LEKSYKON HISTORII XX WIEKU Dr Bo�ena Bankowicz Dr Marek Bankowicz Dr Antoni Dudek Krak�w 2001 NOTY O AUTORACH Dr Bo�ena Bankowicz � adiunkt w Instytucie Nauk Politycznych Uniwersytetu Jagiello�skiego. Wsp�autorka S�ownika polityki, autorka licznych publikacji z zakresu historii najnowszej oraz wsp�czesnej my�li politycznej. Dr Marek Bankowicz � adiunkt w Instytucie Nauk Politycznych Uniwersytetu Jagiello�skiego, specjalista w dziedzinie wsp�czesnych system�w politycznych oraz problematyki Europy �rodkowo-Wschodniej i kraj�w Trzeciego �wiata. Autor zbioru esej�w Demokraci i dyktatorzy (Krak�w 1993) oraz pracy Kulisy totalitaryzmu (Krak�w 1995). Wsp�autor kilku ksi��ek w tym m.in.: East European Multi-Party Systems (Helsinki 1988) oraz The New Democracies in Eastern Europe (Aldershot 1991). Dr Antoni Dudek � adiunkt w Instytucie Nauk Politycznych Uniwersytetu Jagiello�skiego. Specjalizuje si� w historii najnowszej i zagadnieniach wsp�czesnych ruch�w politycznych. Opublikowa� monografi� Pa�stwo i Ko�ci� w Polsce 1945-1970 (Krak�w 1995) i prac� Pierwsze lata III Rzeczypospolitej (Krak�w 1997). Jest te� wsp�autorem kilku ksi��ek w tym m.in.: Boles�aw Piasecki (Londyn 1990) oraz Walki uliczne w PRL 1956-1989 (Krak�w 1992) INDEKS HASE� A ABD EL�KRIM ABISY�SKA WOJNA 1935�1936 ACTION FRAN�AISE ADEN ADENAUER KONRAD AFGA�SKA REWOLUCJA KWIETNIOWA 1978 AFGA�SKA WOJNA 1979�1999 AFRYKA�SKI KONGRES NARODOWY AGRARYZM AKSAMITNA REWOLUCJA 1989 ALEKSANDER I KARADZIORDZIEWICZ ALFONS XIII ALGIERSKA WOJNA 1954�1962 ALGIERSKI KRYZYS 1991�1999 ALLENDE SALVADOR AMIN IDI DADA ANARCHIZM ANC ANDREOTTI GIULIO ANDROPOW JURIJ ANGLIA ANGOLA ANSCHLUSS AUSTRII 1938 ANTALL JOZSEF ANTONESCU ION ANTYKOMINTERNOWSKI PAKT 1936 ANTYSEMITYZM ANZUK ANZUS APARTHEID APPEASEMENT ARABIA SAUDYJSKA ARABSKO�IZRAELSKIE WOJNY ARAFAT JASER ARBITRA�E WIEDE�SKIE 1938, 1940 ARDE�SKA KONTROFENSYWA 1944�1945 ARGENTYNA ASAD HAFEZ ASEAN ATAT�RK MUSTAFA KEMAL ATLANTYCKA KARTA 1941 ATTLEE CLEMENT AUSTRALIA AUTONOMIA PALESTY�SKA B BAAS BADOGLIO PIETRO BAGDADZKA KOLEJ BALFOURA DEKLARACJA 1917 BA�KA�SKIE WOJNY 1912�1913 BANDARANAIKE SIRIMAVO BANDARANAIKE SOLOMON BANDERA STEPAN BANGLADESZ BANK �WIATOWY BASKIJSKI PROBLEM BATISTA FULGENCIO BEGIN MENACHEN BELGIJSKIE KOLONIE BEN GURION DAVID BENELUX BENESZ EDWARD BERIA �AWRIENTIJ BERLIN BERLI�SKIE POWSTANIE 1953 BERLUSCONI SILVIO BESARABIA BHUTTO ZULFIKAR ALI BIAFRA�SKI KONFLIKT BIRMA BITWA O ANGLI� 1940 BIURO INFORMACYJNE PARTII KOMUNISTYCZNYCH I ROBOTNICZYCH BIZERTA 1961 KONFLIKT O BIZERT� BLISKI WSCH�D BLUM LEON BOKASSA JEAN BEDEL BOKSER�W POWSTANIE 1900 BOLSZEWICY BORYS III BO�NIA I HERCEGOWINA BRANDT WILLY BRAZYLIA BRETTON WOODS 1944 KONFERENCJA W BRETTON WOODS BRE�NIEW LEONID BRIANDA�KELLOGGA PAKT 1928 BRYTYJSKA WSP�LNOTA NAROD�W BRYTYJSKIE KOLONIE BRZESKI TRAKTAT 1918 BUCHARIN NIKO�AJ BU�GARII ODEJ�CIE OD KOMUNIZMU 1989�1994 BURSKA WOJNA BURUNDYJSKA WOJNA DOMOWA 1972�1973 BUSH GEORGE C CAMP DAVID 1979 UK�AD Z CAMP DAVID CANARIS WILHELM CARLOS CARTER JIMMY CASABLANCA 1943 KONFERENCJA W CASABLANCE CASTRO RUZ FIDEL CEAUSESCU NICOLAE CEFTA CENTO CENTRALNA AGENCJA WYWIADOWCZA CHADECJA CHAMBERLAIN NEVILLE CHE GUEVARA CHI�SKO�INDYJSKI KONFLIKT CHI�SKO�JAPO�SKA WOJNA 1937�1945 CHI�SKO�RADZIECKI KONFLIKT CHI�SKO�WIETNAMSKA WOJNA 1979 CHIRAC JACQES CHOMEINI RUDOLLAH CHORWACJA CHRUSZCZOW NIKITA CHRZE�CIJA�SKA DEMOKRACJA CHURCHILL WINSTON CIA CIANO GALEAZZO CL�MENCEAU GEORGES CLINTON BILL COMMONWEALTH CURZONA LINIA CYPR CZADYJSKI KONFLIKT CZANG KAJ�SZEK CZARNI PU�KOWNICY CZARNOBYLSKA KATASTROFA 1986 CZECHO�S�OWACJI ROZPAD 1993 CZECZE�SKI KONFLIKT CZERNIENKO KONSTANTIN CZERWONE BRYGADY CZETNICY CzK CZOU EN�LAJ CZTERECH PAKT 1933 CZWARTA REPUBLIKA D DALADIER �DOUARD D�ANNUNZIO GABRIELE DAWESA I YOUNGA PLANY DE GASPERI ALCIDE DE GAULLE CHARLES DE KLERK FREDERIK WILLEM DEKOLONIZACJA D�TENTE DE VALERA EAMON D�UGI MARSZ DMOWSKI ROMAN DOLLFUSS ENGELBERT DOMINIKA�SKI KONFLIKT 1965 DRUGA RZECZPOSPOLITA DRUGA WOJNA �WIATOWA 1939�1945 DUBCZEK ALEKSANDER DUMA PA�STWOWA DUMBARTON OAKS 1944 KONFERENCJA W DUMBARTON OAKS DWUDZIESTY ZJAZD KPZR DYSYDENCI DZIER�Y�SKI FELIKS D�ILAS MILOVAN E EDEN ANTHONY EDWARD VIII EFTA EINSTEIN ALBERT EISENHOWER DWIGHT DAVID ENERGETYCZNY KRYZYS ENTENTA ERHARD LUDWIG ERYTREA ESEROWCY ETA EUROPEJSKA UNIA EUROPEJSKA WSP�LNOTA EUROPEJSKA WSP�LNOTA GOSPODARCZA EUROPEJSKA WSP�LNOTA W�GLA i STALI EUROPEJSKI BANK ODBUDOWY I ROZWOJU EUROPEJSKI PARLAMENT EUROPY RADA EUROREGIONY EWG F FALANGA HISZPA�SKA FALKLANDZKA WOJNA 1982 FASZYZM FEDERALNE BIURO �LEDCZE FILIPINY FI�SKO-RADZIECKA WOJNA 1939�1940 FIUME FOCH FERDINAND FORD GERALD FORMOZA FRAKCJA CZERWONEJ ARMII FRANCJA FRANCO FRANCISCO FRANCUSKA UNIA FRANCUSKIE KOLONIE FUTBOLOWA WOJNA 1969 G GANDHI INDIRA GANDHI MAHATMA GANDHI RAJIV GDA�SK GISCARD d�ESTAING VALERY GOEBBELS JOSEPH GOLDWATER BARRY GOMU�KA W�ADYS�AW GONZALEZ FELIPE GORBACZOW MICHAI� G�RING HERMANN GOTTWALD KLEMENT GO�DZIK�W REWOLUCJA 1974 G�RNA ADYGA G�RNY KARABACH GRAN CHACO WOJNA 1932�1935 GRECKA WOJNA DOMOWA 1946�1949 GRECKO-TURECKA WOJNA 1919�1922 GRENADY INWAZJA 1983 GROMYKO ANDRIEJ GRUDNIOWA REWOLTA 1970 GRUZI�SKA WOJNA DOMOWA 1991�1994 GUEVARA CHE ERNESTO H HAITA�SKI KRYZYS 1994 HAJLE SELLASJE HAMMARSKJ�LD DAG HAVEL VACLAV HIMMLER HEINRICH HINDENBURG PAUL von BENECKENDORFF HIROHITO HIROSZIMA I NAGASAKI 1945 HISZPA�SKA WOJNA DOMOWA 1936�1939 HISZPA�SKIE KOLONIE HITLER ADOLF HO CHI MIN HOD�A (HOXHA) ENVER HOLENDERSKIE KOLONIE HOLOCAUST HONECKER ERICH HONGKONG HOOVER HERBERT HORTHY MIKLOS HUSAJN SADDAM I IBARRURI GOMEZ DOLORES I WOJNA �WIATOWA II WOJNA �WIATOWA IMPERIALIZM INDII NIEPODLEG�O�� 1947 INDOCHI�SKA WOJNA 1946�1954 INDONEZJA INDYJSKI KONGRES NARODOWY INDYJSKO-CHI�SKI KONFLIKT INICJATYWA �RODKOWOEUROPEJSKA IRA IRACKO-IRA�SKA WOJNA 1980�1988 IRAK IRAN IRLANDII WALKA O NIEPODLEG�O�� IRLANDZKA ARMIA REPUBLIKA�SKA ISE ISLAMSKA REWOLUCJA IZOLACJONIZM IZRAELSKO�JORDA�SKIE POROZUMIENIE 1994 IZRAELSKO�PALESTY�SKIE POROZUMIENIA J JA�TA 1945 KONFERENCJA W JA�CIE JAN XXIII JAN PAWE� I JAN PAWE� II JAPONIA JAPO�SKO-CHI�SKA WOJNA 1937�1945 JELCYN BORYS JEME�SKA