nadziei na przekonanie drugiej strony. 5. Umocnienie wpływów °'PK w różnych sferach życia kraju W międzyczasie zaszły jednak zmiany w sytuacji międzynarodowej, które znowu skłoniły kierownictwo IIPDR do bardziej pojednawczego stosur.ku do Bloku Lewicowego. Następowało coraz wyraź-aiejsze wzcocnienie partii komunistycznych i ich sojuszników w różnych krajach Europy środkowo-wschodniej. Znalazło to odbicie w wynikach wyborów przeprowadzonych 27 października 1946 r. w Bułgarii i 19 listopada 1946 r. w Rumunii. Po niepowodzeniu pierwszych tygodni konferencji Rady Ministrów Spraw Zagranicznych w Howyis Jorku w listopadzie 1946 r. politycy NPDR zaczęli się obawiać", aby nie doszło do odsunięcia na długo sprawy podpisania traktatu pokojowego z T/ęgrami, od którego tak wiele oczekiwali. Równocześnie ze względu na znowu pogarszającą się sytuację gospodarczą, wzrost drożyzny i niezadowolenie klasy robotniczej bali się nowej ofensywy politycznej lewicy w stylu manifestacji marcowych, a nawet próby otwartego przejęcia władzy przez \7PK. Od listopada 1946 r. CPK wzmogła agitację przeciwko postępującej dro-żyźnie, obciążając riną za nią wielki kapitał i nieudolność znajdującego się w rękach HPDR resortu aprowizacji, który prowadził kontrolę cen. <.'PK postanowiła zainicjować znowu ruchy protestu mas przeciw drożyźnie. JSimo odmowy poparcia dla tej inicjatywy ze strony Partii Socjaldemokratycznej, ffPK zorganizowała kolejne manifestacje robotnicze przeciwko drożyźnie, między innymi 9 listopada w GyBr z udziałem 6 tysięcy robotników, 16 listopada w Be-kescsaba z udziałem 35 tysięcy robotników. W tej sytuacji przywódcy HPDR znowu zdecydowali się na próbę porozumienia z Blokiem Lewicowym. P.Hagy uznał za celowe zrezygnowanie na pewien czas z naciekania w sprawie wyborów samorządowych. Obawiał się bowiem,że przewidywane wysokie zwycięstwo KPDR w tych wyborach mogłoby do- ramie, a.232-233. 217 AT prowadzić do pogorszenia stosunków Węgier z ZSRR , zwłaszcza źwieżo po zdecydowanym zwycięstwie wyborczym lewicy w Rumunii. Stąd też uznał za celowe zaczekanie z wyborami samorządowymi do czasu wyjścia wojsk radzieckich z Węgier. W tydzień po wyborach w Rumunii, 26 listopada 1947 r. F.Nągy stwierdził w rozmowach z przywódcami Bloku Lewicowego, że on i inni przywódcy NPDR są gotowi do usunięcia ze swej partii „elementów konserwatywnych, klerykal-nych i antykomunistycznych", ale pragnęliby w zamian zgody partii robotniczych na połączenie - w imię jedności chłopskiej - obu partii chłopskich pod nazwą Niezależna Partia Chłopska. Zrealizowanie tego projektu doprowadziłoby do tego,; że zwolennicy chłopskiej demokracji znaleźliby się w centrum węgierskiego życia politycznego, na lewo byłyby partie robotnicze, na prawo partia Sul-yóka. Oznaczałoby to, że w centrum byłaby potężna partia chłopska. Obie partie robotnicze sprzeciwiły się temu projektowi, a w tej sytuacji także i NPCh odrzuciła propozycję F.Nagya. Ha początku grudnia 1946 r. przywódcy NPDR poszli na dalsze ustępstwa wobec żądań Bloku Lewicowego,'pragnąc za wszelką cenę utrzymać się. a władzy do chwili podpisania traktatu pokojowego pomiędzy państwami sojuszniczymi a Węgrami . Przywódcy NPDR liczyli bowiem na to, że podpisanie traktatu doprowadzi do wycofania wojsk radzieckich i do zwiększenia poparcia krajów Zachodu dla Drobnych Rolników. Po kilkutygodniowych pertraktacjach przywódców NPDR z kierownictwem Bloku Lewicowego Drobni Rolnicy ostatecznie 4 grudnia 1946 r. zaakceptowali liczne gospodarcze postulaty lewicy, między innymi nacjonalizację największych zakładów przemysłowych /Ganz i inns/, zwiększenie opodatkowania dochodów przemysłowców i kupców, podjęcie zdecydowanych kroków przeciw spekulacji i in. Kierownictwo NPDR zgodziło się również na zdymisjonowania z pełnionych funkcji 3 polityków: sekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości Zoltana Pfeiffera, sekretarza stanu w Ministerstwie Handlu i Spółdzielczości Istvana Szolnokiego i ministra bez teki Istvana B.Szabó. Bszyscy traej należeli do kie- *7P.Hagy: op.cit., s.259-260. Por. również PRUS 1946, t. VI, s. 345 o stanowisku P.Kagya w sprawie odroczenia wyborów sano-rządowych. ^.Nagy: op.cit., s.123. 218 219 rowniczych osobistości prawego skrzydła HPDR. Pfeiffer należał do osób asjbardzie; zdecydowanie postulujących zerwanie przez NPDR koalicji z WPK i realizacje samodzielnej polityki. Decyzja o zdymisjonowaniu trzech znanych polityków NPDR wywołała bardzo burzliwe kontrowersje wśród Drobnych Rolników. Kierownictwo HPDR wyraźnie jednak pragnęło zapobieżenia kolejnej konfrontacji. 18 grudnia chłopscy posłowie KPDR zwrócili się do klasy robotniczej z oś-wiadczeniea obiecującym wypełnienie przez chłopstwo swych obo7fiąa-iców produkcyjnych i dodali, że „traktują jako własne zadanie zabezpieczenie robotniczych warunków życia, rozwoju, praw gospodarczych i politycznych..." Z gestami pojednawczymi pod adresem WPK wystąpił również sekretarz generalny NPDR B.Kovacs, znany z nieustępliwości w pertraktacjach z WPK. W okólniku wystosowanym do członków IfPBR w dniu. 19 grudnia 1946 r. Kovacs pisał: „Tak jak nie chceay marksistowskiego, socjalistycznego systemu państwowego w odbudowujących się Węgrzech, tak równie zdecydowanie powinniśmy odgraniczyć się od reakcji. Kto jest przeci?/nikiem reformy rolnej, prawnie utwierdzonych osiągnięć demokracji, kto w miejsce niezależnego kraju wolnych Y/ęgrów chciałby przywrócić Węgry feudałów, wielkich kapitalistów, starostów i żandarmów, ten jest wrogiem Siezależnej Partii Drobnych Rolników. Takie elementy nie mogą uzyskiwać wpływu w kierownictwie naszej partii i naszych organizacji. Uasza partia powinna bronić się wobec atakującej nas marksistowskiej propagandy, ale równocześnie naszym obowiązkiem jest zdecydowana obrona przeciwko jakiejkolwiek formie występowania reakcji" . W świątecznym numerze „Kiś tijsag", wydanym w Boże Narodzenie 1946 r., 3.Kovacs zaapelował o zaniechanie sporów wewnątrz koalicji, służących tylko wspólnemu wrogowi, pisząc:„W ciągu dwóch lat mogliśmy się nauczyć, że jeśli ścieramy się nawzajem ze sobą, to przynosi to niewiele korzyści społeczeństwu, a tym mocniej cieszy to przeciwników demokracji..."