Autor: STEFAN �EROMSKI Tytul: SNOBIZM I POST�P PRZYGOTOWANIE TEKSTU: HELENA DRAGANIK; POPRAWIONO TEKST WEDLE WSPӣCZESNYCH ZASAD PISOWNI ��CZNEJ I ROZDZIELNEJ. WY��CZNIE DLA U�ATWIENIA PREZENTACJI W FORMACIE TXT DOKONANO PODZIA�U NA ROZDZIA�Y [ W PIERWODRUKU ISTNIEJE TYLKO PODZIA� NA CZʌCI, WYODR�BNIONE GRAFICZNIE] PODSTAWA TEKSTU: STEFAN �EROMSKI, SNOBIZM I POST�P, W: PISMA STEFANA �EROMSKIEGO. PIERWSZE WYDANIE ZBIOROWE, UTWORY PUBLICYSTYCZNE, WYDAWNICTWO J. MORTKOWICZA, WARSZAWA - KRAK�W 1926, EGZEMPLARZ NR 2170 Ku czci artysty, �o�nierza, bohatera, W�odzimierza Koniecznego pami�tka przyjaciela JULIUSZ S�OWACKI "Wrony pragn� popisywa� si� pawiemi pi�rami, - i doprawdy, nigdy i nigdzie jeszcze od czas�w Ezopa nie by�o na �wiecie tak wiele wron tego rodzaju, jak w Anglii, gdzie one nosz� nazw� snob�w." WILLIAM MAKEPEACE THACKERAY THE BOOK OF SNOBS +[ROZDZIA� 1] W �yciu umys�owym cz�ci spo�ecze�stwa, zwanej inteligencj�, cz�stokro� przewija si� poj�cie, a w potocznej rozmowie brzmi� terminy snob i snobizm. Najog�lniej rzecz bior�c, za pomoc� wyrazu snob okre�la si� i charakteryzuje osobnika, uprawiaj�cego z zami�owaniem pretensjonalny dandyzm, przestrzegaj�cego kanon�w mody z przesad� i nadmiern� pieczo�owito�ci�. Snobizm w najpowszechniejszym mniemaniu jest to pozowanie na jaki� autorytet, - na ow�adni�cie pe�ni� wiedzy o jakiej� dziedzinie �ycia, - przestrzeganie a� do granic �mieszno�ci um�wionych, modnych przepis�w dobrego tonu, praw czy przes�d�w, uznanych za najniew�tpliwiej doskona�e i wykwintne przez osobisto�ci miarodajne, stanowi�ce wz�r obowi�zuj�cy, bezwzgl�dnie godny na�ladowania w danej sferze, czy w dziedzinie. Lecz te wyrazy snob i snobizm, w miar� operowania nimi, przyk�adania ich do coraz to innych zjawisk �ycia, nasi�k�y wielorak� tre�ci�, nabrzmia�y od rozmaitych znacze�. Nazw� snobizmu nosz� cz�stokro� w mowie i pi�mie objawy wszelakich przes�d�w i zgo�a g�upoty, - wady, wynikaj�ce z unikania naturalno�ci i szczero�ci, a r�wnie� najistotniejsza cecha natury ludzkiej, czyli arystokratyzm. Osobisto�� dotkni�ta przymiotem snobizmu, w mniemaniu, i� sposobem na�ladowania, posiad�a pe�ni� wiedzy o doskona�o�ci w jakim� zakresie �ycia, o�miesza nieustannie innych, nie pasuj�cych do idealnego wzoru, wyszydza braki, kt�rych ona wyzby�a si� pracowicie, studiuj�c sw�j idea�. Nie wie za� wcale o tym, i� sama jest przedmiotem po�miewiska, dzi�ki w�a�nie �lepemu na�ladowaniu wzor�w. Krytyczny rzut oka wy�szo�ci prawdziwej, a nawet pospolity akt zdrowego rozs�dku, w lot spostrzega z�o�liwie to usi�owanie obnoszenia wyuczonej doskona�o�ci, - wyr�nia natychmiast najistotniejsz� cech� snoba, i� nie interesuje go w gruncie rzeczy warto��, albo nico�� jakiej� sprawy lub rzeczy, lecz jedynie jej powodzenie w�r�d ludzi, - i ow� kreatur� bez poczucia warto�ci spraw, rzeczy i siebie samej, bez orientacji w�asnej w chaosie zjawisk i poj��, bez prawdy wewn�trznej, wdzieraj�c� si� przemoc� na miejsce prawdziwie dostojnych, str�ca z rusztowania wynios�o�ci na poziom snobizmu. Wyraz "snob" powsta� w Anglii. Zazwyczaj termin �w i ca�� spraw� snobizmu ��czy si� z nazwiskiem Williama Makepeace Thackeray'a, kt�ry w istocie gatunek "snob" rozklasyfikowa� i ka�dy typ usi�owa� z zami�owaniem okre�li�. Thackeray utrzymuje w swej ksi��ce p. t. The Book of Snobs, i� "ca�e spo�ecze�stwo angielskie wyr�nia si� od innych w�a�nie snobizmem, poniewa� na wszystkich stopniach drabiny spo�ecznej Anglik k�ania si� przed wy�szymi, a zadziera nosa w�r�d ni�szych". Co prawda ironista, czy satyryk jakiegokolwiek spo�ecze�stwa dostrzeg�by na pewno t� sam� cech� w swoim w�a�nie narodzie i swojemu t� dominuj�c� cech� przypisa�. Thackeray nie jest odkrywc�, czy wynalazc� termin�w - snob i snobizm. Spotka� on ten wyraz gotowy jako prastar�, niezniszczaln� i �yw� formu��, w polu swej obserwacji za czas�w pobytu (od lutego 1829 do marca 1830 roku) w Trinity College uniwersytetu w Cambridge. Od najdawniejszych czas�w, - kto wie, czy nie od owej doby na pocz�tku trzynastego wieku, gdy trzy tysi�ce student�w porzuci�y Oxford, a cz�� ich uda�a si� do Cambridge, - od czas�w, gdy wielu student�w przybywa�o tam r�wnie� z Pary�a "e diversis partibus, tam cismarinis, quam transmarinis", - od chwili pierwszego podzia�u obywateli tego uniwersytetu na australes i boreales, - poprzez wieki - pisano we w�a�ciwej rubryce obok nazwisk m�odzie�c�w studiuj�cych a wysoko urodzonych, nale��cych do nobility i gentry, do county - families, czyli mieszkaj�cych w dobrach swych na wsi, - w�a�ciwe ich tytu�y i wymieniano godno�ci - esquir, daj�cy prawo do tytu�u sir, knight, count, najdawniejszy tytu� noblesy angielskiej, du�ski earl, marquis, lord, baronet (od czas�w Jak�ba I-go). Natomiast w tej�e rubryce, okre�laj�cej stanowisko spo�eczne i pochodzenie uczni�w uniwersytetu w Cambridge, obok nazwisk m�odzie�c�w, wywodz�cych si� ze sfery ludzi niezamo�nych, wie�niak�w, wiejskich dorobkiewicz�w, rzemie�lnik�w, drobnych kupc�w, �eglarzy, wojskowych i tym podobnych "ni�szych zawod�w" - wypisywano sine nobilitate, a w skr�ceniu - s. nob.*} Ci to synowie kmieci, "�yczkowie" z pochodzenia, czyli �wiat �ak�w, gawied� sine nobilitate, servitors, gmin, usi�uj�cy za pomoc� uniwersytetu zrobi� karier�, wdrapa� si� wy�ej, podpatruj�cy wci�� i na ka�dym kroku �wiat, obyczaje, post�powanie i maniery panicz�w, by� prawzorem, zacz�tkiem i niejako klas� snob�w. Zawzi�cie i �arliwie podpatrywali wszystko, co poczynaj� i przedsi�bior� panicze, w jaki spos�b pracuj� i pr�nuj�, w jaki spos�b od�ywiaj� si� i bawi�, jak si� ubieraj� i jakie st�d wynikaj� mody, obyczaje i przepisy, Z pasj� w�a�ciw� naturze ludzkiej, d���c do uto�samienia si� z tamtymi, wszystko, co spostrzegli, na�ladowali, oczywi�cie, nieudolnie, g�upio, zabawnie i bez znajomo�ci rzeczy. �lepe na�ladownictwo - ot� i najistotniejsza, podstawowa cecha snobizmu. Ju� dwa kolegia dla biednych student�w, za�o�one przy ko�ciele �wi�tego Piotra w Cambridge przez Hughes'a de Balsham biskupa d'Ely by�y dwoma gniazdami snobizmu. A trwaj�c i rozwijaj�c si� poprzez stulecia, i obecny podzia� �wiata studenckiego w Cambridge na