WOJNA DOMOWA 1962�1969 JEME�SKA WOJNA DOMOWA 1994 JOHNSON LYNDON BAINES JORDA�SKA WOJNA DOMOWA 1970�1971 JUAN CARLOS JUGOS�AWIA K KADAFI MUAMMAR KADAR JANOS KAGANOWICZ �AZAR KAIR 1943 KONFERENCJA W KAIRZE KAMBOD�A KAMIENIEW LEW KANADA KAPPA PUCZ 1920 KARAIBSKI KRYZYS 1962 KARTA 77 KARTA ATLANTYCKA 1941 KASZMIR KATOLICKA NAUKA SPO�ECZNA KATY� KBWE KEKKONEN URHO KALEVA KENNEDY JOHN FITZGERALD KENYATTA JOMO KGB KIERE�SKI ALEKSANDER KIESINGER KURT GEORG KIM IR SEN KING MARTIN LUTER KIROW SIERGIEJ KISSINGER HENRY ALFRED KLAUS VACLAV K�AJPEDA KOHL HELMUT KOLABORACJA KOLEKTYWIZACJA KOLUMBIJSKA WOJNA DOMOWA 1948�1957 KOMINFORM KOMINTERN KOMITET BEZPIECZE�STWA PA�STWOWEGO KOMUNIZM KOMUNIZM WOJENNY KONCENTRACYJNE OBOZY KONFERENCJA BEZPIECZE�STWA I WSPӣPRACY W EUROPIE KONGIJSKI KONFLIKT 1960�1965 KONSERWATYZM KOREA�SKA WOJNA 1950�1953 KOREA PO�UDNIOWA KORFU INCYDENT KORFU PAKT 1917 KORPORACJONIZM KOSOWSKI KONFLIKT 1999 KOSTOWA PROCES 1949 KOSYGIN ALEKSIEJ KOSZYCKI INCYDENT 1941 KO�CIO�A NAUKA SPO�ECZNA KRONSZTADZKIE POWSTANIE 1921 KRYSZTA�OWA NOC 1938 KUBA�SKA WOJNA DOMOWA 1956�1959 KUBA�SKI KRYZYS 1962 KULT JEDNOSTKI KULTURALNA REWOLUCJA 1965�1969 KUOMINTANG KURDYJSKI PROBLEM KURYLSKI PROBLEM L LAOTA�SKI KONFLIKT 1949�1975 LATERA�SKIE PAKTY 1929 LAVAL PIERRE LEE KUAN YEW LEFEBVRE MARCEL LEGIA CUDZOZIEMSKA LEND-LEASE ACT LENIN W�ADIMIR ILJICZ LENINGRADU OBRONA 1941�1944 LEWICA I PRAWICA LIBA�SKI KONFLIKT 1975�1990 LIBERALIZM LIBERIA LIBERTARIANIZM LIE TRYGVE HALVDAN LIGA NAROD�W LIGA PA�STW ARABSKICH LITWINOW MAKSIM LLOYD GEORGE DAVID LOCARNO 1925 KONFERENCJA W LOCARNO LONDY�SKI TRAKTAT 1915 LUKSEMBURG RӯA LUTOWA REWOLUCJA 1917 LUTOWY PRZEWR�T 1948 � �AGRY M MAASTRICHT TRAKTAT 1992 MACARTHUR DOUGLAS MACCARTYZM MACEDONIA MACHNOWSZCZYZNA MAFIA MAGINOTA LINIA MAJOWY PRZEWR�T 1926 MAKARIOS III MALAJSKI KONFLIKT 1948�1960 MALENKOW GIEORGIJ MA�A ENTENTA MANDELA NELSON MAND�URIA MANNERHEIM CARL GUSTAW von MAOIZM MAO TSE-TUNG MARCOS FERDINAND MAROKA�SKIE KRYZYSY 1905, 1911 MAROKA�SKI KONFLIKT 1953�1956 MARSHALLA PLAN MARSZ NA RZYM 1922 MASARYK TOMASZ MATTEOTTIEGO SPRAWA MAU MAU REWOLTA 1952�1960 MEIR GOLDA MEKSYK MEKSYKA�SKA REWOLUCJA 1910�1920 MEND�S-FRANCE PIERRE METAXAS JOANNIS MFW MIENSZEWICY MI�DZYNARODOWY BANK ODBUDOWY I ROZWOJU MI�DZYNARODOWY FUNDUSZ WALUTOWY MI�DZYNAROD�WKA KOMUNISTYCZNA MIHAJLOVI� DRA�A MIKO�AJ II MIKO�AJCZYK STANIS�AW MILOSZEVI� SLOBODAN MINDSZENTY JOZSEF MITTELEUROPA MITTERRAND FRAN�OIS MNIEJSZO�CIOWE TRAKTATY MOBUTU SESE SEKO MO�DAWIA MO�OTOW WIACZES�AW MONACHIUM 1938 KONFERENCJA W MONACHIUM MONACHIJSKI PUCZ 1923 MONGOLIA MONROE DOKTRYNA MORO ALDO MOSKWA 1943 KONFERENCJA W MOSKWIE MOSKIEWSKI PUCZ 1991 MOSLEY OSWALD MO�CICKI IGNACY MOZAMBIK MYANMAR N NACJONALIZACJA NACJONALIZM NADDNIESTRZA�SKI KONFLIKT 1990�1992 NAFTA NAFTOWY SZOK NAGY IMRE NAMIBIA NARODOWA PARTIA FASZYSTOWSKA NARODOWY SOCJALIZM NASER GAMAL ABDEL NATO NAZISTOWSKIE OBOZY NAZIZM NEHRU JAWAHARLAL NEP NEUILLY TRAKTAT 1919 NIEMCY NIEMIEC ZJEDNOCZENIE 1990 NIEMIECKA REPUBLIKA DEMOKRATYCZNA NIEMIECKIE KOLONIE NIEZAANGA�OWANYCH PA�STW RUCH NIGERIA NIKARAGUA NIXON RICHARD NOC D�UGICH NO�Y 1934 NOMENKLATURA NON VIOLENCE NORIEGA MANUEL ANTONIO NORMANDZKA OPERACJA 1944 NORYMBERSKIE PROCESY 1945�1948 NOVOTNY ANTONIN NOWA LEWICA NRD NSDAP NYERERE JULIUS KAMBARAGE O OAS OBOZY KONCENTRACYJNE OBWE OECD OGADEN WOJNA 1977�1978 OJA OKR�G�Y STӣ ONZ OPEC OPUS DEI ORGANIZACJA JEDNO�CI AFRYKA�SKIEJ ORGANIZACJA NAROD�W ZJEDNOCZONYCH ORGANIZACJA PAKTU PӣNOCNOATLANTYCKIEGO ORGANIZACJA PA�STW AMERYKA�SKICH ORGANIZACJA TAJNEJ ARMII ORGANIZACJA WYZWOLENIA PALESTYNY OWP ORMIAN EKSTERMINACJA 1915 OSETY�SKI KONFLIKT 1991�1994 O� RZYM�BERLIN�TOKIO OWP P PADEREWSKI IGNACY JAN PALME OLOF PANAMA PAPANDREU ANDREAS PARTNERSTWO DLA POKOJU PARYSKA KONFERENCJA 1919�1920 PARYSKIE TRAKTATY 1947 PAWE� VI PA�DZIERNIKOWA REWOLTA 1993 PA�DZIERNIKOWA REWOLUCJA 1917 P�TS KONSTANTIN P�REZ DE CUELLAR JAVIER PERON JUAN DOMINGO P�TAIN PHILIPPE PETLURA SEMEN PI�TA REPUBLIKA PIERESTROJKA PIERWSZA WOJNA �WIATOWA 1914�1918 PI�SUDSKI J�ZEF PINOCHET UGARTE AUGUSTO PIUS XI PIUS XII POCZDAM 1945 KONFERENCJA W POCZDAMIE POINCAR� RAYMOND POL POT POLSKA POLSKA RZECZPOSPOLITA LUDOWA POLSKI PA�DZIERNIK 1956 POLSKO-RADZIECKA WOJNA 1919�1920 POMPIDOU GEORGES POPULIZM PORTUGALSKIE KOLONIE PӣNOCNOAMERYKA�SKIE POROZUMIENIE O WOLNYM HANDLU PӣNOCNOATLANTYCKA RADA WSPӣPRACY PӣNOCNOATLANTYCKI PAKT PRASKA WIOSNA 1968 PRIMO DE RIVERA MIGUEL PRL PROHIBICJA PUCZ KAPPA 1920 PUCZ MONACHIJSKI 1923 PUCZ MOSKIEWSKI 1991 PU I Q QUEBEC QUEBEC 1943, 1944 KONFERENCJE W QUEBECU QUISLING VIDKUN R RADA WZAJEMNEJ POMOCY GOSPODARCZEJ RADIO WOLNA EUROPA RADZIECKI BLOK RAF RAJK L�SZLO R�KOSI MATYAS RAPALLO UK�AD 1922 RASPUTIN GRIGORIJ REAGAN RONALD REPUBLIKA FEDERALNA NIEMIEC REPUBLIKA PO�UDNIOWEJ AFRYKI RFN RIBBENTROP JOACHIM von RIBBENTROP�MO�OTOW PAKT 1939 RIFE�SKA REPUBLIKA 1921�1926 RIJEKA ROCKEFELLER JOHN RODEZJA ROOSEVELT ELEONORA ROOSEVELT FRANKLIN DELANO ROSENBERG�W PROCES ROSYJSKA REWOLUCJA 1905 ROSYJSKA WOJNA DOMOWA 1917�1920 ROSYJSKO-JAPO�SKA WOJNA 1904�1905 ROZBROJENIOWE UK�ADY RPA RUMU�SKA REWOLUCJA GRUDNIOWA 1989 RWANDYJSKA WOJNA DOMOWA 1994 RWPG S SACHAROW ANDRIEJ SADAT ANWAR SAHARA ZACHODNIA SAINT GERMAIN TRAKTAT 1919 SALAZAR ANTONIO DE OLIVEIRA SAL� REPUBLIKA SALWADORSKA WOJNA DOMOWA 1980�1992 SANDINO REWOLTA 1925�1933 SAN FRANCISCO TRAKTAT 1951 SAN REMO 1920 KONFERENCJA W SAN REMO SAUDYJSKO-JEME�SKI KONFLIKT 1969�1972 SCHUMAN ROBERT SEATO SERBIA S�VRES TRAKTAT 1920 SIERPNIOWY PUCZ SIHANOUK NORODOM SIKHOWIE SIKORSKI W�ADYS�AW SI�Y ZBROJNE ONZ SINGAPUR SL�NSKIEGO PROCES 1952 S�OWENIA SOB�R WATYKA�SKI II 1962�1965 SOCJALI�CI REWOLUCJONI�CI SOCJALIZM DEMOKRATYCZNY SOLIDARNO�� SO��ENICYN ALEKSANDER SOMALIJSKI KONFLIKT 1991�1994 SPA 1920 KONFERENCJA W SPA SS STACHANOWSZCZYZNA STALIN J�ZEF STALINGRADZKA BITWA 1942�1943 STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI STO�YPIN PIOTR STRESA KONFERENCJA 1935 STRESEMANN GUSTAV STUDENCKA REWOLTA 1968 SUDA�SKI KONFLIKT SUDETY SUESKI KRYZYS 1956 SUHARTO SUKARNO ACHMED SUN JAT-SEN SUS�OW MICHAI� SYJAM SYJONIZM