-'1 Pod koniec 1946 r. wśród polityków WPK zaznaczało się coraz większe znużenie dotychczasową walką pozycyjną, nie przynoszącą 49 50 51 spektakularnych rezultatów. Kierownictwo KPK uznało, że nadszedł czas do podjęcia zdecydowanych działań dla rozstrzygnięcia długotrwałego kryzysu politycznego na korzyść Bił Bloku Lewicowego. Oceniono, że rok po wyborach przyniósł dostatecznie duże wzmocnienie sił związanych z T/PK w różnych Aferach życia, eby można było przejść do decydującej ofensywy przeciwko KPDR. \VPK i zwią-eanym z nią lewicowj.n skrzydłom w NPCh i PSD udało się przezwyciężyć zamieszanie pierwszych tygodni po zwycięstwie wyborczym KPDR, nie dopuścić do umocnienia pozycji Drobnych Rolników w administracji, a nawet pozbawić ich bardziej efektywnych wpływów na politykę gospodarczą. Szczególnie duże znaczenie > miał również fakt, że w ciągu roku po listopadowych wyborach 1945 r. WPK, pomimo ataków NPDR, potrafiła utrzymać, a nawet rozszerzyć swe pozycje w milicji. W konsekwencji „oczyszczań" milicji w ramach tzw. Listy B WPK doprowadziła do usunięcia i tak nielicznych członków HPDR z krajowych władz i milicji i z komendantur kopi-tackich . W tym samym czasie doszło do bardzo znaczącego osłabienia wpływów Drobnych Rolników w wojsku. Zajęci walkami parlamentarnymi Drobni Rolnicy nie zwrócili dostatecznej uwagi na niekorzystne dla nich procesy zachodzące w armii, gdzie i z miesiąca na miesiąc coraz bardziej umacniały się wpływy VLK, pomimo piastowania funkcji szefa resortu obrony narodowej przez polityka KPDR. Bardzo duże znaczenie miało poparcie udzielone działaczom \7PK w wojsku przez przewodniczącego SKK, do której kompetencji należało ustalenie liczebności armii węgierskiej i jej form organizacyjnych. Ha początku 1946 roku Główna Rada Gospodarcza poinformowała, że zgadza się na przyznanie wojsku tylko 1/3 środków finansowych, o -które wystąpił minister obrony narodowej Jeno Tombor. W ciągu krótkiego czasu Torn-bor zmuszony był do zdemobilizowania 5700 żołniersy spośród niewielkiej, liczącej tylko 34 000 armii. Wkrótce potem zdemobilizowano dalszych 5000 żołnierzy. W następnych miesiącach przewodniczący SKK wystąpił z dalszymi żądaniami w sprawie zredukowania liczebności armii węgierskiej . W rezultacue kolejnych S.Ealogh: Parlanenti..., 3.369. I.Yida: A POggetlen..., s.245. S.Ealogh: Parlamenti..., e.369. I.Yida: A Fuggetlen..., s.224. 53tfj haza..., s.288. 220 demobilizacji liczebność wojska węgierskiego w okresie do 1948 r. zmniejszyła się do zaledwie 12 000 żołnierzy, z których przeważająca csęść stacjonowała przy granicach kraju. Doszło do takiej sytuacji, iż jak powiedział później Rakosi: „T, Budapeszcie, gdzie rozstrzygały się losy polityczne kraju, nie tyło żadnego garnizonu wojskowego, tak że w momentach przejmowania akredytacji od posłów zagranicznych czasami z trudem udało się nam wystawić kompa- 54 cię honorową..."' O skupieniu armii węgierskiej przede wszystkim nad granica-ai kraju zadecydowało żądanie przewodniczącego SKK, który w marcu 1946 r. wystąpił do rządu F.Kagya z postulatem przejęcia przez oddziały węgierskie ochrony granic kraju, dotąd zabezpieczanej głównie przez armię radziecką. Wysokość nowo tworzonych wojsk ochrony pogranicza ustalono na 12 000 żołnierzy.Woroszyłow w imieniu SKK zażądał, i żądania te zostały spełnione, aby wojska te podporządkowano nie dowództwom rejonowym, lecz kierownikowi wydziału polityki wojskowej Ministerstwa Obrony Harodov7ej generałowi brygady Gytłrgyowi Palffyerau, czołowsrau specjaliście wojskowemu V,'PK. Podlegające mu oćdsiały stanowiły w praktyce ponad połowę całej ówczesnej dwudziestotysięcznej armii węgierskiej. II? wojskach ochrony pogranicza od początku zaznaczyły się bardzo silne wpływy Y.'?X, większość ich korpusu oficerskiego należała do tej partii55. V;ażne znaczenie w dalszym umocnieniu wpływów WPK w wojsku miało zainaugurowanie jesienią 1946 r. kursu kształcącego oficerów politycznych. Hykładowcaai kursu byli wyłącznie członkowie Y/PK,którzy sv?j'ck podopiecznych starali się wychować jednoznacznie w duchu poparcia dla socjalizmu. Zawiodły wszelkie próby zmiany takiego charakteru kursu, podejmowane przez kolejnego ministra obrony narodowej z ramienia SPDR Barthę i sekretarza stanu w resorcie obrony narodowej z ramienia PSD Yilmósa Zentaia . Partia Komunistyczna i jej sojusznicy zdecydowanie zdomino-7/eli państwową administrację. Yiedług ocen Schoenfelda, pod koniec 1546 r. członkowie «PK posiadali 31.6 % „odpowiedzialnych" stano- 54 ' ' ' il.Hakoei: l,"epi..., a.49. 'Jj haza..., s.289. 5"Tarnże, s.127, 141, H9-150. 221 wisk w różnych ministerstwach, w administracji miejskiej B^idapesz-tu, w różnfch centralnych urzędach gospodarczych oraz w prowincjonalnych komendach policji. Razem z sojusznikami z Bloku Lewicowego WPK kontrolowała 62,3 % najbardziej liczących się stanowisk n administracji, podczas gdy Drobni Rolnicy posiadali pod swą kontrolą zaledwie 16,4 % stanowisk . Warto zwrócić uwagę na szczegółową anftlizg afiliacji politycznych wyższych urzędników pęgier-skich zamieszczoną w raporcie Schoenfelda do sekretarza stanu USA . Bardzo ważne znaczenie w walce o pozycje władzy miał fakt, że kierownictwo WPK doprowadziło w okresie po wyborach listopadowych 194$ r. do znaczących zmian w stosunku między władzą ustawodawczą a wykonawczą na korzyść tej ostatniej. Dzięki temu silnie ograniczono wpływ posiadanej przez Drobnych Rolników przeważającej większości w parlamencie na faktyczne rządzenie krajem. TTPK udało się rozstrzygnąć wiele trudnych, kontrowersyjnych spraw podczas rozmów międzypartyjnych czy w łonie rządu, gdzie stosunek między WHC i jej sojusznikami a EPDR był dużo korzystniejszy dla partii Bloku Lewicowego niż w parlamencie. Przeciwniy współdziałania z WPK przywiązywali zbyt wiele uwagi do utarczek na forum parlamentu, błyskotliwych wystąpień oratorskich czy złośliwych interpelacji. Tymczasem 7YPK prowadziła o wiele efektywniejszą na dłuższą metę, konsekwentną walkę w instytucjach centralnych ji na prowincji, wyłuskując z rąk Drobnych Rolników kolejne pozycje władzy. Istotny był fakt, że \VPK, kierująca się zasadami centralizmu demokratycznego na każdym etapie walki o władzę reprezentowała o wiele większą zwartość szeregów i jedność działania niż pozostałe partie koalicji. Kle była rozdzierana przez spory wewnętrzne, tak jak 1JPDR, PSD czy HPCh. Ton jej polityki nadawali twardzi, zdecydowani przywódcy typu Rakosiego, GerB czy Rajka, którzy nader często mieli naprzeciw siebie jako partnerów ludzi słabych i bez charakteru w stylu Tildyego. Z kolei Szakasits, jak 57. 58 PRUS 1946, t.VI, s.353. Tamże, s.<354 222 i wszyscy pozostali przywódcy PSD, w żadnym razie nie dorównywali pod względem zręczności taktycznej i umiejętności zdecydowanego działania przywódcy socjaldemokratów austriackich Karłowi Renne-rowi. Bardzo interesujące obserwacje na temat przyczyn wciąż postępującego osłabienia i rozpadu prozachodnich sił politycznych, na Węgrzech znajdujemy w opracowanej 22 lipca 1947 r. analizie sytuacji na Węgrzech przygotowanej przez następcę Schoenfelda na stanowisku amerykańskiego posła w Budapeszcie Seldena Chapina. 