klasy: Fellow, Commoners, Noblemen, Scholars, Pensioners, Sizars, Sub - sizars - wskazuje na nieustanne wsp�ycie tych dwu �wiat�w: magnaterii i �ak�w. Ubogie "sajzary", otrzymuj�ce lokal, lub ma�e pensyjki, pilnie patrz� na post�powanie, zabawy, �ycie klubowe, obyczaje i tysi�czne szczeg�y pensjonarzy, suto p�ac�cych za st� i mieszkanie, musz� szczeg�owo uczy� si� wszelakiego sposobu bycia, kt�ry panuje w �wiecie student�w, nale��cych i dzi� jeszcze do klasy Noblemen, gdy po szcz�liwym z�o�eniu egzamin�w uda im si� samym przekroczy� progi upragnionego klanu Pensioners i sta� si� cz�onkami owego wy�szego �wiata w pa�stwie uniwersyteckim. Szlachetny l nieul�k�y W. M. Thackeray w rozdziale o snobach uniwersyteckich swej znakomitej ksi��ki z pasj� przedstawia te stosunki, pisz�c: "Przejed�my si� za pi�� szyling�w i zobaczmy, co si� dzieje w kolegiach: ujrzymy tam, �e jeden z m�odzie�c�w powa�nie defiluje w todze, cap and gown profesora, drugi ozdobi� sw�j aksamitny beret z�otymi i srebrnymi oblamowaniami, a trzeci pokornie nosi sw�j berecik bez chwa�cika. Pierwszemu z nich wolno wszystko, poniewa� jest to Noblemen. M�odemu lordowi uniwersytet przyznaje stopie� naukowy po dwu latach studi�w, a zwyk�ym �miertelnikom - po siedmiu. Opr�cz tego tamten, pan, nie ma obowi�zku zdawania egzamin�w. M�odzie�cy w beretach ze z�otymi i srebrnymi ozdobami, to synowie ludzi bogatych. Aczkolwiek nie nale�� do arystokracji, wolno im jest od�ywia� si� lepiej, ni� kolegom, tudzie� pi� wino przy stole, do czego tamci nie maj� prawa. Nieszcz�liwi m�odzi ludzie bez chwa�cika na czapkach nosz� w Oxfordzie nazw� Servitors (nazwa w istocie nobliwa i pe�na subtelno�ci). W rodzaju odzie�y ich musi by� zachowana rozmaito��, poniewa� s� to ludzie biedni, to te� im nawet nie wolno obiadowa� przy sto�ach wsp�lnych, obok bogatych i znakomitych koleg�w". W. M. Thackeray stwierdza, i� za jego czas�w najlichszymi w galerii snob�w uniwersyteckich byli nieszcz�liwi m�odzie�cy, rujnuj�cy si� literalnie a� do zguby wskutek manii na�ladowania znakomitych i bogatych koleg�w. Smith zaznajamia si� z noblemen'ami i zaczyna wstydzi� si� swego ojca, sklepikarza. Johns pozostaje w stosunku znajomo�ci, �yje weso�o i lekkomy�lnie, rujnuj�c siostr� i brata, dlatego tylko, �eby m�c odwzajemni� si� wydaniem obiadu dla lorda, albo jecha� konno w towarzystwie sir Johna. Wstr�tny typ snob�w stanowili komiczni plebejusze, nie znosz�cy, na przyk�ad, polowania, l�kaj�cy si� tej ca�ej zabawy w my�listwo, a, co wa�niejsza, nie posiadaj�cy wcale �rodk�w po temu, a�eby m�c sobie pozwoli� na tego rodzaju zabawk�, lecz poluj�cy zajadle, poniewa� w danym polowaniu brali udzia� koledzy lordowie. Rozpatrzywszy ca�� drabin� �ycia spo�ecznego Anglii �wczesnej, kre�l�c typy (a, po prawdzie, karykatury) snob�w na dworze monarszym, w sferze arystokracji, nade wszystko za� w�r�d p�-arystokrat�w, w sferze os�b "porz�dnych", grubej bur�uazji, stanu wojennego, w �wiecie klerykalnym, uniwersyteckim, w literaturze, w Irlandii, w�r�d Anglik�w, w�druj�cych po kontynencie, na prowincji, w klubach, w ma��e�stwie, W. M. Thackeray przestaje by� spokojnym, weso�ym obserwatorem obyczaj�w, chwyta si� satyry i uderza przede wszystkim na konserwatywny ustr�j Anglii. "Jakim�e sposobem mogliby�my unikn�� snobizmu", - pisze z pasj�, - "skoro mamy zadziwiaj�cy instytut narodowy, specjalnie w tym celu utworzony, dla rozwoju i kultu w�a�nie snobizmu. Jakim�e sposobem mogliby�my unikn�� czci lord�w? Cia�o i krew zmusza nas do tego. Kt�ry� to z naszych ludzi zdo�a oprze� si� tej niezmiernej pokusie? Pobudzani przez si��, zwan� szlachetnym wsp�zawodnictwem, ludzie d��� do osi�gni�cia godno�ci i zaszczyt�w, - osi�gaj� je wreszcie. Inni, zbyt s�abi, albo nikczemni, zachwycaj� si� na �lepo, a nawet po prostu czo�gaj� w zachwycie przed szcz�liwymi posiadaczami dostoje�stw". W "Ksi�dze snob�w", tej galerii figur, karykaturalnie naszkicowanych w�glem satyryka i ironisty, W. M. Thackeray rysuje jednak par� ma��e�sk� Gray'�w, adwokata bez praktyki i jego �ony, par�, kt�ra stanowi dwa typy dodatnie w rozumieniu tego autora, w�a�nie wskutek lekcewa�enia form u�wi�conych przez snobizm ich go�cia. Gray i jego �ona to postaci jasne i naturalne, postawione mo�e umy�lnie dla kontrastu i uwypuklenia nieszczero�ci, fa�szu obyczajowego, czci nabo�nej dla u�wi�conych przez tradycj� form towarzyskich i spo�ecznej ob�udy, - to typy rasy ludzi szczerych i w�a�nie przez t� szczero�� dostojnych. W szczeg�owym przeciwstawieniu obiadu u Raymonda Gray'a spotykaj� si� tedy dwa typy dostoje�stwa: niew�tpliwie istniej�ce, usankcjonowane przez ca�y ustr�j angielski, - oraz drugie, nowe, a jednak istotne, wyzute ze wszelkiej blagi �yciowej, id�ce za wskazaniem w�asnej wewn�trznej prawdy jednostek. Zachodzi tedy konieczno�� wyja�nienia, co w�a�ciwie zawiera w sobie owo okre�lenie - dostoje�stwo, nobilitas staro�ytnych, a czym jest owa niejasna formu�a - sine nobilitate, czyli p�niejszy snobizm. Przymiotnik s�owny nobilis pochodzi od s�owa nosco, co znaczy - rozumiem i wiem. W skr�cie, wskutek synkopy, przymiotnika nobilis ukrywa si� tedy pierwotna forma noscibilis, czyli wiedz�cy, znaj�cy si� na rzeczy, �wiadomy. W �acinie pierwotnej, jak podaj� znakomite jej s�owniki, zamiast p�niejszego nosco, pisano gnosco i gnoscibilis zamiast startego i urobionego p�niej noscibilis. Nobilis jest to wyraz wieloznaczny, obejmuj�cy szerok� i wielorak� sfer� przymiot�w. Wyra�a tedy to samo, co cognus i notus, znany z dobrej, lub z�ej strony, jako to: "Nobilis rhetor"... Demetrius ex doctrina nobilis et clarus..." "Multi in philosophia praeclari et nobiles..." Nobilis oratio..." "Nobiles libelli..." ale r�wnie� "Scortum nobile ac libertina". W innym znowu sensie nobilis znaczy to samo, co insignis (odznaczaj�cy si�), famosus (g�o�ny), excellens (celuj�cy), celeber (s�ynny), conspicuus (znaczny), wi�c nobilis nomine et armis, claro genere ortus, nobilis natu, - a wreszcie po prostu bonus (zacny), probus (rzetelny), honestus (godziwy), generosus (szlachetny), liberalis (godny m�a wolnego), ingenuus (szczery otwarty). Nobilitas - abstraktum