SYKES�PICOT UK�AD 1916 SYNDYKALIZM SZALASI FERENC SZE�CIODNIOWA WOJNA 1967 SZWECJA � �WIETLISTY SZLAK �WI� ZATOKA 1961 T TAD�YCKI KONFLIKT TAJLANDIA TAJWAN TAMILSKI KONFLIKT TEHERAN 1943 KONFERENCJA W TEHERANIE TENG SIAO-PING TEOLOGIA WYZWOLENIA TERRORYZM THATCHER MARGARET TIANANMEN MASAKRA 1989 TIMOR WSCHODNI TISO JOZEF TITO JOSIP BROZ TOJO HIDEKI TOKIJSKIE PROCESY 1946�1948 TOTALITARYZM TRAKTAT PA�STWOWY W SPRAWIE AUSTRII 1955 TRIANON TRAKTAT 1920 TRIEST TROCKI LEW TR�JPOROZUMIENIE TR�JPRZYMIERZE TRUJILLO Y MOLINA RAFAEL TRUMAN HARRY TRZECIA MI�DZYNAROD�WKA TRZECIA REPUBLIKA TRZECIA RZECZPOSPOLITA TRZECIA RZESZA TUNEZJA TURCJA TYBET TYROL PO�UDNIOWY U U-2 INCYDENT 1960 UK�AD WARSZAWSKI UKRAI�SKA POWSTA�CZA ARMIA UKRAI�SKA REPUBLIKA LUDOWA 1918�1920 ULMANIS KARLIS UNIA FRANCUSKA UNIA ZACHODNIOEUROPEJSKA UPA USA USTASZE U THANT V VARGAS GET�L�O VATICANUM II VENIZ�LOS ELEUTHERIOS VICHY W WALDHEIM KURT WA��SA LECH WARSZAWSKI UK�AD WARSZAWSKIE POWSTANIE 1944 WASZYNGTON 1921�1922 KONFERENCJA W WASZYNGTONIE WATERGATE WATYKAN WEIMARSKA REPUBLIKA WEIMARSKI SYNDROM WELFARE STATE WERSALSKI TRAKTAT 1919 W�GIER ODEJ�CIE OD KOMUNIZMU W�GIERSKA REPUBLIKA RAD 1919 W�GIERSKIE POWSTANIE 1956 WIEDE�SKIE ARBITRA�E 1938, 1940 WIELKA BRYTANIA WIELKA CZYSTKA 1935�1938 WIELKI KRYZYS 1929�1933 WIELKI SKOK 1958�1961 WIETNAMSKA WOJNA 1965�1973 WIKTOR EMANUEL III WILE�SZCZYZNA WILSON WOODROW WITOS WINCENTY W�ASOW ANDRIEJ W�OCHY W�OSKA REPUBLIKA SPO�ECZNA 1943�1945 W�OSKIE KOLONIE W�OSKO-TURECKA WOJNA 1911�1912 WOJNA OBRONNA POLSKI 1939 WOJNA O GRAN CHACO 1932�1935 WOJNA O NIEPODLEG�O�� IZRAELA 1948-1949 WOJNA W ZATOCE PERSKIEJ 1990�1991 WOLNA EUROPA WOLNE MIASTO GDA�SK WRZE�NIOWA KAMPANIA 1939 WSCHODNI PAKT WSP�LNOTA EUROPEJSKA WSP�LNOTA FRANCUSKA WSP�LNOTA NIEPODLEG�YCH PA�STW WYSZEHRADZKA GRUPA X XX ZJAZD KPZR 1956 Y YAMAMOTO ISORUKU YOM KIPPUR WOJNA 1973 Z ZACHODNIOEUROPEJSKA UNIA ZAMACH LIPCOWY 1944 ZAOLZIE ZATOKA �WI� 1961 ZIA-UL HAQ ZIMBABWE ZIMNA WOJNA ZIMOWA WOJNA 1939�1940 ZINOWIEW GRIGORIJ ZJEDNOCZENIE NIEMIEC ZWI�ZEK SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK RADZIECKICH � �DANOW ANDRIEJ �ELAZNA KURTYNA �IWKOW TODOR �UKOW GIEORGIJ OD AUTOR�W Leksykon historii XX wieku zawiera podstawowe informacje o najwa�niejszych zjawiskach politycznych i spo�ecznych, instytucjach oraz organizacjach, a tak�e postaciach, maj�cych istotny wp�yw na dzieje �wiata w obecnym stuleciu. Sk�ada si� on z kilkuset hase� rzeczowych i biogram�w, u�o�onych w porz�dku alfabetycznym. Has�a dotycz� przede wszystkim historii politycznej, w mniejszym za� stopniu dziej�w gospodarczych. Rozmiary poruszanej problematyki sk�oni�y nas te� do niemal ca�kowitego pomini�cia historii kultury i nauki. Dysponuj�c ograniczon� obj�to�ci�, musieli�my si� zdecydowa� na jedn� z dw�ch mo�liwych konstrukcji Leksykonu: zamieszczenie jak najwi�kszej ilo�ci hase� przy nieuchronnym zminimalizowaniu ich obj�to�ci (takie rozwi�zanie przyj�to w Ma�ym oxfordzkim s�owniku historii XX wieku) lub te� opracowanie mniejszej ich ilo�ci, ale za to w spos�b mo�liwie wyczerpuj�cy. Uznali�my, �e dla Czytelnik�w korzystniejsze b�dzie drugie z wymienionych rozwi�za�. Dokonuj�c subiektywnego z oczywistych wzgl�d�w wyboru hase�, d��yli�my do wyeksponowania dziej�w �wiata po 1945 roku, kt�re � wskutek wieloletnich zaniedba� edukacyjnych oraz zafa�szowa� w okresie istnienia PRL � s� znacznie s�abiej znane i maj� relatywnie niewielk� literatur� w j�zyku polskim. Szereg not dotyczy wydarze� rozgrywaj�cych si� w chwili obecnej oraz os�b �yj�cych i dzia�aj�cych aktywnie na scenie politycznej. Zamieszczenie tego rodzaju hase� rodzi wiele niebezpiecze�stw, z najwa�niejszym � gro�b� szybkiej dezaktualizacji � na czele. S�dzimy jednak, �e ich pomini�cie by�oby w Leksykonie dotycz�cym wieku, kt�ry w�a�nie min�� jeszcze powa�niejsz� wad�. Zdajemy sobie spraw�, �e w Leksykonie brak jest szeregu problem�w, fakt�w i postaci, kt�re mia�y znacz�cy wp�yw na dzieje XX wieku. Wierzymy jednak, �e dokonana przez nas selekcja, kt�rej nie spos�b by�o unikn��, zosta�a przeprowadzona w wi�kszo�ci przypadk�w w spos�b optymalny, odpowiadaj�cy potrzebom polskiego odbiorcy. Tym niemniej wdzi�czni b�dziemy za wszelkie sugestie i uwagi krytyczne, kt�re pozwol� na udoskonalenie tej ksi��ki. Ni�ej podpisani nale�eli do zespo�u autor�w S�ownika historii XX wieku, kt�rego dwa wydania ukaza�y si� w Krakowie w 1992 i 1993 r. W stosunku do tamtej ksi��ki Leksykon stanowi opracowanie nowe, zar�wno pod wzgl�dem doboru hase�, jak te� ich konstrukcji oraz zawarto�ci. Pisz�c go, wykorzystali�my oczywi�cie zdobyte w�wczas do�wiadczenie, a tak�e uwzgl�dnili�my uwagi recenzent�w. �ywimy nadziej�, �e ostateczny rezultat naszej pracy zadowoli Czytelnik�w. Dr Bo�ena Bankowicz Dr Marek Bankowicz Dr Antoni Dudek A ABD EL�KRIM (1882�1963) � maroka�ski przyw�dca narodowy. Urodzi� si� we wp�ywowej rodzinie Berber�w. Po zako�czeniu nauki podj�� prac� w hiszpa�skiej administracji protektoratu maroka�skiego. Redagowa� tak�e arabsk� wersj� dziennika �El Telegrama del Rif�. Abd el�Krim szybko rozczarowa� si� do w�adz hiszpa�skich. Zbieg� w g�ry, organizuj�c armi� powsta�cz� do walki z obcym panowaniem. B�yskawicznie wyr�ni� si� olbrzymimi talentami organizacyjnymi i przyw�dczymi. Dowodzeni przez niego powsta�cy 21 lipca 1921 rozbili pod Anual wojska hiszpa�skie. Abd el�Krim stan�� nast�pnie jako prezydent na czele utworzonej przez Berber�w ?Republiki Rife�skiej. Sprawnie zbudowa� zr�by organizacyjno�polityczne nowego pa�stwa. Oddzia�y Abd el�Krima umiej�tnie przeciwstawia�y si� Hiszpanom, a p�niej r�wnie� Francuzom, gdy� w 1924 powstanie rozszerzy�o si� na posiad�o�ci francuskie w Maroku. W toku walk wojska kolonialne ponosi�y du�e straty. W obliczu pora�ek gro��cych utrat� Maroka, Hiszpanie i Francuzi zdecydowali si� na �cis�e wsp�dzia�anie wojskowe. Blisko 250�tysi�czna armia francusko�hiszpa�ska dowodzona przez marsza�ka Philippe�a ?P�taina, dysponuj�ca du�� przewag� w sprz�cie i nowocze�niejsz� broni�, przyst�pi�a do dzia�a� przeciwko powsta�com. Po ci�kich walkach w maju 1926 Abd el�Krim