3i-sząc o źródłach słabości prozachodnich sił politycznych Chapin za jedną z najważniejszych przyczyn uznał sprzeczności miedzy poszczególnymi grupami, od działaczy chłopskich poprzez bankierów i urzędników do Kościoła katolickiego. Jak pisał Chapin: „Wszystkie te i inne grupy miały własne cele, które zderzały się ze sobą w większym czy mniejszym stopniu i szły w parze z oportunizmem,który wydaje się być czymś charakterystycznie węgierskim. Skutkiem tego jeo^zamierzanie, które staje się faktycznie wsparciem dla jednolitej bezpośredniości podejścia radzieckiego i komunistycz- 59 nego..." Zdaniem Chapina,„większość doświadczonych polityków węgierskich związana była z dawnymi rządami, a faktycznie zbyt mało było polityków inspirowanych przez prawdziwą demokrację" . O nowych politykach, którzy pojawili się na scenie politycznej po 1946 r., Chagin pisał, iż „zbyt łatwo ulegali oni pokusom materialnym urzędów" i stąd stawali się łatwym celem WPK. Jako jedną z ważniejszych przyczyn przegrywania sił prozachodnich Chapin uwa-JgFfg;; że Vfęgi^ nie miały tradycji.^LSS3SJ^JsJS^y^LiMSiK<< , kracji. Jegozdahiea^ iJwTtalność Klęgrów niekiedy niepotrzebnie znajdowała ujście w izolowanych manifestacjach odwagi fizycznej, demonstrowanej w politycznych aktach szaleńczej natury czy bezowocnym spiskowaniu..." Równocześnie zaś, w ocenie Chapina, w społeczeństwie brak było dostatecznie silnej tkanki moralnejŁzby_t^. duży był panu j gc^w różnych odłamach ludności oportunizmj......°ffi „ Konstatacje Chapina zgodne były z wyra- 59 60 61 'FEUS 1947, t.IV, s.342. 'Tamże. Tamże, 8.341-342. 223 \ żanyrai w ostatnich miesiącach 1946 r. ocenami Schoenfelda, coraz krytyczniej nastawionego do polityki Tildyego i F.Nagya. Na przykład T; telegramie wystosowanym do sekretarza stanu USA 23 listopada 1946 r. Schoenfeld stwierdził, że w jego opinii Tildy i P.Na-gy „nie zapevmiają moralnego przywództwa niezbędnego dla zapobieżenia dalszym postępom lewicy..." ^Osłabieniu sił prozachodnich f akt n^e, mogły one liczyć na efektywną pomoc z Za- chodu w próbach przeć iwó^zj.a^a.n.j.ą ^zrostowi wpływów VfPK. \ Przekonał sią o tym jednoznacznie kardynał Mindszenty, na próżno zabiegając w dwóch kolejnych listach do Schoenfelda z 12 grudnia i 16 grudnia 1946 r. o pomoc Anglii i USA dla „obrońców wolności i sprawiedliwości" w powstrzymaniu „ogromnych nacisków" . Odpowiadając w dniu 27 grudnia 1946 r. na listy Liindszentyego, Schoenfeld podkreślił, że amerykańska polityka nieingerencji w sprawy wewnętrzne innych krajów „dowiodła przez długi okres czasu i poprzez wiele konfliktowych sytuacji, iż jest najlepszą gwarancją spontanicznego, dynamicznego i autentycznego rozwoju demokratycznego... poselstwo amerykańskie nie może ingerować w węgierskie sprawy wewnętrzne czy te. które wychodzą poza normalne funkcje misji dyplomatycznych..." Komentując później w piśmie do sekretarza stanu treść obu listów Łiindszentyego z grudnia 1946 r.,] Schoenfeld stwierdzał, iż: „Niezależnie od ryzyka, które wziął na siebie kar-dyaał Mindszenty , pisząc te listy, uważam, że są one dostatecznym świadectwem stopnia niezrozumienia przez Księdza Prymasa funkcji i praktyk dyplomatycznych..." ' Chapin we wspomnianej analizie rozwoju sytuacji na Węgrzech z dnia 22 lipca 1947 r. krytycznie oceniał również nadmierne -1J-" czgaie y.-ielu Węgrów na por.oc z Zachodu. W jego ocenie: „V.'ęgrzy posiadający długą tradycję biernego oporu skłonni są do zbyt mocnego polegania na zagranicznym poparciu dla realizacji własnych celów... 77 toku dyskusji z przywódcami węgierskimi różnych odcieni 62FRUS 1946, t.VI, s.344-345. Por. list Schoenfelda do sekretarza stanu z 8 stycznia 1947, PRUS 1946, t.VI, s.359-360. 64PRUS 1946, t.VI, s.293, 360, 361. 5Iamże, s.359-360. 224 denokratycznej opinii znajdowałem nieaal jpatety caaa..a się nasilać coraz ostrzejsza ry.ralizacja polityczna. Rok 1946, ponino zawieranych co pewien czas przejściowych porozumień i fcoaproaisór, przyniósł dalsze zaostrzenie r/alki o kształt władzy na (7ez;rzech. Stopniowo walka ta zaczęła przynosić kolejne sukcesy V.?K, która na wiosnę 1946 r, przeszła do ofensywy, odwołując ci? do radykalnych nastrojów robotników, domagających się położenia kresu jasizrawyn dysproporcjom społecznym, ukrócenia źródeł łatwego bogacenia się w warunkach szalejącej inflacji. \VPK,wsparta przez wielkie manifestacje robotnicze narca 1946 r., doprowadziła do utworzenia Bloku Lewicowego i poważnego osłabienia pozycji ;:?DR. Inicjowany przez V.'PK „nacisk od dołu" był umiejętnie łączony ze strategią walki przedstawicieli V,'PK „na górze" /wewnątrz rządzącej koalicji/. Y/raz z zaostrzaniem si? walki o kształt władzy na Węgrzech kierownicza grupa 7,'PK nie uchroniła się jednak od wielu sekciar-skich błjdów, których późniejsze, jeszcze poważniejsze negatywne konsekwencje przyczyniła się do wyjątkowo ciężkich deformacji budów? socjalizmu na 7/eerzeca w tzw. „okresie Hakosiego" od połowy 1946 r. do 1956 r. Skupiona wokół Rakosiego grupa kierownicza | 231 /Farkas, GertS i in./, na skutek długotrwałego oderwania od kraju - jak już wcześniej podkreślałem - ani nie znała, ani nie rozumiała nastrojów różnych warstw społecznych, nie doceniała autentycznych, lojalnych sojuszników V7PK z różnych kręgów społeczeństwa. Sam Rakosi sprawę szerokiego frontu ludowego ' i wszelką współpracę koalicyjną traktował wyłącznie jako przejściowe, czasowe rozwiązanie, „konieczne zło". Było to jedną z zasadniczych przyczyn utrudniających wypracowanie trwałego consensusu i współpracy różnych grup politycznych i społecznych dla poparcia walki o gruntowne przemiany gospodarcso-społeczne. U Ratcosiego zaznaczała się wyjątkowa łatwość" „mnożenia wrogów",brak jakiegokolwiek żalu z powodu tracenia autentycznie ideowych potencjalnych sojuszników typu I.Kovacsa, polityka chłopskiego, który w czasie wojny poszedł najdalej na drodze współpracy z IYPK w duchu antyfaszystowskim i był uważany za autentycznego przywódcę ludowego, a już w 1945 r. był przez Rakosiego konsekwentnie spychany na drugi plan. Historia lat 1944-1946 przynosi dziesiątki przykładów znaczących działaczy politycznych, początkowo gotowych do współpracy z WPK, a później stopniowo odepchniętych na pozycje przeciwstawne w konsekwencji apodyktycznych metod działania Rakosiego i związanej z nim grupy polityków. Rakosi nie przejmował się jednak przypadkami przesuwania się tych czy innych działaczy ku opozycji, uważając, że na ich miejsce zawsze znajdą się inni, bardziej dyspozycyjni czy łatwi do skorumpowania. Charakterystyczna pod tym względem była kariera polityczna byłego działacza skrajnej prawicy GyBrgya Parragiego, członka Rady Prezydialnej V?RL jeszcze na początku lat pięćdziesiątych, a więc w czasie, gdy już usunięto na bok, a później uwięziono przywódców lewicy PSD, najbardziej zasłużonych dla współpracy z WPK. Było w mentalności Rakosiego coś w stylu: to ja określam, kto jest,a kto nie jest „reakcjonista" czy „faszystą". W wydanej w 1978 r. w Budapeszcie syntezie historii węgierskiej demokracji ludowej pisano, iż kierowana przez Rakosiego partia „stopniowo traciła sojuszników i lojalnych towarzyszy drogi. Straciła ich, ponieważ nie 232 widziała potrzeby współdziałania z żadną siłą na arenie walki politycznej..." 