przymiotnika nobilis, - zamiast prastarego notabilitas, - oznacza na og� rzecz, albo poj�cie jakie wznios�e. Wyrazu tego u�ywano, - zw�aszcza w �acinie �redniowiecznej, - jako tytu�u wyr�niaj�cego, dla oznaczenia prerogatyw, praw honorowych, dziedzictw zacnych i zaszczytnych, wreszcie - maj�tk�w ziemskich. W znaczeniu obszerniejszym nobilitas jest wyrazem okre�laj�cym mi�kko�� i elegancj� obyczaj�w, a wi�c to samo, co urbanitas, czyli wielkomiejsko��, w przeciwie�stwie do parafia�szczyzny, - spos�b post�powania, w�a�ciwy cz�owiekowi "urodzonemu", szlachetnemu z pochodzenia, amplitudo (szeroko�� gestu), magnificentia (wspania�omy�lno��), - a dalej, nobilitas - to daleko�� rozg�osu, s�awa, dzi�ki kt�rej jaka� osoba, czy sprawa znana jest powszechno�ci, - excellentia (wyr�nienie si�, dostoje�stwo warto�ci, szlachetno��), fecunditas (obfito�� zasob�w, powaga i czysto�� rodu). "Nobilitas sola et atque unica virtus". Jest to wi�c wysoko�� i moc ducha, ufno�� i pewno�� siebie, �mia�o�� nieustraszona, duma, rodz�ca si� ze wspania�o�ci serca. Czasu cesarzy rzymskich tytu� nobilis i nobilissimus przys�ugiwa� jedynie braciom i siostrom cesarza, skoro podniesieni zostali do specyficznej godno�ci nobilitatu. Tytu� �w brzmia� w�wczas: nobilissimus princeps. Wreszcie Nobilitas czczona by�a wr�cz, jako b�stwo i upostaciowana w osobie bo�yszcza, trzymaj�cego oszczep w prawicy. Skoro suma, a cho�by tylko cz�� wymienionych wy�ej przymiot�w ludzkiego ducha skupi�a si� w jakiej� jednostce, to ta osobisto�� budzi�a, oczywi�cie, w�r�d s�abszego cia�em i duchem otoczenia uczucie czci, a nawet trwogi. Ludzi tej miary, a tak�e ich potomstwo, otacza�a legenda i zabobon. Indyjscy brahmini, klasa posiadaj�ca najwy�sze przymioty intelektualne, oraz kshatryowie, klasa wojownik�w, pochodz�, wed�ug wierze�, klechd narodowych i pie�ni, z ust i ramion b�stwa. Japo�scy samurajowie s� potomkami legendarnych bohater�w a najwy�szy z nich, mikado, jest synem samego s�o�ca. Arystokracja w Chinach, w Egipcie, u Semit�w, w Grecji i w Rzymie jest piastunk� bohaterstwa, a zarazem grup�, znaj�c� si� na tajemnicach religijnych, sekretach, postrach budz�cych, na prawach, kt�re otaczaj� narodziny, �ycie i �mier�. Eupatrida i pater familias, jako za�o�yciel rodu, jest zarazem kap�anem i wodzem wojennym. Patriarcha i szejk posiada r�wnie� obadwa te znamiona pot�gi i w�adzy. W zaraniu bytu ka�dego spo�ecze�stwa wida� grup�, znaj�c� si� na sprawach tajemniczych, w�adcz�, rz�dz�c� i panuj�c�. Cz�owiek silny, dzielny, nieul�k�y i niezwyci�ony, znaj�cy si� na sposobach walki, na czarach, otoczony sympati� b�stw opieku�czych i pozostaj�cy w zmowie z duchami przodk�w wyst�puje we wszystkich epopejach wszystkich narod�w. Zamiast ucieka�, jak inni, ratowa� swe �ycie, gdy wr�g zewn�trzny nachodzi ojczyst� dziedzin�, zgadza� si� na p�acenie okupu i haraczu, przyjmowa� znaki niewolnictwa, staje na czele wojownik�w, na�laduj�cych go w sposobach walki i w m�stwie, nastawia pier�, wyt�a ramiona, wznosi obronny miecz, os�ania sob� ziemi� i pa�stwo. "Wszystk� Rzeczpospolit� na r�ku piastuje", jak m�wi o sobie hetman ��kiewski. Jest to panosza i w�adyka. Taki �yje w wiecznej pami�ci i legendzie wszystkich narod�w, jako Leonidas, Judas Machabejczyk, Cyd Campeador, Joanna d'Arc, Bayard, Arnold Winkelried, Ryszard Lwie Serce, Saladyn, kr�lewicz Marko, Czarniecki, Ko�ciuszko... Potomek bohatera, w�adcy, dostojnego m�a dziedziczy nie tylko jego przymioty, lecz i sum� czci, postrachu i uwielbienia w pospolitym ludzie. Imi� i nazwisko tamtego, jakoby cz�stka jego istoty, przechodzi na potomnych. Posiadaczowi czczonego imienia wiara powszechna przypisuje moc posiadania czarodziejskich praktyk, albo niezwyk�ej si�y ducha prarodzica. St�d pochodz� gus�a, odprawiane nad osob�, nad cz�ciami cia�a, nad w�osami noworodka, a�eby mu wraz z imieniem, wr�cym wielko��, nada� moc i pot�g� praszczur�w. Nobilis w Rzymie, to przede wszystkim ten, kto mo�e wskaza� na swego protoplast�, ojca rodu, przodka. Nobilis m�g� wykaza� si� pochodzeniem od ludzi, kt�rzy spe�nili s�awne uczynki dla dobra rzeczpospolitej, albo ni� tajemnie rz�dzili za pomoc� swego znawstwa rzeczy niedost�pnych. Nobilis m�g� przedstawi� podobizny przodk�w - patres. Ignobilis, czyli novus, to cz�owiek, nie posiadaj�cy portret�w przodk�w. Z dala wp�ywu rzymskiego, na drugim ko�cu Europy i roma�skiego �wiata, w spo�ecze�stwie rosyjskim, elita arystokratyczna, wywodz�ca si� z krwi rurykowicz�w, albo jagiellonid�w, a wi�c oko�o sze��dziesi�ciu rod�w, nosi nazw� znat'. W swoistym, czysto s�owia�skim brzmieniu nazwa ta oddaje to samo, co �aci�skie gnosco i nosco - poznanie, wiedz�. Znat' - jest to w�r�d ciemnego i zabobonnego posp�lstwa zbiorowisko i �rodowisko ludzi znatnych, znaj�cych si�, wiedz�cych, �wiadomych, posiadaj�cych sekrety, - czyli dos�owne t�umaczenie wyrazu nobilitas, W zaraniu dziej�w Rusi ksi�niczka Olga z domu Ruryka nosi nazw� "Premudraja", gdy� za pomoc� przebieg�ych sztuk i podst�p�w pokonywa�a nieprzyjaci�. Jaros�aw Pierwszy, praszczur ksi���t "udzielnych" nosi miano "M�dry". W�odzimierz Manomach pisze swe "Pouczenie dla dzieci" w epoce powszechnej ciemnoty. Za czas�w Borysa Godunowa, gdy za posiadanie ksi��ki karano �mierci�, a sztuk� pisania i czytania posiada� tylko "dumnyj dijak", ksi��� M�cis�awski, sam jeden na obszarach nieobesz�ych carstwa, trzyma� w piwnicy bibliotek�, jako w istocie jedyny w�r�d bogatych i biednych "cho�op�w carskich" - nobilis. W spo�ecze�stwie angielskim nobility obj�a tylko par�w, lord�w, dostojnik�w, nale��cych do Hause of peers, z wykluczeniem jednak ich rodzin. Gentry (w�a�ciwie frakcja arystokratyczna w izbie gmin) nadaje swym cz�onkom tytu� gentlemen, dla odr�nienia od par�w - noblemen. Z biegiem czasu, skoro ilo�� par�w sta�a si� nieograniczon�, i gdy korona posiad�a prawo udzielania tego tytu�u w nagrod� zas�ug m�om stanu, uczonym i pisarzom, ilo�� tych nowoczesnych ojc�w rodu wzros�a bardzo wydatnie. Ksi�ga podr�czna, "county-families" wylicza trzyna�cie tysi�cy os�b, nale��cych do arystokracji angielskiej. W j�zyku naszym znaczenie terminu �aci�skiego nobilitas