ostatecznie skapitulowa�. Zosta� nast�pnie wywieziony przez Francuz�w na wysp� R�union na Oceanie Indyjskim, gdzie przez 21 lat przetrzymywano go pod �cis�ym nadzorem. W 1947 el-Krimowi pozwolono przenosiny do ?Francji. W trakcie podr�y do Europy Abd el�Krim zbieg� do Kairu, uzyskuj�c azyl polityczny od w�adz egipskich. Traktowano go z wielkim szacunkiem jako tego, kt�ry podni�s� sztandar walki Arab�w o niepodleg�o��. W Kairze sta� na czele Komitetu Wyzwolenia Zachodnich Arab�w. Po uzyskaniu niepodleg�o�ci przez Maroko w 1956, kr�l Muhammad V zaprosi� go do powrotu do kraju. Abd el�Krim jednak odm�wi�, twierdz�c, �e nie powr�ci dop�ty, dop�ki wojska francuskie b�d� przebywa� w Afryce P�nocnej. Zmar� 6 lutego 1963 w Kairze. (B.B.) ABISY�SKA WOJNA 1935�1936 � konflikt zbrojny mi�dzy faszystowskimi ?W�ochami a Etiopi� (Abisyni�). Przyczyn� wojny by�o pragnienie Benito ?Mussoliniego powi�kszenia w�oskich posiad�o�ci kolonialnych, kt�re obejmowa�y s�siaduj�ce z Etiopi� ?Erytre� i Somali�. Pocz�tkowo liczy� on, �e uda si� przej�� Etiopi� na drodze pokojowej, poprzez mi�dzy narodowe negocjacje polityczne. Wobec nie mo�liwo�ci takiego rozwi�zania, w 1934 zdecydowa� si� na wywo�anie konfliktu zbrojnego. Formaln� i bezpo�redni� przyczyn� wojny by� incydent w oazie Uol�Uol 5 grudnia 1934. Etiopia, d���c do pokojowego rozwi�zania sporu, zwr�ci�a si� w 1935 o mediacj� do ?Ligi Narod�w, kt�rej by�a cz�onkiem od 1923 dzi�ki poparciu W�och. Wszelkie zabiegi dyplomatyczne spe�z�y jednak na niczym wobec nieprzejednanego stanowiska Mussoliniego, kt�ry w�wczas poszukiwa� ju� tylko pretekstu do rozpocz�cia ataku na Etiopi�. 3 pa�dziernika 1935 wojska w�oskie licz�ce 250 tys. �o�nierzy wkroczy�y do Etiopii bez formalnego wypowiedzenia wojny. 7 pa�dziernika Rada Ligi Narod�w uzna�a W�ochy za agresora, a 11 pa�dziernika Zgromadzenie Ligi przy 50g�osach za, 1 przeciwnym (W�ochy) i 4 wstrzymuj�cych si� (Austria, Albania, W�gry, Szwajcaria) podj�o decyzj� o sankcjach ekonomicznych, kt�re obejmowa�y zablokowanie kredyt�w mi�dzynarodowych oraz zakaz handlu z tym krajem. Niemniej jednak, embargo nie obejmowa�o zakazu sprzeda�y W�ochom �elaza, stali, w�gla, ropy oraz bawe�ny. Co wi�cej, tylko ?Wielka Brytania konsekwentnie przestrzega�a w tej sprawie uchwa� Ligi Narod�w. Uchwalenie sankcji wywo�a�o olbrzymie oburzenie we W�oszech. Mussolini zarzuci� Europie, i� wyst�pi�a przeciwko narodowi poet�w, artyst�w, �wi�tych, �eglarzy, w�drowc�w, a stan�a w obronie kraju afryka�skiego, powszechnie napi�tnowanego jako kraj bez kultury. W dramatyczne tony uderzy�a propaganda faszystowska. 18 listopada 1935 og�oszono akcj� pod nazw� dar z�ota dla ojczyzny, kt�ra spotka�a si� z masowym poparciem spo�ecznym. Wydawa�o si�, �e wojna b�dzie b�yskawiczna ze wzgl�du na olbrzymie dysproporcje si�, ale ostatecznie trwa�a a� 7 miesi�cy. Wojska w�oskie liczy�y w1936 ok. 400 tys. �o�nierzy, 350 samolot�w, 250 czo�g�w, 1100 dzia� i 14 tys. pojazd�w mechanicznych. Po stronie etiopskiej nominalnie walczy�o wprawdzie a� 2 mln ludzi, ale a� 75% z nich dzia�a�o na w�asn� r�k�, nie podlegaj�c jakiemukolwiek zorganizowanemu kierownictwu. Na dodatek tylko nieliczne oddzia�y etiopskie posiada�y bro� paln�, zdecydowana wi�kszo�� mia�a na wyposa�eniu jedynie �uki i dzidy. Armia w�oska post�powa�a bezwzgl�dnie, u�ywa�a m.in. gaz�w bojowych. O losach wojny zadecydowa�a kl�ska Etiopczyk�w w bitwie nad jeziorem Ascionghi (31 marzec � 4 kwiecie� 1936), kt�ra otworzy�a W�ochom drog� na Addis Abeb�. 2 maja cesarz Etiopii ?Hajle Sellasje opu�ci� kraj na pok�adzie samolotu podstawionego przez Brytyjczyk�w. 5 maja 1936 do Addis Abeby triumfalnie wkroczy� marsza�ek Pietro ?Badoglio, a Mussolini og�osi� w Rzymie narodziny Drugiego Imperium Rzymskiego. Kilka dni p�niej, 9 maja, Mussolini oznajmi�, i� Imperium Etiopskie zosta�o w��czone do W�och, z kr�lem W�och jako cesarzem Etiopii. 1 czerwca 1936 przeprowadzono administracyjno�polityczn� fuzj� Etiopii z Somali� i ?Erytre�, co da�o pocz�tek W�oskiej Afryce Wschodniej. (B.B.) ACTION FRAN�AISE AF � francuski prawicowy ruch polityczny aktywny w okresie 1889�1944, a tak�e nazwa pisma, wyra�aj�cego idee tego ruchu, kt�re ukazywa�o si� w latach 1908�44. AF skupi� wok� siebie neomonarchist�w francuskich, stoj�cych na gruncie skrajnego ?nacjonalizmu. Celem ruchu by�a � jak deklarowano � walka z masoneri�, �ydami, sekciarstwem protestanckim oraz odbudowa narodowej monarchii we ?Francji. AF zaciekle atakowa� demokratyczne instytucje III Republiki, uznaj�c je za skorumpowane i dekadenckie. Ideologiem ruchu by� Charles Maurras (1862�1952), tw�rca doktryny integralnego nacjonalizmu. Maurras, kt�ry by� agnostykiem i odrzuca� nadprzyrodzony charakter Ko�cio�a katolickiego, wiele miejsca w swych publikacjach po�wi�ca� roli tego w�a�nie Ko�cio�a i katolicyzmu w og�le jako czynnikom cywilizacyjnym, b�d�cym ostoj� porz�dku spo�ecznego i �adu prawnego, eksponuj�c przy tym przede wszystkim ich znaczenie u�ytkowe dla pa�stwa i narodu francuskiego. Wyst�puj�c jako obro�ca narodowej kultury i rodzimej cywilizacji Maurras zdo�a� pozyska� dla swego ruchu wielu katolik�w. Popularno�� AF wzros�a szczeg�lnie po 1908, kiedy to Maurras wraz z Leonem Daudetem (1867�1942) zacz�li wydawa� pismo pod t� sam� co ruch nazw�. Stworzona przez AF doktryna spo�eczno�polityczna i moralna, a nawet swoisty �wiatopogl�d, wywo�a�y negatywn� reakcj� Ko�cio�a. Po raz pierwszy oficjalnie ruch pot�pi� w sierpniu 1926 arcybiskup Bordeaux, kardyna� X. P. Andrieu, zarzucaj�c mu propagowanie pogl�d�w niezgodnych z moralno�ci� chrze�cija�sk� i neopoganizm. Stanowisko kardyna�a Andrieu zosta�o potwierdzone przez papie�a Piusa XI, kt�ry uzna� system spo�eczno�moralny AF za �naturalizm poga�ski�. Wreszcie, po serii atak�w ze strony kierownictwa ruchu wymierzonych przeciwko papie�owi oraz episkopatowi francuskiemu, a tak�e stwierdzeniu, i� wydawnictwo nie widzi mo�liwo�ci podporz�dkowania si� woli Ko�cio�a � 26 grudnia 1926 Kongregacja �w. Officjum wyda�a dekret pot�piaj�cy dzie�a Maurrasa i innych czo�owych przyw�dc�w ruchu oraz dziennik �L�Action