1 Oczywiście byłoby uproszczeniem tłumaczenie wyłącznie skrajnościami polityki Rakosiego i 3ego współpracowników zniweczenia szans porozumienia i trwałe;! współpracy politycznej niedzy partiami koalicyjnymi. Przede wszystkim nie sprzyjało nadziejom na trwały kompromis i współpracę ciągłe zaostrzanie się sytuacji międzynarodowej, które wpływało tym negatywniej na ewolucję sytuacji wewnętrznej na Węgrzech. Ha stosunkach miedzy partiami koalicyjnymi negatywnie odbijały aię również irracjonalne nadzieje niektórych polityków NPDR czy prawego skrzydła PSD na poparcie Zachodu, ich nieliczenie się z układem sił w Europie środ-kowo-wschodniej, niedocenienie znaczenia Związku Radzieckiego. Wśród polityków NPDR i PSD brak było osób równocześnie łączących w sobie stanowczość i długoletnie doświadczenie w działalności partyjnej z głęboką znajomością stosunków poza granicami ISęgier, umiejętnością dyskusji, ludzi formatu Juho Paasikivi czy Rermera. Na tle słabości kierownictw KPDR czy PSD tym większa odpowiedzialność za rozwój sytuacji na Węgrzech spoczywała na kiero?;-nictwie 7??K, skupionym wokół Rakosiego. Odpowiedzialność ta jeszcze bardziej wzrastała wraz z sukcesami ofensywy politycznej przeciwko UPBR, zapoczątkowanej w grudniu 1946 r. Skupione wokół Rakosiego kierownictwo partii nie potrafiło jednak sprostać zadaniom, które wyłaniały się w nowej sytuacji wewnętrznej i stopniowo, nie licząc się z realiami i potrzebą współpracy z . wszystkimi siłami popierającymi radykalne reformy i nowy ustrój społeczny, coraz bardziej wpadało w pychę i samozadufanie. Jak to określił pierwszy sekretarz KC WSPR Kadar w 1957 r., analizując źródła błędów popełnionych przez grupę Rakosiego: „Kiedy władza znalazła się w naszych rękach, pojawiło się zjawisko pychy. Okazało się,że władza stanowi nie tylko wielką siłę, ale kryje w sobie również niebezpieczeństwa z punktu widzenia zarówno całej partii, jak i poszczególnych komunistów... Po zdobyciu bowiem władzy u towarzyszy pracujących na kierowniczych stanowiskach, a nawet wśród towarzyszy pracujących na niższych szczeblach - zrodziła się fałszywa iluzja, że jeśli wszystkie instrumenty władzy - milicja,pro A magyar nepl..., s.163. 233 kuratora, sądy, wojsko itp. są w naszych rękach, to jest możliwe, jak to oni określali, 'szybkie rozpracowanie* wroga - i nie jest już dłużej rzeczą taka ważną codzienne pozyskiwanie mas. Myślę, że właśnie to by było w pierwszym rzędzie źródłem błędów..." Kadar niejednokrotnie wskazywał na swoiste upojenie j eię władzą przez Rakosiego, przytaczał, jak kiedyś Rakosi powiedział! tlKto raz zasmakował władzy, ten z niej nie może zrezygnować" . Na polityce Rakosiego i jego najbliższych współpracowników: GerB i Far-kasa szczególnie negatywne piętno odbiła ich głęboko zakorzeniona nieufność do własnego narodu. Jak pisał Gyurkó w wydanej w 1982 r. na Węgrzech biografii Kadara: „Kiedy po początkowym entuzjazmie Rakosi i jego współpracownicy zaczęli się zderzać z kolejnymi trudnościami, uznali, że jeśli ten kraj nie chce tego co oni,czy też nie tak, jak oni, wtedy cały naród jest wrogi lub głupi. To właśnie była ta potworna koncepcja, na której oparli swą politykę: według osławionego sformułowania musieli budować socjalizm wspólnie z dziewięcioma milionami faszystów. Ta koncepcja określała ich działania i metody" . Sam Kadar w rozmowie z Gyurkó ocenił: „Wszystkie zło zaczęło się od podejrzliwości. A przecież cały naród nie może być podejrzany. Ten naród jest naszym narodem i my, komuniści, jesteśmy dla tego narodu. Ktokolwiek jest wyznaczony na odpowiedzialne stanowisko, jest tam po to, aby służył dobru narodu. A nie można służyć dla dobra narodu wbrew narodowi" . Szczególnie negatywnie na stosunku Rafcosiego do węgierskiego społeczeństwa odbiło się ogromne rozczarowanie, jakie przeżył przywódca WPK w rezultacie porażki wyborczej w listopadzie 1945 r. J.Kemes w portrecie Rakosiego jako polityka zwrócił uwagę na to, że „w mowach i w różnych stwierdzeniach Rakosiego przez całe lata dało się odczuć to .jego pcistawowe przeżycie... w jego odczuciu naród zawiódł i to nie tylko partię, ale również jego samego. A przecież losem polityków są pomyłki, a narodu, zgodnie ze słowami "J.Kadar: Socialist Construction in Hungary. Selected Speeches .and Articles 1957-1961. Eudapest 1962,. s.40. L.Gyurkó: op.cit., s.189. Tamże, s.319. Tamże, s.320. schła, nie nożna nikim zastąpić" . S ocenie Gyurkó, rozczarowanie przeżyte przez Rakosiego i jego współpracowników na skutek braku oczekiwanego sukcesu T/PK w wyborach z 1945 r. doprowadziło do nsjskrajniejszych uogólnień na tenat fręgrów jako narodu; gdyż: „tragicznyra skutkiem tego rozczarowania było miedzy innymi to, że po kilku latach uważano, że musi się rządzić narodem faszystow-skia, co z natury rzeczy usprawiedliwia wszelkie zarządzenia re- *7 presyjne..." Uznano, że Węgrów należy twardą ręką dopiero „nauczyć demokracji". Sekciarstwo polityki Rakosiego stopniowo doprowadziło nie tylko do rozbicia LTDR, ale i do całkowitego wyeliminowania z życia politycznego takich czołowych polityków lewicowych,jak Veres, którego Kadar określił później jako „najlepszego sojusznika komunistów" . Szakasits czy f.arosan. Stopniowo deformacje socjalizmu v; praktyce polityki realizowanej przez Rakosiego stały eię podstawą „polityki ciągłego poszukiwania wrogów" we własnej partii, licznych sfingowanych proceso\7 politycznych, począwszy od osławionej „spraiyy Rajka". Później doszło do aresztowania i skazania takich działaczy komunistycznych jak Kadar czy Kallai,stracenia tak zasłużonych dla V.?K w okresie walki