najlepiej oddaje wyraz - wspania�o��,**) p�niej wspania�o��, - czyli upodobnienie si�, doci�gni�cie, "st�pienie w strzemi�" jakiego� zamierzch�ego, mitycznego typu "pana", kt�ry nie figuruje wprawdzie w pi�mie i zgas� nawet w legendzie, lecz na �wiadectwo swego dostojnego bytu w zaraniu dziej�w ma ca�y j�zyk polski w przeci�gu jego wielowiekowego trwania. Jest to rzecz charakterystyczna, �e o�cienna mowa niemiecka na wyra�enie tego� terminu wspania�o�� ma sw� nazw� die Herrlikeit, a nobilis - wspania�y, - p�niejsze - wspania�y, - czyli wielko�ci� pi�kna uderzaj�cy, majestatyczny, g�rny, niegminny, pa�ski, niepospolity, po niemiecku t�umaczy si� wyrazem herrlich. Widzimy z tych zestawie�, i� termin nobilis nie oznacza jedynie praw i prerogatyw, wynikaj�cych z urodzenia i dziedziczenia maj�tk�w, tytu��w i zaszczyt�w niezas�u�onych osobi�cie, lecz �e jest terminem, oznaczaj�cym przede wszystkim wy�szo�� fizyczn�, intelektualn� i moraln�. Pozycja sine-nobilitate, czyli snobizm, mia�a by� antytez� tamtych warto�ci. By�oby prac� n�c�c� - przedstawienie dziej�w owych warto�ci, kt�re nobilitas wycisn�a na �yciu Polski w czasie jej tysi�cletniego trwania, tudzie� uwydatnienia objaw�w, - jak to na rzecz Anglii uczyni� W. M. Thackeray, - kt�re snobizm w jej �yciu, kulturze i obyczajach rozpostar�. Wydobycie na jaw tych dwu cech, pokrewnych a odmiennych, bo post�pu i snobizmu, by�oby niew�tpliwie spraw� po�yteczn�, lecz jest zadaniem trudnym nad wyraz, zw�aszcza w okresie ostatnim, zesz�owiekowej niewoli. S�d o snobizmie polskim w tym okresie czasu nie by�by sprawiedliwym w �adnym razie, gdy� og�aszaj�cy wyrok nie by�by w mo�liwo�ci poznania wszystkich g��bokich przyczyn i dora�nych powod�w os�dzanych zjawisk. Sprawy polskie w tym okresie czasu zbyt s� skomplikowane, by mo�na by�o, z daleka i w spokoju je obserwuj�c, wyrokowa� bez b��du. Zjawisko takie; jak snobizm polski w ostatnim okresie niewoli nie by�o skutkiem jednego jakiego� powodu, lecz zale�a�o od spraw g��boko ukrytych. Nadto sama istota warto�ci pierwotnych, w�r�d nacisku zjawisk uleg�a tak wielkim przekszta�ceniom, bieda istnienia tak wyt�y�a i przekr�ci�a na nice wszystko dostoje�stwo rodowe, - nast�pi�o tak wielkie zniekszta�cenie dawnej zasadniczej i�cizny, i� rozsegregowanie warto�ci by�oby spraw� nie do wykonania. Niegdy� Wac�aw z Potoka Potocki narzeka�: "Nikt do nas, my na wszystkie posy�amy �wiaty Po trunki, po korzenie, szkie�ka i b�awaty. W tem kmiotk�w naszych poty, w tem ich ton� prace Kuchnie ��ci� i winem oblewa� pa�ace". Pot�ny czterowiersz, w kt�rym uj�te s� wielowiekowe dzieje polskiego na�ladownictwa, niedo��stwa, snobizmu. Gorzej os�dza Polsk� poeta okresu walki, gdy wprost m�wi: "Pawiem narod�w by�a� i papug�, A teraz jeste� s�u�ebnic� cudz�". Ten wyrok, bezwzgl�dny i rycza�towy na wszystko, nie widzi nic pr�cz pawio-papugizmu na przestrzeni dziej�w. Pisarz angielski dostrzega te same wady w Anglii. Co prawda, snobizm angielski nosi cechy indywidualne, angielskie. Tam si� narodzi� i kwitnie. Nasz jest przede wszystkim cudzoziemszczyzn�, na�ladownictwem obco�ci, nalecia�o�ci� przywiezion� z zagranicy. To druga jego zasadnicza cecha. ___________________________________ *) Julius Bab. "Der Wille zum Drama". Berlin 1919. Str. 177. **) U Reja - "my�l wspania�a cz�owieka poczciwego". +[ROZDZIA� 2] Odsuwaj�c spraw� przedstawiania objaw�w snobizmu w ca�okszta�cie �ycia, mo�emy uwydatni� w tw�rczo�ci artystycznej ostatniej doby, czyli w dziedzinie najbardziej dla obserwacji dost�pnej, cechy na�ladownictwa i cudzoziemszczyzny, o kt�rych wy�ej by�a mowa. Podobnie jak w rodach rzymskich istniej� na pocz�tku ojcowie - patres, - zarazem kap�ani i wodzowie, tak samo w �yciu rodziny artystycznej bytuj� wiecznie przytomni ojcowie-tw�rcy, z kt�rych natchnienia i pracy wywodzi si� r�d nast�pc�w w tworzeniu artystycznym. Dzie�o potomnych nie mo�e by� co do warto�ci i jako�ci wykonania �adn� miar� ni�sze od dzie�a przodk�w. Mo�e by� zupe�nie inne co do formy, lecz musi si�ga� miary najwy�szej, ju� osi�gni�tej przez tamtych. Poezja jest emanacj� ducha w jednostce nadzwyczajnie uzdolnionej, odr�bnej, innej od pobratymc�w, niepodobnej co do intelektu i uczu� do nikogo, aczkolwiek bardzo cz�sto odzwierciedlaj�cej intelekt i uczucia ogromnej rzeszy bli�nich, a nieraz - ca�ej ludzko�ci. Poeta jest samotny, jak samotnym jest plemienny w�dz, podejmuj�cy wbrew wszystkim walk� z naje�d�c�. Uczucia jego wywodz� si� z uczu� t�umu, gdy� jest cz�owiekiem, lecz w nim jednym skupione s� uczucia wszystkiego t�umu. Do nikogo na �wiecie nie by� podobny, - zaiste syn bog�w, g�osiciel pi�kna s�o�ca, ksi�yca i zachodniego wiatru, - poch�oni�ty przez morze - Percy Byshe Shelley. Umia� w swojej w�asnej czaruj�cej mowie, s�owami, kt�re wiecznie kwitn�, wyrazi� trwanie stuleci, zmagania si�, walki i skargi pokonanych p�bog�w, - odtworzy� si��, moc i pi�kno wieczyste m�rz, po�wist wichr�w, - przywodzi� przed oczy nasze z doskona�o�ci� niepoj�t� �wiat�o ksi�yca, i� w jego s�owie l�ni z pi�kno�ci� r�wn� pi�kno�ci samego �wiat�a, l�ni�cego nad oceanem. Wyda� m�k� ujarzmionych narod�w, zbrodnie najdziksze w ludzkim gatunku, ojcob�jstwo i synob�jstwo, a w sercu swym by� m�odzie�cem, jak �w Tycjana w Luwrze "L'homme au gant", - pe�en pot�gi, dumy, grandezzy, tajemniczo�ci, zamarzenia si� i smutku, kt�rego nikt nie mo�e zrozumie�. Kt� inny wzrusza� si� tak na widok dzie� sztuki poprzednik�w, kto obejmowa� je z gor�tszym entuzjazmem, z �ywsz� szczero�ci�? Ujrzawszy w Bargello pos�g Micha�a Anio�a, przedstawiaj�cy pijanego Bachusa, Shelley rzuci� si� na tw�rc� z przepyszn� inwektyw�: "Oblicze tej postaci jest oburzaj�cym i bardziej ponad wszelkie s�owo fa�szywym t�umaczeniem ducha i znaczenia Bachusa. Ma wyraz pijanicy, zwierz�co pospolitego, t�pego rozpustnika. Dolna cz�� tej figury jest jaka� skostnia�a, a po��czenie ramion z piersiami i szyi z g�ow� w najwy�szym stopniu wyzute z harmonii. Ca�a posta� jest pozbawiona jedno�ci, gdy� takie oto by�o wyobra�enie katolika o bosko�ci Bachusa. W postaci tej, jako w dziele sztuki, brak jest jedno�ci, a jako w odtworzeniu boga Bachusa - brak w niej wszystkiego". W jasnowidzeniu prawdziwie wieszczem opisa� dzieje XIX stulecia w poemacie Laon i Cythna z rewolucjami i przebiegiem rewolucji. Do jakiej�e szko�y literackiej nale�a�? Z kim go po��czy�? Nie zmie�ci�by si� w �adnej sekcie literackiej, a wszystkie w nim mieszcz� si�, jako w swoim �ywiole. Do jakiej�e "szko�y" nale�a� John Keats, kt�ry w�r�d zimnej atmosfery angielskiej, gor�ce pi�kno greckie na nowo wskrzesi� i odzwierciedli� w swych m�odocianych poematach "Endymion", "Hyperion", "Oda do Apollina", - a w "Odzie do urny greckiej" w istocie wyrazi� wszystek zachwyt nowoczesnego �wiata dla zgas�ej doskona�o�ci starego. Do jakiej�e kategorii pisarzy nale�y inny od wszystkich wsp�czesnych mu, dawnych i przysz�ych - Stendhal, - kt�ry s�owem spokojnym, jak protok� s�dowy, sk�pym, zwi�z�ym, a posiadaj�cym jedynie, - wed�ug okre�lenia krytyka Suareza, - powab czystej bielizny, - zdo�a� wyjawi� wszystk� pasj� mi�osn�, sam� istot� mi�o�ci? Krzyk kobiety na s�dzie, gdy na jej kochanka wyrok �mierci wydaj�, to najwy�szy ton, najwymowniejszy g�os mi�o�ci. Krzyk ten nie zostanie nigdy zapomniany przez ludzi w chaosie wojny i po�piechu pracy, niczym nie b�dzie zag�uszony i sam �wiat prze�yje. Do jakiej kategorii nale�a� Gustaw Flaubert, m�drzec na odludziu, cyklop zatrudniony bez wytchnienia, w pocie wysi�ku kszta�tuj�cy idea� najwy�szej ze sztuk, skonstruowanej umiej�tnie, �wiadomej swych warto�ci, pi�knej prozy? Gdyby rodzaj ludzki zmieciony zosta� z powierzchni globu i zgin��, jak zgin�a �ywa Assyria, Egipt, krete�skie pa�stwo Minosa, czy pa�stwo Aztek�w, to powiadomienie Gustawa Flauberta o dziejach pracowitego m�czyzny, t�pego w swych zabiegach, wiernego a� do �mierci w swej pasji i o przewrotnych sztukach, podej�ciach, zdradach, k�amstwach, oszustwach, o sromotnych i niskich ��dzach, o z�o�ci i bezsilnej rozpaczy kobiety, oraz o losie dziecka, opuszczonego przez to stad�o w�r�d zwierz�t dwunogich, da wiadomo��, - jak znak Labris o pa�stwie Minosa, - co si� sta�o z Adamem i Ew� po wiekach wiek�w od od wygnania z raju. Historia "Madame Bovary" - to dzieje Adama i Ewy na ziemskim okr�gu. I jaki� inny gatunek stworze�, kt�ry po rodzie ludzkim zagarn��by jego siedziby, m�g�by odtworzy� z tego utworu grzeszn� i nieszcz�liw� ludzko��, podobnie jak z jednego gotyckiego kielicha mo�na odtworzy� wszystek kszta�t, przepych i przekwit gotyku. Do jakiej�e literackiej szko�y zaliczy� Walta Whitmana, w kt�rego pot�nym s�owie ukazuje si� przyp�yw i odp�yw morza, ogrom prerii pierwotnej, l�ni� olbrzymie g�ry lodami pokryte i wy�ania si� pot�ga cz�owieka, rozkosz pracy, nieopisane wzruszenie, dreszcz ducha i wzburzenie cielesne na widok toczonego ostrza wielkiego stalowego topora? Z kim�e sprz�c Edgara Allana Poego, gdzie go umie�ci� i w jakiej zamkn�� przegrodzie, gdy w opisie przyg�d Gordona Pyma opowiada po prawdzie dzieje samotnej jednostki, a symbol ca�ej ludzko�ci w walce i samotno�ci, w�r�d zdrad wsp�ludzi, szale�stwa tajemniczych chor�b, na samotnej desce w bezmiarach oceanu? Do kt�rego ze wsp�braci pisz�cych przyr�wna� Teodora Dostojewskiego, duchowego ojca czarnej sotni, czysto moskiewskiego mistyka, zaciek�ego proroka, na kt�rego wieszczb� rzeczywisto�� wpr�dce da�a odpowied�, wywracaj�c liter� po literze, i� nie osta�a si� ani jedna kreska, ani jeden znak, - a zarazem tak nieomylnego wizjonera duszy jednostki ludzkiej, i� pismo jego wywin�o si� z dziedziny sztuki i wesz�o w dziedzin� jasnowidz�cego duszoznawstwa. Ci to eupatrydzi, wymienieni wy�ej, i tylu innych w ka�dym narodzie, kt�rych pisma s� rozkosz� umys�u i pociech� serca, byli pionierami w puszczy, nowatorami, wynalazcami i odkrywcami, ka�dy w swojej dziedzinie, tw�rcami nowych szlak�w wiecznego post�pu sztuki. I w naszym �wiecie kto� na pocz�tku "wdar� si� na ska�� pi�knej Kalliopy, gdzie dotychmiast nie by�o �ladu polskiej stopy". Kto� inny wtargn�� wy�ej, bo id�c po promieniach uczucia, usi�owa� dotrze� tam, "gdzie granicz� Stw�rca i natura". �rodki artystyczne tych pionier�w w krainie ducha, stosowane w zakresie sztuki pisarskiej, zwanej literatur�, przemin�y w czasie i zast�pione zosta�y przez �rodki inne. Lecz dzie�o ich, wszcz�te w obr�bie ducha, ukszta�towane z mowy pospolitej pewnych okolic, z miazgi jednej gwary, przekszta�cone na p�ynn�, a zawsze t� sam� rzek� s��w, po��cze�, zwrot�w, przeno�ni - zosta�o na wieki, r�wnorz�dne do mowy pospolitej ca�ego narodu. Jak pi�kna chmura, powabny ob�ok pod niebem p�yn�cy z rzek ziemskich, z w�d gleby si� rodzi i w zamian potoki deszczu zeschni�tej ziemi oddaje, tak samo pi�kny ob�ok poezji polskiej upuszcza� nieraz ze swego wysokiego miejsca pod niebem potoki deszczu na spragnion�, p�on�, lechick� ziemi�. Zdarzy�o mi si� widzie� dowody tego zjawiska ju� za dni dzieci�stwa. Pami�tam, jak zziajany od gry w "ekstr�", kiedy to ca�e powietrze nad drogimi Kielcami rozpostarte, by�o jednym tchnieniem rozkosznej pasji, - na to stworzone zosta�o, �eby szcz�liwe nerwy mog�y wibrowa�, - kiedy ka�dy ruch cia�a by� skokiem w przestw�r, p�obrotem, wykr�tem, spr�ystym przysiadaniem, ta�cem na ko�cu lekkiej stopy, ledwie muskaj�cej ziemi�, - kiedy rozpalone d�onie raz wraz chwyta�y ten widomy znak, objaw i symbol najistotniejszego szcz�cia na ziemi, - okr�g�� pi�k� do gry, - w chwili wyj�cia z "mety", przypad�em by� do okienka szewca, kt�ry w lochu podw�rzowym, w wilgotnej izbie bytowa�. Rozgrzana g�owa opar�a si� na r�ku, ciekawe oko zanurzy�o w �ywot i prac� nieznanych mi ludzi, a ucho pochwyci�o d�wi�ki, dolatuj�ce z tego pracowiska. Gdy we mnie i dooko�a mnie wszystko by�o p�dem, wirem, drganiem i niemal lotem, tam w dole panowa� bezruch, przykucie, przytwierdzenie do miejsca i niez�omny spok�j pracy. Ch�opcy �omotali m�otkami w podeszwy, czeladnik o zwichrzonej czuprynie wyg�adza� cholew�, a stary majster, kraj�c rzemie� na wyg�adzonej desce, wypowiada� podnios�ym, majestatycznym, monotonnym g�osem: "Orszulo moja wdzi�czna! gdzie� mi si� podzia�a? W kt�r� stron�, w kt�r�� si� krain� uda�a? Czy� ty nad wszytki nieba wysoko wzniesiona I tam w liczb� anio�k�w ma�ych policzona?..." Jakimi