Fran�aise�, umieszczaj�c je na indeksie ksi�g zakazanych. Oznacza�o to, �e katolikom zabronione zosta�o, pod kar� ci�kiego grzechu, czytanie, przechowywanie, sprzeda�, t�umaczenie lub rozpowszechnianie zakazanych wydawnictw. Dopiero dekretem z10 lipca 1939 skre�lono �L�Action Fran�aise� z indeksu. Numery pisma oraz dzie�a wsp� pracownik�w ruchu pochodz�ce z okresu wcze�niejszego pozostawa�y nadal na indeksie. W okresie ?drugiej wojny �wiatowej ruch wspiera� poczynania w�adz Vichy (?Francja). Po wojnie zdyskredytowany AF zaprzesta� dzia�alno�ci. Jego za� przyw�dca Maurras zosta� skazany na kar� do�ywotniego wi�zienia za ?kolaboracj�. (B.B.) ADEN � miasto portowe w b. Jemenie Po�udniowym (Jemenie Demokratycznym) o du�ym znaczeniu strategicznym z uwagi na dogodne po�o�enie na szlaku wiod�cym z Europy i Afryki do Indii i na Daleki Wsch�d. Brytyjczycy przej�li Aden w 1839. Do 1937, kiedy to wraz z innymi niewielkimi posiad�o�ciami kolonialnymi ?Wielkiej Brytanii le��cymi na Morzu Czerwonym i Oceanie Indyjskim utworzy� osobn� koloni� Korony, Aden by� cz�ci� Indii Brytyjskich (?Brytyjskie kolonie). W 1959 Brytyjczycy ze swoich posiad�o�ci arabskich utworzyli Po�udniowoarabsk� Federacj� Emirat�w Arabskich, do kt�rej Aden przyst�pi� w cztery lata p�niej. Brytyjczycy nadali federacji autonomi�, co stanowi� mia�o przygotowanie do niepodleg�o�ci (?Dekolonizacja). Brytyjczycy chcieli wszak�e zagwarantowa� sobie zachowanie wp�yw�w na tym obszarze. Lokalne si�y polityczne niebawem popad�y w g��boki konflikt wewn�trzny. Szejkowie i su�tani po�udniowoarabscy najch�tniej pragn�liby zachowania w�adzy brytyjskiej, obawiaj�c si�, �e istnieje ryzyko radykalizmu politycznego gro��cego ich pozycji. Za szybk� niepodleg�o�ci� opowiada�y si� za� dwa ugrupowania polityczne � skrajnie lewicowy Front Wyzwolenia Narodowego (NLF) oraz umiarkowany Front Wyzwolenia Okupowanego Jemenu Po�udniowego (FLOSY). W1963 cz�onkowie obu tych formacji przyst�pili do partyzanckiej walki z w�adzami brytyjskimi i lokalnymi w�adcami arabskimi. Pomocy udziela� im s�siedni Jemen P�nocny. St�d te� w 1963 na granicy do chodzi�o do star� mi�dzy wojskami brytyjskimi i jeme�skimi. Brytyjczycy zmuszeni byli te� t�umi� zbrojnie gwa�towne zamieszki w Adenie. W styczniu 1964 wojska brytyjskie rozbi�y kilka baz powsta�c�w w po�o�onym na p�noc od Adenu rejonie Radfan. W lutym 1966 Brytyjczycy og�osili, i� nie b�d� d��y� do utrzymania swej wojskowej obecno�ci w Adenie po uzyskaniu niepodleg�o�ci przez Jemen Po�udniowy, co by�o istotn� zmian� w ich stanowisku. W listopadzie 1966 zacz�y z sob� walczy� o w�adz� oddzia�y NLF i FLOSY. Z trwaj�cych rok walk zwyci�sko wyszed� NLF. W listopadzie 1967 Brytyjczycy ostatecznie wycofali si� z Adenu i swych posiad�o�ci po�udniowo arabskich. (M.B.) ADENAUER KONRAD (1876�1967) � polityk niemiecki, pierwszy kanclerz Republiki Federalnej Niemiec (?Niemcy). Pochodzi� z Kolonii. Studiowa� na uniwersytetach we Freiburgu, Monachium i Bonn. W latach 1917�33 by� burmistrzem Kolonii. Przewodniczy� tak�e Pruskiej Radzie Pa�stwa (1920�33). Przez ca�y okres istnienia Republiki ?Weimarskiej, Adenauer aktywnie dzia�a� w szeregach katolickiej Partii Centrum. W dwa miesi�ce po doj�ciu Adolfa ?Hitlera do w�adzy, zosta� pozbawiony wszelkich urz�d�w publicznych i przeniesiony na emerytur� (marzec 1933). Sta�o si� to bezpo�rednio po tym, jak odm�wi� wywieszenia na kolo�skim ratuszu flagi ze swastyk� i nie wzi�� udzia�u w ceremonii powitania przybywaj�cego do miasta Hitlera. W okresie rz�d�w nazistowskich Adenauer dwukrotnie by� aresztowany. Pierwszy raz kr�tko przebywa� w wi�zieniu w 1934 podczas ?nocy d�ugich no�y, za� drugi raz by� wi�ziony przez 4 miesi�ce po ?zamachu 20 lipca 1944 na Hitlera. Po zako�czeniu wojny w 1945 ponownie obj�� urz�d burmistrza Kolonii, ale w kilka miesi�cy potem zosta� usuni�ty przez brytyjskie w�adze wojskowe, kt�re zarzuci�y mu nieskuteczno�� administracyjn�, nadmierny klerykalizm oraz ma�e zaanga�owanie w �ciganiu zbrodniarzy wojennych. P�niej jednak Brytyjczycy zmienili zdanie i Adenauer m�g� ponownie wr�ci� do dzia�alno�ci politycznej. Tym razem skoncentrowa� si� na budowaniu Unii Chrze�cija�sko�Demokratycznej (CDU). Szybko awansowa� w hierarchii partyjnej � w lutym 1946 zosta� przewodnicz�cym CDU w Nadrenii, w marcu � liderem tej partii w ca�ej strefie brytyjskiej, za� w pa�dzierniku � szefem frakcji CDU w parlamencie Nadrenii P�nocnej�Westfalii. 1 wrze�nia 1948 Adenauer stan�� na czele komisji parlamentarnej, kt�ra mia�a opracowa� Ustaw� Zasadnicz� dla ?Niemiec Zachodnich. We wrze�niu 1949 Bundestag wybra� go wi�kszo�ci� zaledwie jednego g�osu pierwszym kanclerzem rz�du zachodnioniemieckiego. Stanowisko to sprawowa� nieprzerwanie do 15 pa�dziernika 1963, ��cz�c je w okresie 1951�55 z funkcj� ministra spraw zagranicznych. Za rz�d�w Adenauera Niemcy odbudowa�y zniszczon� podczas wojny gospodark�, a co wi�cej rozpocz�y dynamiczny rozw�j ekonomiczny. M�wi si� nawet o �adenauerowskim cudzie gospodarczym�, kt�rego architektem by� minister gospodarki Ludwig ?Erhard (1897�1977). W polityce zagranicznej kanclerz realizowa� �kurs atlantycki�. Ca�y sw�j autorytet polityczny budowa� na lojalno�ci wobec Zachodu. Stanowczo zatem odrzuci� sformu�owan� w marcu 1952 przez ?Stalina ofert� zjednoczenia Niemiec pod warunkiem ich neutralizacji. Wiele uwagi po�wi�ca� sprawie pojednania Niemiec z krajami Europy Zachodniej i by� architektem sojuszu niemiecko�francuskiego. Uwa�a� ten sojusz za warunek wst�pny jedno�ci og�lnoeuropejskiej. Dzi�ki wysi�kom Adenauera Niemcy odzyska�y suwerenno�� pa�stwow� (pa�dziernik 1954), a tak�e w szybkim tempie zintegrowa�y si� z Europ� Zachodni�, wchodz�c do wielu organizacji mi�dzynarodowych, w tym do ?NATO (maj 1955) i Wsp�lnoty ?Europejskiej (marzec 1957). Nie zapomnia� r�wnie� o Wschodzie. We wrze�niu 1955 odby� g�o�n� podr� do Moskwy, w trakcie kt�rej dosz�o do nawi�zania stosunk�w dyplomatycznych mi�dzy RFN i ?ZSRR. Niemniej jednak za kanclerstwa Adenauera stosunki Niemiec z pa�stwami komunistycznymi pozostawa�y ch�odne, a on sam by� przez lata ulubionym