o władz? generałów; pŁlffyego, Solyoca, Porffyego. Jak stwierdził jeden z czołowych węgierskich historyków marksistowskich Janoa Molnar /wiceminister kultury VEL w latach 1959-1970, a później prorektor l'."yższej Szkoły Foiityccr.ej przy KC VVS?R/: „Powiązane z Rakosim kierownictwo po 19^9 r. ideowo, politycznie, organizacyjnie, a nawet i fizycz- q nie osłabiło siły komunizmu na V,ęgrzech..."' \? czasie kryzysu w październiku i listopadzie 1956 r. V,'PP niała wyjątkowo ciężko zapłacie; za odsunięcie v» tzw. okresie Rakosiego tysięcy szczerych, autentycznych zwolenników radykalnych przemian i oparcie „polity-kowania" na zawsze gotowych na wszystko karierowiczach, których ~6 J.Nenes: Rakoai..., s.57. i.Gyurkó: op.cit., s.137. p Ver<5s peter koszerują. Szerk. J.Radics /Hołd Peteror/i Veresowi. Hec. J.Racice/, Bud&pest 1973, s.11. J.tolcąr: Sllenf orradalom f.Iagyarorszagon 1956-ban. A polgari macyarazetok biralata /Kontrrewolucja na \Y?grzech w 1956 r. Krytyka interpretacji burżuazyjnych/. Budacest 1967, s.245. 235 cała bezwartościowość miała się w pełni obnażyć w przełomowym momencie węgierskiej historii. Historycy węgierscy zgodnie podkreślają, że polityka Rakosiego kierująca się skrajną niecierpliwością, nie licząca się z kosztami i wyiaogaini sytuacji, doprowadziła na Y.Jęgrzech do błędów i wypaczeń na skalę większą niż w jakimkolwiek innym kraju demokracji ludowej, że sekciarskie i dogmatyczne deformacje miały na Węgrzech wyjątkowo ciężki charakter. Ka przykład autorzy wydanej przez T/ęgierską Akademię Kauk w 1973 r. wielkiej monografii historii V/ęgier stwierdzają, że: „Błędy popełnione ze strony kierownictwa partii i rządu nie były »ryizolovranyrr. zjawiskiem na Węgrzech. Były one raczej odbiciem wydarzeń n Związku Radzieckim i w całym międzynarodowym ruchu robotniczym i były nieuniknionym rezultatem błędnych koncepcji przyjętych przez Ko-minform w latach 1948 i 1949.Chociaż błędy te nie były specyficznie węgierskim zjawiskiem, to nie ulega wątpliwości, że Uatyas Ra-kosi i związane z nim kręgi rządzące przewyższyły nawet Stalina w swych fałszywych Interpretacjach socjalizmu..." Ja ód, analizując przyczyny większych niż w innych krajach wypaczeń kultu jednostki na Węgrzech w latach 1946-1949, zwraceł u-wagę na odpowiedzialność ówczesnego kierownictwa WPP za wyjątkowo ciężki charakter popełnionych wówczas błędów, stwierdzając między innyrai: „Jeśli nawet nie było możliwe, aby ówczesne kierownictwo partii całkowicie samodzielnie wybierało politykę najbardziej odpowiadającą warunkom kraju, to i tak trzeba widzieć, że kierow-nictv,-o Rakosiego daleko wyszło poza to, co było nieuniknione w danej sytuacji i nie na próżno Łlatyas Rakosi otrzymał miano 'najlepszego Y.ęgierekiego ucznia Stalina'"11. J.Kemes, kreśląc portret Rakosiego pisał: „W dziedzinie łamania praworządności i tego konsekwencji iYPP daleko przewyższyła podobne deformacje w innych demokracjach ludowych, w innych bratnich partiach i jest rzeczą oczywistą, że wielką rolę w tym odegrała nadgorliwość Rakosiego, jego inicjatywność..." Według pamiętników Kogradiego, jeszcze w połor/ie lat sześćdziesiątych, gdy w imieniu KC BSPR wraz z GyBr- 10 11 12 A History of Hungary /Ed. E.Pamlenyi/..., s.554. A.f.lód: op.cit., s.512. J.Nemes: Rakosi..., s.65. 236 ^ j syez Aczelen przeprowadzali rozmowy z Rakosim, były przywódca WPP uparcie twierdził, że „rewolucja nie zna żadnych pisanych ani niepisanych praw", że „w imieniu rewolucji można dopuścić się bezprawia, ponieważ rewolucja nie zna praw" . „Jest to nieludzka teoria, która nie ma niczego wspólnego z marksizmem-leninizraem" ^* - konento7;ał KÓgradi. Kierownictwo węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej na czele z Kadarem od pierwszych chwil po tragicznych wydarzeniach jesie-ii 1S56 r. stanowczo odcięło się od zasad i metod polityki rządów Eakcsiego i 3erB. Ogłoszony 10 listopada 1956 r. wspólny apel 7i'SPR i Rewolucyjnego Rządu Robotniczo-Chłopskiego, kierowanych przez J.Kadara, do narodu stwierdzał międsy innymi: „Terrsr rządów Rakosiego i Gerft, demagogia, okrucieństwo i głupota ich polityki wywołały słuszne oburzenie klasy robotniczej. Rewolucyjny rząd Janosa Kadara jest zdecydowany naprawić" wszystkie biedy przeszłości" T', g^ Kadar w ogłoszonym 12 listopada 1956 r. przemówieniu programowym stwierdził, iż: „Ha Begrzech nie ma dziś ani jednego człowieka na kierowniczym stanowisku partyjnym czy państwowym, który pragnąłby przywrócenia dawnej błędnej polityki lub dawnych błędnych metod rządzenia. Ale nawet gdyby znalazł się taili człowiek - ktoś, kto pragnąłby przywrócić dawne metody - nie byłoby osoby, której by się udało tego dokonać, ponieważ masy nie cr.cą nawrotu do starych błędów i bezlitośnie zmiotłyby ze stanowiska grzy7;ódcę, który usiłowałby do takiego nawrotu doprowadzić" . Współcześni historycy węgierscy podkreślają, że szczególnie poważnym źródłem sukcesów stopniowej popaździernikcwej konsolidacji politycznej na Węgrzech stał się fakt, że n miejsce dawnej sekciarskiej polityki ekipy działaczy skupionych wokół Rako-Lieg= na Węgrzech po 1956 r. '.-(prowadzono metody budowy socjalizmu w pełni odpowiadające ideom marksizmu-leninizmu i uwzględniające konkretne specyficzne warunki węgierskie. B żadnym chyba innym S.L"ógradi: op.cit., s. 177. Cyt. za „Dokumentacją Prasową" z 29 listopada 1956 r., s. 877. „liepczabaćsag" z 12 listopada 1956 r. 237 kraju Europy środkowo-wschodniej nie zarysowuje się tak ostro jak na Węgrzech przedział między koncepcjami i metodami budowy socjalizmu w okresie kultu jednostki i w okresie po jego przezwyciężeniu. Jak oceniali J.Blaskovits i Gy.Kiss: „Istnieją ogromne różnice pomiędzy systemem sprzed 1956 r. i po 1956 r. ...Wiele spraw trzeba było robić w nowy sposób - inaczej..."1' Obecnie kierownictwo partii głosi zasady bardzo szeroko zakrojonej tolerancji i pragnie pozyskać jak najszersze rzesze ludności dla sprawy socjalizmu, do stworzenia prawdziwie szerokiego frontu narodowego. Jak to wyraził Kadar: „liany tylko jedną partię polityczną, ale powinniśmy ciągle pracować tak, jak gdyby było 20 partii i tajne głosowanie co dzień. To jest jedyna droga zdobycia 1K poparcia narodu. Tego się już nauczyliśmy..." Dążenie WSPR do przyciągnięcia jak największej liczby ludzi dla nowego ustroju społecznego znalazło najpełniejsze odzwierciedlenie w publicznie proklamo?