drogami, kt�r�dy wcisn�a si� w to surowe �ycie, w byt tak dalece po�wi�cony sprawie zarobku i sprawie prze�ycia, przetrwania p�r roku za �w ci�ki zarobek, i� na nic innego, pr�cz bezczynnego spoczynku i bezmy�lnej zabawy nie zosta�o tam czasu, owa tkanina s��w g��bokich, westchnie� �a�oby, przed wiekami w pi�kny porz�dek zwi�zanych? Czyli w te s�owa wp�yn�y prze�ycia w�asne, czy je wiatr przelotny przywia� z ob�oku, p�yn�cego wysoko poprzez "wszytki nieba?" Kiedy indziej, po up�ywie lat, przy budowie domostwa szkolnego w Na��czowie pod Lublinem, pozna�em si� z pracownikiem na dni�wk�, Mateuszem P., kt�ry by� tak biedny, i obarczony rodzin�, i� mieszka� w istnej ziemiance, po dach zakopanej w zwiewn� glin� tamtejszej gleby. Cz�owiek ten umia� na pami�� "Ksi�gi pielgrzymstwa" i z zachwytem je recytowa�. Ca�a m�dro�� �yciowa, wyt�umaczenie wszystkich zagadnie�, nadzieje lepszej przysz�o�ci, a nawet kierunki nowe spo�eczne, zawiera�y si� dla Mateusza P. w "Ksi�gach Pielgrzymstwa". Stamt�d czerpa� sw� nauk�, wskaz�wki, kryteria, rozwi�zanie zawi�o�ci i �yciow� pociech�. Zastanawia�em si� nieraz nad tym, czy w tym nabo�e�stwie Mateusza P. do ksi�g tu�actwa polskiego niema wioskowego snobizmu, pewnej pozy i udawania. Lecz �ycie zaprzeczy�o tym przypuszczeniom. Syn tego najbiedniejszego z wyrobnik�w na dni�wk�, za rad� ojca poszed� do legion�w, sta� w bitwach i jest jednym z najgodniejszych rycerzy wyzwolenia ojczyzny. "Ksi�gi Pielgrzymstwa" zrobi�y swoje, wykaza�y sw� warto��. Nie chcia�bym, na skutek przytoczenia tych ubocznych szczeg��w, popa�� w podejrzenie, i� popycham dzie�a sztuki w jak�kolwiek, cho�by najwznio�lejsz� s�u�b�, narzucam im cele narodowe, lub spo�eczne. Sztuka pisarska, podobnie jak wszystkie jej siostrzyce, - a muzyka najwyra�niej i najbezwzgl�dniej, - nie ma, nie mo�e i nie powinna s�u�y�, jako �rodek do jakiegokolwiek celu, okrom swego w�asnego. Sztuka pisarska powinna by� niejako ko�em zamkni�tym, kt�re swe sprawy jedynie wewn�trz swego obwodu zamyka. Lecz jako dzie�o w ludzkim duchu pocz�te i dla ludzi przeznaczone, z chwil�, gdy artysta og�asza spraw�, ko�em zamkni�tym otoczon�, czyli ��da wsp�udzia�u innych ludzi w jego wzruszeniu i trudzie artystycznym, - a nadto - skoro dzie�o sztuki, moc� i umiej�tno�ci� wielu r�k ludzkich i sposobami uspo�ecznienia pracy podane zosta�o do poznania i rozpowszechnienia w�r�d ich ci�by, staje si� objawem, wytworem i czynnikiem spo�ecznym. +[ROZDZIA� 3] Temu� losowi ulega, gdy� ulega� musi, produkcja literacka, nie licz�ca si� z �adnymi wzgl�dami, narodowymi, spo�ecznymi, wychowawczymi, a nawet z zasadami gramatyki, logiki i estetyki, jak, na przyk�ad, "Nu� w b�uchu", albo "Pie�� o g�od�e" Brunona Jasie�skiego. Widzia�em ubieg�ej zimy, jak handlarka gazet sprzedawa�a czasopismo "Nu� w brzuchu" m�odzie�y robotniczej i rzemie�lniczej, wychodz�cej w niedziel� z fabrycznej niziny Powi�la Warszawy na s�o�ce Nowego �wiata, a�eby zachwyci� co� nie tylko z zabawy, lecz i ze zdobyczy wy�szej cywilizacji. M�odzie�cy ci nabywali skwapliwie za sw�j grosz nie �atwo zapracowany wytw�r ducha m�odzie�y wykwintnej, intelektu Polski wskrzeszonej i karmili nim swe spragnione dusze. A wi�c "Nu� w brzuchu", pismo ulotne grona pisarzy, jest te� spraw� publiczn�. Arty�ci skupieni oko�o tego pisma, oraz innych organ�w tego samego kierunku, maj� ju� na�ladowc�w w szko�ach odradzaj�cej si� Polski. W wy�szych klasach gimnazjalnych, zar�wno m�skich, jak �e�skich, wed�ug skarg nauczycieli i nauczycielek, uczniowie i uczennice nie chc� pisa� wypracowa� stosownie do zasad ustalonej gramatyki, poczytuj� bowiem owe stare zasady za przes�dy i wi�zy, niegodne zachowania i przestrzegania. A wi�c sprawy czysto literackie maj� swe odbicie w rzeczy tak wa�nej, jak sztuka narodowa poprawnego pisania akt�w rejentalnych, list�w kupieckich i pozw�w s�dowych. Mam �wiadomo��, i� pisz�c te s�owa, �ci�gam na siebie podejrzenie, jakobym nastawa� na wolno�� ruch�w, usi�owa� i poczyna� artyst�w s�owa, zw�cych si� futurystami, czy inaczej. Nic podobnego! Istotna sztuka jest wiekuistym nowatorstwem, funkcj� nieustaj�cego nigdy post�pu, wi�c szczery przyjaciel sztuki i wyznawca post�pu nie mo�e by� przeciwnikiem najbardziej dziwnego nowatorstwa. W danej sprawie idzie zupe�nie o co innego: o rozwa�anie bez snobizmu, bez schlebiania komukolwiek, wed�ug najg��bszego przekonania, czy w narzucaj�cym si� objawie nowatorstwa tkwi post�p rzetelny, - nobilitas ducha, odskok od rzeczy starych, zja�owia�ych, znanych ju�, jednolitych, - w �wiat zupe�nie nieznany, nowy, w sfer� zjawisk wielorakich, z jednolito�ci przetworzonych, - czy te� mamy do czynienia z post�pem ni�szego, drugiego rz�du, ze zwyk�ym, starym znajomym sine nobilitate snobizmem. Zjawisko w sferze artyzmu, nosz�ce nazw� futuryzmu, narodzi�o si� we W�oszech. Futuryzm jest to "spos�b" w�oski, naturalny wykwit stanu rzeczy w tym kraju, w latach, poprzedzaj�cych wielk� wojn�. Zacz�o si� we Florencji. Pewna grupa artyst�w i pisarzy, wychowana pod cieniem drzwi Ghiberti'ego, niejako w obj�ciach Donatella, Veroccia, Micha�a Anio�a i Leonarda da Vinci, znudzi�a si� do cna nie tw�rczo�ci�, lecz kultem tych starych majstr�w, widokiem niewolniczego kopiowania i omawiania ich dzie�, a znaj�c owo drugie kr�lestwo W�och od samego dzieci�stwa, pokona�a je w sobie podczas furii m�odocianych na w�asn� r�k� mi�owa�. Znudzi�a si� r�wnie� widokiem pochod�w Niemek, Angielek i wszelakich innych poprzez Bargello, Or San Michele, Pitti i Uffizi. Byli to r�wnie� m�odzi W�osi, synowie p�omiennej ��dzy wydarcia wrogowi ziemi jeszcze nieodkupionej, zwanej tam terra irredenta. Przyszli tedy naturaln� uczu� kolej� do uwielbienia si�y pot�g nowoczesnego rozwoju w fabrykach pa�stwa, do koncepcji nie tylko terytorialnej lecz i duchowej agresji i ekspansji. Pierwsz� zasad� tej m�odej falangi artyst�w by�o has�o, godne zaiste, �eby je z�otymi wyry� zg�oskami: "Il faut mepriser toutes les formes d'imitation et glorifier toutes les formes d'originalite"1). Twierdzili oni, i� "odwaga, zuchwalstwo, bunt b�d� pierwiastkami istotnymi ich poezji". Postanowili wynie�� na czo�o