celem atak�w komunistycznej propagandy, kt�ra obrzuca�a go epitetami w rodzaju: �epigon pangermanizmu�, �ucze� ?Goebbelsa�, �ojciec nowego Wehrmachtu� czy �klerykalny reakcjonista�. Ostatnie dwa lata rz�d�w Adenauera nie nale�a�y do najszcz�liwszych i nieco zepsu�y jego wizerunek polityczny. Kanclerz znalaz� si� w konflikcie z Erhardem na tle stosunku do polityki francuskiego prezydenta Charlesa ?de Gaulle�a, kt�rego idee samodzielno�ci politycznej Europy by� sk�onny pod pewnymi warunkami poprze�. Kiedy w lipcu 1962 Adenauer zasugerowa�, i� wbrew wcze�niejszym ustaleniom rozwa�a dalsze pozostawanie na stanowisku szefa rz�du i nie zamierza z�o�y� dymisji w roku nast�pnym, w szeregach CDU podnios�y si� g�osy krytyczne pod jego adresem. Krytycy zarzucali mu chorobliw� ch�� sprawowania w�adzy. Wybuch�a w pa�dzierniku 1962 tzw. �afera Spiegla� ostatecznie podwa�y�a pozycj� kanclerza. W odpowiedzi na krytyk� prawicowej polityki ministra obrony Franza Josefa Straussa przeprowadzon� na �amach tygodnika �Der Spiegel�, Adenauer i Strauss zarz�dzili policyjne przeszukanie jego pomieszcze� oraz aresztowanie redaktora naczelnego. Dzia�ania te spotka�y si� z oburzeniem opinii publicznej, a ca�e zdarzenie mocno zaszkodzi�o Adenauerowi, zmuszaj�c go do zapowiedzenia w�asnej rezygnacji ze stanowiska, co ostatecznie nast�pi�o w pa�dzierniku 1963. Adenauer zmar� 19 kwietnia 1967 w wieku 92 lat. (M.B.) AFGA�SKA REWOLUCJA KWIETNIOWA 1978 � przewr�t polityczny, kt�ry doprowadzi� do przej�cia w�adzy w Afganistanie przez komunist�w (?Komunizm). W 1973, w wyniku zamachu stanu wymierzonego w kr�la Zahira Szacha, rz�dy w Afganistanie obj�� Muhammad Daud. Pocz�tkowo szuka� on oparcia w ?ZSRR, ale ostatecznie zdecydowa� si� na nawi�zanie bli�szych stosunk�w z ?Iranem i ?Stanami Zjednoczonymi. Doprowadzi�o to do nasilenia antyrz�dowej dzia�alno�ci komunist�w z Ludowo�Demokratycznej Partii Afganistanu (LDPA), kt�rych cz�� pocz�tkowo liczy�a na uzyskanie udzia�u we w�adzy za zgod� prezydenta Dauda. W kwietniu 1978, po zamieszkach wywo�anych w zwi�zku z pogrzebem zamordowanego w tajemniczych okoliczno�ciach dzia�acza LDPA Akbara Chajbera, Daud poleci� aresztowa� przyw�dc�w komunistycznych. Kierownictwo LDPA, wykorzystuj�c swoje rozleg�e wp�ywy w armii, odpowiedzia�o na to zamachem stanu. 27 kwietnia �o�nierze popieraj�cy komunist�w, dowodzeni przez pu�kownika Abdela Chadira, opanowali kluczowe punkty w Kabulu, w tym pa�ac prezydenta, w kt�rym zamordowali Dauda wraz z rodzin�. W trakcie walk zgin�o ok. 3 tysi�cy ludzi. W�adz� w kraju przej�a 35�osobowa Rada Rewolucyjna, kt�ra proklamowa�a powstanie Demokratycznej Republiki Afganistanu. Przewodnicz�cym Rady, czyli de facto szefem pa�stwa, zosta� jeden z lider�w LDPA Nur Muhammad Taraki. Bezwzgl�dne rz�dy komunist�w, nie licz�cych si� z g��boko zakorzenionymi w �wiadomo�ci Afga�czyk�w tradycjami muzu�ma�skimi, doprowadzi�y do podj�cia przez zdecydowan� wi�kszo�� spo�ecze�stwa walki zbrojnej z nowym re�imem. G��wn� rol� w organizowaniu oporu odegra�y organizacje fundamentalist�w islamskich, kt�re ju� wcze�niej zwalcza�y ekip� Dauda. W lipcu 1978 wybuch�o powstanie muzu�ma�skie w Nuristanie, kt�re w ci�gu kilku nast�pnych miesi�cy obj�o wi�kszo�� prowincji. R�wnocze�nie w komunistycznej elicie w�adzy trwa�a zaci�ta walka o w�adz� mi�dzy dwoma frakcjami LDPA: Parczam i Chalk. W czerwcu 1978 Chalk pokona� Parczam, a przyw�dcy tej ostatniej frakcji z jej liderem Babrakiem Karmalem na czele, zostali wys�ani za granic� w charakterze dyplomat�w. G��wn� rol� we w�adzach afga�skich obok Tarakiego zacz�� w�wczas odgrywa� Hafizullah Amin, kt�ry w marcu 1979 zosta� premierem. By� on reprezentantem najbardziej radykalnego skrzyd�a frakcji Chalk. Jego lewackie posuni�cia wzbudzi�y niepok�j ZSRR, z kt�rym nowe w�adze afga�skie podpisa�y w grudniu 1978 uk�ad o przyja�ni i wsp�pracy. Pr�ba usuni�cia Amina, podj�ta przez Tarakiego w porozumieniu z Moskw� we wrze�niu 1979, nie powiod�a si�. Amin okaza� si� szybszy, zamordowa� Tarakiego i przej�� pe�ni� w�adzy, pr�buj�c r�wnocze�nie pozyska� zaufanie ZSRR. Jednak jego niepowodzenia w walce z anty-komunistycznymi powsta�cami, kt�rzy � mimo stale rosn�cej liczby radzieckich doradc�w w armii rz�dowej � jesieni� 1979 kontrolowali ju� wi�kszo�� terytorium afga�skiego, sk�oni�a ZSRR do usuni�cia Amina. 27 grudnia 1979 radzieccy komandosi opanowali pa�ac prezydencki i zamordowali Amina, kt�rego r�wnocze�nie og�oszono zbrodniarzem i agentem CIA (?Centralna Agencja Wywiadowcza). Z pomoc� Rosjan rz�dy w Kabulu przej�� Karmal oraz jego zwolennicy z frakcji Parczam. R�wnocze�nie licz�ce kilkadziesi�t tysi�cy �o�nierzy wojska radzieckie wkroczy�y do Afganistanu i przyst�pi�y do walki z mud�ahedinami, jak nazywano islamskich rebeliant�w. Da�o to pocz�tek wieloletniej wojnie ?afga�skiej. (A.D.) AFGA�SKA WOJNA 1979�1999 � d�ugotrwa�y konflikt zbrojny w Afganistanie, o powa�nych reperkusjach mi�dzynarodowych. Geneza wojny zwi�zana jest z ?afga�sk� rewolucj� kwietniow� (1978) i doj�ciem w jej wyniku do w�adzy ?komunist�w skupionych w Ludowo�Demokratycznej Partii Afganistanu (LDPA). Przeciwko komunistycznej dyktaturze wyst�pi�y zbrojne ugrupowania islamskich fundamentalist�w (?Islamska rewolucja), kt�re w kr�tkim czasie opanowa�y znaczn� cz�� Afganistanu. Walki frakcyjne w szeregach LDPA oraz nieudolno�� armii rz�dowej w wojnie z rebeliantami sk�oni�y ?ZSRR, pocz�tkowo wspieraj�cy komunist�w jedynie sprz�tem i oko�o 3 tysi�cami doradc�w, do podj�cia szerszej akcji wojskowej. Rozpocz�ta 27 grudnia 1979 interwencja wojsk radzieckich w Afganistanie doprowadzi�a do gwa�townego zaostrzenia sytuacji mi�dzynarodowej i zako�czenia okresu odpr�enia (?D�tente) w stosunkach mi�dzy ZSRR i ?Stanami Zjednoczonymi. Rosjanie, wobec bezradno�ci ustanowionego przez nich prezydenta Babraka Karmala, kt�ry nie by� w stanie opanowa� sytuacji w kraju, zmuszeni byli nie tylko pozostawi� na d�u�ej swoje wojska, ale r�wnie� systematycznie zwi�ksza� ich liczb�. W styczniu 1980 w Afganistanie przebywa�o 85 tys. �o�nierzy radzieckich, w ko�cu 1982 by�o ich