łanej przez Kadara w 1962 r. zasadzie: „Kto nie jest przeciwko nam, ten jest z nami", stanowiącej przeciwstawienie jednego z podstawowych haseł okresu Rakosiego: „Kto nie jest z nami, ten jest przeciwko nam". Symbolicznym przykładem nowej popaździer-nikowej polityki YfSPR stał się fakt, że jednym z posłów wybranych, do pierwszego po 1956 r. parlamentu! /w wyborach w 1958/ był dawniej tak gwałtownie atakowany przez Rakosiego i więziony w latach 1947-1956 były sekretarz generalnej Niezależnej Partii Drobnych Rolników - Bela Kovacs. Węgierska Socjalistyczna Partia Robotnicza, dokonując zdecydowanego rozrachunku z błędami czasów Rakosiego, wprowadzając gruntowną reformę gospodarczą, podejmując różne posunięcia dla rozszerzenia demokracji i rozwoju instytucji politycznych, ponownie weszła na drogę realizacji nadziei wiązanych z rodzeniem się demokracji w 1945 r.,ia przejściowo zaprzepaszczonych na skutek deformacji ekipy Rakosiego. 17J.Blaskovits, Gy.Kiss: op.cit., s.209. 18 Cyt. za Inside Hungary today. Budapest 1962, s.18.238 BIBLIOGRAFIA SEŁBKTYWHA* 1. Źródła drukowana a/ Zbiór? dokumentów Allianz Hitler-Horthy-i-ussolini. Doljuniente żur ungarischen Aus-senpolitik 1933-1944 flrg: M.Adam, Gy.Juhasz, L.Kerekes. Budapest 1906. Jhe Confidential Fapers ot Admirał Horthy. Prepared for the Press and Introduced: M.Szinai, L.Szllcs. Budepest 1965. Dokunienty o wrażdiebnych diejstwijach prswitifrlstwa Sojedinien-nych Sztatow protiw Wiengierskoj Harodnoj Riespublikie. Bu-danest 1951. ?HUS 1944, vol.2, 3, 4; 1945, vol.2, 3, 4, 5; 1946, vol. 2, .3, 4, 5, oj 1947, vol.1, 3, 4; The Conference of Berlin 1945. Washington 1960-19,73. v f La Hongrie et la Conference de Paris. tlinistere des Affaires E- tracgeres do Hongrie. Vol. 1, 2, 4. Budapest 1947. Huagary and the Conference of Paris. Ministry for Joreign Affairs. Yol.1,2, 4.Budapest 1947. The Last Suropean Peaće Conference - Paris 194°. Values in Con- flict. Jid. by S.D.Kertesz. Łanham 1985. Liberation de la Hongrie. Choix de docuaients 1944-1945. Introduc- tion par Gv.Kallai. Choix et oresentation des documents par 3.3sti. Budapest 1975. 2he Liberation of Hungary 1944-1945. Selected Documents 2d. by B. 2sti. latrod. - Gy.Kallai. Budapest 1975. Iivre ifoir: Joseph liincszenty devant le Tribunal du Peuple. Budapest 1949. Polityka Węgier wobec Polski w latach 1938-1939 /opr. J.R.Ntmftłc/, „Sgrawy Kiędzyaarodonre" 1971, nr 1. Le problene hongrois par rapport a la Hounanie. Ministere des Af-faires ^-trangeres de Hongrie. Budapest 1946. Le probleme hongrois par rapport a la Tchecoslovaquie. Ministere des Affairea Strar.geres de Hongrie. Budapest 1946. Sowietsfcij Sojuz na ir.ieżdunarodnych fconfieriencijach pierioda Wie-likoj Otieczestvaennoj wojny 1941-1945 gs- G ław. ried. A.A. Gromyko. T. 1-6. Kinistierstwo Inostrannych JDieł. SSSR-. Moskwa 1978-1980. Sowietsko-wiengierskije otnoszenija 1945-1948 gg, Dokumienty i jna-tieriały. i-iiniatierstwo Inostrannych Dieł SSSR i Ministier-stv/o Inoatrannych Dieł Hiengierskoj Harodnoj Riespubliki. Moskwa 1969. Bibliografia zawiera tylko najbardziej podstawową literaturę przedmiotu; jednakże pominięto w niej całkowicie wszystkie pozycje /też i uwzględnione już w przypisach/ w języku węgierskim. 239 Teheran-Jałta-Poczdam. Dokumenty konferencji szefów ' reądów trzech wielkich mocarst\7. Tł. z roś. Oprać. W.Daszkiewicz, A.D.Rotfeld. Warszawa 1972. Ungarns Kirche im Karapf. Kindszenty-Dokumentation. Bde 1, 2. P81- ten 1957. Y/yzwolenie Węgier 1944-1945. Wybór dokumentów /oprać. J.R.Nowafc/, „Sprawy Międzynarodowe" 1970, nr 4. b/ Przemówienia i wystąpienia czołowych węgierskich działaczy politycznych i społecznych K4dar J.: Artykuły i przemówienia 1962-1971. Warszawa 1975. Kadar J.: Selected Speeches and Interviews. \Vith a Introductory Biography by L.Gyurkó. Budapest 1985. Kadar J.: Socialist Construction in Hungary. Selected Speeches and Articles 1957-1961. Budapest 1962. Kun B.: Węgierska Republika Rad. \5ybor przemówień i artykułów.Warszawa 1965. /Mindszenty/ Kardinal f.iindsaenty warnt. Reden, Hirtenbriefe, Pres-seerklarungen, Regierunsrerhandlungen 1944-1946. Bearb. u. Iłbers. v.-J.Vecsey u. J.Schwendemann. ; PBlten 1956.. II. Pamiętniki, wspomnienia Bań A.: The Curtain Palie. London 1951. Hennyey G.: Ungarns Schicksal zwischen Ost und T,"est. Lebenserinne-rungen. Kaina 1975. H9rthy M.: Memoirs. London 1956. Kallay M. /K./: Hungarian Premier.A Personal Account of a Kations Struggle in the Second World War. Hew York 1954. Karolyi M.: tiemoirs: Paith without Illusion. London,1956, Karolyi C. /K./:On m'appelait la comtesse rouge. Pref. de C.Bour-det. Budapest 1978. Kovacs I.: D'uńe occupation a l'autre. Paris 1949. Kovacs I.: Im Schatteń der Sowjets. Zlirich 1948. KBvago J.: 1'ou Arę Ali Alone. New York 1959. Kindszentj J.: Memoirs. Hew York 1974. Kagy^P.: The Struggle behind the Iron Courtain. Hew York 1948. Uyarady K. /M./: My Ringside Seat in I.Iosccw. Hew York 1952. Sulyok D.: Zwei Kachte ohne Tag. Zlirich 1948. Ullein Reviczicy Ax: Guerre allemande, paix russe, Le dranie hongrois. lleuchatel 1947. Vas Z.: Koje burzli\7e życ:.s. Tł. z we.g. „Literatura" 1983, nr 2. Tiittnesses to the órigins of the Cold War. Ed.: T.T. Hammonc. Se-attle, London 1982. III. Opracowania A Hi^story of Hungary. Ed. S.Pamlenyi. Budapest 1973- Balazs B.: Soi nacionalnych komitietow w sozdanii wiengierBkoj narodnoj diemokratii. 1, 2. „Acta-Historica iAcademiae Scien- tiarun: Kungaricae /dalej: „AH"/ 1958, vol.5, nr 1-2, nr 3-4. Balcerak Y,'.: Pov,!stanie państw narodowych w Europie środkowo-wocho- dniej. Warszawa 1974. Balogh S.: Die Geschichte Ungarns nach cera zweiten T,'eltkrieg in der marzistischen Geschichtsliteratur. „AH" 1970, vol.81. 240 Berend T.I.: Contribution to the History ot Hungarian Econonic Policy In the tsto Decades ?ollowing the Second f.'orld Y/ar. „AK" 1967, Tol.13, nr 1-2. Berend I.I.t Der Schutz der 7;ahrungsstabilisierung und der staats -kapitalistische T?eg der Kap italent e ignung in Ungarn /1946--1947/. „AE» 1S63, vol.9, nr 1-2. Berend T.I., Ranki Gy.: Die deutsche wirtschaftsliche Expansion und das uagarische Wirtschaftsleben żur Zeit des zweiten Welttrieges. „AH" 1953, vol.5, nr 3-4. Berend T.I., Hanki Gy.: Sast Central Europę in the 19th and 20th Centuries., Sudapest 1979. Berend T.I., Ranki Gy.: Die Struktur der ungarischen Gesellschaft nach dem ersten 'Seltkrieg. „Acta Dniversitatis Debrecensis" ,1965, s.95-131. Borbandi Gy.: Der ungarische Populismus. Mttnchen 1976. Borua J.: Historiografia dziejów pierwszych lat węgierskiej demokracji ludowej. „Polska Ludowa" 1966, t.V. Conmunist Power in Europę 1944-1949. Ed. by K.McCauley. London ,1966. Caatari D.: Dans la tournente. Les relatioas hungaro-roumanies de 1940 a 1945. Budapest 1974. Csorba H., Csorba T.: Ziemia węgierska azylem Polaków 1939-1945. Warszawa 19.85. Cieraa-Lantayova D.: O nove iiadarsko /Korene, vznik a vy'voj ma-darskoj ludovej denokracie 1944-1948/. 