tw�rczo�ci "ruch agresywny, gor�czkow� bezsenno��, bieg wy�cigowy, karko�omny skok, policzek i pi��". Zamierzywszy pokona� nie tylko w osobie, lecz i w poj�ciu publiczno�ci wp�yw Carducci'ego, Pascoli'ego, Fogazzaia, d'Annunzia, a w estetyce i filozofii Benedetta Croce'go, odtr�cili doskona�� wytworno�� wiersza a nawet samo zdanie, zast�puj�c j� wierszem najzupe�niej wolnym, oraz zdanie "barw� esencjonaln� go�ego rzeczownika". Nowa sk�adnia mia�a polega� na rozstawieniu rzeczownik�w wed�ug tego, jak wra�enia powstaj� w wyobra�ni artysty z opuszczeniem przymiotnik�w, zaimk�w i sp�jnik�w, kt�rych pozostawienie, w �lad za mow� powszechno�ci, niweczy�oby dynamizm aktu tw�rczego. S�owo pozostaje, lecz jedynie w trybie bezokolicznym, gdy� tylko w tej formie mo�e da� poczucie "ci�g�o�ci �ycia, tudzie� umo�liwi� intuicji postrzegaj�cej pochwycenie elastyczno�ci zjawisk". Wszelka interpunkcja zosta�a zniesiona, natomiast wprowadzone znaki arytmetyczne dodawania, odejmowania, mno�enia, dzielenia, znak r�wnania, - a tak�e nuty. Skoro jedynie intuicja sta�a si� czynnikiem decyduj�cym w procesie tw�rczym, musia�a nast�pi� pogarda dla sensu i kult my�lowego nieporz�dku. Wszelkie problematy psychologiczne zosta�y skasowane, a mia�y by� zast�pione przez psychologi� intuicyjn� materii. Skoro za� zasadnicz� tre�ci� materii jest wola, odwaga i si�a, nale�y tedy w d��eniu do odtworzenia tych pot�g, odrzuci� "tradycjonaln� ci�k� sk�adni�, zro�ni�t� z ziemi�, bez r�k i skrzyde�", - jedynie na intelekcie opart� - i, pokonawszy g�uch� wrogo�� tradycjonalnego sposobu pisania, szuka� kontaktu z wszechistnieniem. Za pomoc� "dowolnej ortografii ekspresyjnej" reformatorzy futurystyczni mieli nadziej� wytworzenia tak dalece �ywej i jasnej onomatopei, i� da im to mo�no�� wynurzenia w s�owie istoty ci�aru, lub zapachu przedmiot�w, �ycia wewn�trznego maszyny w ruchu, rozmowy silnik�w, biegu i �wistu poci�g�w, turkotu fabryk, t�tentu koni, wycia wichr�w, �oskotu wal�cych si� drzew. Skondensowanie metafory dla uj�cia tak zwanych "w�z��w my�lowych". Do tego celu zmierza�a reforma druku, polegaj�ca na wprowadzeniu wielkich i ma�ych, tudzie� zabarwionych liter na tej samej stronicy, co mia�o podkre�la� i uwydatnia� si�� i znaczenie tekstu, - oraz geometryczne, kuliste lub dowolnie �amane kszta�ty figur z czcionek, form� sw� odzwierciedlaj�ce przedmioty, zdarzenia, lub idee podsuni�te do poznania w s�owie. W plastyce - futury�ci wyst�pili zajadle przeciwko tak zwanemu niegdy� "idea�owi pi�kna", przeciwko manii stawiania pomnik�w, jako barbarzy�skim prze�ytkom. Postanowili wyrwa� malarstwo i rze�b� spod wp�yw�w Grecji, Micha�a Anio�a i Leonarda da Vinci, oraz gotyku. Gdy Francja odbiera�a ukradzion� Mon� Liz� i ca�a Florencja wrza�a z �alu i gniewu, futury�ci zanotowali w swym pi�mie Lacerba o fakcie wywiezienia, nadmieniaj�c, i� ich samych nie obchodz� losy tego tam obrazid�a. W drugim paragrafie swego manifestu marzyli o tym, a�eby "demolir les oevres de Rembrandt, de Goya et de Rodin". Utalentowany rze�biarz i eseista tej grupy Ardengo Soffici - Rodina w�a�nie poniewiera� z niebywa�ym zapa�em i nie byle jak� plastyk�. Malarze i rze�biarze futurystyczni og�aszali jednak nie tylko swe manifesty, lecz stworzyli r�wnie� dzie�a oryginalne w pomy�le i absolutnie nowe, jak Umberta Boccioni'ego "Elastyczno��", Karola Carra "Dynamizm cia�a ludzkiego", Russola "Dynamizm automobilu" Severiniego "Bal Tabarin", Ardengo Sofficiego "Synteza miasta Prato", oraz w rze�bie - Boccioni'ego "Synteza dynamizmu cz�owieka". Starali si� oni otworzy�, rozewrze� figur� i zamkn�� w niej otoczenie. Starali si� kreowa� dzie�a, gdzie by otoczenie tworzy�o cz�� bloku plastycznego, jako �wiat sam w sobie, rz�dz�cy si� w�asnymi prawami. Ca�o�� rze�biarska, czy ca�o�� malarska mia�a by� w ich dziele dla siebie samej, gdy� figury i przedmioty winny �y� w sztuce poza logik�. W literaturze, obok pi�knych utwor�w Polazzeschi'ego, za najbardziej mo�e charakterystyczny przyk�ad kompozycji futurystycznej mo�e s�u�y� dzie�o F. I. Marinetti'ego p. t. "Zang Tumb Tumb", zawieraj�ce opis wra�e� tego autora z bitwy pod Adrianopolem. Oto urywek: 2) "Po�udnie ? flety j�ki psie dni tamb-lumb trwoga Gargaresz p�ka� trzaskanie marsz Zgie�k tornistry karabiny podeszwy gwo�dzie grzywy ko�skie ko�a skrzynie �ydzi smako�yki pieczywo na oleju piosenki kramiki tryskanie b�ysk ropa zaduch cynamon ple�� przyp�yw odp�yw pieprz b�jka brud wicher pomara�cze w kwiecie figlarz ub�stwo ko�ci szachy karty ja�min orzech -|- muszkatowy -|- r�a arabeska mozaika �winia kolce partaczenie kartaczownice == �wir -|- wiatr -|-�aby zgie�k tornistry karabiny armaty �elaziwo atmosfera = o��w -|- lawa -|- 300 smrod�w -|- 50 zapach�w bita droga materace rupiecie gn�j ko�ski �winie flikflaak gromadzi� wielb��dy os�y..." F. I. Marinetti pisze w przedmowie do tego swego dzie�a, i� intensywno�ci� odpowiada ono 2500 stronic Flauberta, a odmiennym postrzeganiem �wiata przenika niezbadan� dot�d jeszcze przez nikogo dziedzin� sztuki. W tak stenograficznie tryumfalny spos�b odni�s�szy, - we w�asnym prze�wiadczeniu, - walne zwyci�stwo nad wieloletnimi usi�owaniami Gustawa Flauberta. F. I. Marinetti nie cieszy� si� jednak uznaniem powszechnym tych swoich przewag. Zdarzy�o mi si� by�, za czasu pobytu we Florencji, na wieczorze futurystycznym pod nazw� Grande serata futurista w Teatro Verdi, mieszcz�cym w sobie oko�o pi�ciu tysi�cy widz�w. Olbrzymi ten teatr zapchany by� od szczytu do do�u, a �w ca�y t�um krzycza�, wy�, z�orzeczy�, gwizda�, wymachiwa� r�kami. Porykiwano ze wszech stron na syrenach automobilowych, �wistano na jakich� przejmuj�cych piszcza�kach i walono kartoflami, cebulami, zgni�ymi jajami i kasztanami, w grup� futuryst�w, kt�ra na estradzie co� usi�owa�a odczytywa�, zag�uszona absolutnie. S�ycha� by�o krzyk ca�ej tej publiczno�ci, skierowany przeciw nowatorom, a tak bliski uchu polskiemu: suinie, suinie, suinie! W�dz szko�y F. I. Marinetti, wynalazca zasady, i� nale�y na czo�o tw�rczo�ci wynie�� "karko�omny skok, policzek i pi��" m�g� si� przekona�, �e na pi��, jako argument, bywa te� pi�� argumentem. Obdarzony