ju� 130 tys., a w 1984 � szczytowym momencie zaanga�owania radzieckiego � 140�150 tys. Mimo zaanga�owania tak znacznych i doskonale wyposa�onych si�, Armii Radzieckiej nie uda�o si� z�ama� oporu mud�ahedin�w, kt�rzy rozproszeni na trudno dost�pnych wy�ynnych i g�rskich terenach, prowadzili bezwzgl�dn� walk� partyzanck� z Rosjanami i oddzia�ami rz�dowymi. Mud�ahedini nigdy nie dzia�ali w spos�b jednolity, a ich poszczeg�lne oddzia�y (w 1988 Rosjanie oceniali liczb� aktywnych formacji zbrojnych na 1920 z oko�o 82 tys. cz�onk�w) r�ni�y si� od siebie zar�wno orientacj� religijn� (sunnici i szyici), jak i sk�adem narodo-wo�ciowym (Pasztuni, Tad�ycy, Uzbecy). Do najwa�niejszych formacji antykomunistycznego ruchu oporu nale�a�y: Hezb�i�Islami Gulbuddina Hekmatiara, D�amiat�i�Islami Burhanuddina Rabbaniego i Ahmeda Szacha Masuda oraz D�ebhe�i Melli�je Nejat kierowany przez Sibghatullaha Mod�adiddiego. Poszczeg�lne organizacje mud�ahedin�w tworzy�y nietrwa�e koalicje, a niekiedy tak�e walczy�y mi�dzy sob�. Pomocy partyzantom, zale�nie od ich orientacji politycznej, udziela�y r�ne kraje, jednak najistotniejsze znaczenie mia�o wsparcie ?Arabii Saudyjskiej, USA, ?Iranu i Pakistanu. Na obszarze dw�ch ostatnich pa�stw mud�ahedini posiadali liczne bazy wojskowe, tam te� schroni�o si� kilka milion�w Afga�czyk�w, kt�rzy uciekli z kraju w konsekwencji krwawego terroru ekipy Karmala i oddzia��w radzieckich. Po doj�ciu do w�adzy w ZSRR Michai�a ?Gorbaczowa Moskwa zacz�a stopniowo poszukiwa� kompromisowego rozwi�zania sytuacji. Wyrazem tego by�o usuni�cie przez Rosjan Karmala i zast�pienie go do tych czasowym szefem tajnej policji HAD Nad�ibullahem (1987), kt�ry bezskutecznie pr�bowa� zrzuci� ze swojego re�imu pi�tno ?komunizmu i zast�pi� je demonstracyjn� wierno�ci� zasadom islamu. Dotkliwym ciosem dla Moskwy okaza�o si� wyposa�enie mud�ahedin�w przez USA w rakiety ziemia�powietrze typu Stinger (jesie� 1986), kt�re � szczeg�lnie w pierwszym okresie stosowania � doprowadzi�y do powstania ogromnych strat w radzieckim lotnictwie wojskowym. Stale rosn�ca liczba ofiar oraz ogromne koszty finansowe, w po��czeniu z post�puj�cym w ZSRR procesem ?pierestrojki, sk�oni�y ostatecznie Moskw� do podj�cia decyzji o wycofaniu swoich wojsk z Afganistanu. Porozumienie w tej sprawie podpisane zosta�o 14 kwietnia 1988 w Genewie, a ostatnia formacja Armii Radzieckiej opu�ci�a terytorium afga�skie 15 lutego 1989. W trakcie ponad o�mioletniej interwencji poleg�o 14 453 �o�nierzy radzieckich, a blisko 470 tys. zosta�o rannych. Rosjanie stracili m.in. 118 samolot�w, 333 helikoptery, 1314 woz�w bojowych i transporter�w opancerzonych oraz ponad 11 tysi�cy samochod�w. Wojna afga�ska silnie oddzia�a�a na �wiadomo�� spo�ecze�stwa radzieckiego, staj�c si� jednym ze �r�de� kryzysu wewn�trznego i ostatecznego rozpadu ZSRR. Re�im Nad�ibullaha przetrwa� wycofanie wojsk swojego protektora. S�ab� jednak w miar� zmniejszania si� pomocy gospodarczej i wojskowej udzielanej w dalszym � ci�gu mimo wycofania wojsk � przez Zwi�zek Radziecki. Kiedy po upadku puczu ?moskiewskiego (1991) wsparcie to praktycznie usta�o, mud�ahedini zacz�li przejmowa� kontrol� nad coraz wi�kszymi obszarami kraju. W kwietniu 1992 genera� Abdul Radzid Dostum, stoj�cy na czele 60�tysi�cznej milicji uzbeckiej wspieraj�cej dot�d rz�d kabulski, obali� Nad�ibullaha i umo�liwi� zaj�cie stolicy mud�ahedinom, k�ad�c w ten spos�b kres czternastoletnim rz�dom komunistycznym w Afganistanie. Kabul zosta� opanowany przez oddzia�y Ahmeda Szacha Masuda nale��cego do partii D�amiat�i�Islami. Ugrupowanie to, wraz z kilkoma mniejszymi formacjami, stworzy�o nowe w�adze pa�stwowe, na kt�rych czele stan�� w czerwcu 1992, jako prezydent, Burhanuddin Rabbani. Przeciw dominacji partii Rabbaniego i Masuda, do kt�rej obok Pasztun�w nale�� r�wnie� Tad�ycy i Uzbecy, wyst�pi� przyw�dca czysto pasztu�skiej, fundamentalistycznej partii Hezb�i�Islami, Gulbuddin Hekmatiar. Jego oddzia�y, pod kt�rych kontrol� znajduj� si� po�udniowe regiony kraju, opanowa�y cz�� Kabulu. Przez ca�y rok 1992 i pierwsze miesi�ce 1993 mi�dzy mud�ahedinami Masuda i Hekmatiara trwa�y walki, toczone z r�nym nasileniem g��wnie w stolicy. Nie przynios�y one �adnego rozstrzygni�cia, a w ich trakcie zgin�o co najmniej kilka tysi�cy ludzi. Pod presj� Pakistanu i Arabii Saudyjskiej, 7 marca 1993 podpisano w Islamabadzie porozumienie na mocy kt�rego Hekmatiar mia� obj�� urz�d premiera, natomiast Rabbani zachowa� na p�tora roku stanowisko prezydenta. Nie doprowadzi�o to jednak do zako�czenia walk. Hekmatiar nie obj�� bowiem faktycznie stanowiska szefa rz�du, a w styczniu 1994 � sprzymierzywszy si� ze swoim dotychczasowym przeciwnikiem Dostumem � podj�� nieudan� pr�b� opanowania ca�ego Kabulu, co zapocz�tkowa�o ci�gn�ce si� z przerwami przez ca�y rok starcia z oddzia�ami wiernymi Rabbaniemu i Masudowi. Walki toczy�y si� g��wnie w Kabulu, ale do sporadycznych utarczek mi�dzy r�nymi formacjami zbrojnymi kontroluj�cymi poszczeg�lne rejony kraju, dochodzi�o tak�e i na prowincji. Niespodziewanie w pa�dzierniku 1994 wkroczy�y do Afganistanu uzbrojone i wyszkolone w Pakistanie oddzia�y tzw. talib�w. Tworzyli je pasztu�scy wychowankowie pakista�skich szk� koranicznych, kt�rzy � pod dow�dztwem Mamoura D�aha � podj�li pr�b� przej�cia w�adzy w kraju. Do lutego 1995 opanowali oni du�� cz�� Afganistanu, rozbijaj�c oddzia�y Hekmatiara. We wrze�niu 1996 talibowie opanowali Kabul, zaprowadzaj�c w nim surowe rz�dy oparte na skrajnie rygorystycznej interpretacji islamu. Nowym przyw�dc� talib�w zosta� mu��a Mohammad Omar. W rezultacie kolejnych ofensyw, skierowanych przeciwko oddzia�om Dostuma i Masuda, w drugiej po�owie 1998 talibowie opanowali ok. 90 proc. terytorium Afganistanu. Poza ich kontrol� znajdowa�y si� jedynie cztery p�nocno-wschodnie prowincje kraju, gdzie dominowa�y wojska podporz�dkowane Masudowi. W styczniu 1999 jego rozkazom podporz�dkowa�a si� wi�kszo�� formacji opozycyjnych, a on sam stan�� na czele nowopowsta�ej Najwy�szej Rady Wojennej. Masud cieszy� si� poparciem wi�kszo�ci pa�stw o�ciennych, zaniepokojonych