3ratislava 1979. Donath H.: Geneza Patriotycznego Frontu Ludowego na Y/ęgrzech. ,.Z dziejów stosur.fców polsko-radsieckich. Studia i materiały" /dalej: „Z dziejów" I/ 1977, nr 15. Donath H.: Perenc Szalasi i Partia Strzałokrzyżowców. „Z dziejów stosunków polsfco-radsieckich i rozwoju wspólnoty państw socjalistycznych" /dalej: „Z dziejów" II/ 1980, nr 20. Donath H.: Przemiany ustrojowo-prawne na Kegrzech 1939-1949. Wrocław 1978. Donath H.: Realizacja warunków układu rozejmowego z Węgrami w świetle ustawodawstwa węgierskiego z 1945 r. „Z dziejów" /IV 1978, nr 17. Pelczak S.: Historia Y.ęgier. Srocław 1983. Gibianskij Ł.J.: Pozicyi S3SR, Anglii i SSzA w otnoszenii Bołga-rii, Runynii i Wiengrii nakanunie Krymskoj Konfierencyi. „Sowietskoje sławianowiedienije" 1981, nr 3. libianskij Ł.J.: Probliemy bałkańskich stran na Potsdamskoj Kon-fieriencii /w:/ Bałkanskije isslsdowanija. Mieźdunarodnyje otnoszenija na Bałkanach. Moskwa 1974. Gibianskij Ł.J.: Sowietskij Sojuz i sogłaszenija o pieriemirii a Rumyniej, Bołgariej i Wiengriej. „Etudes balkaniąues" 1983, nr 1. Góra B.: Reformy agrarne i początki socjalistycznej przebudowy wsi w europejskich państwach socjalistycznych.T/arseawa 1985. Góra B.: Reformy agrarne w europejskich państwach demokracji ludowej. 1944-1948. Warszawa 1973. Grigoriane T.J.: Kształtowanie się systemu układów pomiędzy ZSRR i krajami demokracji ludowej Europy Środkowej i Południowo--Xschodniej w latach 1945-1947. „Przegląd Zachodni 1978, nr 1 • Hajdu T.: The Hungarian Soviet Republic. Budapest 1979. Haraszti E.H.: British Reflectionś on the Decisive Year of Post--SarHungary: 1948. „AH-, 1981, vol.27, nr 1-2. 241 ^ •,_/ Hefty G.P.: Schwerpunkte der Aussenpolitik Ungarns " 1945-1973. Yorgeschichte, Infrastruktur, Orientierung, Interaktions-prozesse. Ł!Unchen 1980. History of the Revolutionary Workers Movement in Hungary 1944--1962. Ed. by D.IJemes. Budapest 1973- Hoensch J.K.: Geschichje Ungarns 1867-1983- Stuttgart 1984. La Hongrie et,la demcieme guerre mondiale. ,.Revue d'histoire de la deuxieme guerre mondiale" 1966, nr 62. Hungary and Eaetem Europę Research Report. Budapest 1980. Israelian L.V/., Niezinskij L.N.: iKowiejszaja istorija Wiengrii 1918-1962. Moskwa 1962. Istorija Wiengrii w triech tomach, t.III. Otw. ried.: A.I. Pusz-kasz. Moskwa 1972. Iz istorii narodnodemokraticzeskich i socialisticzeskich riewolu-cij w stranach Cientralnej i Jugonostocznoj Jewropy. Red. koił. L.B.Balew /i in./. Moskwa 1977. Izsak L.: The Policy of the Bourgeois Opposition Parties in Hungary after the Liberation 1944-1948. „AH" 1982, vol. 28, nr 1-4. Janics K.: Czechoslovak Policy and the Hungarian Minority 1945--1948. Hew York 1982. Janos A.C.: The Politics of Backwardness in Hungary 1825-1945. Princeton 1982. Juhąsz Gy.: Hungarian Poreign Policy 1919-1945. Budapest 1979. Juhasz Gy.: The Hungarian Peace-Peelers and the Allies in 1943. . „AH" 1980, vol.26, nr 3-;4. Juhasz Gy.: La politiąue esterieure de la Hongrie a l*epoque de la „drole de guerre". „AH" 1963, vol.9, nr 3-4. Kalbe E.: Antifaschistischer Widerstand und volksdemokratische Revolution in Slidosteuropa, Berlin 1974. Kastory A.: Pokój z Rumunią, Bułgarią i Węgrami w polityce wielkich mocarstw /1944-1947/. Rzeszów 1981. Kastory A.: Problematyka terytorialna traktatów pokojowych z Rumunią, Bułgarią i Węgrami w obradach paryskiej konferencji pokojowej 1946 r. „Dzieje Kajnowsze" 1977, nr 1. Knstory A.: Rozejm z Węgrami T/ polityce wielkich mocarstw 1944-,-1945. „Studia Historyczne" 1982, z.3-4. Kertesz S.D. /!/: Eetween Russia and the ?.'est. Hungary and the II-,lusion of Peacemaking 1945-1947. Hotre Damę 1984. Kartesz S.D. /!/: Diplomacy in a \Vhirlpool: Hungary between Nazi Germany and Soviet Russia. Hotre Damę 1953- Kołomejeżyk H.: Rewolucje ludowe w Europie 1939-1948. Warszewa 1973. Kołomejeżyk K.: Rewolucje socjalistyczne w krajach Europy środkowej i południowo-wschodniej. Ich przebieg i specyfika. Warszawa 1968. Kołomejczyk K.: Węgierska Republika Ludowa. Zarys rozwoju spo-łeczno-politycznego. \Tarszawa 1983. Korab A.: Die Entwicklung der kommunistischen Parteien in Ost--Mitteleuropa. I.Teil Polen-Ungarn-Tschechoslowakei. Hamburg 1962. Korom K.: Zakluczenije pieriemirija s Wiengriej. „AH" 1984, vol. 30, nr 1-2. Koryn A.: Rumunia w polityce wielkich mocarstw 1944;-1947. Wrocław 1984. 242 i -» Zoseski A.: Budowa rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego. Zarys koncepcji politycznej. Warszawa 198,0., 2o7Ti§ B.: Coar.uńisoi la Hungary. Froa Kun to Kadar. Stanford 1979. Kovrig 3.: The Hungarian People's Republic. Baltimore 1979. 2orrig 3.: Tnę JJyth of Liberation East Central Europę in US Bip-losaey and Policy sińce 1941. Baltimore 1973. Koźaifsici L., Lippśczy P., Nowak J.R.: Węgry /w:/ Europejskie ,kraje desofcraeji ludowej 1944-1948. Warszawa 1972. Łącko Ł:.: Arrow-Cross Een, Kational Socialists 1935-1944. Buda-,pest 1969. Łącko i-.: La neissance de la democratie populaire hongroise 1944--1946. „AK" 1960, vol.7, nr 1-2. lagzi I.: Uchodźcy polscy na Węgrzech w latach drugiej wojny światowej, warszawa 1980. Lahay Y.: Der '5eg der Ungarischen Kommunistischen Partei żur Łiacht. Bde I, II. atinchen 1985, 1986., Lippócay P.: Powstanie Rumuńskiej Republiki Ludowej. Warszawa 1S87.; f—Lippóczy P., Nowa): J.R.j 'ffęgry na przełonie wojny i pokoju. BPo- lityka" nr 20, 18 maja 1968 r. Lundestad G.: The Aaerican Noa-Policy towards Eastern Europę 1943-1947. Universalisa in Area not of Essential Interest to the Uaited States. Tromsb", Hę York 1975. Kacartney C.A.: October Fifteenth: A History of Modern Hangary, 1929-1945. Vol. 1, 2. Edinburgh 1956-1957. Kałcutyńaki K., Wiernik 3.s Józef Pehm-Mindszenty szpieg w kardynalskiej purpurze. YJarszawa 1949. L-:arkus L.: ttber den Charakter der herrschenden Elitę des Horthy- ,-Regimes. „AE" 1972, vol.18, nr 1-2. i'.olnar LI.: A Short History of Hungarian Communist Party. Boulder 1978. Kuszyński J.: Socjalizm w państwach środkowej i południowo-wschod- Riej Europy. Karszawa 1975. Sasy Zs.L.: The Liberał Opposition in Hungary 1919-1945. Budapest 1333. :;agy-Talavera H.M. s The Green Shirts and the Others: A History of „ ?ascism in Hungary and Kumania. Stanford 1970. IiMezinstcij L.U., Puszkasz A.I.: Borba wiengierskogo naroda za us- tanowlenije i uprocznienije narodno-diemokraticzeskogo stroją. lioB'A\-ra, 1961. ^"owak J.R.: Powstanie Węgierskiej Republiki Ludowej. Warszatra 1967.' Sowak J.R.: Przemiany polityczno-społeczne na Yięgrsech w okresie od wyborów w listopadzie 1945 r. do zjazdu zjednoczeniowego w czerwcu 1948 r. „Z dziejów" /!