pot�nym g�osem, zdo�a� w pewnej chwili przekrzycze� pi�ciotysi�czn� mas� antagonist�w okrzykiem modnym w�wczas we W�oszech: "Eviva Libia". By� to najistotniejszy okrzyk tej szko�y, okrzyk duszy futuryst�w w�oskich. W czasie wojny �wiatowej wzi�li oni udzia� w walce. Pisali swe utwory, szybuj�c na aeroplanach, i le��c w rowach strzeleckich. Najgenialniejszy z nich, samouk Giovanni Papini, odskoczy� od swej szko�y na niezmierzon� odleg�o�� i znalaz� si� u st�p Chrystusa, kt�rego wyznawc�w szarpa� niemi�osiernie w "Lacerbie". O innych, z wyj�tkiem Marinettiego, nie s�ycha� nic zgo�a. Kierunek, reklamowany przed wojn� z tak wielkim nak�adem si�y, znalaz� na�ladowc�w wsz�dzie - we Francji, w Niemczech i w Rosji, w Hiszpanii, a nawet w egzotycznej Brazylii. We Francji wyznawc� futuryst�w w�oskich by� wysoce utalentowany poeta Kostrowicki, Polak z pochodzenia, kt�ry przybra� nazwisko Guillaume Apollinaire. Kostrowicki nie pisa� swego przybranego nazwiska ma�� liter�, zatrzyma� r�wnie� ustalon� pisowni� francusk�, odrzuca� tylko znaki pisarskie, zaciemniaj�c przez to sw�j styl i jasno�� nie tylko zda�, lecz i obraz�w. W g��wnym zbiorze swych utwor�w, p. t. Calligrammes - poemes de la paix et de la guerre. (Paris 1918) - zamie�ci� rodzaj manifestu literackiego p. t. Liens. Cordes faites de cris Sons de cloches a travers l'Europe Siecles pendus Rails qui ligotez les nations Nous ne sommes que deux ou trois hommes Libres de tous liens Donnons - nous la main Violente pluie qui peigne les fumes Cordes Cordes tisses Cables sous - marins Tours de Babel changees en ponts Araignees - Pontifes Tous les amoureux qu' un seul lien a lies D' autres liens plus tenus Blancs rayons de lumiere Cordes et Concorde J'ecris seulement pour vous exalter O sens o sens cheris Ennemis du souvenir Ennemis du desir Ennemis du regret Ennemis des larmes Ennemis de tout ce que j'aime encore. S�yszymy w tych okrzykach odg�osy hase� oryginalnych, wydanych za Alpami. Zaznaczy�em ju�, i� Guillaume Apollinaire, wychowany w wielkiej kulturze francuskiej, nie "upraszcza�" pisowni i nie wyrywa� rzeczownik�w ze zdania. Odrzuca� poczciwe przecinki i zadeptywa� skromne kropki, tak niezb�dne dla realizacji "pi�kna szybko�ci", gdy� z ich pomini�ciem prze�ytek - "my�l" czytelnika ko�ace si� tu i tam, szukaj�c po staremu niemodnego sensu. Z satysfakcj� natomiast stosowa� w wydaniu swych poezji reform� druku, uk�adaj�c wiersz "La colombe poignardee et le let d'eau w kszta�t fontanny. La mandoline l'oeillet et je bambou w�a�nie w kszta�t mandoliny, �liczne wspomnienie p. t. Je noublierai jamais ce voyage nocturne ou nul de nous ne dit un mot w postaci automobilu, a nawet swe w�asne imi� zamykaj�c w lustrze, u�o�onym z liter: "Dans le miroir je suis enclos vivant et vrai comme on imagine les anges et non comme sont les reflets - rysuj�c z liter zegarek, krawat i tym podobne akcesoria, realizacji pi�kna szybko�ci. Czy za pomoc� tych zabawek osi�ga owo "pi�kno szybko�ci", a nawet jakiekolwiek pi�kno? Osi�gn�� raczej pi�kno nowinki, oryginalnostki, niezwyk�o�ci. Bibliofil z przyjemno�ci� ustawi t� ksi��k� na p�ce, a snob uczyni z niej sztandar i szyld "nowej" sztuki. Je�eli jednak ka�dy z poet�w stara si� ozdobi� wymarzony tom winietami, okry� szateczk� n�c�c�, to wolno by�o i Guillaumowi Apollinairowi umie�ci� w swym tomie ozdoby, kt�re poczytywa� za pi�kne, czy niezb�dne. Co za� do realizacji pobudek, jakie ten poeta pragnie roznieci� w swych wsp�braciach, wrogach wspomnienia, wrogach pragnienia, wrogach �alu i wrogach �ez, to sam on przede wszystkim udowodni�, w�a�nie na stronicach tej swojej pi�knej ksi��ki, i� jest zwolennikiem tego, co na pierwszej stronicy pot�pia. Ani psychiatria, ani psychologia nie s� w stanie oznaczy� granic tego �wiata, kt�ry nazywamy dusz�. Jedynie poezja jest wie�ci� stamt�d, czasami nawet histori� spraw, kt�re si� tam przydarzy�y. Czy� wi�c mo�na zaznaczy� �o�yska rzek, co przez �w kraj tajemniczy p�yn�� b�d� w czyjej� duszy, - czy mo�na je ujmowa� w ciasne mury ogranicze�? Wzruszenia, kt�re za spraw� poezji stamt�d wyp�yn�, s� jak owe rzeki Himalaj�w, nieznane i niewiadome, zrodzone przez erupcje wodne, wskutek niespodzianych trz�sie� ziemi. Guillaume Apollinaire by� poet�, to te� niekt�re jego wiersze, w rowach Szampanii pisane zas�uguj� na dalsze wydanie, ni� karty ksi��ki: - mog�yby by� wyryte na g�azach fortu Vaux, albo Douaumont, - jak ten: "Nous sommes ton colier, France, Venus des Atlantides ou bien des Negrities Des Elderados ou bien des Cimmeries Riviere d'hommes forts et d'obus dont l'orient chatoie Diamants qui eclosent la nuit. O Roses! o France! Nous nous pamons de volupte A ton cou penche vers l'Est Nous sommes l'Arc-en-terre, Signe plus pur que l'Arc-en-Ciel Signe de nos origines profondes Etincelles O nous les tres belles couleurs". Pr�d futurystyczny, przew�drowawszy przez Niemcy, gdzie wyda� kilka warto�ciowych dzie� w sferze dramatu (Hasenclever), dotar� do Rosji i tu dopiero rozwin�� skrzyd�a. "Bie�ogwardiejca Najdiotie - i k stienkie! A Rafaela zabyli? Wremia Pulam Po stienkam muziejew tie�kat'! Wystroili puszki na opuszkie G�uchi k bie�ogwardiejskoj �askie. A poczemu nie atakowan Puszkin?" wo�a futurysta rosyjski W�adimir Majakowskij. "Atakowanie Puszkina" by�o pocz�tkiem. Zaatakowano, oczywi�cie, zasady gramatyki, ortografii, znaki pisarskie, prawa prozodii, samo znaczenie wyraz�w,- rzecz prosta. - rozum, - a wreszcie i sam� poezj�. "P�oszczadi naszi palitry knigoj wremieni tysiaczilistoj rewolucyi dni niewospiety. Na ulicu futuristy barabanszcziki i poety!" Utwory W�adimira Majakowskiego, jak "Ob�ok w spodniach" by�y t�umaczone na j�zyk polski przez Anatola Sterna i Juliana Tuwima, wi�c publiczno�� nasza ma o nich niejakie poj�cie. Lecz najistotniejsza tw�rczo�� tego poety, maluj�ca si� w "heroicznym, epicznym i satyrycznym obrazie naszej epoki" p. t. Misterium-Buffo, oraz poemacie p. t. Sto pi��dziesi�t milion�w dost�pna jest tylko dla ustosunkowanych. Jest to poezja rewolucji rosyjskiej, og�aszana drukiem przez "Sowietskoje Gosudarstwiennoje Izdatielstwo". Streszczenie "Misterium-Buffo" zaj�oby