fundamentalistyczn� postaw� talib�w. W marcu, w Aszchabadzie, przedstawiciele obu g��wnych stron konfliktu przeprowadzili rozmowy pokojowe, w kt�rych przewidywano m. in. powo�anie rz�du koalicyjnego. Jednak ju� w miesi�c p�niej walki rozgo-rza�y na nowo, a oddzia�y opozycji odnios�y w nich szereg sukces�w. (A.D.) AFRYKA�SKI KONGRES NARODOWY ANC � po�udniowoafryka�ska (?Republika Po�udniowej Afryki) organizacja murzy�ska, przeciwstawiaj�ca si� systemowi segregacji rasowej (?Apartheid). Afryka�ski Kongres Narodowy zosta� utworzony w 1912 jako organizacja broni�ca interes�w ludno�ci murzy�skiej. W 1926 ANC wszed� w sojusz z reprezentantami ludno�ci hinduskiej w Afryce Po�udniowej. Proklamowano w�wczas wsp�ln� walk� o ustanowienie demokratycznego i opartego na harmonii rasowej spo�ecze�stwa w Afryce Po�udniowej. Przez d�u�szy czas ANC opowiada� si� za pokojowymi metodami walki o cele polityczne, czerpi�c inspiracj� z idei Mahatmy ?Gandhiego. Przekonanym zwolennikiem dzia�a� bez u�ycia przemocy by� Albert Luthuli, kt�ry sta� na czele ANC w latach 1952�67. Za sw� pokojow� walk� przeciwko dyskryminacji rasowej Luthuli w 1960 zosta� nagrodzony Pokojow� Nagrod� Nobla. Stopniowo jednak ANC, w kt�rym zacz�li dominowa� m�odzi radyka�owie, przechodzi� na pozycje walki zbrojnej z bia�ymi w�adzami RPA. W 1961 rz�d po�udniowoafryka�ski zdelegalizowa� ANC, uznaj�c go za organizacj� wywrotow�. W pierwszej po�owie lat sze��dziesi�tych zbrojne rami� nielegalnego ANC W��cznia Narodu (Umkontho we Sizwe) usi�owa�o wywo�a� w RPA powstanie zbrojne. Plan ten jednak nie powi�d� si�, a o�miu przyw�dc�w organizacji � w tym r�wnie� Nelson ?Mandela � zosta�o skazanych na do�ywotnie wi�zienie. Przez wiele kolejnych lat ANC, korzystaj�c ze wsparcia pa�stw afryka�skich, usi�owa� destabilizowa� � bez wi�kszego wszak�e powodzenia � sytuacj� polityczn� w RPA. ANC znalaz� si� w kr�gu oddzia�ywania ideologii marksistowskiej, uznaj�c za sw�j cel zbudowanie w Afryce Po�udniowej spo�ecze�stwa socjalistycznego. W 1991 w�adze RPA dokona�y likwidacji ?apartheidu i w stosunku do ANC poczyni�y wielki krok pojednawczy, zwalniaj�c rok wcze�niej z wi�zienia Nelsona Mandel�. ANC ponownie powr�ci� do dzia�alno�ci legalnej. W obliczu zarysowania si� mo�liwo�ci odej�cia od w�adzy bia�ych, w RPA wybuch�y gwa�towne i bardzo krwawe starcia mi�dzy zwolennikami ANC a bojownikami zuluskiej Partii Wolno�ci (Inkatha). Od pocz�tku jednak inicjatywa nale�a�a do ANC, kt�ry zasi�giem swych wp�yw�w obejmowa� ca�y kraj, podczas gdy Inkatha mia�a sw�j bastion jedynie w prowincji Kvazulu�Natal. St�d te� ANC sta� si� g��wnym partnerem politycznym rz�du. W lutym 1993 ANC zawar� z rz�dem fundamentalne porozumienie, kt�re kre�li�o ewolucyjny proces przekazywania Czarnym w�adzy w kraju. Na mocy tego porozumienia na koniec kwietnia 1994 rozpisano wybory powszechne. Uczestniczy�o w nich 27 partii politycznych. ANC prowadzi� kampani� pod has�ami zgody narodowej, przekre�lenia przesz�o�ci oraz zbudowania nowego spo�ecze�stwa opartego na wolno�ci i poszanowaniu praw cz�owieka. Kongres okaza� si� te� zdecydowanym zwyci�zc� wybor�w, otrzymuj�c 62% g�os�w. Uzyska� 252 spo�r�d 400 mandat�w w nowym Zgromadzeniu Narodowym. 6 maja 1994 na swym pierwszym posiedzeniu parlament przez aklamacj� wybra� na prezydenta RPA legendarnego przyw�dc� ANC Nelsona Mandel�. Powo�a� on rz�d koalicyjny skupiaj�cy przedstawicieli wszystkich partii, kt�re zdoby�y przynajmniej 5% g�os�w w wyborach. G��wnym zadaniem nowych w�adz by�a stopniowa likwidacja skutk�w wieloletniego apartheidu, w tym wyr�wnanie wyst�puj�cych na wielu p�aszczyznach dysproporcji mi�dzy Czarnymi a Bia�ymi. Temu celowi s�u�y� realizowany program rozwoju i odbudowy, w ramach kt�rego przeprowadzono szereg inwestycji poprawiaj�cych stop� �yciow� ludno�ci murzy�skiej. W ramach funkcjonuj�cej w latach 1995-1998 Komisji Prawdy i Pojednania ujawniono niegodziwo�ci i zbrodnie systemu apartheidu, ofiarowuj�c zarazem amnesti� tym, kt�rzy zdecydowali si� ujawni� ca�� prawd� o swych czynach. Dokonuj�cej si� transformacji towarzyszy�y te� zjawiska na wskro� negatywne, jak np. lawinowy wzrost przest�pczo�ci. Wyniki kolejnych wybor�w parlamentarnych przeprowadzonych 2 czerwca 1999 potwierdzi�y dominuj�c� pozycj� na scenie politycznej kraju Afryka�skiego Kongresu Narodowego, kt�remu do wi�kszo�ci dw�ch trzecich miejsc w parlamencie zabrak�o tylko jednego deputowanego. Pomimo tego, ANC zaprosi� do udzia�u w rz�dzie zulusk� Inkath�. 16 czerwca 1999, po sko�czeniu 5-letniej kadencji i dotrzymuj�c obietnicy nie kandydowania po raz drugi, urz�d prezydenta z�o�y� Nelson Mandela. Jego nast�pc� na stanowisku g�owy pa�stwa zosta� dotychczasowy pierwszy wiceprezydent Thabo Mbeki, kt�remu przypad�o r�wnie� przyw�dztwo ANC (M.B.) AGRARYZM � doktryna, ruch spo�eczno�polityczny, a nawet �wiatopogl�d, okre�laj�ce horyzont widzenia w�asnych d��e� warstwy ch�opskiej oraz uzasadniaj�ce jej aspiracje do wsp�decydowania o losach spo�eczno�ci pa�stwowej. Agraryzm wyprowadza� swe za�o�enia ze stosunku cz�owieka do ziemi i pracy na niej, a tak�e ze znaczenia wsi jako swoistego kompleksu spo�ecznego. Geneza agraryzmu si�ga ko�ca XIX wieku. W�wczas to w ?Niemczech pojawi� si� ruch gospodarczo�spo�eczny wyst�puj�cy z has�ami polepszenia sytuacji w rolnictwie. Tw�rc� poj�cia �agraryzm� by� A. Sch�ffle, za� podstawy naukowe owego ruchu zbudowa� G. Ruhland. Nast�pnie, podobny kierunek � aczkolwiek o poszerzonej tre�ci � zacz�� rozwija� si� w ?Stanach Zjednoczonych. W efekcie pojawi�a si� tam doktryna zwana ruralizmem, m�wi�ca nie tylko o polepszeniu po�o�enia materialnego farmer�w, ale i o konieczno�ci zwi�kszenia ich udzia�u w �yciu spo�eczno�politycznym. Od pocz�tku XX wieku agraryzm zacz�� szerzy� si� w krajach Europy �rodkowo�Wschodniej, gdzie ch�opi stanowili najliczniejsz� warstw� spo�eczn�. Tam te� ostatecznie przekszta�ci� si� w doktryn� spo�eczno�polityczn�, kt�rej zasady sta�y si� ideologi� i �wiatopogl�dem partii ch�opskich. Ideolodzy agraryzmu uwa�ali, i� czerpie on swe zasady i prawa z ziemi, ze wsp�ycia cz�owieka z przyrod