/ 1977, nr 15. Kowale J.R.: Węgry 1918-1920. Zniweczone szansę demokracji /w:/ Przewroty i zenechy stanu. Europa 1918-1939. Warszawo. 1981. 1'owak J.R.: Walka o polityczny kształt Węgier od wyzwolenia do pierwszych wyborów /kwiecień-listopad 1945/. „Z dziejów" /!/ 1976, nr 13. Kowak J.R.: Sęgry 1939-1974. Warszawa 1975. Oczerki po nowiejezoj istorii Wlengrii. Haucznyje trudy poswiasz- czennyje 25-letiju oawotoadienija Kiiengrii. Ried. K.A.Tara- sienko, Gy.Tokody. Kijew 1972. Crzecnowski U.: Spór o marksistowską teorię rewolucji. Warszawa \ 243 Ostmitteleuropa im zweiten Weltkrieg /Historiographische Fragen/. Redigiert von F.Glatz. Budapest 1978. Pinter I.: Dannyje k istorii Wiengierskogo oswoboditielnogo konii-tieta. „AH" 1963, vol.9, nr 1-2. Pinter I.: Z dsiejów antyhitlerowskiego i antyfaszystowskiego ruchu oporu na Węgrzech /1941-1945/. Tł. z węg. „Z Pola V}al-ki" /dalej: „ZHf"/ 1970, nr 3- PolBskei S1.: Hungary after the Two Revolutione /1919-1922/. Budapest 1980. Przemiany rewolucyjne w krajach Europy środkowej i południowo--wschodniej w latach 1944-1948. Pod red. Ł.Grota. Karszawa 1977. Puszkasz,A.I.,2 Wiengrija w gody wtoroj mirowoj wojny .Moskwa 1966. /Raj k/ Laszlo Raj k i jego wspólnicy przed Irybunałen Ludowym. Warszawa 1949. Ranki Gy.: Sconomy and Foreign Policy. The Struggle of the Great 'Powers for Heeemony in the Banube Valley,1919-1939. Kew York . 1983. Ranki Gy.: The German Occupation of Hungary. „AH" 1965, roi. 11, nr 1-4. Ranki Gy.: Unternehmen Margarethe. Bie deutsche Besetzung Ungarns, Budapest 1984. The Realignaent of Europę Ed,?1 A.Toynbee, Y.li.Toynbee. London 1955. Reinert-Tarnoky I.: Radikale Bauerapolitik in Ungarn.Eine gesell-schaftspolitische Alternative in der Zwischenkriegsceit. Ktta-chen 1985. Reformy agrarne i polityka rolna w europejskich krajach demokracji ludowej. Zbiór artykułów. Red.~Y. .Góra. Warszawa 1974. Reychman J.: Dzieje Węgier. Łódź-tfarszawa 1963. Rewolucja i władza ludowa w krajach europejskich 1944-1948. Red. Y/,Góra, K.Kołooejczyk. Warszawa 1972. Rola partii komunistycznych i robotniczych krajów Europy środkowej i wschodniej w walce wyzwoleńczej w latach 1939-1945. Materiały sympozjum historyków wojskowych siedmiu państw socjalistycznych /Barszar/a, 25-27 listopada 1569 r./. Warszawa 1970. . Rozsnyoi A*.: October Pifteenth, 1944 /History ; of Szalasi's , ,Putach/. „AE" 1961, vol.8, nr 1-2. Sagvari A.: Les parijies et leur programmes en Rongrie au lende-main de la liberation /1944-1945/. „AH" 1967, vol.13, nr 1-2. Schaff A.: Die kommunistische Be?.-egiaig am Scheidewe-L. Wien 1982. Seton-Tiatson H.: The Patt^^r, of Comiaunist Kevolution. London 1953. Sipos P., Vida I.:'The Pclioy of Ur.ited States towarfis Hangary du-rlcg the Seco^d Yiorld tar. „AH" 1983, vol.29, nr 1. Somlyai i-j.M.: Agrarna j a politika i zaszesita Łntieriesovł kriest-janstwa i< feiengrii epochi narodno-diemokreticzeskogo raz».'i-tija. „AH" 1965, vol".31, nr 1-2. Somlyai li.K.: Zieraielnaja rieforma 1545 soda w Wiengrii /kratkij obzor/. 1, 2. „AH" 1967, vol.13, nr 1-2, nr 3-4. SSSR i stj-any narodnoj dieno.kratii. Etanowljertije otnosaenij drużby i sotrudniczest-na 1944-1949 gp. Otwiet.ried.: t.K.Wcłko«, W.J.SiTJołs. Moskwa 1985. Stredni a jihovychodni Evrcpa ve \alee a revolucie 1939-1945.??!-sko, Jueoslavie, Albanie, P.uinunsko, Eulhareko, Łiaciareko.^ed. red.: Y.Kotyk. Prana 1969. 244 Studies oa the History ot the Hongarian fforking-Claas Ł'overaent 1867-1966. Sd. by H.Yass. Budapest 1975. Stućiee oa the Hiatory of the Hungarian Trade Union Movement. Ed. S.Kabos and A.Zsilak. Budapest 1977. SQttJ L.: La politiąue interallie et la Eongrie pendant la se- cocde guerre mondiale. 2ruxelles 1983. Sundhaussen H.: Die Yorbereitung der sozialistischen Wirtschafts -und Gesellschaftsordnung in Ungarn 1945-1948. „Jahrbtłcher ,fllr Oeschichte Osteuropas" 1980, vol. 28. Szabó 3.: Die Besonderheiten der volksdemokratischen Revolution ,ia Ungara 1944-1948. Berlin 1964. Szabo 3.s Ihe Naturę ot the Revolution Subseąuent to the Liberation in Hungarj and Principal lasues of the Policy ot the „Cosanunist Party. „AH" 1974, vol.20, nr 3-4. Szabo 3.: flokół problematyki rozwoju demokracji ludowej na V.'e- ,grzech. „Z73« 1966, nr 4. Szakaes K.: Die Politik der Ungarlftndiachen Sozialdemokratischen Partei /USP/ vom Sieg der Gegenrevolution bis żur stabilisie- rung dee Systems /August 1919-1925/. „AK" 1976, vol. 22, nr 1-2. Szalał A.: Jugeraent du peuple contre les crininels de guerre hon- Srois. Budapest 1946. Tilkovszky L.: Kationalitatenpolitische Richtungen in Ungarn in der gegenrevolutionaren Epoche /1919-1945/. Budapest 1975. TilkoYszky L.: Teleki Pal /1879-1941/. A Biographioal Sketoh. Budapest 1974. Iilkovszky i.: Ungarn und die deutsche „Yolksgruppenpolitik" 1938- -1945. Bucepest 1981. Tomaszerski J.: Rozwój krajów socjalistycznych w Europie środkowo- -wschodniej /do połowy lat sześćdziesiątych/. Warszawa 1985. Toth A.: Lerikon żur Geschichte der politischen Parteien in Un- gam von 1846 bis heute. fatocłien 1983. "oth I.: The Role of the Hational Peasant Party in the People's , , Denocratic Revolution 1944-1948. „AH" 1973, vol.19, nr 1-2. Yago 3.: The Shadon of the Swastika: The Rise of Pascism and Aa- ti-Semitism in the Danube Basin 1936-1939. Westmead 1975. Vić.a I. Partijno-politiczeskaja struktura wiengierskoj narodnoj diemokratii 1944-1948 gg. „AH" 1980, vol.26, nr 3-4-. Yida I.: Politika Eiezawisimoj partii miełkich sielskich chozja- jew w 1944-1948 gg. „AH» 1973, vol.19, nr 1-2. 1'awrzyaiak J.: Rewolucja i demokracja. Łiyśl politycsna komunistów Europy Zachodniej. Warszawa 1986. Węgierskie TTyznartia. Bseje i rozvfażania o kulturze.Wybór J.R. No- wat. '«arszawa 1979. Wojciechowski LI.: Geneza Węgierskiej Republiki Ludowej .Warszawa 1970. Zjednoczenie ruchu robotniczego w socjalistycznych krajach Europy 1946-1948.. Red.. J.H.Gołębiowski, W.Góra. Warszawa 1978. Zvara J.: liadarska menśina na 31ovensku po roku 1945. Bratislava 1969. Zniachen Denokratie und Yolksdemokratie. Tagung veranstaltet von Csteuropa Institut. 1-2 Dezember 1982./J.Hoensch i in./.Mlin- chen 1983. Zignja K.L.: Podgotowka i zakluczenije -mirnych-.'dógcworow z Bołga- riej, Wiengriej i Ruayniej poale wtproj mirowoj wojny /Di- płomaticzeskaja istorija/. Kiazin^e^ ..198T. • l